Historyczne ciesielskie konstrukcje
dachowe. Propozycja systematyki i
uporządkowania terminologii, cz. 6
Rys. 1. Więz
ba płatwiowokleszczowa jednostolcowa
Pierwszą podgrupę więz
b płatwiowo-kleszczowych tworzą więz
by stolcowe (o stolcach
stojących  rys. 8 A, DACHY 10/2010), wśród których najprostszym rozwiązaniem są
konstrukcje jednostolcowe (rys. 1).
Charakterystycznym ich elementem są kleszcze umieszczone pod płatwią kalenicową,
spinające obie krokwie poprzez stolce. Wspomniana ilustracja pokazuje więz
bę na stropie
masywnym, w której płatwie stopowe są płatwiami  namurnicami. Najczęstszym
rozwiązaniem w tym typie konstrukcji są więz
by płatwiowo-kleszczowe dwustolcowe, czyli o
dwóch ramach stolcowych (rys. 2). W nich, tak jak i w pozostałych więz
bach tego typu,
kleszcze umieszczone są pod płatwiami, łącząc krokwie poprzez oba stolce (tworząc
usztywnienie poprzeczne) i utrzymując obie ramy w pozycji pionowej.
Rys. 2. Ramy stolcowe więz
by płatwiowokleszczowej dwustolcowej
W typie więz
b płatwiowo-kleszczowych stolcowych i wieszarowych bardzo łatwo można
wykonstruować więz
bę z tzw. ścianą (ścianką) kolankową. Stwarza to możliwość powstania
wyższego, wygodnego poddasza. Ściana kolankowa będzie zawsze murowana. Przy jej
zabezpieczeniu (konstrukcją masywną) na parcie poziome płatwie-namurnice mogą
spoczywać na murze, co stanowi dosyć modne ostatnio rozwiązanie. W klasycznej więz
bie
drewnianej przy ścianie kolankowej, niezabezpieczonej przed parciem poziomym, stawiamy
ramę stolcowo-kolankową. Na jej płatwi kolankowej (jako stopowej) opieramy krokwie.
Usztywnienie ramy stolcowo-kolankowej w kierunku poprzecznym  dla przeniesienia
wspomnianych sił poziomych  następuje poprzez wprowadzenie zastrzału od belki
wiązarowej (która jest tutaj konieczna) do stolca bocznego i powiązania dołu krokwi pod
płatwią półkleszczami poprzez stolec kolankowy przynajmniej do zastrzału, a korzystniej do
stolca bocznego.
Wyższa część więz
by bywa rozwiązywana jak więz
ba płatwiowo-kleszczowa z dwoma lub
trzema stolcami. Zobacz - www.krokiew.republika.pl , http://www.lech-bud.org
Rys. 3.. Więz
ba płatwiowokleszczowa o stolcach leżących
Kolejną podgrupę więz
b płatwiowo-kleszczowych stanowią konstrukcje o stolcach
pochyłych, gdzie rozróżniamy stolce leżące i stolce kozłowe (rys. 8 B, DACHY 10/2010).
Stolce leżące w tym typie przeważnie nie są równoległe do krokwi (jak w konstrukcjach
jętkowych), a w żadnym wypadku do nich nie przylegają ze względu na usytuowanie płatwi
między nimi. Pochyłe ramy stolca leżącego przeciw przewróceniu się do środka
zabezpieczone są kleszczami, które pełnią jednocześnie rolę rozporu i usztywnienia
poprzecznego. Kleszcze te, jak w całym systemie, położone są pod płatwiami połaciowymi i
łączą krokwie poprzez stolce leżące. Usztywnienie wzdłużnych ram stolca leżącego odbywa
się poprzez miecze wychodzące poza płaszczyznę stolca dla podparcia płatwi spoczywającej z
jego boku (rys. 3). Więz
ba o stolcach kozłowych (rys. 4) posiada ramy kozłowe ustawione w
środku wiązara i skierowane ku krokwiom. Kleszcze, tak jak we wszystkich rozwiązaniach,
położone są pod płatwiami, łącząc krokwie poprzez kozły, które w przedstawionym
przykładzie zostały dodatkowo podparte zastrzałami (koniecznymi, gdy kozły z krokwiami
tworzą kąt prosty lub rozwarty  rys. 4).
Rys. 4. Więz
ba płatwiowo-kleszczowa o stolcach kozłowych
9. Więz
by płatwiowo-kleszczowe, wieszarowe i rozporowo-wieszarowe
Przed przystąpieniem do omówienia więz
b płatwiowo-kleszczowych wieszarowych i
płatwiowo-kleszczowych rozporowo-wieszarowych (rys. 8 C i D, DACHY 10/2010) warto
zapoznać się z konstrukcjami stanowiącymi podstawę tego typu rozwiązań (rys. 5). Należą do
nich:
A. konstrukcja wieszarowa,
B. konstrukcja rozporowa,
C. konstrukcja rozporowo-wieszarowa (czy też wieszarowo-rozporowa).
Podstawowy wieszar (usytuowany nad belką wiązarową) może być jedno-, dwu-, a nawet
trójwieszakowy (rys. 5A). W rozwiązaniu tym mamy zawsze do czynienia z belką wiązarową
pełniącą rolę ściągu, dzięki czemu na podpory działają tylko siły pionowe. Konstrukcja
rozporowa polega na tym, że pozioma belka podparta jest od spodu zastrzałami (na jeden z
czterech sposobów  wg rys. 5B), które opierają się o mury poniżej belki, bezpośrednio lub
pośrednio powodując działanie na nie siłami poziomymi. Stąd mury te muszą być
odpowiednio wykonstruowane. Konstrukcja rozporowo-wieszarowa (rys. 5C) to połączenie
zasad obu rozwiązań powyższych w jedną całość. Polega to na tym, że wieszaki usytuowane
powyżej belki (którą podciągają) podparte są długimi zastrzałami  przenikającymi się z tą
belką i opierającymi się o mury poniżej. W tym wypadku wieszary oddziałują na mury siłami
poziomymi. Pozwala to na wyższe usytuowanie belki poziomej. W więz
bach płatwiowo-
kleszczowych tego typu na wieszakach spoczywają płatwie, tworząc z nimi ramy
wieszakowe, na których opierają się krokwie. Pod płatwiami (tak jak we wszystkich więz
bach
tego rodzaju) przebiegają kleszcze, łącząc obie krokwie poprzez wieszaki (rys. 8 C i D,
DACHY 10/2010; 30). W więz
bach tych nie tylko belka wiązarowa bywa podwieszona, ale
mogą być podwieszone całe stropy przy zastosowaniu podciągu bądz
nadciągu (rys. 6). Ten
typ konstrukcji dachu mający charakter więz
by wolnej pozwala na wprowadzenie w jej
przestrzeń pułapu (rys. 8 C, część dolna, DACHY 10/2010). W takim przypadku proponuję
nazwać więz
bę półotwartą, gdyż tylko część jej konstrukcji jest widoczna, w odróżnieniu od
więz
b otwartych z okresu średniowiecza, gdzie widać całą konstrukcję. W XIX w. stały się
modne różnego typu więz
by półotwarte w budownictwie sakralnym, ale także i świeckim
publicznym.
Rys. 5. Konstrukcje wieszarowe i rozporowe: A. konstrukcja wieszarowa B. konstrukcja
rozporowa C. konstrukcja wieszaroworozporowa
Rys. 6. Więz
ba płatwiowo-kleszczowa wieszarowa dwuwieszakowa (z podwieszonym
stropem)
Ostatnią podgrupę w naszych rozważaniach tworzą więz
by płatwiowo kleszczowe
rozporowo-wieszarowe (rys. 8 D, DACHY 10/2010). Ponieważ te rozwiązania występują
tylko w więz
bach płatwiowo-kleszczowych, można ich nazwę ograniczyć do więz
b
rozporowo-wieszarowych lub wieszarowo-rozporowych. Takie sprecyzowanie nazwy od razu
wyjaśnia połączenie dwóch rodzajów konstrukcji w jedną całość1. W więz
bie tej belka
wiązarowa została zastąpiona kleszczami dolnymi (rys. 7). Podobnie jak w samych więz
bach
wieszarowych płatwie połaciowe spoczywają na wieszakach (jednym lub dwóch), tworząc z
nimi ramy wieszakowe, na których opierają się krokwie. Pod płatwiami połaciowymi w znany
już sposób przebiegają kleszcze górne. Zastrzały wieszara, jeżeli nie spoczywają na
występach murowych, to korzystniej, jeżeli są zaczopowane w stolce przyścienne tworzące
ramy stolca przyściennego, jak pokazano na rys. 7.
Rys. 7. Więz
ba otwarta płatwiowo-kleszczowa rozporowo-wieszarowa
Konstrukcje tego typu wspaniale nadają się do wprowadzania w nie pułapów w celu
wytworzenia więz
b półotwartych powiększających przestrzeń wnętrza, jak to pokazano na
dole rys. 8 D w DACHY 10/2010: pułap posiada tu formę trapezu, a konstrukcja jest taka
sama jak na schemacie.
Rys. 8. Więz
ba półotwarta (płatwiowo-kleszczowa), rozporowo-wieszarowa
jednowieszakowa z trapezowym pułapem
Modyfikacją klasycznej więz
by rozporowo-wieszarowej jest rozwiązanie przedstawione na
rys. 8 operujące podwójnymi przenikającymi się zastrzałami. Polega to na tym, że więz
ba
wieszarowa jednowieszakowa postawiona na koronie murów otrzymała dodatkowe zastrzały
w formie stolców leżących, które osadzono na słupach przyściennych poniżej korony murów.
Na stolcach znalazły się płatwie połaciowe, pod którymi umieszczone są kleszcze spinające
krokwie poprzez te stolce oraz środkowy wieszak. Wprowadzenie zastrzału w formie stolca
leżącego pozwoliło na ograniczenie dolnych kleszczy do półkleszczy. Stworzyło to węzeł
podobny do ścianki kolankowej zabezpieczającej przed nadmiernym parciem poziomym przy
jednoczesnym powiększeniu przestrzeni wnętrza. Powstała więz
ba półotwarta o pułapie
trapezowym położonym na zastrzałach wieszara i górnych kleszczach pod płatwiami ramy
wzdłużnej zastrzału w formie stolca leżącego.
10. Zakończenie
Przedstawiona systematyka i terminologia więz
b dachowych występujących na naszych
terenach jest pierwszą próbą całościowego uporządkowania zagadnienia dla dachów
dwuspadowych rozwiązywanych w podstawowych typach konstrukcyjnych, a mianowicie
jętkowym i płatwiowym.
Nazewnictwo stosowane dotychczas w konstrukcjach dachów, jak wynika z przytoczonej na
wstępie literatury przedmiotu, dość często kształtowało się przypadkowo i bez szerszego
kontekstu. Różne elementy nazywano tak samo lub te same odmiennie w zależności od
regionu lub autora podręcznika.
Używano także określeń gwarowych oraz terminów obcych, popełniając niejednokrotnie
 kalki językowe, mimo że właśnie ciesiółka należała do tej z gałęzi rzemiosła w kraju, które
najwcześniej i najwięcej wykształciło terminów rodzimych. Jeszcze raz można się było
przekonać, że pozytywne rezultaty przy porządkowaniu terminologii można łatwiej osiągnąć,
podchodząc do zagadnienia całościowo. Właśnie w tym celu starano się wyłonić i
scharakteryzować najważniejsze typy i systemy konstrukcji dachów, przedstawiając je w
odpowiednich tablicach na ilustracjach. Ułatwiły one rozeznanie wspólnych oraz różniących
je cech, co okazało się niezbędne dla poprawnego wybrania i przyjęcia odpowiednich
terminów. Podstawowymi elementami  jednoczącymi te wszystkie rodzaje więz
b okazały
się systemy usztywnienia podłużnego. Stały się one punktem odniesienia dla takiego samego
określenia elementów pełniących identyczną lub podobną rolę w różnych systemach
konstrukcyjnych więz
b, a nawet i innych konstrukcji, np. ścian szkieletowych. Wybór
zaproponowanych tutaj terminów na oznaczenie poszczególnych elementów jest wynikiem
analizy tych istniejących i stosowanych w literaturze jak i w praktyce budowlanej celem
dobrania najbardziej odpowiednich. Nie próbowano przywoływać synonimów, aby nie
kontynuować  bałaganu , który panuje w literaturze fachowej. Ograniczono także do
minimum uzupełnienia brakującego nazewnictwa, stosując przy tym zasadę, że nowy termin
powinien być łatwo kojarzony z danym elementem. Dla takich samych elementów
zaproponowano definicje określające ich położenie w danym ustroju konstrukcyjnym, a nawet
kierunek usytuowania, np.:  poprzeczny miecz stopowy storczyka czyli miecz umieszczony
na dole storczyka i łączący go z elementem poprzecznym czyli belką wiązarową. Takie
precyzyjne określenia potrzebne są przy opisach zabytków, a szczególnie przy ekspertyzach
ustalających stan zachowania danego elementu. Obok jednoznacznej terminologii, koniecznej
szczególnie w świetle rozwijającej się szybko komputeryzacji, istnieje także pilna potrzeba
opracowania terminów dawnych w formie słownika historycznego. Jest to istotne dla analizy
z
ródeł przy kompleksowych badaniach zabytków architektury. W przedstawionym zakresie
systematyka i terminologia konstrukcji dachowych jest pierwszym spośród koniecznych
opracowań, które w dalszej kolejności powinny objąć dachy o odmiennych od
przedstawionego tu kształtach oraz inne jeszcze rodzaje występujących w nich konstrukcji, a
także złącza ciesielskie.
Przypisy
1
W podręcznikach można spotkać następujące nazwy: dach o stolcu wisząco-rozpierającym (Mielnicki S., op. cit., s. 168 169), dach
wisząco-rozpierający (Z. Mączeński, op. cit., s. 384 i n.), dach o ustroju rozporowo-zastrzałowym (F. Kopkowicz, op. cit., s. 260),
ustroje rozporowo-zastrzałowe (W. Żenczykowski, op. cit., s. 360). Mały Ilustrowany Słownik Budowlany w ogóle nie uwzględnia
tego typu konstrukcji. Określenie najbardziej zbliżone do rzeczywistości podaje Mączeński; jednak nie wynika z niego, że
konstrukcja jest wisząca dzięki wieszarowi. Dwie ostatnie nazwy są zupełnie mylące, gdyż zastrzały występują w wielu
rozwiązaniach, a tu powodują parcie na mury.
prof. dr hab. inż. arch. Jan Juliusz Tajchman
Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa
Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu
y
ródło: Dachy, nr 1 (133) 2011
Usługi Ciesielskie - domy drewniane - domy szkieletowe - konstrukcje dachowe więz
by - www.lech-
bud.org
www.krokiew.republika.pl