Praca każdego historyka opiera się przede wszystkim na korzystaniu ze źródeł

historycznych. W przeważającej mierze, interpretacja faktów możliwa jest tylko za ich
pośrednictwem. Często również ilość tych źródeł decyduje o wiarygodności relacji historycznej.
Historyk w swojej pracy używa bardzo różnych rodzajów źródeł. Ważnym aspektem warsztatu
historycznego jest umiejętność rozróżniania dobrych i złych stron każdego źródła historycznego.
Referat ten jest poświęcony omówieniu zalet i wad najbardziej oryginalnego rodzaju źródeł jakimi
są pamiętniki. Tekst był tworzony w oparciu o wybrane numery kwartalnika Pamiętnikarstwo
Polskie (wydawanych w latach 1972 – 1977) oraz wybraną literaturę uzupełniającą.

Pamiętnik w powszechnym rozumieniu traktuje się jako dzieło stworzone przez jednostkę,

mające na celu pamiętanie danego wydarzenia. Warto jednak przyjrzeć się etymologicznemu
rozumieniu tego pojęcia na przestrzeni lat. W języku polskim do XVIII wieku słowem pamiętnik
określano osobę, która dużo pamięta lub konkretny przedmiot będący świadkiem jakiegoś
wydarzenia. W początku XIX wieku pamiętnik rozumiany był jako pamiątka tj. utwór mający
upamiętniać jakieś wydarzenie bądź osobę. Szybko jednak przeszedł ewolucję na słowo
oznaczające utwór pro memoria, czyli dzieło, które ma być ocalone od zapomnienia

1

.

Trudno jednoznacznie umiejscowić w czasie początek pamiętnikarstwa. Bardzo czytelnie

przedstawia ten problem Jerzy Szymański w podręczniku Nauki pomocnicze historii w podrozdziale
poświęconym pisanym źródłom historycznym. Dziełami dającymi początek są wg niego relacje ze
średniowiecznych podróży, które są pewnego rodzaju odstępstwem od tekstów powstających w tym
czasie. Serię tych relacji otwiera Relatio de legatione Constantinopolitana biskupa Liutprancda z
Cremony z 972 roku. Najważniejszym opisem podróży z pewnością będzie Opisanie świata Marco
Polo

2

. W Polsce relacje tego typu pojawiają się dopiero w XVI wieku, kiedy wzmaga się proces

podróżowania bogatych synów magnackich. Pamiętnikarstwo właściwe, zaczęło się krystalizować
na przełomie wieków XV i XVI tj. w momencie schyłku średniowiecza. W tym czasie bardzo
mocny wpływ na powstające pamiętniki miały dzieła antyczne. Pamiętnik nie przyjmuje jednej
formy i można go podzielić na gatunki takie jak: raptularze, księgi pamiętnicze, relacje
epistolograficzne, diariusze, pamiętniki sensu stricto oraz pamiętniki poetyckie

3

. Warto byłoby w

tym miejscu poruszyć kwestię sensu przedsiębrania tworzenia pamiętnika. Problem ten wyjaśnia
doskonale cytat z artykułu Zasady gromadzenia i naukowego użytkowania dokumentów
pamiętnikarskich, Jana Szczepańskiego:
Wszystkie formy ludzkiej aktywności można traktować jako pozostawienie dla potomnych śladu
egzystencji i dokonań kolejnych pokoleń, jako obronę jaźni jednostkowej przed zatratą,
bezimiennością i zapomnieniem. Tak można patrzeć na cały dorobek materialny ludzkości, tak
można widzieć zwłaszcza utrwalony w piśmiennictwie wizerunek postaw, pragnień i dążeń
konkretnych historycznych jednostek. Pamiętnikarstwo jest rodzajem piśmiennictwa szczególnie
charakterystycznym dla trwałej obiektywizacji niepowtarzalnej jaźni jednostkowej

4

.

Cytat ten przedstawia w prosty sposób jeden ze sposobów zaspokojenia potrzeby samorealizacji.
Pisanie pamiętnika jest czynnością, która w teorii motywowana jest chęcią zarejestrowania
wydarzeń, zachowań oraz osób zasługujących na pokazanie w przyszłości.

Oryginalność pamiętnika jako źródła historycznego polega na jego wielowymiarowej

wartości historycznej. Wielowymiarowość tą można sztucznie podzielić na pionową i poziomą.
Historyk zajmujący się nowożytnością będzie inaczej podchodził do pamiętnika jako źródła
historycznego niż ten, który skupia się np. na dwudziestoleciu międzywojennym. Odmiennie, do
omawianego źródła historycznego, podejdzie osoba opisująca dzieje gospodarcze, a inaczej
militarysta. Podział ten można nazwać chronologicznym i specjalistycznym. Poniżej przedstawiono
na wybranych przykładach analizę pamiętnika przez pryzmat wyżej opisanych kryteriów.

Ducha nowożytności oddają przede wszystkim pamiętniki i listy. Elementem wyróżniającym

1 A. Cieński, Pamiętnikarstwo polskie XVIII wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1981, s. 8.

2 J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2001, s. 30.

3 Tamże, s. 31.
4 J. Szczepański, Zasady gromadzenia i naukowego użytkowania dokumentów pamiętnikarskich, Pamiętnikarstwo
Polskie 1972, nr 4, s. 3-4.

nowożytnych pamiętnikarzy jest fakt samoświadomości o wyjątkowości tego rodzaju twórczości.
Pamiętnikarstwo nowożytne w zamyśle nie było przeznaczone do druku, rozwijały się poza
kontrolowaną sferą piśmiennictwa. Treść jest subiektywnym, nieskrępowanym spojrzeniem na
zastaną rzeczywistość. Zwyczaj utrwalania na piśmie zdarzeń z życia upowszechnił się wśród
stanów wyższych, rzadko przejmowany był w środowisku mieszczańskim, a o twórczości
chłopskiej nie było w ogóle mowy

5

. W XVI wieku na ziemiach polskich dopiero kształtowały się

formy pamiętnikarskie, często będące pomieszaniem kilku stylów. W drugiej połowie XVII wieku
w pełni skrystalizował się charakter raptularza, który zdecydowanie był najczęściej stosowanym
rodzajem pamiętnika. W środowisku szlacheckim był stosowany jako pewnego rodzaju księga
rodowa w której umieszczało się wiadomości dotyczące genealogii, aktualnych wydarzeń, podróży,
odbywanych służb etc

6

. Początek XVIII wieku to czas kiedy relacja pamiętnikarska przybiera formy

skonkretyzowane oraz bardziej liryczne, powstają dzieła ściśle nastawione na poetyckie
przedstawianie przemyśleń, uczuć i czasu w jakim przyszło żyć pamiętnikarzowi – poecie.
Nowożytny pamiętnik odgrywa kluczową rolę w zachowaniu ciągłości przekazu historycznego.
Jako źródło historyczne dostarcza badaczowi szereg informacji dotyczących zwyczajów, stosunków
międzyludzkich, historii rodowych. Z dystansem należy się jednak odnieść do prób dziejopisarskich
zawartych w przekazie pamiętnikarskim. Nowożytność to czas w którym autorzy pamiętników
stosowali szkodliwe dygresje historyczne tj. podawali często informacje niesprawdzone, mające
jedynie zdynamizować treść lub być zwyczajną pseudonaukową przechwałką

7

.

Polskie pamiętnikarstwo XIX wieku jest jedyne w swoim rodzaju i bardzo wyróżnia się na

tle innych europejskich pamiętników. Niewola narodu polskiego odcisnęła piętno na wszelką
twórczość tego okresu. Henryk Wereszycki w swoim artykule pt. Uwagi na temat użyteczności
pamiętników jako źródła do historii XIX wieku, wyróżnił dominujące w tym czasie formy
pamiętników. Opór polskiego społeczeństwa wobec zaborców odzwierciedlał się w postaci licznych
spisków oraz powstań narodowych. Zrozumienie motywów wielu zachowań niejednokrotnie
umożliwia wyłącznie pamiętnik. Bardzo trudno w przypadku czasów zaborów sugerować się
jedynie dokumentacją wydawaną przez organy państwowe. Uciemiężony twórca pamiętnika mógł
w nim zapisywać fakty o których nie mógł wiedzieć aparat państwowy. Szereg śledztw i
przesłuchań prowadzonych przez służby bezpieczeństwa, generował niezliczoną ilość dokumentów
o wątpliwej nieraz treści. Zestawienie tej dokumentacji z pamiętnikami przesłuchiwanych pozwala
dopiero na wystawianie jakichkolwiek ocen odpowiedniej sprawie

8

. Kolejny rodzaj pamiętnika ma

odrobinę odmienny charakter tj. rozróżnia się go ze względu na moment spisywania. Niekorzystne
warunki w jakich znajdował się hipotetyczny twórca, wymuszały na nim często wykonywanie
notatek doraźnych w formie spontanicznych relacji. Jest to charakterystyczna cecha
dziewiętnastowiecznego polskiego pamiętnika

9

. Największą wartość jako źródło historyczne mają

jednak pamiętniki dyplomatyczne, które bardzo rozkwitły w tym okresie. Szczególnie ciekawe są
tworzone zapiski przez osoby pełniące ważne, kluczowe rolę w państwie. Ich relacje naszpikowane
są uzasadnieniami podejmowanych decyzji oraz porachunkami osobistymi. Z racji wykształcenia
autorów, pamiętniki wychodzące spod ich pióra przyjmują bardzo wysublimowane formy. Zapiski,
oprócz obrony dobrego imienia twórcy, miały za zadanie ochronę interesów rodzinnych oraz
politycznych

10

.

Wartość dwudziestowiecznego źródła pamiętnikarskiego w dalszym ciągu jest wysoka. W

pierwszych latach po odzyskaniu przez Polaków niepodległości, zarysowała się pewnego rodzaju
przewaga pamiętnika nad dokumentami. Było to spowodowane dwoma czynnikami. Pierwszy z
nich dotyczy bezpośredniej konsekwencji prowadzenia działań wojennych, odzwierciedlającej się
wyniszczeniem dużej ilości archiwaliów. Drugi czynnik to fakt, że najważniejsze państwowe

5 A. Cieński, Pamiętnikarstwo..., s. 10.

6 Tamże, 11.
7 W. Czapliński, Pamiętnik jako źródła dla historyka nowożytnego, Pamiętnikarstwo Polskie 1972, nr 2, s. 4.
8 H. Wereszycki, Uwagi na temat użyteczności pamiętników jako źródła do historii XIX wieku, Pamiętnikarstwo Polskie
1972, nr 3, s. 24.
9 Tamże, s. 25.
10 Tamże.

dokumenty przedwojenne dotyczące Polski i Polaków znajdowały się w stolicach zaborców tj.
Moskwie, Wiedniu i Berlinie

11

. Czasy międzywojenne to powrót rzetelnie prowadzonej

dokumentacji o wysokim poziomie wiarygodności. Pamiętnik w tym momencie staje się źródłem z
którego można czerpać informacje przedstawiające relacje międzyludzkie, przemyślenia,
porachunki etc. Sprawa zmienia się w momencie wybuchu II wojny światowej. Pamiętnik
przeistacza się w dramatyczne źródło historyczne, pisane w momencie wielkiej presji. Polskie
ośrodki zajmujące się zbiorem i archiwizacją dokumentów zostały w ogromnym stopniu
zniszczone. Stan dokumentacji czasów II wojny światowej jest w opłakanym stanie. Wyniszczenie
dokumentów ponownie zmusiło do zastępowania ich relacjami i pamiętnikami

12

. Wartość

pamiętnika w tworzeniu relacji historycznej dotyczącej historii Polski pierwszej połowy XX wieku,
została świetnie przedstawiona w artykule Andrzeja Rzepniewskiego pt. Rola pamiętników i relacji
historycznej w badaniach historycznych w ogóle oraz w konkretnej sytuacji historii Polski 1914 –
1945. Istotę problemu najlepiej scharakteryzuje poniższy cytat:
Reasumując dokonania okresu 1945—1984 w dziedzinie zbierania pamiętników i relacji do okresu
drugiej wojny światowej i lat ją poprzedzających stwierdzamy, że niewątpliwym elementem
działalność tę stymulującym jest powszechna świadomość niedostatku dokumentów, utrwalających
fakty, z których składał się nasz wysiłek zbrojny w tym najtrudniejszym z dziejowych egzaminów
[…] Motyw uzupełniania relacjami i pamiętnikami brakujących dokumentów — bardzo ważny, dla
wielu może najważniejszy — nie był motywem jedynym. Ci Polacy, którzy walczyli, którzy przeżyli
tę wojnę — świadomi byli wyjątkowej wagi, niepowtarzalnego znaczenia lat, jakie przeżyli, a jakich
nie zdołało przeżyć tyle milionów ich bliskich

13

.

Przytoczony fragment pokazuje jak ważnym źródłem historycznym jest pamiętnik. Jego wartość
wzrosła dwukrotnie za sprawą wielkiego kataklizmu jaki nawiedził Polaków w XX wieku.

Pamiętnik jest materiałem bardzo atrakcyjnym dla wielu historyków specjalizujących się

historią dyscyplinarną. Źródło historyczne tego rodzaju jest szczególnie ważne dla historyka
zajmującego się dziejami społeczeństwa. Praca z takim źródłem umożliwia wyciągnięcie wiele
informacji dotyczących poglądów, zwyczajów, zachowań czy zainteresowań piszącego pamiętnik i
jego otoczenia. Cytowany na początku referatu Jan Szczepański w tym samym artykule, pokusił się
o wydzielenie czterech warstw informacji, cennych przy badaniu socjologicznym, zawartych w
każdym pamiętniku. Pierwsza warstwa informacji dotyczy stanu faktycznego, opisu wydarzeń,
odtworzenia faktów. Informacje te mogą być bardzo łatwo zweryfikowane i poddane analizie.
Druga warstwa dotyczy ocen danego osobnika w stosunku do faktów i procesów epoki w której żył.
Trzecia warstwa obejmuje postawy zajmowane przez jednostkę wobec faktów i procesów. Czwartą
warstwę stanowi tzw. projekcja jaźni subiektywnej

14

.

Sprawa zupełnie inaczej ma się w przypadku historii wojskowości. Militaryści zazwyczaj

przedkładają dokumentację szczegółową ponad aspekty ludzkie. Wielu historyków uważa, że
pamiętnik jest jedynie powieleniem meldunku, sprawozdania itp. Opis bitwy musi opierać się o
analizy topograficzne, rozkazy, noty dyplomatyczne etc

15

. Pamiętnik tradycyjny dla historyka

zajmującego się historią wojskowości jako źródło jest cenne przede wszystkim pod kątem
jednostkowym. Pamiętnik stanowi autoportret autora, który musi ujawnić badaczowi strukturę
psychofizyczną charakter, inteligencję, przynależność do swego czasu i środowiska. Poznanie
wybitnych umysłów wojskowych i motywów ich postępowania możliwe jest tylko poprzez tego
rodzaju źródło historyczne

16

.

Na końcu warto byłoby omówić znaczenie pamiętnika w pracy historyka zajmującego się

dziejami gospodarczymi. Rolę tą najpełniej wyrazi cytat z artykułu Władysława Rusińskiego pt.
Materiały pamiętnikarskie w oczach historyka gospodarczego:

11 A. Rzepniewski, Rola pamiętników i relacji w badaniach historycznych w ogóle oraz w konkretnej sytuacji
historycznej Polski 1914 – 1945, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej 1985, nr 13-14, s. 45.
12 Tamże, s. 47.
13 Tamże, s. 51.
14 J. Szczepański, Zasady..., s. 4.
15A. Rzepniewski, Rola pamiętników..., s. 48.

16 S. Herbst, Pamiętnik i relacja jako źródło dla historyka wojskowości, Pamiętnikarstwo Polskie 1972, nr 3, s. 8.

Najpewniejszy fundamentem dla badań historyczno – gospodarczych są fakty masowe. Pod
wpływem zainicjowanych wzrostem gospodarczym, dzieje społeczno – gospodarcze w coraz szerszej
mierze stają się historią ilościową, w badaniach coraz szersze zastosowanie znajduje indukcja i
metody statystyczne. Pamiętnik, jako źródło jednostkowe, nie daje na ogół podstaw do uogólnień,
jego rola w warsztacie historyka gospodarczego sprowadza się głównie do uzupełniania i
sprawdzania informacji pochodzących z innych źródeł. Znaczenie materiałów pamiętnikarskich
wzrasta jednak we wszystkich przypadkach, gdy stanowią one jedyne zachowane źródło
dokumentujące badane problemy

17

.

Dominacja metod statystycznych w badaniach nad historią gospodarczą nie przekreśla całkowicie
wartości pamiętnika jako cennego zbioru informacji dotyczących aspektów ekonomicznych. Wiek
XIX i XX wiek jest pełen dzieł pamiętnikarskich różnych grup społecznych, przez co można w
prosty sposób przeanalizować sposób postrzegania zastanej rzeczywistości gospodarczej.

Pamiętnik jako źródło historyczne posiada również wiele wad. Jego złe strony są elementem

charakterystycznym dla każdego rodzaju pamiętnika z każdego momentu historii. Pamiętnik jako
źródło historyczne o ściśle subiektywnym charakterze posiada często niedomówienia, nieścisłości i
przekłamania. Pierwszym czynnikiem niepozwalającym używać pamiętnika jako pewne źródło
historyczne to fakt, że zazwyczaj były spisywane po jakimś czasie, najczęściej w momencie starości
autora. Często używa się twierdzenia że pamiętnikarz jest zawsze spóźniony o jedno pokolenie

18

.

Pamięć ludzka jest zawodna, dlatego też spisywanie wspomnień po dłuższym czasie jest narażone
na konfabulację. Kolejnym czynnikiem wpływającym na wiarygodność pamiętnika jest podejście
twórcy do własnej osoby. Natura ludzka powoduje, że większość pamiętnikarzy wyolbrzymia
swoje osiągnięcia pomijając tym samym epizody, które źle by o nich świadczyły. Zdarza się
również tak, że pamiętnik służy jako przestrzeń do rozliczania się z przeszłością. Porachunki z
dawnymi wrogami przepełnione były jadem i nienawiścią, dlatego też stopień wiarygodności jest co
najmniej wątpliwy

19

.

Wykorzystywanie pamiętnika jako źródła historycznego w dzisiejszych czasach jest

niezmiennym elementem pracy wielu historyków. Jeszcze nie tak dawno pamiętniki nie były brane
pod uwagę podczas tworzenia relacji historycznej. Praca historyka zamykała się jedynie na analizie
wszelakich dokumentów. Włączenie pamiętników w poczet źródeł historycznych jest wejściem na
wyższy poziom historyczny. Odpowiednia weryfikacja pamiętnika pozwala na wyciągnięcie z niego
naprawdę cennych informacji. W warsztacie nowoczesnego historyka powinna znaleźć się również
umiejętność pracy z pamiętnikiem. Świadomość wartości tego źródła historycznego pozwoli
rodzinie historyków na tworzenie rzetelniejszych publikacji.

Literatura:

Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej, red. Leszek Lewandowicz, Warszawa 1985, nr 13-14.
Cieński Andrzej, Pamiętnikarstwo polskie XVIII wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź
1981.
Hernas Czesław, Literatura baroku, Warszawa 1999.
Pamiętnikarstwo Polskie: kwartalnik ruchu pamiętnikarskiego, red. Franciszek Jakubczak,
Warszawa 1972 Rok II, nr 2-4.
Szymański Józef, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2001.

17 W. Rusiński, Materiały pamiętnikarskie w oczach historyka gospodarczego, Pamiętnikarstwo Polskie 1972, nr 3,
s. 12.
18 A. Cieński, Pamiętnikarstwo..., s. 7.

19W. Rusiński, Materiały..., s. 14.