www.psychiatria.med.pl

281

PRACA POGLĄDOWA

ISSN 1643–0956

Adres do korespondencji:
dr med. Małgorzata Myśliwiec
Klinika Pediatrii, Hematologii, Onkologii i Endokrynologii AM
w Gdańsku
ul. Dębinki 7, 80–211 Gdańsk
tel. [phone], faks (058) 344 67 85

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002; 2 (4): 281–286
Copyright © 2002 Via Medica

Małgorzata Myśliwiec, Anna Balcerska

Klinika Pediatrii, Hematologii, Onkologii i Endokrynologii Akademii Medycznej w Gdańsku

Przewlekła choroba somatyczna w życiu
i rozwoju dziecka oraz jego rodziny
— cukrzyca

Chronic somatic illness in life and development of the child and its family — diabetes

STRESZCZENIE

Różnice psychiki dzieci chorych na cukrzycę typu 1 są
podkreślane przez pediatrów, psychologów i psychia-
trów. Schorzenie to narzuca ograniczenia codzienne-
go życia, polegające na konieczności przestrzegania
określonej diety oraz stałej podaży podskórnej insu-
liny. Chorzy mają świadomość nieuleczalności choro-
by oraz zagrożenia stanami zaburzeń metabolicznych
ustroju (hipoglikemii i kwasicy ketonowej), a także
możliwości rozwoju późnych nieodwracalnych powi-
kłań choroby, niekorzystnie wpływających na kom-
fort ich życia. Prowadzi to do stresów zaburzających
emocjonalny rozwój dziecka, a także stanowi obcią-
żenie dla atmosfery życia rodzinnego.
Większość autorów zwraca uwagę na konieczność
poznania emocji dzieci chorych na cukrzycę w róż-
nych okresach życia oraz stadiach choroby.
Wciąż poszukuje się nowych metod leczenia mają-
cych na celu poprawę jakości życia dziecka chorego
na cukrzycę oraz zapobieganie wystąpieniu wczes-
nych i późnych powikłań w przebiegu cukrzycy.

Słowa kluczowe: cukrzyca typu 1, pacjent pedia-
tryczny, aspekty psychologiczne

ABSTRACT

The distinctness of psyche of the children suffering
from type 1 diabetes are emphasized by pediatri-
cians, psychologists and psychiatrists. The disease

imposes certain restriction on everyday life-
-style, such as the necessity of keeping a diet and
permanent subcutaneous insulin supply. Patients are
aware of the incurability of the disease and the
menace of metabolic disorder incidents (hypogly-
cemia and diabetic ketoacidosis), as well as possi-
bility of development of irreversible long-term com-
plications, which may have negative influence on
the quality of life. This can be stressful and lead to
disorders in emotional development of the child and
become burden to the family atmosphere as well.
Most authors notice the necessity of understanding
emotions of children suffering from type 1 diabetes
in different life periods and stages of the illness.
New treatment methods are still being sought for
to improve the quality of life of children ill with di-
abetes and to protect them from acute and long-
-term complications in the course of diabetes.

Key words: paediatric patient, type 1 diabetes,
psychological aspects

Cukrzyca typu 1 jest jednym z istotnych pro-

blemów zdrowotnych dotyczących całych społe-
czeństw. Znaczenie tego problemu oddaje raport
Światowej Organizacji Zdrowia (WHO, World Health
Organization) z 1997 roku, w którym wykazano, iż
ogólna liczba ludzi chorych na cukrzycę na świecie
wynosi 135 mln i szacuje się, że w 2025 roku do-
tkniętych tym schorzeniem będzie około 300 mln
osób. U codziesiątego chorego na cukrzycę wystę-
puje jej postać typu 1 — insulinozależna. Wśród cho-
rych 2% stanowią dzieci i młodzież do 18 roku życia.

Cukrzyca typu 1 jest stanem przewlekłej hiper-

glikemii spowodowanej postępującą niewydolnością
komórek b trzustki. Oprócz tego, cukrzyca typu 1
charakteryzuje się glukozurią i dużą chwiejnością ho-

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 4

282

www.psychiatria.med.pl

meostazy biochemicznej ustroju. Nieleczona substy-
tucyjnie prowadzi do kwasicy ketonowej, znaczne-
go stopnia odwodnienia i śpiączki, która stanowi bez-
pośrednie zagrożenie dla życia chorego.

O ile dzięki lepszej organizacji leczenia ostre

powikłania cukrzycy występują stosunkowo rzadko,
to powikłania odległe stanowią nadal poważny pro-
blem kliniczny. Są one przyczyną nie tylko skrócenia
długości życia chorych na cukrzycę, ale także pro-
wadzą do obniżenia jego komfortu.

Powikłania odległe, jakie obserwuje się w cu-

krzycy typu 1, wiążą się z przewlekłym procesem
trwającym w drobnych naczyniach u pacjentów z tym
schorzeniem. Dotyczą one narządu wzroku, nerek
oraz układu nerwowego. Po 20 latach trwania cu-
krzycy u 30–40% chorych występuje nefropatia i neu-
ropatia, a u ponad 70% retinopatia [1].

Związek między jakością leczenia cukrzycy i pra-

widłowym wyrównaniem metabolicznym a ryzykiem
rozwoju powikłań jest niewątpliwy — podobnie jak
współzależność między stanem wyrównania meta-
bolicznego pacjenta a jego stanem psychicznym.

Istnieje bogate piśmiennictwo psychologiczne

poświęcone problematyce dzieci chorych na cukrzy-
cę. Najczęściej przedmiotem badań jest sytuacja psy-
chospołeczna tych dzieci, wpływ zaburzeń me-
tabolicznych na ich rozwój psychiczny [2, 3], bada-
nie ich emocji i rozwoju intelektualnego [4, 5].

Różnice psychiki dzieci chorych na cukrzycę są

podkreślane przez pediatrów, psychologów i psychia-
trów [6, 7]. Konieczność przestrzegania diety, co-
dziennego wstrzykiwania insuliny, świadomość
zagrożenia stanem niedocukrzenia krwi lub kwasicą
ketonową, a także świadomością nieuleczalności
choroby (u rodziców — od początku choroby, u cho-
rych dzieci — na ogół dopiero w wieku młodzień-
czym) to stresy obciążające atmosferę rodzinną
i emocjonalny rozwój dziecka.

Dotychczasowe badania doprowadziły do wy-

krycia licznych zależności między sytuacją psycho-
społeczną dzieci chorych na cukrzycę a ich zacho-
waniem [2, 3]. Większość autorów zwraca uwagę
na konieczność poznania ich emocji w różnych okre-
sach życia oraz stadiach choroby [8].

Rozpoznanie cukrzycy u dziecka jest zawsze

ciężkim przeżyciem dla niego i jego rodziców i budzi
zwykle typowe reakcje emocjonalne (lęk przed nie-
znanym, poczucie zagrożenia, złość, opór wobec
zmiany przyzwyczajeń, upodobań i dotychczasowe-
go stylu życia, poczucie utraty zdrowia, ciągłego
nadzorowania, poczucie dyskomfortu z powodu in-
iekcji i pomiarów glukozy, brak akceptacji choroby).

W pierwszej fazie choroby pacjent zaczyna ob-

winiać swoje otoczenie za fakt zachorowania na cu-
krzycę, próbuje zakwestionować diagnozę oraz po-
szukuje alternatywnych metod leczenia.

Druga faza składa się z 3 etapów. W drugiej fa-

zie można rozpocząć pełną edukację chorego w za-
kresie zasad samokontroli w przebiegu cukrzycy. Emo-
cje ulegają wyciszeniu, a pacjent jest w stanie zaapro-
bować coraz więcej racjonalnych argumentów.

W komfortowych warunkach edukację prowa-

dzi wieloosobowy zespół z udziałem pielęgniarki
edukacyjnej, dietetyka, psychologa i lekarza.

W trzeciej i czwartej fazie choroby często poja-

wia się u pacjenta i jego rodziców depresja, żal za
utraconym zdrowiem, niepokój z powodu tego, co
ma nadejść.

Dopiero po przejściu tych faz możliwe jest za-

akceptowanie sytuacji związanej z rozpoznaniem
choroby i rozpoczęcie działań zmieniających w kie-
runku prozdrowotnym. Istnieje wtedy sprawna wy-
miana informacji między zespołem edukacyjnym
a chorym. Pacjent i rodzice potrafią analizować dane
uzyskiwane od terapeutów, stosując je w życiu, a tak-
że analizować sposób leczenia. Nie u każdego pa-
cjenta następują wszystkie te etapy, czasami ich ko-
lejność może być zmieniona. Prezentują one opty-
malny sposób reakcji na wiadomość o chorobie, jed-
nak część chorych zatrzymuje się na pewnym etapie
lub odkłada „przepracowanie” emocji związanych
z chorobą na później.

Ujawnienie rodzaju reakcji przystosowawczych

do choroby stwarza możliwość prawidłowego współ-
działania i właściwego reagowania na różne sytu-
acje powstające w kontaktach między pacjentem
a lekarzem, psychologiem lub psychiatrą, które są
konsekwencją cukrzycy.

Dalsze losy dziecka chorego na cukrzycę zależą

w dużym stopniu od tego, czy rodzice potrafią zaak-
ceptować chorobę i tak przeorganizować dotychcza-
sowy tryb życia, aby dziecko mogło uczestniczyć we
wszystkich sytuacjach na równi z innymi domowni-
kami.

Problem cukrzycy stwierdzonej u dziecka ujaw-

nia się w konkretnej sytuacji rodzinnej, a więc duże
znaczenie ma rodzaj relacji łączących rodziców
z dziećmi i ich postawy wychowawcze. Stres zwią-
zany z rozpoznaniem cukrzycy może uwidocznić już
istniejące patologie, pogłębić je, a także wywołać
głębsze zaburzenia psychiczne.

Poczucie odpowiedzialności za losy dziecka

i strach przed skutkami błędów w leczeniu mogą wy-
zwalać nieprawidłowe postawy rodzicielskie:

Małgorzata Myśliwiec, Anna Balcerska, Przewlekła choroba somatyczna w życiu dziecka — cukrzyca

www.psychiatria.med.pl

283

— Perfekcjonizm polegający na dążeniu do uzyska-

nia idealnych wyników za wszelką cenę, często
kosztem psychiki dziecka (niekończące się kon-
trole glikemii za pomocą glukometru), paradok-
salnie, gwałtowne zmiany w insulinoterapii czę-
sto pogarszają jakość leczenia i pogłębiają chwiej-
ność cukrzycy.

— Nadmierna opiekuńczość uniemożliwiająca usa-

modzielnianie się dziecka, pogłębiająca poczu-
cie mniejszej wartości i brak wiary we własne siły.
Ten rodzaj postawy doprowadza często do skraj-
nych napięć w rodzinie, zwłaszcza w okresie po-
kwitania.

— Bierność rodziców. Przeniesienie całej odpowie-

dzialności za leczenie na personel medyczny. Cho-
ry nie uczestniczy aktywnie w procesie leczenia.
Nie dostosowuje dawek insuliny do stężenia glu-
kozy we krwi, aktywności fizycznej oraz diety.

Większość autorów jest zgodna co do faktu, że

problemy adaptacyjne dzieci chorych na cukrzycę zależą
od wieku, w którym choroba u nich wystąpiła [9].

U małego dziecka wysiłki wychowawcze matki

dotyczące diety, aktywności fizycznej i insulinotera-
pii mogą powodować wybuchy złości, niechęć do
jedzenia i wtórne stany niedocukrzenia krwi (drgaw-
ki), co skłania nieraz rodzinę do zaprzestania dyscy-
pliny wychowawczej.

W wieku szkolnym występuje stosunkowo naj-

mniej zaburzeń emocjonalnych, zwłaszcza w sytuacji
dobrej współpracy lekarza i rodziców z nauczyciela-
mi. W tym okresie życia dziecko przyswaja sobie umie-
jętności samokontroli, co daje mu motywację do prze-
strzegania otrzymanych zaleceń medycznych.

Umożliwienie dziecku choremu na cukrzycę

uczestniczenia w ćwiczeniach gimnastycznych i upra-
wiania sportów skutecznie zapobiega wykształceniu
się kompleksu niskiego poczucia własnej wartości.

Istotne problemy psychologiczne pojawiają się

dopiero w okresie dojrzewania i w wieku młodzień-
czym. Cukrzyca koliduje z potrzebami psychicznymi
nastolatka. Powoduje poczucie inności, mniejszej
wartości względem rówieśników.

W tym wieku chorzy na cukrzycę zadają sobie

wiele pytań [10]:
— Czy rozwój fizyczny nie ulegnie zahamowaniu?
— Czy cukrzyca nie wpłynie na wygląd i atrakcyj-

ność seksualną?

— Czy powiedzieć kolegom i ukochanej osobie

o swojej chorobie?

— Czy możliwe będzie studiowanie, zdobycie wy-

branego zawodu?

— Czy wystąpią powikłania, które spowodują utra-

tę zdrowia?

— Czy możliwe jest założenie rodziny i posiadanie

zdrowego potomstwa?

W tym okresie pacjent coraz dłużej przebywa

poza środowiskiem rodzinnym i na jego rozwój emo-
cjonalny coraz bardziej wpływa świadomość nieule-
czalności choroby, niebezpieczeństwa powikłań,
a także przekonanie o tym, że w jego chorobie wiele
spraw pozostaje jeszcze niewyjaśnionych. W związ-
ku z tym występują objawy nerwicy, drażliwość,
chwiejność emocjonalna, zdarzają się nawet próby
samobójcze. Inne osoby nie akceptują swojej choro-
by i całkowicie zaniedbują jej leczenie. Zwykle popa-
dają w konflikt z rodzicami, ograniczają kontakt z le-
karzem do sporadycznych konsultacji i najczęściej nie
przestrzegają jego zaleceń. Rezultatem takiego po-
stępowania są częste niedocukrzenia, śpiączka ke-
tonowa, zakażenia i szybki rozwój przewlekłych
powikłań cukrzycy.

Postępowanie z chorym na cukrzycę wymaga

zatem dużych umiejętności od lekarza, personelu me-
dycznego oraz rodziców. Tylko dobra współpraca
wszystkich osób odpowiedzialnych za rozwój dziecka
może uchronić jego psychikę od wymienionych wcze-
śniej urazów, kompleksów, zaburzeń emocjonalnych.

Zadaniem lekarza jest zastosowanie u pacjen-

ta takiej metody insulinoterapii, która umożliwi cho-
remu prawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny, a tak-
że bardzo dobre wyrównanie metaboliczne, zapo-
biegając jednocześnie wczesnym i późnym powikła-
niom w przebiegu tej choroby.

Metoda konwencjonalna (dwa wstrzyknięcia

mieszanki insuliny krótkodziałającej i o przedłużo-
nym działaniu) bardzo ogranicza swobodę życia
dziecka chorego na cukrzycę.

Pacjenci leczeni insuliną za pomocą tej metody

powinni spożywać do 6 posiłków dziennie. Posiłki,
z podobną zawartością węglowodanów, powinny być
spożywane regularnie o stałych porach każdego dnia.
Stopień aktywności fizycznej musi być dostosowany
do dawki insuliny oraz wielkości spożytego posiłku.
Każdy niekontrolowany wysiłek fizyczny czy brak re-
żimu dietetycznego grozi dziecku powstaniem ostrych
powikłań w przebiegu cukrzycy w postaci hiperglike-
mii i hipoglikemii. Są to stany zagrożenia życia.

Istotę intensywnej insulinoterapii stanowi na-

śladowanie fizjologii wydzielania insuliny.

Pacjent przyjmuje insulinę krótkodziałającą

przed głównymi posiłkami oraz insulinę długodzia-
łającą przed zaśnięciem. Aby intensywna insulinote-
rapia odniosła skutek, chory musi być dobrze wy-
edukowany w zakresie samokontroli w przebiegu
cukrzycy. Musi on systematycznie badać glikemię
w surowicy krwi, opanować zasady żywienia ze szcze-

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 4

284

www.psychiatria.med.pl

gólnym uwzględnieniem wyliczania ilości wymien-
ników węglowodanowych. Powinien planować daw-
ki insuliny krótkodziałającej w odniesieniu do wiel-
kości posiłku z uwzględnieniem ewentualnej hiper-
glikemii i hipoglikemii istniejących przed posiłkiem,
a także posiadać umiejętność przystosowania dawek
insuliny i posiłków do planowanej aktywności fizycz-
nej. Tak więc występuje stała konieczność wnikliwej
samoobserwacji dokonywanej przez chorego.

Wyrównanie cukrzycy w okresie pokwitania

często znacznie się pogarsza. Bunt, negacja zaka-
zów, dążenie do samodzielności skłaniają do rutyny
związanej z leczeniem cukrzycy.

Zmiana insulinoterapii konwencjonalnej na in-

tensywną pozwala uzyskać poprawę wyrównania
u części młodych ludzi, ponieważ dzięki niej zyskują
samodzielność i mogą prowadzić swobodniejszy tryb
życia z możliwością wprowadzenia zmian w żywie-
niu i dopasowaniu do rozkładu zajęć.

Niestety, w wypadku wielu młodych ludzi ta me-

toda insulinoterapii nie spełnia swojego zadania. Pa-
cjent nadal odczuwa uciążliwość leczenia tej choroby
a wyrównanie metaboliczne nie jest zadowalające.

Wprowadzenie w Polsce od kilku lat metody

ciągłego podskórnego wlewu insuliny umożliwiło
poprawę wyrównania metabolicznego oraz zwięk-
szenie stopnia akceptacji i lepsze przystosowanie do
przewlekłej choroby zarówno u małych dzieci, jak
i u młodzieży [11].

Stosowanie ciągłego podskórnego wlewu in-

suliny przede wszystkim zmniejsza uciążliwości zwią-
zane ze stałymi godzinami posiłków i wstrzyknięć
insuliny. Nadal jednak konieczna jest kontrola glike-
mii, co najmniej 4 razy na dobę. Liczba posiłków
w ciągu dnia jest dowolna, co ma szczególne zna-
czenie dla młodzieży i dla dzieci w wieku przedszkol-
nym. Niezależnie od godziny rannego przebudzenia,
możliwe jest utrzymanie prawidłowej glikemii na
czczo. Metoda ta pozwala też na zmniejszenie ryzy-
ka ciężkich hipoglikemii. Jest to bardzo ważne,
zwłaszcza u małych dzieci.

Autorzy licznych prac (Holmes i Richman) [12]

podkreślają, że ostre stany hipoglikemiczne, nawet
o umiarkowanym stopniu ciężkości, mogą prowa-
dzić do uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowe-
go i powodować zaburzenia funkcji poznawczych.
Ryan [13] sugeruje, że dzieci, u których cukrzycę roz-
poznano w pierwszych latach życia, stanowią po-
tencjalną grupę ryzyka w odniesieniu do rozwoju
uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego, ponie-
waż rozwijający się mózg jest szczególnie podatny
na szkodliwe działanie nawet krótkotrwałych epizo-
dów neuroglikopenii. Poza tym, małe dzieci częściej

doświadczają stanów hipoglikemicznych dlatego, że
nie potrafią ich rozpoznać i nie komunikują wcze-
snych symptomów niedocukrzenia, a także charak-
teryzują się zwiększoną wrażliwością na insulinę.

Wiadomo również, że najczęściej załamanie

w zdrowiu psychicznym wiąże się z wystąpieniem sta-
nów hipoglikemicznych, które wywołują nie tylko sil-
ne poczucie zagrożenia życia, ale stają się przyczyną
wyłączania chorej osoby z normalnego trybu życia.

Powstaje wówczas silny lęk przed ponownym

wystąpieniem tych stanów, co skłania chorego do
przyjmowania diety bogatszej w węglowodany, któ-
rej konsekwencją jest intensywniejsza terapia insuli-
nowa, która z kolei może stać się przyczyną jeszcze
częstszych stanów hipoglikemicznych u pacjenta.

Badania ostatnich lat [14] dowodzą, że dobrze

leczona i kontrolowana cukrzyca nie stanowi czyn-
nika ryzyka wystąpienia nieprawidłowości w rozwo-
ju poznawczym dzieci i młodzieży.

Jeśli natomiast choroba ujawniła się we wczes-

nym dzieciństwie, występowały częste stany hipo-
glikemiczne, zalecenia dotyczące kontroli i leczenia
nie były przestrzegane (najpierw przez rodziców,
a potem przez samego pacjenta), to konsekwencją
tego mogą być nieprawidłowości w rozwoju umy-
słowym chorego.

Większość badań z ostatnich 10 lat [15] prze-

konuje o podobieństwie rozwoju emocjonalnego
dzieci i młodzieży z dobrze wyrównaną cukrzycą
i zdrowych. Jedynie tuż po rozpoznaniu choroby
w okresie pierwszych 6 miesięcy dzieci ujawniały lek-
ko podwyższony stopień lęku i depresji.

Autorzy polskich badań [5, 16, 17] również zwra-

cają uwagę, że cukrzyca bardzo dobrze wyrównana
metabolicznie w bardzo niewielkim stopniu wpływa
na emocjonalny rozwój dzieci. Jeśli występują jakieś
nieprawidłowości, to wiążą się one przede wszystkim
z okresami wahań stężenia glukozy we krwi.

Wahania stężenia glukozy we krwi wywołują

stany nadpobudliwości, apatii, drażliwości, a także
zaburzenia koncentracji, które niekorzystnie wpły-
wają na efektywność nauki w szkole. Ponadto uciąż-
liwość codziennej diety i jej kontroli oraz koniecz-
ność systematycznego leczenia mogą budzić stany
lękowe i wywoływać poczucie winy.

Obserwacje własne [16], a także innych auto-

rów [18] wykazują odmienności cech osobowości
chorego na cukrzycę. Młody człowiek z tym scho-
rzeniem w znacznie mniejszym stopniu akceptuje
siebie, nie wierzy w realizację własnych zamierzeń.
Charakteryzuje go niskie poczucie pewności siebie,
ale jednocześnie wysokie poczucie odpowiedzialno-
ści wobec siebie i innych.

Małgorzata Myśliwiec, Anna Balcerska, Przewlekła choroba somatyczna w życiu dziecka — cukrzyca

www.psychiatria.med.pl

285

Stałe poczucie zagrożenia hipoglikemią i hipergli-

kemią, wymogi związane z dietą i leczeniem, poczucie
odmienności i braku rozumienia przez otoczenie uznaje
się za bezpośrednie przyczyny ujemnego wartościowa-
nia własnej osoby przez chorych na cukrzycę.

Dokonywane w ciągu ostatnich lat modyfika-

cje schematów terapeutycznych pacjentów z rozpo-
znaniem cukrzycy mają na celu nie tylko poprawę
jakości życia chorego, ale także — poprzez osiągnię-
cie tego zamierzenia — pozytywny wpływ na kom-
fort życia całej rodziny.

Szerokie wprowadzenie metody terapeutycznej

polegającej na stosowaniu stałych podskórnych wle-
wów insuliny ograniczają zarówno możliwości finan-
sowe państwowej służby zdrowia, jak i prywatne
zasoby materialne pacjenta i jego rodziny. Obecnie
wiadomo więc, że ta „nowa metoda insulinotera-
pii” nie zyskuje aprobaty wszystkich pacjentów.

Współczesna medycyna może choremu zaofe-

rować jedynie leczenie substytucyjne, które stale sta-
ra się doskonalić i przystosowywać do potrzeb okre-
ślonego pacjenta. Nie jest to, mimo stałego doskona-
lenia i modernizacji leczenie przyczynowe, które mo-
gło by cofnąć narzucone choremu ograniczenia die-
tetyczne i uniezależnić go od stałej podaży insuliny.

Czy można zmienić ten stan rzeczy? Wielką na-

dzieją dla chorych na cukrzycę są pierwsze wyniki prze-
szczepiania wysp trzustkowych [19]. Podobnie jak
w wypadku wielu innych przełomowych wydarzeń
w medycynie pojawiły się liczne istotne i trudne pro-
blemy, które należy rozwiązać, aby w efekcie doszło
do upowszechnienia tej metody leczenia cukrzycy:
— Z jakim ryzykiem u chorych na cukrzycę wiąże się

przewlekłe leczenie immunosupresyjne?

— Kto będzie żył dłużej i w jakim komforcie — pa-

cjent po przeszczepie czy osoba leczona klasycz-
nie insuliną?

— Skąd pozyskać dawców tkanek trzustki wobec

znacznej liczby chorych na cukrzycę typu 1?

Innym problemem w odniesieniu do cukrzycy

typu 1 jest jej zapobieganie. Wiadomo coraz więcej
o genetycznym, molekularnym i immunologicznym
podłożu choroby i możliwe jest, że wkrótce możliwe
będzie wykorzystanie celowanych metod leczenia prze-
ciwdziałających rozwojowi procesu chorobowego.

PIŚMIENNICTWO

1. The Diabetes Control and Clinical Trial Research Group. N. Engl.

J. Med. 1993; 329: 997.

2. Thernulund G., Dahliquist G. Psychological reactions at the onset

of insulin-depent diabetes mellitus in children and later adjust-
ment and metabolic control. Acta Paediatr. 1996; 85: 947–953.

3. Grey M., Cameron M.E. Psychosocial status of children with

diabetes in the first 2 years after diagnosis. Diabetes Care 1995;
18: 1330–1336.

4. Heller S., Chapman J. Unreliability of reports of hypoglyca-

emia by diabetic patients. Br. Med. J. 1995; 310: 440.

5. Jarosz-Chabot P., Franiczek W., Moczia K., Wiederman G. Lęk

u dzieci chorych na cukrzycę. Endokrynologia, Diabetologia i Cho-
roby Przemiany Materii Wieku Rozwojowego 1997; 3: 29–31.

6. Dreyer M. Reducing the psychosocial burden of diabetes. Re-

ducing the Burden Diabetes 1995; 3: 1.

7. Hirsch A. Defining the psychosocial problems of diabetes. Re-

ducing the Burden of Diabetes 1995; 3: 1356.

8. Hágglóf B. The Swedish child hood diabetes study: indication of

severe stress as a risk factor for IDDM. Diabetologia 1991; 34: 579.

9. Małecka-Bańska E. Ocena stanu psychicznego dzieci chorych

na cukrzycę. Rozprawa doktorska. Instytut Psychoneurologicz-
ny, Warszawa 1974.

10. Symonides-Ławecka A. Problemy młodzieży chorej na cukrzy-

cę. Diabetologia Polska 1998; 5: 88–89.

11. Slijper F.M.E., DeBeaufort C.E., Bruining G.J. Psychological im-

pact of continuous subcutaneous insulin infusion pump the-
rapy in non selected children evaluation after two years of
therapy. Diabet. Metab. 1990; 16: 273–277.

12. Holmes C.S., Richman L.C. Congnitive profiles of children with

insulindependent diabetes. Developmental and Behavioural
Pediatrics 1985; 6: 323–326.

13. Ryan C.M. Neurobehavioral complications of type 1 diabetes. Exa-

mination of possible risk factors. Diabetes Care 1988; 11: 86–93.

14. Northam E., Bowden S., Anderson V., Court J. Neuropsycholo-

gical functioning in adolescents with diabetes. J. Clin. Exp.
Neur. 1992; 6: 884–900.

15. Johnson S.B. Insulin-dependent diabetes mellitus in childho-

od. W: Roberts M.C. red. Handbook of pediatric psychology.
The Guilford Press, New York 1995.

16. Budziński W., Myśliwiec M., Kamińska M., Balcerska A. Psy-

chologiczne problemy młodzieży z cukrzycą typu 1 w odnie-
sieniu do stanu wyrównania metabolicznego. Diabetologia
Polska 1999; 6: 29.

17. Jarosz-Chabot P., Matlakiewicz E., Franiczek W., Koehler B. Roz-

wój intelektualny i zaburzenia ośrodkowego układu nerwo-
wego u dzieci w młodszym wieku szkolnym w przebiegu cu-
krzycy typu 1. Diabetologia Polska 1999; 2: 107–109.

18. Bartnik M., Brodziak A., Kołosza Z., Banasik R. Struktura oso-

bowości młodych ludzi chorych na cukrzycę insulinozależną.
Związek ze sposobem leczenia i jego skutecznością. Pediatria
Polska 1994; 8: 601–608.

19. Shapiro A.M.J., Lakey J.R.T., Ryan E.A. Islet transplantation in

seven patients with type 1 diabetes mellitus using a glucocor-
ticoid-free immunosuppressive regime. N. Engl. J. Med. 2000;
343: 230–238.