2.1. Główne jednostki geologiczne

Kontynent południowoamerykański zajmuje zachodnią część płyty południowoamery-
kańskiej, graniczącą od zachodu z płytą pacyficzną i płytą Nazca i kilkoma mniejszymi
płytami o litosferze oceanicznej. Przemieszcza się on ku zachodowi z prędkością od
9,9 cm/rok w części północnej, do 3 cm/rok w części południowej, oddalając się ciągle od

Afryki. Składa się on z trzech głównych jednostek geologicznych: prekambryjskiej

platformy południowoamerykańskiej, obejmującej północną, wschodnią i środkową
część kontynentu, paleozoicznej platformy patagońskiej na południowym wschodzie
oraz Andów - alpejskiego łańcucha górskiego, który ciągnie się wzdłuż zachodniego

wybrzeża kontynentu, łącząc się na północy z Kordylierami, a na południu - poprzez łuk
wyspowy Antyli Południowych - z alpejskim górotworem Półwyspu Antarktycznego.

Prekambryjska platforma południowoamerykańska, będąca częścią paleozoicz-

nego kontynentu Gondwany (zajmowała w nim brzeżną pozycję, sąsiadując z Oceanem

Panthalassa), ma wiele cech wspólnych z platformą afrykańską, od której została osta-
tecznie oddzielona dopiero w kredzie, ok. 100 mln lat temu.

Fundament krystaliczny platformy jest odsłonięty na powierzchni na tarczach: gu-

jańskiej, środkowobrazylijskiej, wschodniobrazylijskiej i urugwajskiej, a zanurza się pod

pokrywę osadową w obrębie synekliz: Amazonki, Parany, Sao Francisco i Paranaiba.
Występujące na powierzchni skały fundamentu platformy należą w większości do prote-
rozoiku; skały archaiku (wieku ponad 2,5 mld lat) występują powszechnie tylko na tar-
czy gujańskiej - są to gnejsy, granulity i czarnokity, pocięte intruzjami granitoidów róż-
nego wieku. Skały proterozoiku to głównie gnejsy, kwarcyty i fyllity z pokrywami słabo
zmetamorfizowanych ryolitów, andezytów i bazaltów.

Na tarczach występują lokalnie płaty różnowiekowych osadów, głównie lądowych.

Na tarczy gujańskiej są to triasowe zlepieńce, piaskowce i łupki, na tarczy środkowobra-
zylijskiej zaś - górnokredowe zlepieńce, piaskowce, arkozy i iły pstre z przewarstwienia-
mi wapieni. Produktem wietrzenia skał krystalicznych w trzeciorzędzie są pokrywy late-
rytowe i złoża boksytów.

76

Obszary tarcz podlegały w fanerozoiku wypiętrzaniu, w syneklizach zaś powstawały

w tym czasie grube serie osadowe. W syneklizie Amazonki, położonej między tarczą gu-
jańską a tarczą środkowobrazylijską, na fundamencie platformy spoczywają osady paleo-
zoiczne: głównie zlepieńce, piaskowce, mułowce, łupki ilaste, wapienie z karbońskimi

pokładami soli kamiennej. Skały te są lekko sfałdowane i tworzą szerokopromienne
fałdy; poprzecinane są one żyłami triasowych, zasadowych skał magmowych; w stropo-

wej części profilu leżą osadowe skały kredy i trzeciorzędu. Synekliza Paranaiba i łącząca

się z nią na południu synekliza Sao Francisco, oddzielają tarczę wschodniobrazylijską
od tarczy środkowobrazylijskiej. Syneklizy wypełnione są osadami miąższości do 5 km.
Na fundamencie krystalicznym spoczywają tam neoproterozoiczne i dolnopaleozoiczne
zlepieńce, piaskowce i wapienie, a wyżej - łupki i piaskowce górnego paleozoiku
(w przewarstwieniami osadów lodowcowych) oraz wapienie i gipsy triasu (z pokrywami
bazaltów), a najwyżej - osady kredy. W syneklizie Parany występują lekko zmetamorfi-
zowane dolnopaleozoiczne wapienie i skały okruchowe z pokrywami andezytów, a w

wyższej części profilu - górnopaleozoiczne, triasowe i kredowe osady okruchowe z prze-
warstwieniami skał węglanowych.

W zachodniej części platformy południowoamerykańskiej w wyniku dźwigania się

Andów na przełomie kredy i paleogenu powstało wielkie, wydłużone zapadlisko, ciąg-
nące się od La Platy na południu do ujścia Orinoko na północy. Jest ono wypełnione ke-
nozoicznymi osadami okruchowymi dużej miąższości, powstałymi w wyniku erozji wy-
piętrzających się Andów.

Platforma patagońska graniczy od północy z platformą prekambryjską, od za-

chodu - z Andami, a na wschodzie ciągnie się aż do granicy szelfu i obejmuje również
Falklandy. Jej fundament jest zbudowany z silnie zdeformowanych tektonicznie w cza-
sie orogenez kaledońskiej i hercyńskiej skał prekambryjskich i paleozoicznych, wystę-
pujących na powierzchni w masywach północnopatagońskim i południowopatago-
ńskim. Pokrywę osadową platformy patagońskiej stanowią skały karbonu, permu, me-

zozoiku i kenozoiku występujące w nieckach: Negro, Chubut i Santa Cruz. Skały te,
miąższości kilku kilometrów, są głównie pochodzenia morskiego; wśród nich występują
pokrywy górnotriasowych i kenozoicznych andezytów i bazaltów.

Północno-zachodnia część platformy patagońskiej, zwana strukturami pampaski-

mi, została silnie wypiętrzona w neogenie; geograficznie jest ona zaliczana do Andów.
Struktury pampaskie mają postać wielkich zrębów zbudowanych z prekambryjskich
skał krystalicznych, przykrytych płasko leżącymi osadami górnego paleozoiku i triasu;
położone między zrębami rowy tektoniczne są wypełnione głównie lądowymi osadami
neogenu i czwartorzędu pochodzącymi z niszczenia zrębów.

Andy są młodym górotworem alpejskim, powstałym na granicy między kontynen-

talną płytą południowoamerykańską a oceanicznymi płytami litosfery wschodniego Pa-
cyfiku. Składają się z szeregu równoległych do siebie antyklinoriów tworzące pasma
górskie, oraz synklinoriów, tworzących wąskie doliny śródandyjskie. Struktury geolo-
giczne Andów są zbudowane z różnorodnych skał wieku od górnego prekambru po ke-
nozoik. Skały prekambryjskie i paleozoiczne zostały wcześniej silnie sfałdowane, zmeta-
morfizowane i poprzecinane intruzjami granitoidów w czasie orogenez kaledońskiej
i hercyńskiej; są one najlepiej odsłonięte w Andach środkowych, na obszarze Kordyliery
Wschodniej. Skały jurajskie i kredowe (głównie okruchowe) zostały sfałdowane na

77

przełomie kredy i kenozoiku w czasie ruchów laramijskich, które w Ameryce Południo-

wej i Ameryce Północnej są podnoszone do rangi orogenezy. Fałdowaniom towarzyszył

met amorfizm i magmatyzm; powstały wówczas wielkie intruzje granodiorytów, ciąg-
nące się wzdłuż całego pasma Andów. Osady kenozoiczne powstały w wyniku niszcze-
nia wypiętrzanych gór po głównej fazie fałdowań. Obecny wygląd zawdzięczają Andy
ruchom wypiętrzającym w neogenie i czwartorzędzie.

Ciągle aktywna strefa subdukcji na granicy płyty południowoamerykańskiej i płyt

pacyficznych (głównie płyty Nazca) jest powodem częstych i silnych trzęsień ziemi

w całych Andach, a także zjawisk wulkanicznych. Ogniska trzęsień ziemi leżą na głębo-

kości od kilkunastu kilometrów na wybrzeżu pacyficznym, do ponad 500 kilometrów na

wschodzie Andów. W Andach znajduje się 45 czynnych wulkanów.

2.2. Platforma południowoamerykańska

Platforma południowoamerykańska (ryc. 47) wykazuje wiele podobieństw do platformy
afrykańskiej, z którą połączona była aż do jury, tzn. do chwili rozpadu kontynentu Gon-
dwany. Fundament krystaliczny platformy odsłaniający się na tarczach jest zbudowany
ze skał archaiku i proterozoiku, a jego ewolucję zakończył panamerykański cykl geotek-
toniczny pod koniec neoproterozoiku. Jednak w wielu rejonach pokrywa osadowa plat-
formy zaczęła powstawać już w neoproterozoiku. Zróżnicowane ruchy wypiętrzające
spowodowały powstanie elementów wypiętrzonych - antekliz i obniżonych - synekliz.
W zachodniej, brzeżnej części platformy sąsiadującej z łańcuchem Andów, powstało

wielkie zapadlisko, wypełnione osadami okruchowymi dużej miąższości, powstałymi
w wyniku dostarczania materiału z erodowanych pasm andyjskich.

2.2.1. Prekambryjskie cykle geotektoniczne
Kratoniczne jądra platformy południowoamerykańskiej, zbudowane ze skał wczesnego

prekambru (archaik i paleoproterozoik), znajdują się w obrębie tarcz. Zostały one
ukształtowane w dwóch wczesnoprekambryjskich orogenicznych epizodach (cyklach).
- cykl Gurian - najstarsze skały podłoża platformy występują na tarczy gujańskiej,

tworząc pasmo fałdowe ciągnące się w kierunku E-W. Są to dużej miąższości gnejsy,
granulity i czarnokity znane jako kompleks Itamaca, którego wiek szacowany jest
na 3,4-3 mld lat. Tektonotermiczny epizod nazwany cyklem Gurian nastąpił 2,7 mld
lat temu. W południowej części tarczy gujańskiej odpowiadające mu gnejsy, granulity
i czarnokity mają wiek około 2,6 mld lat. Poza tarczą gujańską skały cyklu Gurian zna-
ne są z kilku miejsc na tarczach wschodniobrazyliskiej i środkowobrazylijskiej;

- cykl transamazoński - obejmuje skały powstałe między 2,2 a 1,7 mld lat temu,

a maksimum aktywności tektonicznej magmowej przypada na czas około 2 mld lat
temu. Skały tego cyklu znane są z tarczy gujańskiej, wschodniobrazylijskiej i środko-

wobrazylijskiej. Są to łupki krystaliczne, marmury, perydotyty, gnejsy, mylonity i wul-

kanity, a także żelaziste kwarcyty, intrudowane granitoidami oraz granodiorytami,
których wiek metodą Rb/Sr jest określany na 2-1,7 mld lat. Cykl ten korelowany jest
z cyklem eburnejskim na obszarze Afryki.

78

Ryc. 47. Główne jednostki geologiczne Ameryki Południowej (wg H. J. Harringtona 1975)

W późnym prekambrze wyróżnia się kilka cykli geotektonicznych oraz epizodów

magmowych i metamorficznych:

- cykl Espinhaę reprezentuje metamorficzne skały grupy Espinhaę prowincji Minas

Gerais i Bahia. Ich wiek datowany jest na 1,8-1,3 mld lat. Są to prawdopodobnie skały
starsze poddane regeneracji;

- epizod sedymentacji formacji Roraima i intruzji zasadowych. Duże obszary tar-

czy gujańskiej pokrywa gruba, poziomo leżąca formacja Roraima. Są to laminowa-
ne czerwone piaskowce z przewarstwieniami arkoz, łupków ilastych, zlepieńców i po-
kryw ignimbrytowych. Formacja jest intrudowana dolerytami, których wiek określo-
no na 1,55-1,65 mld lat. Okres sedymentacji formacji Roraima określa się na 1,65-1,6

79

mld lat temu. Skały formacji Roraima są najstarszym elementem pokrywy platfor-
mowej;

- epizod metamorficzny Nickerie. W południowej części tarczy gujańskiej występują

strefy mylonitowe i strefy ścinania o wieku 1,2 mld lat, których powstanie wiąże się
z tzw. metamorficznym epizodem Nickerie. Mają one przebieg ENE-WSW;

- cykl Uruaęu-Minas obejmuje skały grup Araxa i Minas, powstałe między 1,4

a 0,85 mld lat temu. Są to, występujące głównie na tarczy wschodniobrazylijskiej,

zmetamorfizowane zlepieńce, kwarcyty, łupki ilaste oraz piaskowce żelaziste (itabi-
ryty), będące wysokoprocentową rudą żelaza. Skały tego cyklu mają miąższość prze-
kraczającą 5000 m. Są one pocięte intruzjami niklonośnych perydotytów oraz grani-
toidów. Skały te są sfałdowane, a osie fałdów są generalnie zgodne z przebiegiem linii
brzegowej kontynentu;

- cykl brazylijski obejmuje skały złożone ze skośnie warstwowanych kwarcytów

z przeławiceniami zlepieńców oraz tillitów wieku 0,9-0,7 mld lat. Skały te są lokalnie
zmetamorfizowane i pocięte intruzjami mikrodiorytów, granitoidów i granodiorytów;

- epizod sedymentacyjny Bambui obejmuje neoproterozoik, w którym powstawały

osady grupy Bambui: piaskowce, arkozy, wapienie i dolomity, praktycznie nie
sfałdowane i nie zmetamorfizowane, znane głównie z tarczy wschodniobrazylijskiej
i urugwajskiej;

- cykl panamerykański. Jądra kratoniczne w obrębie fundamentu platformy pre-

kambryjskiej są otoczone orogenicznymi strefami fałdowymi, zbudowanymi ze skał
metamorficznych i intruzywnych, uformowanymi na granicy prekambru i paleozoiku.
Wiek tych stref oceniany jest na 0,7-0,5 mld lat.

2.2.2. Główne jednostki tektoniczne

Podział platformy południowoamerykańskiej na główne jednostki tektoniczne zawdzię-
czamy głównie zróżnicowanym, pionowym ruchom tektonicznym w kenozoiku i nastę-
pującej później erozji, która odsłoniła skały fundamentu. Na ogół jednak tektoniczne
założenia tych jednostek były znacznie wcześniejsze, sięgające pierwszych etapów for-
mowania się pokrywy platformowej. W obrębie platformy wyróżnia się cztery tarcze:
gujańską, wschodniobrazylijską, środkowobrazylijską i urugwajską, pomiędzy którymi
występują szerokie syneklizy: Amazonki, Paranaiba, Sao Francisco i Parany oraz pery-
kratoniczne zapadlisko La Plata-Orinoko.

2.2.2.1. Tarcza gujańska

Tarcza gujańska, położona w północnej części platformy jest utworzona ze skał archa-
icznych i proterozoicznych (ryc. 48). Najstarsze skały, zaliczane do archaicznego kom-
pleksu Itamaca, występują w części brzeżnej. Są to magnetytowe kwarcyty wieku 3,4
mld lat. Nieco młodsze (2,7-2,5 mld lat) są gnejsy formacji Ule de Cayenne. Skały
starszego proterozoiku, reprezentujące granitoidy, migmatyty, paragnejsy, amfibolity,
marmury, a także kwarcyty, itabiryty i ultrabazyty, zostały sfałdowane w czasie oroge-
nezy transamazońskiej. Młodsze są intruzje granitoidowe oraz ultrazasadowe. Po

80

Ryc. 48. Mapa geologiczna tarczy gujańskiej (wg R. B. McDonella i B. Chouberta 1975 - zmodyfikowana)

orogenezie transamazońskiej na skałach krystalicznych gromadziły się lądowe zlepień-
ce, piaskowce z jaspisami i łupki ilaste formacji Roraima, które pocięte są dajkami
skał zasadowych (dolerytów). Formacja ta zajmuje obszar około 163 000 km

2

, ale pier-

wotna pokrywa tych skał miała powierzchnię wielokrotnie większą. Najmłodszymi ele-

mentami fundamentu platformowego tarczy gujańskiej są mylonity i strefy ścinania wie-
ku około 1,2 mld lat, związane z epizodem metamorficznym Nickerie, a także intru-
zje granitoidowe wieku 1,07-0,85 mld lat związane z cyklem brazylijskim. Na skałach
magmowych, w wyniku wietrzenia subaeralnego wytworzyły się w kenozoiku grube po-
krywy laterytów i boksytów.

Fundament krystaliczny tarczy gujańskiej zanurza się pod osady paleozoiku

północnego skrzydła syneklizy Amazonki.

81

We wczesnym mezozoiku powstały dajki dolerytowe o kierunkach NE-SW

i NNE-SSW w części zachodniej oraz NNW-SSE w części wschodniej tarczy. Lokalnie

(m. in. w ryfcie Takutu) występują morskie osady wieku jurajsko-kredowego oraz kredo-

we bazalty. Ze skałami krystalicznymi tarczy gujańskiej związane są złoża złota, diamen-

tów, a także rud żelaza.

2.2.2.2. Tarcza środkowobrazylijska
Tarcza, zajmująca centralną część kontynentu, jest otoczona ze wszystkich stron synekli-
zami. Jest zbudowana głównie z krystalicznych skał proterozoiku. Są to silnie sfałdowa-

1- piaskowce skośnie warstwowane, 2 - doleryty, 2A - piaskowce eoliczne, 3 - wapienie, 4 - mułowce, łupki
i wapienie, 5 - czarne łupki, 6 - wapienie i łupki ilaste, 7 - piaskowe, mułowce, łupki ilaste, tillity, 8 - mułowce

i piaskowce, 9 - łupki krystaliczne, 10 - granitoidy

Ryc. 49. Profil formacji gondwańskiej na tarczy środkowobrazylijskiej (wg K. E. Castera 1952 - uproszczona)

82

ne fyllity, kwarcyty, amfibolity, czarnokity, a także zmetamorfizowane ultrabazyty i in-
truzje granitoidowe (z niektórymi z nich związana jest mineralizacja kasyterytowa).
Młodsze są zlepieńce i arkozy, pocięte intruzjami granitoidowymi i ryolitowymi związa-
ne z cyklem brazylijskim.

Na skałach fundamentu platformowego w części północnej i południowej tarczy

leżą płatami osady paleozoiku. Są to głównie morskie, przeważnie okruchowe osady
starszego paleozoiku i dewonu, przykryte przez lądowe skały formacji gondwańskiej

wieku karbon-kreda dolna (ryc. 49). W osadach karbonu górnego występują w niej osa-

dy lodowcowe, będące świadectwem zlodowacenia Gondwany oraz górnotriasowe i ju-
rajskie pokrywy bazaltowe.

Większe rozprzestrzenienie mają osady wieku kredowego miąższości nie przekra-

czającej 150 m. Są to głównie czerwone, różowe i szare piaskowce, rzadziej arkozy, iły
i zlepieńce, niekiedy o spoiwie węglanowym; lokalnie występują cienkie przewarstwie-
nia wapieni. Osady te tworzyły się w zróżnicowanych środowiskach na lądzie i zawierają
liczne szczątki flory i kręgowców. Lokalnie są one poprzecinane żyłami skał wulka-
nicznych.

2.2.2.3. Tarcza wschodniobrazylijska

Jest oddzielona od środkowobrazylijskiej syneklizami Sao Francisco i Parany. Najstarsze,

archaiczne skały występują w rejonie Sao Paulo, Bello Horizonte i Rio de Janeiro. Są to
silnie sfałdowane migmatyty, metabazyty, kwarcyty, a także granitoidy, łupki grafitowe
i erlany należące do serii Mantiquera. W rejonie Sao Francisco występują gnejsy i zme-
tamorfizowane ultrabazyty wieku około 3,5 mld lat. Archaicznego wieku są także gnejsy
i granitoidy, z których zbudowany jest masyw Goias, położony między syneklizami Para-
naiba i Parany. Młodsze są staroproterozoiczne skały sfałdowane i zmetamorfizowane
w czasie orogenezy transamazońskiej, około 1,8 mld lat temu. Należą do nich między
innymi żelaziste kwarcyty intrudowane granitoidami wieku około 1,8 mld lat.

Struktury młodsze należące do brazylidów znajdują się przede wszystkim w po-

łudniowej i północnej części tarczy (ryc. 50). Są one zbudowane głównie z migmatytów,
a także kwarcytów, gnejsów, marmurów intrudowanych granitoidami. Pierwotnymi
skałami osadowymi były iłowce, piaskowce, arkozy, a także wapienie z licznymi struktu-
rami stromatolitowymi. Na prekambryjskim podłożu spoczywają skały osadowe najwyż-
szego prekambru. Największą powierzchnię zajmują okruchowe i węglanowe skały gru-
py Bambui, występujące głównie w centralnej części tarczy. W północnej części tarczy
na skałach fundamentu krystalicznego leżą osadowe skały kredy górnej - piaskowce,
mułowce, łupki ilaste, arkozy i zlepieńce o niewielkiej miąższości.

2.2.2.4. Tarcza urugwajska

Tarcza urugwajska jest zbudowana ze sfałdowanych amfibolitów, gnejsów i migmaty-
tów, a także łupków krystalicznych, marmurów, kwarcytów żelazistych, pociętych ży-
łami pegmatytów, aplitów, a także intruzjami granitoidów i granodiorytów. Na nich leżą
lokalnie arkozy, piaskowce i łupki dewonu i osady formacji gondwańskiej, a także okru-

chowe osady górnej kredy.

83

1

Ryc. 50. Schematyczna mapa geologiczna Brazylii (wg Lamego 1960 - zmodyfikowana)

2.2.2.5. Synekliza Amazonki
Synekliza Amazonki (ryc. 51) jest położona między tarczą gujańską a tarczą środkowo-
brazylijską. Jest to wydłużona jednostka o równoleżnikowej osi, której główne rysy
strukturalne zostały ukształtowane w młodszym mezozoiku i trzeciorzędzie. Jednak ru-
chy obniżające na tym obszarze zaczęły się już w sylurze i trwały do karbonu. Dzięki
temu miąższość osadów wypełniających syneklizę jest dwukrotnie większa w osi synekli-

zy niż na skrzydłach. Najstarsze skały syneklizy to słabo zmetamorfizowane, lądowe pia-

skowce arkozowe o pstrych barwach, miąższości około 100 m. Na nich, niezgodnie, spo-
czywają osady górnego syluru i dewonu. Są to piaskowce, zlepieńce i kompleks łupko-

wo-piaskowcowy miąższości około 400 m, z bardzo liczną fauną morską. W wielu miej-

scach osady te leżą wprost na skałach fundamentu krystalicznego. Leżące wyżej osady
karbonu, osiągające w centralnej części 1500 m miąższości, to wapienie, piaskowce,
łupki ilaste oraz sole i anhydryty. Skały paleozoiku są lekko sfałdowane i pocięte usko-
kami oraz licznymi dajkami skał zasadowych, związanych z początkiem rozpadu konty-
nentu Gondwany na przełomie triasu i jury. Na perm-jurę przypada luka stratygraficz-
na. Transgresja morska następuje w kredzie, jednak w wielu rejonach powstawały osady

84

Ryc. 51. Przekrój geologiczny przez syneklizę Amazonki (wg A. J. de Oliveiry 1947)

lądowe. Sedymentacja, trwająca przez późną kredę i trzeciorzęd, spowodowała powsta-
nie osadów okruchowych miąższości dochodzącej do 4000 m u ujścia Amazonki.
W lądowych osadach kenozoicznych znajdują się pokłady węgla brunatnego.

2.2.2.6. Synekliza Paranaiba
Synekliza Paranaiba ma przebieg południkowy. Leży na północy między tarczą środko-

wobrazylijską i wschodniobrazylijską. Krystaliczny fundament syneklizy jest zbudowany
ze struktur powstałych w orogenezie transamazońskiej i brazylijskiej. Na nim spoczywa

pokrywa osadowa rozpoczynająca się zlepieńcami, piaskowcami i wapieniami grupy
Bambui neoproterozoiku, a następnie, z luką stratygraficzną i niezgodnością kątową -
okruchowe osady syluru niewielkiej miąższości. Większe rozprzestrzenienie mają mor-
skie, łupkowo-piaskowcowe osady dewońskie miąższości do 1200 m oraz morskie
i lądowe iłowcowo-piaskowcowe osady karbońskie. Profil osadów paleozoicznych koń-
czą okruchowe, morskie, lagunowe i limniczne skały permu dolnego leżące niezgodnie
na ogniwach starszych.

Wyżej leżą eoliczne osady górnej kredy oraz pokrywy law bazaltowych. W okolicy

Karoliny pokrywy wulkanitów zajmują powierzchnię 60 000 km

2

. W północnej części sy-

neklizy osady tego wieku to piaskowce i wapienie z anhydrytami.

2.2.2.7. Synekliza Säo Francisco
Synekliza Säo Francisco ma stosunkowo niewielkie rozmiary. Aż do jury ewolucja obsza-
ru przebiegała pod wpływem działalności uskoków, wzdłuż których następowały zróżni-
cowane ruchy pionowe, głównie obniżające. Najstarszymi utworami pokrywy platformo-

wej są fyllity, wapienie oraz pstre piaskowce i arkozy o miąższości osiągającej kilkaset me-

trów. Należą one do starszego paleozoiku. Na nich leży niezgodnie kompleks najpierw
lądowych, a później morskich osadów łupkowo-piaskowcowych miąższości 700-1200 m
należących do dewonu i karbonu. Profil osadów paleozoicznych kończy formacja Petra
de Fogo permu dolnego, leżąca niezgodnie na skałach karbońskich. Są to morskie osady
okruchowe z przewarstwieniami osadów krzemionkowych i wapieni.

Osady mezozoiczne rozpoczynają się pstrymi łupkami i piaskowcami z przewar-

stwieniami wapieni i gipsów w dolnej części należącymi do triasu. Na przełomie triasu
i jury powstawały piaskowce, w które intrudowały sille diabazów. Magmatyzm jest
związany z rozpadem Gondwany.

Właściwa struktura syneklizy ukształtowała się w kredzie. Na obniżającym się ob-

szarze powstawały częściowo morskie, częściowo lądowe piaskowce z przewarstwienia-
mi iłowców. Na powierzchni występują okruchowe osady kenozoiku.

2.2.2.8. Synekliza Parany
Synekliza Parany (ryc. 52) jest drugą co do wielkości syneklizą w obrębie platformy
południowoamerykańskiej. Jej oś ma przebieg południkowy. Od wschodu graniczy
z tarczą wschodniobrazylijską, od zachodu zaś z zapadliskiem La Plata-Orinoko. Fun-
dament krystaliczny syneklizy jest słabo poznany. Występują tu struktury cyklu brazylij-
skiego i Uruaęu-Minas. Dolna część profilu skał leżących na fundamencie krystalicz-
nym wykazuje wiele związków z platformą patagońską. Dolny paleozoik, a być może
i dewon, reprezentują tu sfałdowane i częściowo zmetamorfizowane skały węglanowe,
a także skały okruchowe z sillami andezytów. Na nich leżą niezgodnie osady należące do
formacji Parany. Są to zlepieńce, piaskowce, mułowce i iłowce z przewarstwieniami
tillitów przykryte przez łupki bitumiczne wieku dewońskiego.

Osady karbońskie rozpoczynają się utworami glacjalnymi grupy Itarare. Są to pia-

skowce, zlepieńce, iłowce oraz tillity miąższości dochodzącej do 1000 m w północnej

Ryc. 52. Przekrój geologiczny przez syneklizę Parany (wg Z. Misara 1986 - zmodyfikowana)

86

części syneklizy. Na nich leżą początkowo morskie, a później lądowe, okruchowe osady
zawierające pokłady węgla z florą glossopterisową górnego karbonu. Przykryte są one
lądowymi, pstrymi osadami okruchowymi permu dolnego ze skamieniałościami krę-
gowców. Perm górny, trias i jura są reprezentowane przez osady okruchowe powstałe

w klimacie pustynnym. Wśród nich występują pokrywy, a także dajki i sille skał wulka-

nicznych o znacznych miąższościach. Pokrywy wulkaniczne osiągają miąższość 800 m,
a grubość silli i dajek - 300 m. Skały wulkaniczne mają wiek późny trias-wczesna kreda.

Najwyższą część profilu tworzą górnokredowe, lądowe, pstre osady okruchowe

o genezie jeziornej i rzecznej oraz okruchowe osady kenozoiku.

2.2.2.9. Zapadlisko La Plata-Orinoko
Zapadlisko La Plata-Orinoko ciągnie się szerokim pasem między platformą południo-

woamerykańską na wschodzie i Andami na wschodzie, od ujścia Orinoko na północy aż

do ujścia La Plata na południu. Wypełnione jest młodymi, okruchowymi osadami keno-
zoicznymi o znacznej miąższości pochodzącymi głównie z erozji wypiętrzanego łańcu-
cha Andów, leżącymi niezgodnie na sfałdowanych skałach starszych różnego wieku.
Ruchy tektoniczne na obszarze Andów spowodowały sfałdowanie osadów trzeciorzę-
dowych w zachodniej części zapadliska.

2.3. Platforma patagońska

Obszar platformy patagońskiej pokrywa się w zasadzie z obszarem Patagonii i wyniesie-
nia Falklandów. Od zachodu i południa graniczy z Andami wzdłuż rozłamu Rio Sala-
do, od północy zaś - z platformą południowoafrykańską. Jej rozwój jest jednak całkowi-
cie odmienny od rozwoju platformy południowoamerykańskiej.

Fundament platformy jest wieku prekambryjskiego i paleozoicznego. Odsłania się

on na powierzchni w strukturach zrębowych w obrębie masywów: północnopatagoń-
skiego i południowopatagońskiego, a także na Falklandach. Przeważająca większość
struktur podłoża należy do południowoamerykańskich waryscydów, czyli gondwani-
dów. Pokrywę platformową tworzą osady kredy i kenozoiku.

Północno-zachodnia część platformy patagońskiej została w neogenie włączona

w skład łańcucha Andów w wyniku silnego wypiętrzenia wzdłuż uskoków. Tam, w zrę-
bach tektonicznych występują prekambryjskie skały krystaliczne przykryte cienkimi,

niesfałdowanymi osadami górnego paleozoiku i triasu. Ta, regenerowana w czasie ru-
chów alpejskich, część platformy patagońskiej, a dzisiaj Andów nazywana jest struktu-
rami pampaskimi.

2.3.1. Masywy paleozoiczne

Gondwanidy podłoża platformowego tworzą na północy pasmo o kierunku NNW-SSE,
skręcające na południu ku wschodowi. Pasmo jest orogenem dwustronnym. Część osio-

wa nazywana pampidami jest zbudowana ze zregenerowanych w czasie ruchów wary-

scyjskich skał neoproterozoiku - ordowiku oraz kwaśnych i zasadowych skał magmo-

87

wych wieku paleozoicznego. Cechą charakterystyczną strefy jest ubóstwo paleozoicz-

nych skał osadowych. Na strukturach waryscyjskich spoczywa kontynentalny karbon
i perm oraz permsko-triasowe wulkanity.

Po wschodniej stronie strefy osiowej ciągną się boliwianidy. Zbudowane są ze

sfałdowanych skał okruchowych ordowiku i dewonu (flisz) oraz kompleksów ofiolito-

wych, pociętych intruzjami granitoidów (tonalitów) wieku dewońsko-wczesnokarboń-

skiego. Struktury fałdowe mają wergencję wschodnią. Na nich spoczywają niezgodnie
permsko-triasowe wulkanity.

Po zachodniej stronie strefy osiowej ciągną się cuyanidy, różniące się od boliwiani-

dów magmatyzmem, metamorfizmem i ewolucją paleogeograficzną. Skały kambru i or-
dowiku to wapienie ze znacznym udziałem fragmentów sekwencji ofiolitowych. Na nich
z ciągłością stratygraficzną zalega fliszowy kompleks sylursko-dewoński. Skały te były
intensywnie fałdowane w czasie fazy bretońskiej. Struktury fałdowe mają wergencję za-
chodnią. Sfałdowane skały są pocięte intruzjami wieku 480-450,380-350,330 i 250-224
mln lat. W czasie fazy bretońskiej i asturyjskiej miejscami nastąpił metamorfizm.

2.3.1.1. Masyw południowopatagoński
Na słabo poznanych, metamorficznych skałach prekambru spoczywa gruby (ok.
5000 m) kompleks skał fliszowych wieku sylursko-dewońskiego. Na nim leżą niezgodnie
morskie i lądowe, częściowo glacjalne osady permu. Cały paleozoik jest intensywnie
sfałdowany i nie jest wykluczone, że ostatnie deformacje zachodziły już we wczesnym
triasie. Pokrywę platformową masywu stanowią relikty górnomioceńskich zlepieńców.

2.3.1.2. Masyw północnopatagoński
Na krystalicznych skałach prekambryjskich spoczywają sfałdowane osady kambru i or-
dowiku, a wyżej - sylursko-dewońskiego fliszu. Na wschodnim skraju masywu są zacho-

wane karbońskie i permskie osady podobne do występujących w obrębie formacji gon-

dwańskiej w Afryce. Na północym zboczu masywu występują osady triasowe i jurajskie
typowe dla niecki Rio Negro. Duży obszar zajmują lądowe osady górnej kredy i pale-
ogenu.

2.3.1.3. Falklandy
Na Falklandach występują zarówno skały podłoża platformy patagońskiej, zaliczane do
strefy boliwianidów, jak i pokrywy osadowej. Skały prekambryjskie znane są z obszaru
Cap Meredith. Są to gnejsy, łupki krystaliczne i pegmatyty. Na skałach tych niezgodnie

zalega gruby (ok. 3000 m) kompleks sfałdowanych skał fliszowych wieku dewońskiego.
Na nich spoczywają lądowe osady permu, odpowiadające serii Dwyke w Afryce, miąż-
szości kilkuset metrów, zawierające tillity.

2.3.2. Pokrywa platformowa

W obrębie paleozoicznych basenów skały pokrywy platformowej są zachowane tylko
częściowo. Skały te występują w obrębie niecek: Rio Negro na północy, Chubut

88

(położonej między masywem północnopatagońskim a południowopatagońskim) i San-

ta Cruz na południu platformy. Profile osadów wypełniających niecki są różne. Osady
platformowe zostały słabo zdeformowane w czasie ruchów kimeryjskich, a w sąsiedz-
twie Andów są sfałdowane w wyniku ruchów alpejskich. Ruchom alpejskim towarzy-

szyły procesy wulkaniczne trwające od eocenu po wczesny pliocen.

2.3.2.1. Niecka Rio Negro
Niecka Rio Negro jest wypełniona osadami kredy i kenozoiku. Osady kredy, głównie
kontynentalne, pochodzą z niszczenia wypiętrzanych Andów i największą miąższość
mają w zachodniej części niecki. Występują w nich liczne szczątki dinozaurów. W póź-
nej kredzie nastąpiła ingresja morska od wschodu. Lądowa, głównie okruchowa sedy-
mentacja w kenozoiku była przerywana również ingresjami morskimi, z których najwię-
ksze nastąpiły we wczesnym eocenie, późnym miocenie i wczesnym pliocenie.

2.3.2.2. Niecka Chubut
Profil pokrywy osadowej niecki Chubut rozpoczyna się grubym (do 5000 m) komplek-
sem morskich skał karbonu. Na nim leżą kontynentalne osady z przewarstwieniami tilli-
tów wieku permskiego oraz morskie i lądowe osady triasu ze skałami wulkanicznymi.
Wyżej znajdują się głównie lądowe osady jury, kredy, morski dolny paleocen, lądowy
eocen i oligocen, lądowy środkowy miocen, morski górny miocen i pliocen.

2.3.2.3. Niecka Santa Cruz
Niecka Santa Cruz jest wypełniona morskimi osadami górnej jury (z pokrywami ande-
zytów) i dolnej kredy, kontynentalnymi osadami kredy górnej, morskim środkowym oli-
gocenem oraz kontynentalnymi osadami górnego oligocenu i środkowego miocenu.

2,4. Andy

Andy są jednym z najdłuższych łańcuchów górskich Ziemi, ciągnących się na długości
ponad 8500 km. Na północy łączą się poprzez alpejskie struktury Ameryki Środkowej
z Kordylierami, a na południu poprzez łuk Południowych Antyli (łuk Scotia) - z alpida-

mi Półwyspu Antarktycznego. Andy leżą na granicy między kontynentalną płytą połud-
niowoamerykańską na wschodzie a oceanicznymi płytami Pacyfiku na zachodzie. Ewo-
lucja obszaru andyjskiego została zapoczątkowana jeszcze w prekambrze, gdyż od neo-
proterozoiku dzisiejszy zachodni skraj Ameryki Południowej był aktywną granicą mię-
dzy kontynentalną płytą Gondwany a oceanicznymi płytami Oceanu Panthalassa. Jako
pasmo górskie powstały wskutek procesów zachodzących na granicy między płytą
południowoamerykańską a płytami Pacyfiku oraz ruchów wypiętrzających w ciągu
ostatnich 20 mln lat. Zróżnicowane ruchy wypiętrzające wzdłuż i w poprzek pasma An-

dów doprowadziły do powstania szeregu zrębów rozdzielonych rowami tektonicznymi.
Towarzyszył temu silny wulkanizm. Genezę wulkaniczną mają najwyższe szczyty tego
pasma.

89

1

Ryc. 53. Schematyczna mapa głównych jednostek Andów i obszarów przyległych (wg H. J. Harringtona 1965

- zmodyfikowana)

Łańcuch Andów jest zbudowany głównie z silnie sfałdowanych i w wielu rejonach

zmetamorfizowanych skał mezozoiku (jury i kredy) i kenozoiku. W podłożu tych
utworów występują jednak skały starsze - prekambryjskie i paleozoiczne (ryc. 53), wy-
chodzące w wielu miejscach na powierzchnię, deformowane zarówno w czasie oroge-
nezy kaledońskiej, jak i waryscyjskiej. Najstarszymi skałami prekambryjskimi podłoża
Andów są dwumikowe migmatyty i gnejsy. Młodsze są skały metamorficzne facji zieleń-
cowej. Szczególnie duże rozprzestrzenienie skały te mają w centralnym segmencie
Andów.

90

Skały paleozoiczne występują niemal wzdłuż całego pasma Andów. Na skałach pre-

kambru leżą najczęściej epikontynentalne skały kambru. Na nich, z bardzo wyraźną nie-
zgodnością kątową, spoczywają osady ordowiku, syluru i dewonu w facjach morskich.

Skały karbonu wykazują duże zróżnicowanie zarówno w poprzek, jak i wzdłuż pasma.
W części południowej jest powszechny karbon w facjach morskich, w części środkowej -

w facjach kontynentalnych. W części północnej morskie osady tego wieku leżą w ciąg-

łości sedymentacyjnej na osadach starszego paleozoiku i dewonu. Na obszarze Kolum-
bii starszy paleozoik został silnie sfałdowany i zmetamorfizowany w czasie ruchów kale-
dońskich i pocięty intruzjami również kaledońskich skał magmowych. W większości jed-
nak ruchy kaledońskie nie odegrały większej roli na obszarze kontynentu. Cały starszy
paleozoik oraz dewon i karbon były fałdowane również w czasie orogenezy waryscyj-
skiej. Głównymi fazami deformacji były fazy: bretońska, asturyjska, saalska i palatynac-
ka. Na strukturach hercyńskich spoczywają niezgodnie, głównie lądowe, okruchowe
osady permu i triasu zawierające przewarstwienia skał wulkanicznych, zbliżone do skał
formacji gondwańskiej. Utwory paleozoiku charakteryzuje silna południkowa strefo-

wość deformacji tektonicznych, których wiek staje się coraz młodszy w kierunku za-

chodnim. Sugeruje to, że ewolucja geologiczna zachodniego skraju kontynentu połud-
niowoamerykańskiego już od paleozoiku następowała pod wpływem procesów subduk-
cji zachodzących na granicy między kontynentem a ówczesnymi płytami Paleopacyfiku

(Panthalassy). Obszar górski, jaki powstał na zachodnim skraju kontynentu w czasie
orogenezy waryscyjskiej, nosi nazwę Paleoandów.

2.4.1, Główne fazy ewolucji i podział Andów

Właściwy rozwój Andów jako pasma górskiego wchodzącego w skład strefy wokółpacy-
ficznej rozpoczął się w jurze i trwał do wczesnego czwartorzędu. Podział Andów na jed-
nostki jest złożony, a kryteria wydzieleń nie są jednoznaczne. Długotrwałe, ale ciągłe,
okresowo przyspieszane, podsuwanie się płyt Pacyfiku (głównie płyty Nazca) pod płytę
południowoamerykańską było przyczyną wielu kolejnych faz tektonicznych, w których
następowały deformacje tektoniczne, którym towarzyszył metamorfizm, plutonizm
i wulkanizm.

Głównymi fazami orogenicznymi, którym towarzyszył metamorfizm i magmatyzm,

są: faza subhercyńska i faza austiyjska na początku wczesnej kredy, a także faza pe-
ruwiańska na początku wczesnej kredy oraz faza inkaska na przełomie eocenu i oli-
gocenu. Dużą rolę odegrała również wcześniejsza faza newadyjska, działająca pod ko-
niec późnej jury oraz faza oregońska na przełomie wczesnej i późnej kredy. Na obsza-
rze Andów obserwować można zróżnicowanie facjalne osadów w kierunku zachód-
-wschód. Na zachodzie w budowie Andów dominują osady głębokiego zbiornika mor-
skiego, w części wschodniej zaś przeważają osady płytkich, szelfowych mórz.

W alpejskim rozwoju pasma andyjskiego wyróżnia się dwa główne etapy. Etap

pierwszy - orogeniczny, trwał od jury do końca eocenu. W etapie tym zachodziły główne
ruchy fałdowe, metamorfizm i magmatyzm. Etap drugi - molasowy przebiegał w kilku
fazach, w których, oprócz powstawania osadów pochodzących z niszczenia wypiętrzane-

91

go łańcucha górskiego, dominowała tektonika nieciągła, któremu towarzyszył intensyw-
ny wulkanizm od miocenu do plejstocenu, a miejscami trwający do dzisiaj. Osady mola-

sowe leżą w wielu zapadliskach i rowach śródgórskich, a także wypełniają zapadlisko
La Plata-Orinoko.

Procesy subdukcji zachodzące na granicy między płytą południowoamerykańską

a płytą Nazca trwają i dzisiaj. Z nimi są związane częste i silne trzęsienia ziemi o ogni-
skach położonych na głębokościach zwiększających się ku wschodowi, dzięki czemu na

wschodnim skraju Andów ogniska trzęsień ziemi osiągają głębokość do 500 km.

Wzdłuż niemal całego pasma Andów, podobnie jak w Kordylierach, wyróżnia się

kilka wielkich antyklinoriów (lub zrębów) - kordyliery. Są to: Kordyliera Wschodnia,
Kordyliera Centralna, Kordyliera Zachodnia i Kordyliera Nadbrzeżna. Ich sze-
rokość i budowa wewnętrzna wzdłuż rozciągłości pasma różnią się od siebie.

W podręczniku przyjęto podział Andów na trzy główne segmenty: Andy Północne,

czyli kolumbijskie, Andy Środkowe, czyli boliwijskie, i Andy Południowe, czyli pata-
gońskie. Andy Południowe poprzez luk Scotia łączą się z alpidami Półwyspu Antark-
tycznego.

2.4.2, Andy północne

Andy północne są najbardziej skomplikowaną częścią pasma. Tu też znajdują się wszyst-
kie cztery kordyliery andyjskie (ryc. 54). Rozpościerają się od wybrzeży Kolumbii

i Ekwadoru aż do zapadlisk Llanos i Oriente, wchodzących w skład większego zapadli-
ska La Platy-Orinoko. Na północy mają szerokość około 500 km, na południu zaś zwęża
się ona do około 150 km. W ich budowie biorą udział grube kompleksy osadów głęboko-
morskich z ofiolitami, tworzącymi się na oceanicznej skorupie od schyłku wczesnej kre-

dy po środkowy eocen, kiedy nastąpiły silne ruchy tektoniczne fazy inkaskiej. Wcze-
śniejsze ruchy tektoniczne są związane z fazą newadyjską w późnej jurze, a późniejsze
- głównie z fazą andyjską na przełomie miocenu i pliocenu.

Kordyliera Wschodnia, nasunięta w wielu rejonach na osady kenozoiku zapadliska

La Platy-Orinoko, jest zbudowana głównie ze sfałdowanych osadów płytkomorskich
i lądowych, leżących na zmetamorfizowanych skałach starszych od górnego paleozoiku

- sfałdowanych w czasie orogenezy kaledońskiej - fyllitach, kwarcytach i marmurach.

Profil rozpoczynają płytkowodne piaskowce, łupki ilaste i wapienie, przykryte przez
pstre osady lądowe z przewarstwieniami ewaporatów i skał wulkanicznych, należące do

młodszego paleozoiku oraz triasu - środkowej jury. Górną jurę i kredę reprezentują
piaskowce, łupki ilaste i wapienie z amonitami dużej miąższości. W końcu kredy sedy-
mentacja zmienia się na lądową, molasową, trwającą do miocenu. Osady tej kordyliery

wykazują duże analogie do osadów tego samego wieku zachodniej części platformy

południowoamerykańskiej. Kordyliera Wschodnia na południu zanika i na obszarze
Ekwadoru jest obecna tylko jako izolowane wychodnie skał starszych, wychodzących na
powierzchnię spod kenozoicznych osadów zapadliska przedgórskiego.

Kordyliera Środkowa, przechodząca na obszarze Ekwadoru w Kordylierę Real, ma

najpełniejszy profil utworów przedjurajskich, występujących głównie w jej północnej

92

Ryc. 54. Schematyczna mapa geologiczna północnych Andów (wg E. Stupnickiej 1978 - zmodyfikowana)

części. Na prekambryjskich skałach plutonicznych leży tu bardzo różnorodna pod

względem petrograficznym, silnie sfałdowana seria paleozoicznych skał metamorficz-

nych składająca się z gnejsów, fyllitów, amfibolitów, łupków krystalicznych i marmurów
o łącznej miąższości do 20 km, zaliczana do grupy Cajamaica. Metamorfizm nastąpił
częściowo w paleozoiku, a częściowo w mezozoiku. Na skałach tych niezgodnie spoczy-

wają sfałdowane wapienie kredowe oraz andezytowe lawy i tufy wieku pliocen-czwarto-

rzęd. W wielu miejscach skały paleozoiczne i mezozoiczne są intrudowane mezozoicz-
nymi granitoidami.

Kordyliera Zachodnia, oddzielona od Kordyliery Środkowej rowem Cauca, zbu-

dowana jest z różnorodnych łupków metamorficznych z pakietami diabazów nieustalo-
nego wieku przykrytych kredowymi, czarnymi łupkami krzemionkowymi i ilastymi
z przewarstwieniami spilitów, law i tufów andezytowych, pociętych intruzjami kenozo-
icznych granitoidów. Skały metamorficzne są silnie sfałdowane. Na nich spoczywają
niezmetamorfizowane, głównie okruchowe osady paleogenu i neogenu dużej miąższo-
ści. Rów Cauca jest wypełniony lekko sfałdowanymi i pociętymi uskokami, płytkowod-
nymi i lądowymi osadami paleogenu i neogenu o miąższości do 5000 m, leżącymi na

93

sfałdowanych skałach mezozoicznych. W części południowej rów przechodzi w zapadli-
sko śródgórskie, wypełnione głównie młodymi skałami wulkanicznymi.

Kordyliera Nadbrzeżna jest zbudowana z silnie sfałdowanych skał mezozoicznych,

intrudowanych mezozoicznymi granitoidami.

2.4.3. Andy środkowe

Andy środkowe ciągną się od Ekwadoru do północnej Argentyny. Obszar ten charakte-

ryzuje się najpełniejszym profilem skał paleozoicznych w całym paśmie Andów, a osady
mezozoiczne, powszechne w Andach Północnych występują jedynie w Kordylierze Za-
chodniej (z wyjątkiem osadów lądowych dolnej części mezozoiku).

Charakterystyczną cechą Andów środkowych jest migracja w czasie ku wschodowi

magmatyzmu granitoidowego. Magmatyzm jurajski dominuje w Kordylierze Zachod-
niej, ku wschodowi wiek intruzji staje się coraz młodszy, aż do holoceńskich włącznie

(ryc.55).

Ryc. 55. Schemat ilustrujący migrację magmatyzmu granitoidowego na obszarze Andów środkowych

(wg C. Mortimera i N. S. Renica 1975 - zmodyfikowana)

94

Kordyliera Wschodnia jest zbudowana przede wszystkim ze skal paleozoiku. Na

skalach krystalicznych górnego prekambru leżą morskie zlepieńce, kwarcyty, piaskowce
i łupki wieku kambryjskiego; na nich leżą również okruchowe osady ordowiku dużej
miąższości. Skały te są słabo sfałdowane w wyniku ruchów takońskich. Niezgodnie spo-
czywają na nich piaskowce i łupki najwyższego syluru i łupki bitumiczne (są one
źródłem ropy naftowej i gazu ziemnego) dewonu. Skały starszego paleozoiku i dewonu
są sfałdowane. Niezgodnie leżą na nich również sfałdowane osady okruchowe z pokła-
dami węgla wieku karbońsko-permskiego. Na powyższych kompleksach skalnych leżą
niezgodnie lądowe, pstre osady okruchowe i skały wulkaniczne, głównie melafiry zali-
czane do permu i triasu. Miejscami zawierają one wkładki tillitów oraz głazy po-
chodzące ze skał podłoża platformy południowoamerykańskiej. Są one zbliżone do jed-

nowiekowych utworów formacji gondwańskiej, znanych z wierceń z podłoża zapadliska
La Plata-Orinoko.

Kordyliera Środkowa ma budowę zbliżoną do Kordyliery Wschodniej. Tu również

dominujący udział mają skały paleozoiku.

Ryc. 56. Przekroje geologiczne: a) przez Altiplano (wg J. Bogdanowa 1970 - zmodyfikowana); b) Puna de Ata-

cama w Andach środkowych (wg F. Ahlfelda 1970 - zmodyfikowana)

95

Między Kordylierą Środkową a Kordylierą Zachodnią znajduje się strefa śródgór-

skich płaskowyży pustynnych, położonych na wysokości 3400-4200 m, zwana Altiplano
i Puna. Są to wielkie, mezozoiczne i kenozoiczne zapadliska tektoniczne wypełnione

skałami okruchowymi (ryc. 56), pochodzącymi z erozji wypiętrzanej Kordyliery
Wschodniej i Kordyliery Zachodniej. Mają one miąższość do 7000 m. W górnej części
profilu zapadlisk występują skały wulkaniczne.

Kordyliera Zachodnia jest zbudowana głównie ze skał mezozoicznych i kenozoicz-

nych. W jej części wschodniej dominują sfałdowane w fazie peruwiańskiej w późnej kre-
dzie, płytkomorskie osady węglanowe tytonu i kredy, na których niezgodnie leżą również
sfałdowane osady paleogenu i neogenu. Część zachodnia tej kordyliery charakteryzuje się

występowaniem głębokomorskich osadów dolnomezozoicznych z przewarstwieniami
wulkanitów (głównie andezytów) sfałdowanych w późnej jurze i przecięte jurajskimi in-

truzjami granitoidowymi, z których największy jest wielki batolit chilijski.

2.4.4. Andy Południowe

Andy południowe, stosunkowo słabo poznane, są wąskie i ich szerokość nie przekracza

200 km. Dominują tutaj głębokomorskie osady jury i kredy, spod których tylko lokalnie
na powierzchni ukazują się sfałdowane skały młodszego paleozoiku pocięte intruzjami
paleozoicznych granitoidów.

W obrębie Andów południowych wyróżnia się dwa główne pasma: Kordylierę Nad-

brzeżną i Kordylierę Patagońską, która jest odpowiednikiem Kordyliery Zachodniej
w północnych odcinkach tego łańcucha górskiego.

Kordyliera Patagońska jest zbudowana głównie ze skał mezozoicznych należących

do serii andyjskiej (andian) wieku jura górna-koniak. Są to początkowo głęboko-
morskie skały węglanowo-ilaste z amonitami, przechodzące ku górze w osady płytko-

wodne i wreszcie - lądowe. Skały te zostały sfałdowane w czasie fazy peruwiańskiej,

a także intrudowane granodiorytami, będącymi odpowiednikiem wielkiego batolitu chi-
lijskiego. Na nich spoczywają głównie okruchowe osady najwyższej kredy-paleogenu,
przewarstwione pokrywami skał wulkanicznych. Wypiętrzanie kordyliery rozpoczęło
się w późnym oligocenie i trwało przez cały neogen.

Kordyliera Nadbrzeżna jest zbudowana niemal w całości ze skał plutonicznych

(granodiorytów i tonalitów, sporadycznie gabr, perydotytów oraz granitów), tworzących
się w kilku fazach w jurze i kredzie, będących kontynuacją wielkiego batolitu chilij-
skiego. Występują w nich złoża rud wielu metali.

W paleogenie i neogenie na obszarze Andów patagońskich działał silny wulkanizm,

którego świadectwem są liczne i grube pokrywy skał wulkanicznych.

2.4.5. Łuk Scotia

Między Ziemią Ognistą w Ameryce Południowej a Ziemią Grahama na Antarktydzie
ciągnie się łuk wyspowy Scotia, któremu, od strony Oceanu Indyjskiego, towarzyszy rów
oceaniczny. Zbudowany jest ze skał wulkanicznych oraz osadów eocenu-pliocenu. Licz-
ne są tu czynne wulkany.

96

Ć W I C Z E N I A

1. Porównaj budowę geologiczną Afryki i Ameryki Południowej, korzystając z map geolo-

gicznych obu kontynentów zamieszczonych w najnowszej edycji Wielkiej Encyklopedii-
PWN.

2. Wypisz w oddzielnych kolumnach podobieństwa i różnice między pasmami fałdowymi

Atlasu i Andów.

P Y T A N I A K O N T R O L N E

1. Wymień główne jednostki tektoniczne Ameryki Południowej.

2. Jak zbudowany jest fundament platformy południowoamerykańskiej?

3. Jakie osady pokrywy platformy południowoamerykańskiej są analogiczne do osadów

pokrywy platformy afrykańskiej?

4. Jak zbudowana jest platforma patagońska?

5. Czy osady struktur pampaskich są osadami platformowymi?

6. Z jakich głównych elementów składa się łańcuch Andów?

7. Czy wielki batolit chilijski jest wieku neogeńskiego?

8. Czy na obszarze Andów znajdują się czynne wulkany?

9. Czy obszar Andów jest obszarem sejsmicznym?

T E S T

W poniższych zdaniach podkreśl właściwe słowa:

1. Platforma patagońska ma podłoże wieku: kadomskiego, prekambryjskiego, paleozoicznego.

2. Formacja Roraima to skały: węglanowe, okruchowe, powstałe w środowisku: lądowym,

morskim.

3. Najstarszym cyklem orogenicznym na platformie południowoamerykańskiej był cykl:

transamazoński, Gurian, brazylijski.

4. Ze skałami krystalicznymi tarczy gujańskiej związane są złoża: ropy naftowej, rud żelaza,

soli kamiennej.

5. Orogeneza transamazońska nastąpiła około: 3,5 mld lat temu, 1,8 mld lat temu, 0,5 mld

lat temu.

6. W syneklizie Paranaiba najstarsze skały pokrywy osadowej są wieku: prekambryjskiego,

ordowickiego, dewońskiego.

7. Struktury południowoamerykańskich waryscydów to: gondwanidy, amerykanidy, brązy-

lidy.

8. Podłoże platformy patagońskiej na Falklandach należy do: boliwianidów, pampidów,

cuyanidów.

9. Faza subhercyńska działała w: jurze, kredzie, paleogenie.

10. Kordyliera Wschodnia w Andach środkowych zbudowana jest głównie ze skał: paleozo-

iku, mezozoiku, kenozoiku.

97

Literatura polecana

K. Beurlen, 1970: Geologie von Brazilien. Gebr. Borntr., Berlin.
W. E. Chain, 1971: Regionalnaja geotektonika. Siewiernaja i Jużnaja Amieńka, Antarktida iAfrika. Izd. Niedra,

Moskwa.

R. W. Fairbridge, 1975: The Encyclopedia of World Regional Geology (Brasil, Guiana shield South America,

Uruguay). Dowden, Hutchinson & Ross Inc., Stroudsburg, Pensylwania.

Misar Z., 1987: Regionalni geologie sveta. Academia Praha.
Stupnicka E., 1978: Zarys geologii regionalnej świata. Wyd. Geol., Warszawa.