1. Kanon judaizmu
Kanon hebrajski składa się obecnie z 24 (lub według innego podziału z 22) ksiąg, które obecnie
tworzą 39 ksiąg protestanckiego Starego Testamentu. Różnica w liczbie wynika z późniejszego
podziału niektórych długich ksiąg na krótsze. Był on później modyfikowany, przez co obecnie nie
należy do niego Mądrość Syracha, a należy Pieśń nad Pieśniami.

Żydzi wzięli pierwsze hebrajskie litery nazw trzech podziałów hebrajskiej Biblii: "Torah" (hebr.
"Prawo"), "Nebiim" (hebr. "Prorocy") i "Kethubim" (hebr. "Pisma"), i stworzyli słowo nie
posiadające znaczenia jako nazwę dla żydowskiej Biblii (Starego Testamentu) - "Tanach" (litera "k"
wymawiana jest jak "ch" przy końcu wyrazu, stąd nazwa "Tanach", a nie "Tanak").

Istnieje, zarządzony przez Boga, podział ksiąg Starego Testamentu na trzy podziały. Księgi biblijne
zostały przez Boga wyznaczone do ich odpowiednich podziałów na zasadzie urzędowego stosunku
ich pisarzy do Boga. Taki jest porządek ksiąg w oryginale hebrajskim:

I - "Torah" (hebr. Zakon) - obejmuje Pięcioksiąg Mojżeszowy. Mojżesz miał zupełnie wyjątkową
pozycję przed Bogiem jako prawodawca i dlatego księgi przez niego napisane są zupełnie osobno
umieszczone jako niezrównane - "Torah".

1. Księga Rodzaju – Bereszit (

תישארב) Na początku

2. Księga Wyjścia – Szemot (

תומש) Imiona

3. Księga Kapłańska – Wajikra (

ארקיו) Zawołał

4. Księga Liczb – Bamidbar (

רבדמב) Na pustyni

5. Księga Powtórzonego Prawa – Dwarim (

םירבד) Słowa

II - "Nebiim" (hebr. Prorocy) - obejmujący księgi spisane przez proroków. Pisarze tych ksiąg byli z
powołania prorokami, tzn. należeli do rzędu proroków i księgi ich są zgrupowane osobno w
odróżnieniu od wszystkich innych. Ten podział jest dodatkowo podzielony na dwie części:
- Wcześni Prorocy (hebr. "Nebiim risonim"):

6. Księga Jozuego – Jehoszua (

עשוהי)

7. Księga Sędziów – Szoftim (

םיטפוש)

8. 1-2 Księgi Samuela – Szemuel (

לאומש)

9. 1-2 Księgi Królów – Melachim (

םיכלמ)

- Późni Prorocy (hebr. "Nebiim aharonim")

10. Księga Izajasza – Jeszajahu (

היעשי)

11. Księga Jeremiasza – Jiremijahu (

הימרי)

12. Księga Ezechiela – Jichzekel (

לאקזחי)

13. Dwunastu Proroków Mniejszych – Trej Asar (

רשע ירת)

Księga Ozeasza – (

עשוה)

Księga Joela – Yoel (

לאוי)

Księga Amosa – Amos (

סומע)

Księga Abdiasza – (

הידבע)

Księga Jonasza – (

הנוי)

Księga Micheasza – (

הכימ)

Księga Nahuma – (

םוחנ)

Księga Habakuka – (

קוקבח)

Księga Sofoniasza – (

הינפצ])

Księga Aggeusza – (

יגח)

Księga Zachariasza – (

הירכז)

Księga Malachiasza – (

יכאלמ)

III - "Kethubim" (hebr. Pisma) - obejmujący księgi spisane przez ludzi, nie należących do rzędu
proroków.

14. Księga Psalmów – Tehilim (

םילהת)

15. Księga Przysłów – Miszlei (

ילשמ)

16. Księga Hioba – Ijow (

בויא)

17. Pieśń nad Pieśniami – Szir Haszirim (

םירישה ריש)

18. Księga Rut – Rut (

תור)

19. Lamentacje Jeremiasza – Eika (

הכיא)

20. Księga Koheleta – Kohelet (

תלהק)

21. Księga Estery – Ester (

רתסא)

22. Księga Daniela – Daniel (

לאינד)

23. Księgi Ezdrasza i Nehemiasza – Ezra wuNechemia (

הימחנו ארזע)

24. 1-2 Księgi Kronik – Diwrej Hajamim (

םימיה ירבד)

2. Apokryf i pseudoepigraf
„Apokryfy” (gr. apokrypha) – idąc za tradycją judaistyczną – to zbiór 13 ważnych pism religijnych
powstałych w starożytności (od końca III w. p.n.e. do 100 r. n.e.), które nie weszły do tzw.
palestyńskiego kanonu Pism świętych judaizmu, chociaż znalazły się w Septuagincie, starożytnym
greckim tłumaczeniu Biblii hebrajskiej, i dlatego być może greckojęzyczni Żydzi aleksandryjscy
traktowali je jako pisma kanoniczne. W Kościele katolickim zostały one jednak zaliczone do pism
biblijnych i nazywa się je od XVI wieku księgami deuterokanonicznymi. Przyjęte tutaj znaczenie
terminu „apokryfy” jest dość nietypowe w polskiej literaturze, ponieważ zwykle ma on konotacje
chrześcijańskie i oznacza inną grupę pism, tzw. apokryfy Starego i Nowego Testamentu. W
niniejszym opracowaniu posłużono się natomiast znaczeniem, jakie ma w tradycji judaistycznej.
Stąd określenia „apokryfy judaistyczne” lub „apokryfy żydowskie”. Nie jest całkiem jasne,
dlaczego użyto na określenie tego zbioru pism terminu greckiego (apokrypha, l.poj. apokryphon) i
przyjął się on w greckojęzycznym środowisku żydowskim. Same apokryfy żydowskie go nie
używają, ale występuje on w greckiej literaturze judaistycznej, np. u Filona oraz Józefa Flawiusza i
oznacza księgi tajemne, ukryte, wyłączone, fałszywe, przeznaczone dla wtajemniczonych. Nazwa ta
niedokładnie określa religijno-społeczną funkcję tej literatury, ponieważ w rzeczywistości cieszyła
się ona (za wyjątkiem 4 Ezd) dość dużą popularnością oraz poczytnością i wcale nie uchodziła – jak

wskazywałby termin apokrypha - za „ukrytą” czy też „skrywaną” przez wieki przez elity
przywódców duchowych przed większością wyznawców judaizmu, choć we wczesnym etapie
rozwoju judaizmu rabinicznego rabini zakazywali jej czytać pod karą pozbawienia się „części
udziału w przyszłym świecie”. Być może rozumiano przez ten termin księgi wyłączone z powodu
swej szkodliwości. Trafniejszy termin na jej określenie, będący odpowiednikiem późniejszego
terminu apokrypha, występuje w Talmudzie – ha-sfarim ha-chiconim, tj. „księgi zewnętrzne”.4 Nim
określano księgi, które funkcjonowały w starożytności w użyciu wyznawców judaizmu, ale nie
zostały zaliczone do kanonu, pozostawały poza nim niejako na zewnątrz. Obejmował on znacznie
szerszy zbiór niż ten, który w tradycji judaistycznej krył się pod mianem „apokryfy”. I tak do
apokryfów w przyjętym rozumieniu należą następujące księgi lub części ksiąg:
(1) 1 Księga Ezdrasza (tzw. 3)
(2) 2 Księga Ezdrasza (tzw. 4)
(3) Księga Tobiasza
(4) Księga Judyty
(5) sześć greckich dodatków do kanonicznej Księgi Estery:

Po 70 roku, gdy rabini szerzyli własną ideologię, dla której pragnęli pozyskać ogół Żydów, i
uczynić z historii własnego ugrupowania historię narodową, wszystko, co nie było z nią zgodne,
traktowano jako obce, choćby przynależało do rodzimej tradycji. Egzemplifikacją stosowania tej
zasady jest ich stosunek do grupy pism zwanych apokryfami żydowskimi. Odrzucano bądź
dystansowano się od tych ich elementów, które nie były zgodne z własnym nauczaniem, a prze-
de wszystkim halachą (prawem zwyczajowym), którą narzucali swym zwolennikom. To zaważyło o
nieprzyjęciu lub usunięciu pism apokryficznych do/z kanonu Pism świętych, który ostatecznie w
połowie II wieku został określony przez rabinów. Wprawdzie brano pod uwagę przy podejmowaniu
tej decyzji także inne przesłanki (język, czas powstania pisma), ale kryterium zgodności pism
pretendujących do kanonu z aprobowaną przez nich halachą, obok autorstwa określanego przez
tradycję, było decydujące. Wówczas, gdy judaizm rabiniczny na tyle się utrwalił, że owe „obce”
elementy nie stanowiły już zagrożenia, część apokryfów żydowskich zaliczono do tzw. literatury
wspólnotowej, zezwalając na ich czytanie, ponieważ w dużej mierze były to pisma budujące.
Zresztą dzięki temu oraz włączeniu ich do kanonu chrześcijańskiego przetrwały do naszych
czasów.

Pseudoepigraf - (gr. pismo z fałszywym tytułem) - dzieło literackie przypisywane określonej
osobie, choć napisane przez kogoś zupełnie innego. Przypisane zazwyczaj jakiejś postaci o
wysokim autorytecie lub znanej postaci biblijnej, jak np. Adamowi, Henochowi, Mojżeszowi czy
też innym. W starożytności, zwłaszcza w środowisku hebrajskim, podpisywanie utworów
literackich imieniem znanej postaci było powszechną praktyką. Nieustalone autorstwo ksiąg nie
przeczy ich natchnionemu charakterowi.

Różnica między pseudoepigrafem a apokryfem: pseudoepigraf może wchodzić w skład kanonu i nie
musi zawierać treści religijnych, apokryf zawsze zawiera treści religijne natomiast nie występuje w
kanonie.

3.

Midrasz

– rdzeń od „darasz”-dociekanie

Trzy rozumienia:

a) jednostka tekstu (efekt hermeneutyki)

b) interpretacja -> efekt dociekania

c) zbiór -> kolekcja Midraszy V- XIIw. (Midrasz Rabba składa się z 10 części. Pochodzi z

Vw.ne., gł po hebrajsku)

Wśród "Midraszy" wyróżnia się dwa rodzaje:

1. midrasze halachiczne, których celem jest wydobycie z Tory pisanej praktycznych zasad

prawnych i odpowiednie ich sformułowanie (Halacha wyraża prawo).

2. midrasze hagadyczne, które starają się zgłębić etyczne i moralne podłoże tekstu biblijnego

(Hagada wyraża postawę moralną). Najstarszym jest "Tanchuma do Pięcioksięgu", innymi są

"Midrasz Rabba" i "Midrasz do Psalmów".

Zawartość Midrasz Rabba:

1. Bereszit Rabba (Rodzaju)

2. Szemot Rabba (Wyjścia)

3. Wajikra Rabba (Kapłańska)

4. Bamidbar Rabba (Liczb)

5. Dewarim Rabba (Powtórzonego Prawa)

6. Szir ha-Szirim Rabba (Pieśń nad pieśniami)

7. Rut Rabba

8. Ester Rabba

9. Ejcha Rabba

10. Kohelet Rabba

Bereszit Rabba;

1.

trzy cudy jednego dnia: stworzenie Adama i Ewy, służba Adama i Ewy- nauczali wszytsko,
jak się rozmnażać, wydanie pokoleń przez Adama i Ewę (7 dzieci urodziła?). Ewa o Kainie
„kupiłam męża [mężczyznę] Bogu”, Abel – vanitas vanitatum, marność nad marnościami.

2.

Kain uprawia rolę, Abel jest pasterzem trzód. Ozjasz sprofanował ziemię gdyż „kochał się w
uprawie ziemi”. Stał się pyszny, ostatecznie ukarany trądem (?) cara-at {choroba skóry}.
Noe (również rolnik, jak Kain) sprofanował ziemię, upił się winem z winnicy i leżał nagi.

5… Kain sklada w ofierze „płody roli spośród resztek(…)”
6. Bóg przyjmuje ofiarę Abla, Kaina nie. Metafora rozwijania się grzechu od słabego (jak kobieta)
do silnego (jak mężczyzna): „U drzwi grzech leży”- on, a nie ona.
Są grzechy puszczone w niepamięć, są i grzechy zapamiętane są przekleństwem „i uczynili ich
niosącymi winę”. (Prz 29.21) „kto sługę rozpuści za młodu, ten w końcu z uporem się spotka” –
bunt Kaina
7. Kain proponuje Ablowi podział świata, jeden wybiera ziemię, drugi wybiera dobra, lecz obaj
posiadają rzeczy drugiego, stąd wynika bójka i Kain zabija Abla. Rabbi mówi o konflikcie o Ewę
Pierwszą, czyli kłótnia o bliźniaczkę Abla, który chciał ją posiąść, gdyż „urodziła się z nim”.

8. Miłosierdzie Kaina pozwoliło mu zabić brata od razu, bez zbędnych scen 
Zabił go trzciną, bo ona powoduje sińce lub kamieniem, bo powoduje rany lub skręcił mu kark, bo
widział jak ojciec zabija byka.
9. Bóg pyta Kaina, gdzie jest Abel i mówi mu, kiedy ten się wypiera: „głos krwi twego brata
wołających”. Krwie (krew) w l.mn. wołają z ziemi, wg Bereszit Rabba tzn. że i Abel i jego
potomkowie.
11. Porównanie się syna do ojca. Ojciec- Adam dokonał lżejszego przestępstwa i został za to

wygnany, Kain większego dlatego lamentuje i mówi, że również zostanie wygnany by błąkać się po
ziemi.
12. Bóg rzuca przekleństwo na tych, którzy zabiliby Kaina w postaci siedmiokrotnej pomsty. (Przez
siedem pokoleń?). Bóg tłumaczy Kaina, iż nie miał się od kogo nauczyć, dopiero po Kainie
obowiązuje zakaz mordowania.
Znak „dał mu psa” i „wyrósł mu róg” –znamię, które będzie ostrzegać potencjalnych morderców
Kaina, by tego nie robili.
Bóg nie rozstrzygnął sądu, ale przyszedł potop i ostatecznie i tak wszystko wygubił.
„po czym Kain odszedł do Pana” – spotkał się z nim Adam; rozmowa o wyniku sądu i
porozumieniu z Bogiem. Gdy to Adam usłyszał, wyśpiewał Pieśń dziękczynną, używaną później w
dzień Szabatu.

4. Halaha a Hagada
Halacha (hebr. הכלה, droga, zachowanie) – nazwa prawa żydowskiego, obejmującego prawo
biblijne, talmudyczne oraz późniejsze kodyfikacje (Szulchan Aruch) i responsa rabiniczne, a nawet
lokalne tradycje.

Halacha dotyczy przepisów kultowo-liturgicznych, pokarmowych – koszerność (kaszrut) – i
różnych aspektów życia codziennego, obowiązujących Żydów ortodoksyjnych.

Zawiera 613 przykazań (noszących nazwę micwa), na które składa się 248 nakazów i 365 zakazów.
Judaizm reformowany i judaizm humanistyczny traktują Halachę jako bardzo ważny element
tradycji judaizmu. Jednocześnie jednak poddają ją współczesnej krytyce. Traktują ją raczej jako
wskazówkę, a nie ostateczny autorytet. Dotyczy to przepisów koszerności, etyki seksualnej itd.

Hagada, haggada (hebr. הדגה haggadà) – słowo oznaczające opowiadanie, opowieść, sagę i odnosi
się do legend, przypowieści i opowiadań z rabinicznej egzegezy Biblii i Talmudu, a szczególną rolę
odgrywa w midraszu.

W przeciwieństwie do halachy nie wyjaśnia reguł postępowania. Najbardziej znaną haggadą jest
opowiadanie ułożone na pamiątkę wyjścia ludu izraelskiego z Egiptu. Utwór ten składa się z
fragmentów biblijnych, komentarzy i modlitw.
Spisana została między II, a IV wiekiem n.e.
Czytana jest w jesziwie oraz podczas obrzędów ślubnych i pogrzebowych. Opowieść o wyjściu
Żydów z Egiptu czyta się podczas wieczerzy sederowej w święto Pesach.
Hagada na święto Pesach opowiada i przypomina o Wyjściu Izraelitów z Egiptu i plagach, jakie
spadły na Egipcjan. Opisuje powinności mieszkańców żydowskiego domu w dniu święta, wymienia
obowiązkowe potrawy na sederowym stole oraz symboliczne znaczenie każdej z nich. Hagada
podaje niezbędne do uczczenia święta modlitwy, ale także teksty wierszyków i wyliczanek dla
dzieci.

5. Talmud

"Talmud" jest głównym źródłem nauki ustnej w judaizmie. Jest uważany za naturalne następstwo i
kontynuację Biblii. Jest to wyjątkowe dzieło literackie przedstawiające przebieg i wynik studiów
oraz dyskusji nad Biblią, które trwały przez prawie osiem wieków. Prowadzili je wybitni żydowscy
uczeni w Palestynie, a następnie w Babilonii. Przez wiele lat wyjaśniano prawdy i zasady Biblii.
Przystosowywano je do zmieniających się warunków życia. W ten sposób powstało bogate
piśmiennictwo, będące zapisem nauk i komentarzy długo przekazywanych ustnie. I właśnie dlatego,
że były one początkowo przekazywane ustnie, nazwano je "prawem ustnym" (hebr. "tora
szebealpe"). Od samych początków, chciano nadać jej taki sam autorytet jak księgom Biblii, którą
nazywano "prawem pisanym" (hebr. "tora szebichtaw"). Teraz spisane razem stanowią pokaźny

zbiór pism, wśród których główne miejsce zajmuje "Talmud". Należy przy tym podkreślić, że
tradycja (hebr. "masora") przekazywana tą drogą w jej oryginalnej formie, zawsze była otaczana
wśród Żydów wielką czcią.
Termin "Talmud" pochodzi od hebrajskiego czasownika "lamad" - "uczyć się". Od tego właśnie
czasownika został utworzony rzeczownik "Talmud" - "nauka". Stare powiedzenie mówi: "Przede
wszystkim ucz się, gdyż jakiekolwiek mogą być przyczyny które tobą z początku powodują,
pokochasz wkrótce naukę dla niej samej" (Talmud Babil., Berachoth fol. 27, 2). W powszechnym
użyciu, nazwy "Talmud" używa się dla określenia zbioru powstałego z połączenia w jedną całość
"Miszny" i "Gemary". Są to dzieła powstałe w wyniku wielkiej pracy całych pokoleń żydowskich
uczonych, którzy studiowali, uzupełniali i wyjaśniali prawa oraz zasady świętych ksiąg.

"Talmud" zachował się w dwóch kolekcjach spisanych w Palestynie i Babilonii. Pierwsza
kolekcja powstała w Palestynie, głównie w wyniku działalności uczonych ze szkół w Jawne, Lod,
Seforis, Usza, Cezarei i Tyberiady. Powstały tutaj "Talmud" jest "Talmudem Palestyńskim". Tę
nazwę nadali mu w IX wieku żydowscy uczeni działający w Babilonii. Po hebrajsku określano go
"Talmud erec Israel". Pierwsze wydanie drukiem zostało dokonane w latach 1523-24 w Wenecji
przez chrześcijańskiego drukarza Daniela Bomberga. W wydaniach drukowanych nadano mu tytuł
"Talmud Jerozolimski" (hebr. "Talmud Jeruszalmi").
Druga kolekcja powstała w Babilonii, w wyniku działalności uczonych ze szkół w Sura,
Nehardea i Pumbedita. Powstały tutaj "Talmud" jest "Talmudem Babilońskim" (po hebr. "Talmud
Bawli"). To właśnie ten "Talmud" stała się największym i najbardziej popularnym dziełem ustnego
Prawa.

6 . Miszna

Miszna (hebr.

הנשמ

miszna "powtarzanie, badanie", od hebr. הנש szana "powtarzać, badać"),

jeden z podstawowych tekstów rabinicznych, zawierający głównie rozstrzygnięcia halachiczne,
czyli prawne normy postępowania oparte na Torze i z niej wyinterpretowane. Były one
systematycznie zbierane przez uczonych żydowskich, zwanych soferim. Ostateczną postać pisaną
nadał jej po powstaniu Bar Kochby około roku 220 Juda ha-Nasi. Uważana jest za pierwsze dzieło
judaizmu rabinicznego.
Miszna składa się z sześciu porządków (Szas), z których każdy dzieli się na zmienną liczbę
traktatów (łącznie 63), a te na rozdziały i lekcje:

•

Zeraim (11 traktatów) - błogosławieństwo i ofiary,

•

Moed (12 traktatów) - Szabat i święta,

•

Naszim (7 traktatów) - małżeństwo i rozwód,

•

Nezikin (10 traktatów) - prawo cywilne,

•

Kodaszim (11 traktatów) - ofiary i świętokradztwo,

•

Tocharot (12 traktatów) - nieczystość i rytuały.

Komentarze do Miszny zawarte są w Gemarze.

Głównym dziełem Juda ha-Nasi było ukończenie Miszny. Za podstawę swojego zbioru przyjął
opracowania Akiby z dodatkami Meira. Cały olbrzymi materiał przepisów prawnych zmieścił w
szczupłych ramach, możliwych do ogarnięcia pamięcią. Dzieło to uważa się za jego najważniejsze
osiągnięcie i ukoronowanie życia. Miszna stała się księgą zawierającą teksty umożliwiające
studiowanie ustnego Prawa (hebr. "Tora szebealpe"), a zarazem pierwszym najbardziej
wyczerpującym i wszechstronnym kodeksem prawa rabinicznego określanego mianem "halacha"
(od hebr. "halacha" - "zasada postępowania"). Ten jednolity kodeks był głównym instrumentem
prawnym dla całego judaizmu. Zwięzłość słów miała jedną wadę, bo utrudniała następnym
pokoleniom zrozumienie licznych ustępów i wywołała liczne komentarze.
Miszna stała się obok Pisma Świętego głównym źródłem życia duchowego Żydów. Z czasem
wyparła Pismo i zdobyła sobie władzę niepodzielną. Węzłem duchowym związała cały naród

żydowski, czyniąc zbytecznym węzeł cielesny. Miszna zajmowała się głównie halachą, stanowiącą
tylko część tradycji ustnej. Halacha bowiem obejmuje tylko przepisy i zasady prawne, natomiast
tradycja judaistyczna ma też hagadę (lub "agadę", co oznacza: opowieść, saga, legenda)
wyjaśniającą te zasady i zachęcające do ich stosowania. Hagada obejmuje historyczne, moralne i
religijne pouczenia oraz zasady i przepisy moralne. Oznacza więc moralność, gdyż celem hagady
było pouczenie i oddziaływanie moralne, budowanie i budzenie zainteresowania ludzi życiem
religijnym.
Ukazanie się Miszny zamknęło szereg Tanaitów i położyło kres samodzielnej, twórczej
działalności. Rabban Juda był ostatnim nauczycielem rozwijającym ustne Prawo (soferim). Jego
późniejsi następcy byli mówiącymi opowiadaczami (hebr. "amoiratami"). Amoriaci zajmowali się
więc tworzeniem Gemary.
Cały materiał "Miszny" ułożony jest w sześć działów, zwanych "porządkami" (po hebr. "sedarim";
od słowa "sedar" - "porządek"). Każdy taki dział dzieli się na traktaty (hebr. "masechet"), których
jest sześćdziesiąt trzy. Dzielą się one na rozdziały (hebr. "perakim"), te zaś z kolei na lekcje (hebr.
"misznajot").

Miszna, będąca dziełem uczonych żydowskich - rabinów zwanych tannaitami, stanowi zbiór praw i
zwyczajów społeczności żydowskiej zawartych w wypowiedziach ponad stu nauczycieli, lecz nie
jest kodeksem, ponieważ w wielu kwestiach przytacza odmienne opinie uczonych. Ukazuje także
jak funkcjonowało teokratyczne państwo żydowskie ze wszystkimi instytucjami publicznymi:
świątynią, kapłaństwem, ofiarami, Sanhedrynem itp. Wypowiedzi te, mimo wcześniejszego zakazu
czynienia tego, zostały zapisane w języku późnohebrajskim zwanym misznaickim. Nad jej redakcją
pracowali m.in. rab. Josef ben Akiwa, rab. Meir, a ostateczny jej kształt nada3 rab. Jehuda ha-Nasi
na przełomie II i III w. n.e. Misznę dzieli się na 6 części (Mjrds [sedarim] = porządki; skrótowo
zwie się je [Szas]). Obejmują one w sumie 63 traktaty (tksm [masechet], l.mn. tvtksm [masechtot]).
Każda część zawiera od kilku do kilkunastu traktatów, a te składają się z rozdziałów (qrp [perek],
l.mn. Mjqrp [perakim]; jest ich 523) podzielonych na lekcje zwane misznajot (tvjnwm) lub halachot
(tvklh). Dzięki wysiłkowi tannaitów Miszna, będ1ca kompilacją ustnej tradycji starożytnego
Izraela, stała się autonomicznym dziełem wobec Pism Świętych, cieszącym się jak i one wielkim
autorytetem, które przyczyniło się do skonsolidowania judaizmu po upadku powstań z lat 66-74 i
132-135, ponieważ wprowadziła prawo i rytuały organizujące życie indywidualne i zbiorowe
żydów.

7 . Gemara

Gemara hebr.

ארמג

to aramejskojęzyczny zbiór rabinicznych komentarzy i objaśnień

uzupełniających Misznę, czyli kodeks prawa obyczajowego w judaizmie. Obie księgi tworzą razem
Talmud. Gemara oznacza „zakończenie”. Z tego względu, iż Gemara była tworz

ona i w Jerozolimie

i w Babilonii istnieją dwie wersje Talmudu - babilońska i palestyńska (Gemara palestyńska zawiera
mało opowieści i legend - Gemara Babilońska, jest zwięzła i znalazły się w niej szeroko
dyskutowane przez Żydów problemy dotyczące zasad prawa - Halacha, obejmujące Palestynę).
Układali amioriaci.

"Gemara" to komentarz do "Miszny". Tutaj "Miszna" stała się podstawą do rozwinięcia i rozpraw.
Należało jej nadać harmonijną łączność z Pismem Świętym. Należało objaśnić miejsca zaciemnione
przez różne domysły, i stąd powstała "Gemara". Są dwie "Gemary":

(1)

ułożona przez szkoły w Palestynie i zwana jako jerozolimska (Tyberiada, Cezarea
Nadmorska),

(2)

ułożona w Babilonii (Sura, Pumbedita)

Rozbudowanym komentarzem do Miszny, głównie o charakterze hagadycznym, jest Gemara.
Powstawała ona niezależnie w dwóch ośrodkach: w Palestynie i w Babilonii. Miszna wraz z
Gemarą palestyńską, będącą komentarzem hagadycznym do 39 z 63 traktatów Miszny opracowaną
w galilejskim dialekcie języka aramejskiego, tworzą Talmud palestyński zwany czasami
jerozolimskim. Natomiast Miszna z Gemarą babilońską nazywana jest Talmudem babilońskim,
który został spisany w języku aramejskim wschodnim i zawiera komentarz do 36,5 z 63 traktatów
Miszny, ale jest czterokrotnie obszerniejszy od Talmudu palestyńskiego. Zebranie i opracowanie
materiałów składających się na Gemarę palestyńską nastąpiło od III do IV w., natomiast pracę nad
Gemarą babilońsk1 zakończono o wiek później. Ostatecznej redakcji obu tych dzieł dokonano w
VIII w. w związku z odrzuceniem Talmudu przez karaimów. Do Talmudu babilońskiego w
wydaniach drukowanych dodawane były (zazwyczaj do czwartego porządku Nezikin) traktaty
apokryficzne zwane małymi.

8. Kodeksy halachiczne - rozwój chronologicznie:
- szeelot u-tszuwot - responsa halachiczne, VII-IX wiek (patrz niżej)
- Sefer Halachot (Jichak Alfasi), IX wiek
- Miszne Tora (Mjamonides), XII wiek
- Arba turim (Jakow ben Aszer) XIII-XIV wiek
- Szulchan Aruch (Josef Karo) i dodatek aszkenazyjski Mapa (Mosze Iserles), XVI wiek,
Późniejsze próby kodeksów halachicznych nie miały już charakteru kodyfikacji całej halachy tylko
nawiązywały do poprzednich kodeksów i rozwijały poszczególne tematy.

Responsy. (łac. responsum - odpowiedź; hebr. תובושתו תולאש - szeelot u-tszuwot - pytania i
odpowiedzi) - pisemne odpowiedzi uczonych na stawiane im przez grupy innych uczonych, gminy
lub indywidualnych Żydów pytania dotyczące halachy bądź liturgii (listownie - szut). Z czasem
zaczęły dotyczyć całości żydowskiego życia. Zaczęły być udzielane po ostatecznym ukończeniu
Talmudu, w związku z występowaniem nierozstrzygniętych tam treści. Najpierw tworzyli je gaoni,
w późniejszych czasach riszonim i acharonim. Miały moc normatywną. Studiowanie responsów
poprzedników było istotną częścią edukacji działalności prawniczej. Można było bowiem
wykorzystać respons dawnego uczonego na zasadzie precedensu. Niekiedy responsy przybierały
formę traktatów. Są odrębnym gatunkiem literatury rabinicznej. Główne ośrodki - Sura, Pumbedita.

9. Kabała
Kabała (heb. הלבק – otrzymywanie, przyjmowanie) - duchowa mistyczno-filozoficzna szkoła
judaizmu do podstawowych źródeł której zaliczają się: Tora, Zohar, Ec Haim, Talmud dziesięciu
sefirot, Sefer Jecira, Bagir, a także różne dzieła Ari (rabina Icchaka Luria Aszkenazi, znanego także
pod imieniem Arizal) oraz Baal Sulama (Jehuda Leib Ha-Lewi Aszlaga). Kabała miała wpływ na
wielu filozofów i naukowców na przestrzeni historii i zdobyła znaczną popularność w ostatnich
latach. Na Kabale oparte są liczne żydowskie ruchy ostatnich stuleci – szczególnie, tak znaczące,
jak chasydyzm i religijny syjonizm.

Przyjmuje się, że kabała jest to mistyczno-filozoficzna nauka izraelickiego pochodzenia. Kabała
określa, że materialny świat oraz światy duchowe, które znajdują się nad nim, zostały stworzone
przez Stwórcę w celu sprawienia maksymalnej radości i zadowolenia stworzeniom, co w kabale
określa się terminem "zamysł stworzenia". Jednak cel nie może być osiągnięty bez udziału stworzeń
(dusz ludzi), które inkarnują się w materialnym świecie, dopóki poprzez odmianę swojej natury nie
staną się godne całej tej błogości, którą Stwórca pragnie im dać zgodnie z "zamysłem stworzenia".

Dzięki nauce kabała człowiek poznaje w jaki sposób został stworzony świat, jakie prawa nim
rządzą, kim jest człowiek i w jaki sposób, powinien odmienić swoją naturę, aby stać się podobnym
do Stwórcy (według powiedzianego "Stworzył człowieka na swoje podobieństwo") i osiągnąć
połączenie z Nim. Stan ten w kabale nazywa się Końcowe naprawienie "Gmar Tikun" (heb. רמג
ןוקית) i jego osiągnięcie jest celem studiów.

Mędrcy kabały określają, że w odróżnieniu od innych kierunków duchowych i religijnych kabała
jest nauką praktyczną. Człowiek studiujący kabałę powinien realnie poznać, nie umysłowo i
teoretycznie, a w praktyce, za pomocą swoich zmysłów, wszelkie światy duchowe oraz prawa w
nich obowiązujące. Kabała otwiera ukryte przesłanie Tory, którą rozpatruje jako wskazówki w jaki
sposób osiągnąć Końcowe naprawienie. Z punktu widzenia kabały przyczyną wszystkich
problemów ludzkości ogólnie i każdego indywiduum z osobna jest niezgodność z prawami
wszechświata.

Doktryna Kabały opiera się na objawieniach, których doświadczyli prorocy w dalekiej przeszłości.
Kabaliści uważają, że tylko dzięki znajomości tajemnej wiedzy można odszyfrować te prastare
zapiski. Tym sposobem można poznać ukrytą naturę Stwórcy i przewidzieć jego przyszłe czyny. W
interpretacji świętych tekstów ważną pomocą ma być poszukiwanie przyczyn oraz zrozumienie
przykazań boga oraz wewnętrznego sensu wydarzeń opisanych w Torze. Rdzeniem Kabały jest
system filozoficzny zakładający stworzenie wszechświata przy pomocy Sefir oddzielających go od
boskiego ideału. Doktryna ta opisuje zasady dokonywania aktu stworzenia i stanowi podstawę do
dedukcji roli człowieka w zbawianiu świata.

Warto zaznaczyć, że w Judaizmie nie istnieją doktryny.

Najsłynniejszą kabalistyczną księgą staje się księga "Zohar" (heb רהוז "„Blask"), napisana w II-III
wieku n.e. przez Szymona bar Johaja i opublikowana w XIII wieku przez rabbi Mosze de-Leon. Po
podaniu Szymon bar Johaj ze swoim synem Elazarem 13 lat studiował tajemnice kabały w jaskini.
Później, Szymon bar Johaj uczył Kabały swoich uczniów i napisał Księgę Zohar. Kabaliści uważają
Zohar za osnowę kabalistycznej myśli i ogromną duchową siłę. Wielu z nich poleca posiadać ją w
każdym domu. Czytanie Zohar na głos, nie zwracając uwagi na jego treść, po prostu dla "pożytku
duszy" (kabaliści uważają, że czytanie Zohar ma pozytywny wpływ na podświadomym poziomie),
stało się rozpowszechnionym zwyczajem, szczególnie wśród sefardów. W XVI w. Zohar po raz
pierwszy został wydrukowany we Włoszech i cieszył się takim autorytetem, że każdy naukowiec,
który posiadał pieniądze, pragnął go nabyć. Czytelnikami Księgi byli także chrześcijanie, którzy
interesowali się żydowskim mistycyzmem i możliwościami jego chrześcijańskiej interpretacji.

Kabała we współczesnym rozumieniu pojawiła się jednak dopiero w średniowieczu w diasporze
żydowskiej. Sądzi się, że Kabała przywędrowała do Europy przed X wiekiem przez Włochy, skąd
rozprzestrzeniła się na Cesarstwo Rzymskie oraz południową Francję. Dalej rozwijała się
niezależnie w dwóch nurtach: niemieckiego pietyzmu oraz kabały spekulatywnej.

Niemiecki pietyzm, którego doktrynę znajdujemy w Księdze Pobożnych' (Sefer chasidim) a
reprezentowany przez Samuela Chasyda oraz jego syna Judę i krewniaka Eleazara z Wormacji,
rozwinął się między rokiem 1150 a 1250. Nurt ten zalecał pobożnemu człowiekowi drogę
pobożności, wyrażonej w spokoju umysłu, ascezie i altruizmie, która prowadzi do stanu, w którym
miłość i strach przed Bogiem zlewają się, a tak pobożny człowiek otrzymuje magiczne moce
stwórcze.
Z kolei Kabała spekulatywna datuje się na początek XIII w., kiedy to Izaak Ślepy zaczął rozwijać
obecną w Jecira teorię emanacji w duchu Księgi Jasności (Sefer ha-Bahir), wprowadzając obecne
znaczenie terminu Sefirot jako poszczególnych aspektów Stworzenia oraz zaczątki doktryny
metempsychozy (Gilgul). Jego dzieło kontynuował w Hiszpanii w drugiej połowie XIII w. Abraham
Abulafia, który rozwinął techniki kabalistycznej pracy z alfabetem hebrajskim (Temurę i Gematrię),
a z ich pomocą osiągał stany ekstatyczne, pozwalające mu duchowo zjednoczyć się z coraz
wyższymi Sefirami, a przez to zbliżać się do Boga. Jego uczeń, Józef ben Abraham Gikatilia
rozszerzył i uporządkował nauki swego mistrza, wskazując na tajemne powinowactwa między

poszczególnymi Sefirami.
Jednak głównym i najbardziej wpływowym dziełem tamtego okresu była Księga Blasku (Sefer ha-
Zohar) opublikowana około 1290 roku przez hiszpańskiego rabina Mojżesza de Leon. Zohar
traktuje głównie o Ain Sof – Bogu nieskończonym i niepoznawalnym oraz o tym, że wszystko, co
dzieje się w świecie materialnym, ma swoje odbicie w świecie duchowym i patronuje im któraś z
Sefir. Zohar zajmuje się też duszą, grzechem i miejscem człowieka w Stworzeniu – wskazuje, że
pobożny człowiek może dostąpić jedności z Bogiem jeszcze przed śmiercią, przechodząc najpierw
przez każdą z Sefir.
Po wygnaniu Żydów z Hiszpanii w 1492, centrum myśli kabalistycznej przeniosło się do Safed w
Palestynie, gdzie osiadł uciekinier z Hiszpanii, Mojżesz ben Jacob Cordovero. Napisał on około
dziesięciu ksiąg kabalistycznych, z których najważniejszą była Ogród Granatów (Pardes
Rimmonim), wydana po raz pierwszy w Krakowie w 1591 roku. Cordovero w miejsce
dotychczasowych pism opartych na objawieniach pisał dzieła, w których do opisu zagadnień
kabalistycznych używał argumentacji rozumowej. Jego dzieła uważane są za systematyzację
istniejącej wiedzy kabalistycznej przez scalenie wczesnych nurtów z przekazem Zohar. Dzięki temu
Cordovero wykazał jedność nauk kabalistycznych i zapewnił solidną podstawę dla dalszego
rozwoju mistyki żydowskiej.

10. Okres Gaonów

W pierwszym okresie, zwanym "babilońskim" (od VII do IX wieku) lub też okresem Gaonów
(czyli Wielkich Powag), literatura talmudyczna kwitła głównie w Babilonii.
W 658 r. około 90 tysięcy babilońskich Żydów złożyło hołd kalifowi Aliemu. Za okazaną wierność,
Żydzi w Persji otrzymali szczególne przywileje. Rektor uczelni w Surze otrzymał tytuł gaona
(dostojnik). Uprawnienia gaona były większe od egzylarchy. Od tego momentu zaczyna się nowy
okres w dziejach żydowskich - okres gaonów. Egzylarcha (książę wygnania) sprawował władzę
świecką, natomiast gaon surański sprawował funkcje duchowe i nauczycielskie wśród Żydów.
Uprawnienia prawnicze podzielili pomiędzy siebie. W ten sposób w Persji, pod panowaniem
kalifów powstała szczególna społeczność żydowska.
Jedność religijną reprezentowały dwie uczelnie: w Surze i Pumbadicie. Wykładały one Talmud,
ogłaszały nowe prawa i postanowienia, oraz zajmowały się ich przestrzeganiem, czyli
sądownictwem. Uczelnia w Surze posiadała gaona (dostojnik). Rektorowie uczelni nazywali się
prezydentami.
Tak urządzona społeczność żydowska w Babilonii tworzyła swoiste państwo poddane
muzułmańskim namiestnikom. Rozproszeni po całym świecie Żydzi patrzyli na babilońskie
akademie i na księcia wygnania, którzy byli wyrazicielami i kontynuatorami wyidealizowanej doby
talmudycznej. Cała diaspora była poddana woli gaonów i egzylarchów babilońskich. Wpływ Żydów
babilońskich rozszerzył się na diasporę, i w miarę kolejnego przesiedlania się, docierał do Afryki
Północnej, Europy Południowej, Środkowej, Wschodniej i Hiszpanii (patrz responsy).

Jedynie gminy palestyńskie nie podporządkowały się gaonom babilońskim. Centrum życia
żydowskiego w Palestynie wciąż znajdowało się w Tyberiadzie, w tamtejszej uczelni talmudycznej.
Uczeni z Tyberiady nie przyjęli wprowadzonych w Babilonii znaków samogłoskowych i stworzyli
własny, odrębny system znaków, który zwano tyberiadzkim. Stopniowo wyparł on system
babiloński i przez długie wieki uchodził za jedyny w pisowni języka hebrajskiego.

Po śmierci Saadjasza (942 r.) zgasł ostatni promień wieczorny akademii w Surze. Ostatecznie,
uczelnia została zamknięta w 948 r. Punktem centralnym w Persji została uczelnia w Pumbadicie.
Działał tam wówczas Aron Ibn-Sardżadu (943-960), który napisał komentarz do Pięcioksięgu. Czas
Babilonu jednak nieodwołalnie przemijał. Po upadku egzylarchatu (w 940 r. został zamordowany
przez Arabów ostatni egzylarcha, Jehuda) i akademii w Surze (zamknięta w 948 r.), Azja straciła
pierwszeństwo w świecie żydowskim.

11.

Majmonides

Najwybitniejszym żydowskim uczonym epoki Średniowiecza był rabin Mosze ben-Majmon -
Rambam (Majmonides) (1135-1204). Nazwa Rambam pochodzi od akronimu Rabbi Mosze ben
Majmon. Urodził się w Kordobie w Hiszpanii, po czym mieszkał w Fezie w Maroku. Od 1165 roku
przebywał na dworze sułtana w Fostacie (Egipt), gdzie był lekarzem i duchowym przywódcą
miejscowej społeczności żydowskiej. Był on zwany po arabsku: Abu Amran Musa Obajd-Allah al-
Kortobi.
Około 1160-1164 opublikował on samodzielny pogląd na judaizm. W 1168 r. wydał komentarz do
Miszny w języku arabskim "Oświetlenie" (arab. "Sirdż"). Chciał tym dziełem oświetlić i uprościć
olbrzymi materiał ustnej tradycji. Jest to pierwszy naukowy komentarz Talmudu. Majmonides
przeprowadził w nim naukowy dowód, że Miszna zawiera naukę moralną oraz głębsze, filozoficzne
pojęcie o Bogu. Uważał on, że judaizm jest objawioną przez Boga filozofią. Wobec tego, judaizm
powinien regulować zarówno poglądy i sposób myślenia człowieka, jak i jego postępowanie
moralne i religijne. Judaizm więc nie tylko ustala postępki, ale też normuje wyższe myślenie i
pewne idee podaje jako prawdę niezbitą. W ten sposób Majmonides doszedł do podania trzynastu
artykułów wiary judaizmu. Jakkolwiek te artykuły wiary opierają się na badaniach, to jednak,
zdaniem Mojmonidesa, ten tylko mógł uchodzić za prawdziwego Izraelitę, kto je wszystkie uznał za
prawdziwe. Ktoby zaprzeczył jednemu z nich, przestawał już należeć do judaizmu.
Komentarz do Miszny poprzedzony jest obszernym wstępem zawierającym: opis ustnego
przekazywania prawa od czasów Mojżesza, podstawowe zasady doktrynalne judaizmu, wstęp do
wypowiedzi mędrców, w którym Majmonides wyłożył swój system etyczny.
Żydzi powoli poznawali się na wielkości Majmonidesa, aż uznali go za miarodajny autorytet
rabiniczny. W 1175 r. Majmonides otrzymał urzędową godność rabina gminy w Kairze. Urząd ten
uważał za święte kapłaństwo i sprawował go gorliwie i sumiennie.
W 1180 r. ukończył nowy kodeks religijny prawa, zwany "Powtórzona Tora" (hebr. "Miszne
Tora"), powszechnie znany pod tytułem "Silna ręka" (hebr. "Jad ha-Chazaka") od czternastu księg,
na które dzieli się hebrajski (jad - odpowiada liczbie 14). "Miszne Tora" jest dziełem
monumentalnym, pierwszą próbą przejrzystego uporządkowania prawa talmudycznego. W dziele
tym Majmonides ogarnął całe prawodawstwo talmudyczne. Opisał sposoby składania ofiar,
doktrynę mesjańską judaizmu, ale także sposoby uprawiania pól. Celem tego wielkiego dzieła było
uproszczenie nauki całego judaizmu - biblijnego i talmudycznego. Tym kodeksem prawa,
Majmonides oddziaływał na cały świat żydowski, pobudzając Żydów do działania i wewnętrznej
przemiany. W przeciągu 10 lat dzieło to rozprowadzono po licznych krajach. Nie tylko je czytano,
lecz podniesiono do znaczenia podstawowej księgi religijnej. "Księga przykazań" (hebr. "Sefer ha-
Mictwot"), w której Majmonides zestawia 613 przykazań prawa Mojżeszowego jest częścią wstępu
do "Miszne Tora", a zarazem odrębną całością. Mojmonidesa okrzyknięto "sztandarem rabinów" i
"oświecicielem oczu Izraela". Uznano go za najwyższy autorytet społeczności żydowskiej.
W 1187 r. został zwierzchnikiem (nagid) wszystkich gmin w Egipcie. Godność ta pozostała w
jego rodzinie do XIV wieku.
W 1190 r. Majmonides ukończył traktat filozoficzno-religijny "Przewodnik dla błądzących"
(hebr. "More Newuchim"). Dzieło to stanowi punkt kulminacyjny geniuszu Majmonidesa. Traktat
przetłumaczony na łacinę wywarł duży wpływ na teologów chrześcijańskich. Majmonides, odrzucał
dosłowne rozumienie tekstów biblijnych, proponował wyjaśnianie ich za pomocą metafor, analogii i
porównań. Skonstruował kompletny system filozoficzny. Mimo, że określa się go jako jednego z
przedstawicieli arystotelizmu w filozofii żydowskiej, nie przyjmował on filozofii Arystotelesa w
całości, odrzucając np. koncepcje wieczności wszechświata. Dążąc do racjonalistycznego
uzasadnienia zasad judaizmu miał jednak specyficzny stosunek np. do cudów, które uważał za
"zjawiska naturalne".