1. Kanon judaizmu
Kanon hebrajski składa się obecnie z 24 (lub według innego podziału z 22) ksiąg, które obecnie tworzą 39 ksiąg protestanckiego Starego Testamentu. Różnica w liczbie wynika z późniejszego podziału niektórych długich ksiąg na krótsze. Był on później modyfikowany, przez co obecnie nie należy do niego Mądrość Syracha, a należy Pieśń nad Pieśniami.
Żydzi wzięli pierwsze hebrajskie litery nazw trzech podziałów hebrajskiej Biblii: "Torah" (hebr. "Prawo"), "Nebiim" (hebr. "Prorocy") i "Kethubim" (hebr. "Pisma"), i stworzyli słowo nie posiadające znaczenia jako nazwę dla żydowskiej Biblii (Starego Testamentu) - "Tanach" (litera "k" wymawiana jest jak "ch" przy końcu wyrazu, stąd nazwa "Tanach", a nie "Tanak").
Istnieje, zarządzony przez Boga, podział ksiąg Starego Testamentu na trzy podziały. Księgi biblijne zostały przez Boga wyznaczone do ich odpowiednich podziałów na zasadzie urzędowego stosunku ich pisarzy do Boga. Taki jest porządek ksiąg w oryginale hebrajskim:
I - "Torah" (hebr. Zakon) - obejmuje Pięcioksiąg Mojżeszowy. Mojżesz miał zupełnie wyjątkową pozycję przed Bogiem jako prawodawca i dlatego księgi przez niego napisane są zupełnie osobno umieszczone jako niezrównane - "Torah".
1. Księga Rodzaju - Bereszit (בראשית) Na początku
2. Księga Wyjścia - Szemot (שמות) Imiona
3. Księga Kapłańska - Wajikra (ויקרא) Zawołał
4. Księga Liczb - Bamidbar (במדבר) Na pustyni
5. Księga Powtórzonego Prawa - Dwarim (דברים) Słowa
II - "Nebiim" (hebr. Prorocy) - obejmujący księgi spisane przez proroków. Pisarze tych ksiąg byli z powołania prorokami, tzn. należeli do rzędu proroków i księgi ich są zgrupowane osobno w odróżnieniu od wszystkich innych. Ten podział jest dodatkowo podzielony na dwie części:
- Wcześni Prorocy (hebr. "Nebiim risonim"):
6. Księga Jozuego - Jehoszua (יהושע)
7. Księga Sędziów - Szoftim (שופטים)
8. 1-2 Księgi Samuela - Szemuel (שמואל)
9. 1-2 Księgi Królów - Melachim (מלכים)
- Późni Prorocy (hebr. "Nebiim aharonim")
10. Księga Izajasza - Jeszajahu (ישעיה)
11. Księga Jeremiasza - Jiremijahu (ירמיה)
12. Księga Ezechiela - Jichzekel (יחזקאל)
13. Dwunastu Proroków Mniejszych - Trej Asar (תרי עשר)
Księga Ozeasza - (הושע)
Księga Joela - Yoel (יואל)
Księga Amosa - Amos (עמוס)
Księga Abdiasza - (עבדיה)
Księga Jonasza - (יונה)
Księga Micheasza - (מיכה)
Księga Nahuma - (נחום)
Księga Habakuka - (חבקוק)
Księga Sofoniasza - (צפניה])
Księga Aggeusza - (חגי)
Księga Zachariasza - (זכריה)
Księga Malachiasza - (מלאכי)
III - "Kethubim" (hebr. Pisma) - obejmujący księgi spisane przez ludzi, nie należących do rzędu proroków.
14. Księga Psalmów - Tehilim (תהלים)
15. Księga Przysłów - Miszlei (משלי)
16. Księga Hioba - Ijow (איוב)
17. Pieśń nad Pieśniami - Szir Haszirim (שיר השירים)
18. Księga Rut - Rut (רות)
19. Lamentacje Jeremiasza - Eika (איכה)
20. Księga Koheleta - Kohelet (קהלת)
21. Księga Estery - Ester (אסתר)
22. Księga Daniela - Daniel (דניאל)
23. Księgi Ezdrasza i Nehemiasza - Ezra wuNechemia (עזרא ונחמיה)
24. 1-2 Księgi Kronik - Diwrej Hajamim (דברי הימים)
2. Apokryf i pseudoepigraf
„Apokryfy” (gr. apokrypha) - idąc za tradycją judaistyczną - to zbiór 13 ważnych pism religijnych powstałych w starożytności (od końca III w. p.n.e. do 100 r. n.e.), które nie weszły do tzw. palestyńskiego kanonu Pism świętych judaizmu, chociaż znalazły się w Septuagincie, starożytnym greckim tłumaczeniu Biblii hebrajskiej, i dlatego być może greckojęzyczni Żydzi aleksandryjscy traktowali je jako pisma kanoniczne. W Kościele katolickim zostały one jednak zaliczone do pism biblijnych i nazywa się je od XVI wieku księgami deuterokanonicznymi. Przyjęte tutaj znaczenie terminu „apokryfy” jest dość nietypowe w polskiej literaturze, ponieważ zwykle ma on konotacje chrześcijańskie i oznacza inną grupę pism, tzw. apokryfy Starego i Nowego Testamentu. W niniejszym opracowaniu posłużono się natomiast znaczeniem, jakie ma w tradycji judaistycznej. Stąd określenia „apokryfy judaistyczne” lub „apokryfy żydowskie”. Nie jest całkiem jasne, dlaczego użyto na określenie tego zbioru pism terminu greckiego (apokrypha, l.poj. apokryphon) i przyjął się on w greckojęzycznym środowisku żydowskim. Same apokryfy żydowskie go nie używają, ale występuje on w greckiej literaturze judaistycznej, np. u Filona oraz Józefa Flawiusza i oznacza księgi tajemne, ukryte, wyłączone, fałszywe, przeznaczone dla wtajemniczonych. Nazwa ta niedokładnie określa religijno-społeczną funkcję tej literatury, ponieważ w rzeczywistości cieszyła się ona (za wyjątkiem 4 Ezd) dość dużą popularnością oraz poczytnością i wcale nie uchodziła - jak wskazywałby termin apokrypha - za „ukrytą” czy też „skrywaną” przez wieki przez elity przywódców duchowych przed większością wyznawców judaizmu, choć we wczesnym etapie rozwoju judaizmu rabinicznego rabini zakazywali jej czytać pod karą pozbawienia się „części udziału w przyszłym świecie”. Być może rozumiano przez ten termin księgi wyłączone z powodu swej szkodliwości. Trafniejszy termin na jej określenie, będący odpowiednikiem późniejszego terminu apokrypha, występuje w Talmudzie - ha-sfarim ha-chiconim, tj. „księgi zewnętrzne”.4 Nim określano księgi, które funkcjonowały w starożytności w użyciu wyznawców judaizmu, ale nie zostały zaliczone do kanonu, pozostawały poza nim niejako na zewnątrz. Obejmował on znacznie szerszy zbiór niż ten, który w tradycji judaistycznej krył się pod mianem „apokryfy”. I tak do apokryfów w przyjętym rozumieniu należą następujące księgi lub części ksiąg:
(1) 1 Księga Ezdrasza (tzw. 3)
(2) 2 Księga Ezdrasza (tzw. 4)
(3) Księga Tobiasza
(4) Księga Judyty
(5) sześć greckich dodatków do kanonicznej Księgi Estery:
Po 70 roku, gdy rabini szerzyli własną ideologię, dla której pragnęli pozyskać ogół Żydów, i uczynić z historii własnego ugrupowania historię narodową, wszystko, co nie było z nią zgodne, traktowano jako obce, choćby przynależało do rodzimej tradycji. Egzemplifikacją stosowania tej zasady jest ich stosunek do grupy pism zwanych apokryfami żydowskimi. Odrzucano bądź dystansowano się od tych ich elementów, które nie były zgodne z własnym nauczaniem, a prze-
de wszystkim halachą (prawem zwyczajowym), którą narzucali swym zwolennikom. To zaważyło o nieprzyjęciu lub usunięciu pism apokryficznych do/z kanonu Pism świętych, który ostatecznie w połowie II wieku został określony przez rabinów. Wprawdzie brano pod uwagę przy podejmowaniu tej decyzji także inne przesłanki (język, czas powstania pisma), ale kryterium zgodności pism pretendujących do kanonu z aprobowaną przez nich halachą, obok autorstwa określanego przez tradycję, było decydujące. Wówczas, gdy judaizm rabiniczny na tyle się utrwalił, że owe „obce” elementy nie stanowiły już zagrożenia, część apokryfów żydowskich zaliczono do tzw. literatury wspólnotowej, zezwalając na ich czytanie, ponieważ w dużej mierze były to pisma budujące. Zresztą dzięki temu oraz włączeniu ich do kanonu chrześcijańskiego przetrwały do naszych
czasów.
Pseudoepigraf - (gr. pismo z fałszywym tytułem) - dzieło literackie przypisywane określonej
osobie, choć napisane przez kogoś zupełnie innego. Przypisane zazwyczaj jakiejś postaci o wysokim autorytecie lub znanej postaci biblijnej, jak np. Adamowi, Henochowi, Mojżeszowi czy też innym. W starożytności, zwłaszcza w środowisku hebrajskim, podpisywanie utworów literackich imieniem znanej postaci było powszechną praktyką. Nieustalone autorstwo ksiąg nie przeczy ich natchnionemu charakterowi.
Różnica między pseudoepigrafem a apokryfem: pseudoepigraf może wchodzić w skład kanonu i nie musi zawierać treści religijnych, apokryf zawsze zawiera treści religijne natomiast nie występuje w kanonie.
3. Midrasz - rdzeń od „darasz”-dociekanie
Trzy rozumienia:
jednostka tekstu (efekt hermeneutyki)
interpretacja -> efekt dociekania
zbiór -> kolekcja Midraszy V- XIIw. (Midrasz Rabba składa się z 10 części. Pochodzi z Vw.ne., gł po hebrajsku)
Wśród "Midraszy" wyróżnia się dwa rodzaje:
1. midrasze halachiczne, których celem jest wydobycie z Tory pisanej praktycznych zasad prawnych i odpowiednie ich sformułowanie (Halacha wyraża prawo).
2. midrasze hagadyczne, które starają się zgłębić etyczne i moralne podłoże tekstu biblijnego (Hagada wyraża postawę moralną). Najstarszym jest "Tanchuma do Pięcioksięgu", innymi są "Midrasz Rabba" i "Midrasz do Psalmów".
Zawartość Midrasz Rabba:
1. Bereszit Rabba (Rodzaju)
2. Szemot Rabba (Wyjścia)
3. Wajikra Rabba (Kapłańska)
4. Bamidbar Rabba (Liczb)
5. Dewarim Rabba (Powtórzonego Prawa)
6. Szir ha-Szirim Rabba (Pieśń nad pieśniami)
7. Rut Rabba
8. Ester Rabba
9. Ejcha Rabba
10. Kohelet Rabba
Bereszit Rabba;
trzy cudy jednego dnia: stworzenie Adama i Ewy, służba Adama i Ewy- nauczali wszytsko, jak się rozmnażać, wydanie pokoleń przez Adama i Ewę (7 dzieci urodziła?). Ewa o Kainie „kupiłam męża [mężczyznę] Bogu”, Abel - vanitas vanitatum, marność nad marnościami.
Kain uprawia rolę, Abel jest pasterzem trzód. Ozjasz sprofanował ziemię gdyż „kochał się w uprawie ziemi”. Stał się pyszny, ostatecznie ukarany trądem (?) cara-at {choroba skóry}. Noe (również rolnik, jak Kain) sprofanował ziemię, upił się winem z winnicy i leżał nagi.
5… Kain sklada w ofierze „płody roli spośród resztek(…)”
6. Bóg przyjmuje ofiarę Abla, Kaina nie. Metafora rozwijania się grzechu od słabego (jak kobieta) do silnego (jak mężczyzna): „U drzwi grzech leży”- on, a nie ona.
Są grzechy puszczone w niepamięć, są i grzechy zapamiętane są przekleństwem „i uczynili ich niosącymi winę”. (Prz 29.21) „kto sługę rozpuści za młodu, ten w końcu z uporem się spotka” - bunt Kaina
7. Kain proponuje Ablowi podział świata, jeden wybiera ziemię, drugi wybiera dobra, lecz obaj posiadają rzeczy drugiego, stąd wynika bójka i Kain zabija Abla. Rabbi mówi o konflikcie o Ewę Pierwszą, czyli kłótnia o bliźniaczkę Abla, który chciał ją posiąść, gdyż „urodziła się z nim”.
8. Miłosierdzie Kaina pozwoliło mu zabić brata od razu, bez zbędnych scen
Zabił go trzciną, bo ona powoduje sińce lub kamieniem, bo powoduje rany lub skręcił mu kark, bo widział jak ojciec zabija byka.
9. Bóg pyta Kaina, gdzie jest Abel i mówi mu, kiedy ten się wypiera: „głos krwi twego brata wołających”. Krwie (krew) w l.mn. wołają z ziemi, wg Bereszit Rabba tzn. że i Abel i jego potomkowie.
11. Porównanie się syna do ojca. Ojciec- Adam dokonał lżejszego przestępstwa i został za to wygnany, Kain większego dlatego lamentuje i mówi, że również zostanie wygnany by błąkać się po ziemi.
12. Bóg rzuca przekleństwo na tych, którzy zabiliby Kaina w postaci siedmiokrotnej pomsty. (Przez siedem pokoleń?). Bóg tłumaczy Kaina, iż nie miał się od kogo nauczyć, dopiero po Kainie obowiązuje zakaz mordowania.
Znak „dał mu psa” i „wyrósł mu róg” -znamię, które będzie ostrzegać potencjalnych morderców Kaina, by tego nie robili.
Bóg nie rozstrzygnął sądu, ale przyszedł potop i ostatecznie i tak wszystko wygubił.
„po czym Kain odszedł do Pana” - spotkał się z nim Adam; rozmowa o wyniku sądu i porozumieniu z Bogiem. Gdy to Adam usłyszał, wyśpiewał Pieśń dziękczynną, używaną później w dzień Szabatu.
4. Halaha a Hagada
Halacha (hebr. הלכה, droga, zachowanie) - nazwa prawa żydowskiego, obejmującego prawo biblijne, talmudyczne oraz późniejsze kodyfikacje (Szulchan Aruch) i responsa rabiniczne, a nawet lokalne tradycje.
Halacha dotyczy przepisów kultowo-liturgicznych, pokarmowych - koszerność (kaszrut) - i różnych aspektów życia codziennego, obowiązujących Żydów ortodoksyjnych.
Zawiera 613 przykazań (noszących nazwę micwa), na które składa się 248 nakazów i 365 zakazów.
Judaizm reformowany i judaizm humanistyczny traktują Halachę jako bardzo ważny element tradycji judaizmu. Jednocześnie jednak poddają ją współczesnej krytyce. Traktują ją raczej jako wskazówkę, a nie ostateczny autorytet. Dotyczy to przepisów koszerności, etyki seksualnej itd.
Hagada, haggada (hebr. הגדה haggadà) - słowo oznaczające opowiadanie, opowieść, sagę i odnosi się do legend, przypowieści i opowiadań z rabinicznej egzegezy Biblii i Talmudu, a szczególną rolę odgrywa w midraszu.
W przeciwieństwie do halachy nie wyjaśnia reguł postępowania. Najbardziej znaną haggadą jest opowiadanie ułożone na pamiątkę wyjścia ludu izraelskiego z Egiptu. Utwór ten składa się z fragmentów biblijnych, komentarzy i modlitw.
Spisana została między II, a IV wiekiem n.e.
Czytana jest w jesziwie oraz podczas obrzędów ślubnych i pogrzebowych. Opowieść o wyjściu Żydów z Egiptu czyta się podczas wieczerzy sederowej w święto Pesach.
Hagada na święto Pesach opowiada i przypomina o Wyjściu Izraelitów z Egiptu i plagach, jakie spadły na Egipcjan. Opisuje powinności mieszkańców żydowskiego domu w dniu święta, wymienia obowiązkowe potrawy na sederowym stole oraz symboliczne znaczenie każdej z nich. Hagada podaje niezbędne do uczczenia święta modlitwy, ale także teksty wierszyków i wyliczanek dla dzieci.
5. Talmud
"Talmud" jest głównym źródłem nauki ustnej w judaizmie. Jest uważany za naturalne następstwo i kontynuację Biblii. Jest to wyjątkowe dzieło literackie przedstawiające przebieg i wynik studiów oraz dyskusji nad Biblią, które trwały przez prawie osiem wieków. Prowadzili je wybitni żydowscy uczeni w Palestynie, a następnie w Babilonii. Przez wiele lat wyjaśniano prawdy i zasady Biblii. Przystosowywano je do zmieniających się warunków życia. W ten sposób powstało bogate piśmiennictwo, będące zapisem nauk i komentarzy długo przekazywanych ustnie. I właśnie dlatego, że były one początkowo przekazywane ustnie, nazwano je "prawem ustnym" (hebr. "tora szebealpe"). Od samych początków, chciano nadać jej taki sam autorytet jak księgom Biblii, którą nazywano "prawem pisanym" (hebr. "tora szebichtaw"). Teraz spisane razem stanowią pokaźny zbiór pism, wśród których główne miejsce zajmuje "Talmud". Należy przy tym podkreślić, że tradycja (hebr. "masora") przekazywana tą drogą w jej oryginalnej formie, zawsze była otaczana wśród Żydów wielką czcią.
Termin "Talmud" pochodzi od hebrajskiego czasownika "lamad" - "uczyć się". Od tego właśnie czasownika został utworzony rzeczownik "Talmud" - "nauka". Stare powiedzenie mówi: "Przede wszystkim ucz się, gdyż jakiekolwiek mogą być przyczyny które tobą z początku powodują, pokochasz wkrótce naukę dla niej samej" (Talmud Babil., Berachoth fol. 27, 2). W powszechnym użyciu, nazwy "Talmud" używa się dla określenia zbioru powstałego z połączenia w jedną całość "Miszny" i "Gemary". Są to dzieła powstałe w wyniku wielkiej pracy całych pokoleń żydowskich uczonych, którzy studiowali, uzupełniali i wyjaśniali prawa oraz zasady świętych ksiąg.
"Talmud" zachował się w dwóch kolekcjach spisanych w Palestynie i Babilonii. Pierwsza kolekcja powstała w Palestynie, głównie w wyniku działalności uczonych ze szkół w Jawne, Lod, Seforis, Usza, Cezarei i Tyberiady. Powstały tutaj "Talmud" jest "Talmudem Palestyńskim". Tę nazwę nadali mu w IX wieku żydowscy uczeni działający w Babilonii. Po hebrajsku określano go "Talmud erec Israel". Pierwsze wydanie drukiem zostało dokonane w latach 1523-24 w Wenecji przez chrześcijańskiego drukarza Daniela Bomberga. W wydaniach drukowanych nadano mu tytuł "Talmud Jerozolimski" (hebr. "Talmud Jeruszalmi").
Druga kolekcja powstała w Babilonii, w wyniku działalności uczonych ze szkół w Sura, Nehardea i Pumbedita. Powstały tutaj "Talmud" jest "Talmudem Babilońskim" (po hebr. "Talmud Bawli"). To właśnie ten "Talmud" stała się największym i najbardziej popularnym dziełem ustnego Prawa.
6. Miszna
Miszna (hebr. משנה miszna "powtarzanie, badanie", od hebr. שנה szana "powtarzać, badać"), jeden z podstawowych tekstów rabinicznych, zawierający głównie rozstrzygnięcia halachiczne, czyli prawne normy postępowania oparte na Torze i z niej wyinterpretowane. Były one systematycznie zbierane przez uczonych żydowskich, zwanych soferim. Ostateczną postać pisaną nadał jej po powstaniu Bar Kochby około roku 220 Juda ha-Nasi. Uważana jest za pierwsze dzieło judaizmu rabinicznego.
Miszna składa się z sześciu porządków (Szas), z których każdy dzieli się na zmienną liczbę traktatów (łącznie 63), a te na rozdziały i lekcje:
Zeraim (11 traktatów) - błogosławieństwo i ofiary,
Moed (12 traktatów) - Szabat i święta,
Naszim (7 traktatów) - małżeństwo i rozwód,
Nezikin (10 traktatów) - prawo cywilne,
Kodaszim (11 traktatów) - ofiary i świętokradztwo,
Tocharot (12 traktatów) - nieczystość i rytuały.
Komentarze do Miszny zawarte są w Gemarze.
Głównym dziełem Juda ha-Nasi było ukończenie Miszny. Za podstawę swojego zbioru przyjął opracowania Akiby z dodatkami Meira. Cały olbrzymi materiał przepisów prawnych zmieścił w szczupłych ramach, możliwych do ogarnięcia pamięcią. Dzieło to uważa się za jego najważniejsze osiągnięcie i ukoronowanie życia. Miszna stała się księgą zawierającą teksty umożliwiające studiowanie ustnego Prawa (hebr. "Tora szebealpe"), a zarazem pierwszym najbardziej wyczerpującym i wszechstronnym kodeksem prawa rabinicznego określanego mianem "halacha" (od hebr. "halacha" - "zasada postępowania"). Ten jednolity kodeks był głównym instrumentem prawnym dla całego judaizmu. Zwięzłość słów miała jedną wadę, bo utrudniała następnym pokoleniom zrozumienie licznych ustępów i wywołała liczne komentarze.
Miszna stała się obok Pisma Świętego głównym źródłem życia duchowego Żydów. Z czasem wyparła Pismo i zdobyła sobie władzę niepodzielną. Węzłem duchowym związała cały naród żydowski, czyniąc zbytecznym węzeł cielesny. Miszna zajmowała się głównie halachą, stanowiącą tylko część tradycji ustnej. Halacha bowiem obejmuje tylko przepisy i zasady prawne, natomiast tradycja judaistyczna ma też hagadę (lub "agadę", co oznacza: opowieść, saga, legenda) wyjaśniającą te zasady i zachęcające do ich stosowania. Hagada obejmuje historyczne, moralne i religijne pouczenia oraz zasady i przepisy moralne. Oznacza więc moralność, gdyż celem hagady było pouczenie i oddziaływanie moralne, budowanie i budzenie zainteresowania ludzi życiem religijnym.
Ukazanie się Miszny zamknęło szereg Tanaitów i położyło kres samodzielnej, twórczej działalności. Rabban Juda był ostatnim nauczycielem rozwijającym ustne Prawo (soferim). Jego późniejsi następcy byli mówiącymi opowiadaczami (hebr. "amoiratami"). Amoriaci zajmowali się więc tworzeniem Gemary.
Cały materiał "Miszny" ułożony jest w sześć działów, zwanych "porządkami" (po hebr. "sedarim"; od słowa "sedar" - "porządek"). Każdy taki dział dzieli się na traktaty (hebr. "masechet"), których jest sześćdziesiąt trzy. Dzielą się one na rozdziały (hebr. "perakim"), te zaś z kolei na lekcje (hebr. "misznajot").
Miszna, będąca dziełem uczonych żydowskich - rabinów zwanych tannaitami, stanowi zbiór praw i zwyczajów społeczności żydowskiej zawartych w wypowiedziach ponad stu nauczycieli, lecz nie
jest kodeksem, ponieważ w wielu kwestiach przytacza odmienne opinie uczonych. Ukazuje także jak funkcjonowało teokratyczne państwo żydowskie ze wszystkimi instytucjami publicznymi: świątynią, kapłaństwem, ofiarami, Sanhedrynem itp. Wypowiedzi te, mimo wcześniejszego zakazu
czynienia tego, zostały zapisane w języku późnohebrajskim zwanym misznaickim. Nad jej redakcją pracowali m.in. rab. Josef ben Akiwa, rab. Meir, a ostateczny jej kształt nada3 rab. Jehuda ha-Nasi na przełomie II i III w. n.e. Misznę dzieli się na 6 części (Mjrds [sedarim] = porządki; skrótowo zwie się je [Szas]). Obejmują one w sumie 63 traktaty (tksm [masechet], l.mn. tvtksm [masechtot]). Każda część zawiera od kilku do kilkunastu traktatów, a te składają się z rozdziałów (qrp [perek],
l.mn. Mjqrp [perakim]; jest ich 523) podzielonych na lekcje zwane misznajot (tvjnwm) lub halachot (tvklh). Dzięki wysiłkowi tannaitów Miszna, będ1ca kompilacją ustnej tradycji starożytnego Izraela, stała się autonomicznym dziełem wobec Pism Świętych, cieszącym się jak i one wielkim
autorytetem, które przyczyniło się do skonsolidowania judaizmu po upadku powstań z lat 66-74 i 132-135, ponieważ wprowadziła prawo i rytuały organizujące życie indywidualne i zbiorowe żydów.
7. Gemara
Gemara hebr. גמרא to aramejskojęzyczny zbiór rabinicznych komentarzy i objaśnień uzupełniających Misznę, czyli kodeks prawa obyczajowego w judaizmie. Obie księgi tworzą razem Talmud. Gemara oznacza „zakończenie”. Z tego względu, iż Gemara była tworzona i w Jerozolimie i w Babilonii istnieją dwie wersje Talmudu - babilońska i palestyńska (Gemara palestyńska zawiera mało opowieści i legend - Gemara Babilońska, jest zwięzła i znalazły się w niej szeroko dyskutowane przez Żydów problemy dotyczące zasad prawa - Halacha, obejmujące Palestynę). Układali amioriaci.
"Gemara" to komentarz do "Miszny". Tutaj "Miszna" stała się podstawą do rozwinięcia i rozpraw. Należało jej nadać harmonijną łączność z Pismem Świętym. Należało objaśnić miejsca zaciemnione przez różne domysły, i stąd powstała "Gemara". Są dwie "Gemary":
ułożona przez szkoły w Palestynie i zwana jako jerozolimska (Tyberiada, Cezarea Nadmorska),
ułożona w Babilonii (Sura, Pumbedita)
Rozbudowanym komentarzem do Miszny, głównie o charakterze hagadycznym, jest Gemara. Powstawała ona niezależnie w dwóch ośrodkach: w Palestynie i w Babilonii. Miszna wraz z Gemarą palestyńską, będącą komentarzem hagadycznym do 39 z 63 traktatów Miszny opracowaną w galilejskim dialekcie języka aramejskiego, tworzą Talmud palestyński zwany czasami jerozolimskim. Natomiast Miszna z Gemarą babilońską nazywana jest Talmudem babilońskim,
który został spisany w języku aramejskim wschodnim i zawiera komentarz do 36,5 z 63 traktatów Miszny, ale jest czterokrotnie obszerniejszy od Talmudu palestyńskiego. Zebranie i opracowanie materiałów składających się na Gemarę palestyńską nastąpiło od III do IV w., natomiast pracę nad Gemarą babilońsk1 zakończono o wiek później. Ostatecznej redakcji obu tych dzieł dokonano w VIII w. w związku z odrzuceniem Talmudu przez karaimów. Do Talmudu babilońskiego w wydaniach drukowanych dodawane były (zazwyczaj do czwartego porządku Nezikin) traktaty apokryficzne zwane małymi.
8. Kodeksy halachiczne - rozwój chronologicznie:
- szeelot u-tszuwot - responsa halachiczne, VII-IX wiek (patrz niżej)
- Sefer Halachot (Jichak Alfasi), IX wiek
- Miszne Tora (Mjamonides), XII wiek
- Arba turim (Jakow ben Aszer) XIII-XIV wiek
- Szulchan Aruch (Josef Karo) i dodatek aszkenazyjski Mapa (Mosze Iserles), XVI wiek,
Późniejsze próby kodeksów halachicznych nie miały już charakteru kodyfikacji całej halachy tylko nawiązywały do poprzednich kodeksów i rozwijały poszczególne tematy.
Responsy. (łac. responsum - odpowiedź; hebr. שאלות ותשובות - szeelot u-tszuwot - pytania i odpowiedzi) - pisemne odpowiedzi uczonych na stawiane im przez grupy innych uczonych, gminy lub indywidualnych Żydów pytania dotyczące halachy bądź liturgii (listownie - szut). Z czasem zaczęły dotyczyć całości żydowskiego życia. Zaczęły być udzielane po ostatecznym ukończeniu Talmudu, w związku z występowaniem nierozstrzygniętych tam treści. Najpierw tworzyli je gaoni, w późniejszych czasach riszonim i acharonim. Miały moc normatywną. Studiowanie responsów poprzedników było istotną częścią edukacji działalności prawniczej. Można było bowiem wykorzystać respons dawnego uczonego na zasadzie precedensu. Niekiedy responsy przybierały formę traktatów. Są odrębnym gatunkiem literatury rabinicznej. Główne ośrodki - Sura, Pumbedita.
9. Kabała
Kabała (heb. קבלה - otrzymywanie, przyjmowanie) - duchowa mistyczno-filozoficzna szkoła judaizmu do podstawowych źródeł której zaliczają się: Tora, Zohar, Ec Haim, Talmud dziesięciu sefirot, Sefer Jecira, Bagir, a także różne dzieła Ari (rabina Icchaka Luria Aszkenazi, znanego także pod imieniem Arizal) oraz Baal Sulama (Jehuda Leib Ha-Lewi Aszlaga). Kabała miała wpływ na wielu filozofów i naukowców na przestrzeni historii i zdobyła znaczną popularność w ostatnich latach. Na Kabale oparte są liczne żydowskie ruchy ostatnich stuleci - szczególnie, tak znaczące, jak chasydyzm i religijny syjonizm.
Przyjmuje się, że kabała jest to mistyczno-filozoficzna nauka izraelickiego pochodzenia. Kabała określa, że materialny świat oraz światy duchowe, które znajdują się nad nim, zostały stworzone przez Stwórcę w celu sprawienia maksymalnej radości i zadowolenia stworzeniom, co w kabale określa się terminem "zamysł stworzenia". Jednak cel nie może być osiągnięty bez udziału stworzeń (dusz ludzi), które inkarnują się w materialnym świecie, dopóki poprzez odmianę swojej natury nie staną się godne całej tej błogości, którą Stwórca pragnie im dać zgodnie z "zamysłem stworzenia". Dzięki nauce kabała człowiek poznaje w jaki sposób został stworzony świat, jakie prawa nim rządzą, kim jest człowiek i w jaki sposób, powinien odmienić swoją naturę, aby stać się podobnym do Stwórcy (według powiedzianego "Stworzył człowieka na swoje podobieństwo") i osiągnąć połączenie z Nim. Stan ten w kabale nazywa się Końcowe naprawienie "Gmar Tikun" (heb. גמר תיקון) i jego osiągnięcie jest celem studiów.
Mędrcy kabały określają, że w odróżnieniu od innych kierunków duchowych i religijnych kabała jest nauką praktyczną. Człowiek studiujący kabałę powinien realnie poznać, nie umysłowo i teoretycznie, a w praktyce, za pomocą swoich zmysłów, wszelkie światy duchowe oraz prawa w nich obowiązujące. Kabała otwiera ukryte przesłanie Tory, którą rozpatruje jako wskazówki w jaki sposób osiągnąć Końcowe naprawienie. Z punktu widzenia kabały przyczyną wszystkich problemów ludzkości ogólnie i każdego indywiduum z osobna jest niezgodność z prawami wszechświata.
Doktryna Kabały opiera się na objawieniach, których doświadczyli prorocy w dalekiej przeszłości. Kabaliści uważają, że tylko dzięki znajomości tajemnej wiedzy można odszyfrować te prastare zapiski. Tym sposobem można poznać ukrytą naturę Stwórcy i przewidzieć jego przyszłe czyny. W interpretacji świętych tekstów ważną pomocą ma być poszukiwanie przyczyn oraz zrozumienie przykazań boga oraz wewnętrznego sensu wydarzeń opisanych w Torze. Rdzeniem Kabały jest system filozoficzny zakładający stworzenie wszechświata przy pomocy Sefir oddzielających go od boskiego ideału. Doktryna ta opisuje zasady dokonywania aktu stworzenia i stanowi podstawę do dedukcji roli człowieka w zbawianiu świata. Warto zaznaczyć, że w Judaizmie nie istnieją doktryny.
Najsłynniejszą kabalistyczną księgą staje się księga "Zohar" (heb זוהר "„Blask"), napisana w II-III wieku n.e. przez Szymona bar Johaja i opublikowana w XIII wieku przez rabbi Mosze de-Leon. Po podaniu Szymon bar Johaj ze swoim synem Elazarem 13 lat studiował tajemnice kabały w jaskini. Później, Szymon bar Johaj uczył Kabały swoich uczniów i napisał Księgę Zohar. Kabaliści uważają Zohar za osnowę kabalistycznej myśli i ogromną duchową siłę. Wielu z nich poleca posiadać ją w każdym domu. Czytanie Zohar na głos, nie zwracając uwagi na jego treść, po prostu dla "pożytku duszy" (kabaliści uważają, że czytanie Zohar ma pozytywny wpływ na podświadomym poziomie), stało się rozpowszechnionym zwyczajem, szczególnie wśród sefardów. W XVI w. Zohar po raz pierwszy został wydrukowany we Włoszech i cieszył się takim autorytetem, że każdy naukowiec, który posiadał pieniądze, pragnął go nabyć. Czytelnikami Księgi byli także chrześcijanie, którzy interesowali się żydowskim mistycyzmem i możliwościami jego chrześcijańskiej interpretacji.
Kabała we współczesnym rozumieniu pojawiła się jednak dopiero w średniowieczu w diasporze żydowskiej. Sądzi się, że Kabała przywędrowała do Europy przed X wiekiem przez Włochy, skąd rozprzestrzeniła się na Cesarstwo Rzymskie oraz południową Francję. Dalej rozwijała się niezależnie w dwóch nurtach: niemieckiego pietyzmu oraz kabały spekulatywnej.
Niemiecki pietyzm, którego doktrynę znajdujemy w Księdze Pobożnych' (Sefer chasidim) a reprezentowany przez Samuela Chasyda oraz jego syna Judę i krewniaka Eleazara z Wormacji, rozwinął się między rokiem 1150 a 1250. Nurt ten zalecał pobożnemu człowiekowi drogę pobożności, wyrażonej w spokoju umysłu, ascezie i altruizmie, która prowadzi do stanu, w którym miłość i strach przed Bogiem zlewają się, a tak pobożny człowiek otrzymuje magiczne moce stwórcze.
Z kolei Kabała spekulatywna datuje się na początek XIII w., kiedy to Izaak Ślepy zaczął rozwijać obecną w Jecira teorię emanacji w duchu Księgi Jasności (Sefer ha-Bahir), wprowadzając obecne znaczenie terminu Sefirot jako poszczególnych aspektów Stworzenia oraz zaczątki doktryny metempsychozy (Gilgul). Jego dzieło kontynuował w Hiszpanii w drugiej połowie XIII w. Abraham Abulafia, który rozwinął techniki kabalistycznej pracy z alfabetem hebrajskim (Temurę i Gematrię), a z ich pomocą osiągał stany ekstatyczne, pozwalające mu duchowo zjednoczyć się z coraz wyższymi Sefirami, a przez to zbliżać się do Boga. Jego uczeń, Józef ben Abraham Gikatilia rozszerzył i uporządkował nauki swego mistrza, wskazując na tajemne powinowactwa między poszczególnymi Sefirami.
Jednak głównym i najbardziej wpływowym dziełem tamtego okresu była Księga Blasku (Sefer ha-Zohar) opublikowana około 1290 roku przez hiszpańskiego rabina Mojżesza de Leon. Zohar traktuje głównie o Ain Sof - Bogu nieskończonym i niepoznawalnym oraz o tym, że wszystko, co dzieje się w świecie materialnym, ma swoje odbicie w świecie duchowym i patronuje im któraś z Sefir. Zohar zajmuje się też duszą, grzechem i miejscem człowieka w Stworzeniu - wskazuje, że pobożny człowiek może dostąpić jedności z Bogiem jeszcze przed śmiercią, przechodząc najpierw przez każdą z Sefir.
Po wygnaniu Żydów z Hiszpanii w 1492, centrum myśli kabalistycznej przeniosło się do Safed w Palestynie, gdzie osiadł uciekinier z Hiszpanii, Mojżesz ben Jacob Cordovero. Napisał on około dziesięciu ksiąg kabalistycznych, z których najważniejszą była Ogród Granatów (Pardes Rimmonim), wydana po raz pierwszy w Krakowie w 1591 roku. Cordovero w miejsce dotychczasowych pism opartych na objawieniach pisał dzieła, w których do opisu zagadnień kabalistycznych używał argumentacji rozumowej. Jego dzieła uważane są za systematyzację istniejącej wiedzy kabalistycznej przez scalenie wczesnych nurtów z przekazem Zohar. Dzięki temu Cordovero wykazał jedność nauk kabalistycznych i zapewnił solidną podstawę dla dalszego rozwoju mistyki żydowskiej.
10. Okres Gaonów
W pierwszym okresie, zwanym "babilońskim" (od VII do IX wieku) lub też okresem Gaonów (czyli Wielkich Powag), literatura talmudyczna kwitła głównie w Babilonii.
W 658 r. około 90 tysięcy babilońskich Żydów złożyło hołd kalifowi Aliemu. Za okazaną wierność, Żydzi w Persji otrzymali szczególne przywileje. Rektor uczelni w Surze otrzymał tytuł gaona (dostojnik). Uprawnienia gaona były większe od egzylarchy. Od tego momentu zaczyna się nowy okres w dziejach żydowskich - okres gaonów. Egzylarcha (książę wygnania) sprawował władzę świecką, natomiast gaon surański sprawował funkcje duchowe i nauczycielskie wśród Żydów. Uprawnienia prawnicze podzielili pomiędzy siebie. W ten sposób w Persji, pod panowaniem kalifów powstała szczególna społeczność żydowska.
Jedność religijną reprezentowały dwie uczelnie: w Surze i Pumbadicie. Wykładały one Talmud, ogłaszały nowe prawa i postanowienia, oraz zajmowały się ich przestrzeganiem, czyli sądownictwem. Uczelnia w Surze posiadała gaona (dostojnik). Rektorowie uczelni nazywali się prezydentami.
Tak urządzona społeczność żydowska w Babilonii tworzyła swoiste państwo poddane muzułmańskim namiestnikom. Rozproszeni po całym świecie Żydzi patrzyli na babilońskie akademie i na księcia wygnania, którzy byli wyrazicielami i kontynuatorami wyidealizowanej doby talmudycznej. Cała diaspora była poddana woli gaonów i egzylarchów babilońskich. Wpływ Żydów babilońskich rozszerzył się na diasporę, i w miarę kolejnego przesiedlania się, docierał do Afryki Północnej, Europy Południowej, Środkowej, Wschodniej i Hiszpanii (patrz responsy).
Jedynie gminy palestyńskie nie podporządkowały się gaonom babilońskim. Centrum życia żydowskiego w Palestynie wciąż znajdowało się w Tyberiadzie, w tamtejszej uczelni talmudycznej. Uczeni z Tyberiady nie przyjęli wprowadzonych w Babilonii znaków samogłoskowych i stworzyli własny, odrębny system znaków, który zwano tyberiadzkim. Stopniowo wyparł on system babiloński i przez długie wieki uchodził za jedyny w pisowni języka hebrajskiego.
Po śmierci Saadjasza (942 r.) zgasł ostatni promień wieczorny akademii w Surze. Ostatecznie, uczelnia została zamknięta w 948 r. Punktem centralnym w Persji została uczelnia w Pumbadicie. Działał tam wówczas Aron Ibn-Sardżadu (943-960), który napisał komentarz do Pięcioksięgu. Czas Babilonu jednak nieodwołalnie przemijał. Po upadku egzylarchatu (w 940 r. został zamordowany przez Arabów ostatni egzylarcha, Jehuda) i akademii w Surze (zamknięta w 948 r.), Azja straciła pierwszeństwo w świecie żydowskim.
11. Majmonides
Najwybitniejszym żydowskim uczonym epoki Średniowiecza był rabin Mosze ben-Majmon - Rambam (Majmonides) (1135-1204). Nazwa Rambam pochodzi od akronimu Rabbi Mosze ben Majmon. Urodził się w Kordobie w Hiszpanii, po czym mieszkał w Fezie w Maroku. Od 1165 roku przebywał na dworze sułtana w Fostacie (Egipt), gdzie był lekarzem i duchowym przywódcą miejscowej społeczności żydowskiej. Był on zwany po arabsku: Abu Amran Musa Obajd-Allah al-Kortobi.
Około 1160-1164 opublikował on samodzielny pogląd na judaizm. W 1168 r. wydał komentarz do Miszny w języku arabskim "Oświetlenie" (arab. "Sirdż"). Chciał tym dziełem oświetlić i uprościć olbrzymi materiał ustnej tradycji. Jest to pierwszy naukowy komentarz Talmudu. Majmonides przeprowadził w nim naukowy dowód, że Miszna zawiera naukę moralną oraz głębsze, filozoficzne pojęcie o Bogu. Uważał on, że judaizm jest objawioną przez Boga filozofią. Wobec tego, judaizm powinien regulować zarówno poglądy i sposób myślenia człowieka, jak i jego postępowanie moralne i religijne. Judaizm więc nie tylko ustala postępki, ale też normuje wyższe myślenie i pewne idee podaje jako prawdę niezbitą. W ten sposób Majmonides doszedł do podania trzynastu artykułów wiary judaizmu. Jakkolwiek te artykuły wiary opierają się na badaniach, to jednak, zdaniem Mojmonidesa, ten tylko mógł uchodzić za prawdziwego Izraelitę, kto je wszystkie uznał za prawdziwe. Ktoby zaprzeczył jednemu z nich, przestawał już należeć do judaizmu.
Komentarz do Miszny poprzedzony jest obszernym wstępem zawierającym: opis ustnego przekazywania prawa od czasów Mojżesza, podstawowe zasady doktrynalne judaizmu, wstęp do wypowiedzi mędrców, w którym Majmonides wyłożył swój system etyczny.
Żydzi powoli poznawali się na wielkości Majmonidesa, aż uznali go za miarodajny autorytet rabiniczny. W 1175 r. Majmonides otrzymał urzędową godność rabina gminy w Kairze. Urząd ten uważał za święte kapłaństwo i sprawował go gorliwie i sumiennie.
W 1180 r. ukończył nowy kodeks religijny prawa, zwany "Powtórzona Tora" (hebr. "Miszne Tora"), powszechnie znany pod tytułem "Silna ręka" (hebr. "Jad ha-Chazaka") od czternastu księg, na które dzieli się hebrajski (jad - odpowiada liczbie 14). "Miszne Tora" jest dziełem monumentalnym, pierwszą próbą przejrzystego uporządkowania prawa talmudycznego. W dziele tym Majmonides ogarnął całe prawodawstwo talmudyczne. Opisał sposoby składania ofiar, doktrynę mesjańską judaizmu, ale także sposoby uprawiania pól. Celem tego wielkiego dzieła było uproszczenie nauki całego judaizmu - biblijnego i talmudycznego. Tym kodeksem prawa, Majmonides oddziaływał na cały świat żydowski, pobudzając Żydów do działania i wewnętrznej przemiany. W przeciągu 10 lat dzieło to rozprowadzono po licznych krajach. Nie tylko je czytano, lecz podniesiono do znaczenia podstawowej księgi religijnej. "Księga przykazań" (hebr. "Sefer ha-Mictwot"), w której Majmonides zestawia 613 przykazań prawa Mojżeszowego jest częścią wstępu do "Miszne Tora", a zarazem odrębną całością. Mojmonidesa okrzyknięto "sztandarem rabinów" i "oświecicielem oczu Izraela". Uznano go za najwyższy autorytet społeczności żydowskiej.
W 1187 r. został zwierzchnikiem (nagid) wszystkich gmin w Egipcie. Godność ta pozostała w jego rodzinie do XIV wieku.
W 1190 r. Majmonides ukończył traktat filozoficzno-religijny "Przewodnik dla błądzących" (hebr. "More Newuchim"). Dzieło to stanowi punkt kulminacyjny geniuszu Majmonidesa. Traktat przetłumaczony na łacinę wywarł duży wpływ na teologów chrześcijańskich. Majmonides, odrzucał dosłowne rozumienie tekstów biblijnych, proponował wyjaśnianie ich za pomocą metafor, analogii i porównań. Skonstruował kompletny system filozoficzny. Mimo, że określa się go jako jednego z przedstawicieli arystotelizmu w filozofii żydowskiej, nie przyjmował on filozofii Arystotelesa w całości, odrzucając np. koncepcje wieczności wszechświata. Dążąc do racjonalistycznego uzasadnienia zasad judaizmu miał jednak specyficzny stosunek np. do cudów, które uważał za "zjawiska naturalne".