~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
I Ty polubisz lektury szkolne
Pozytywizm
Tom III
Agata Łukaszek-Piotrowska
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Z serii
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Poztywizm
Opracowała
Agata Łukaszek-Piotrowska
© Copyright by Biblios 2006
All rights reserved.� �szelkie prawa zastrze�o�e.�
�szelkie prawa zastrze�o�e.�
Plik przez�aczo�y jest do u�ytku prywat�ego i zabro�io�e jest rozpowszech�ia�ie.�
Z�ak graficz�y zastrze�o�y w Urzędzie Pate�towym RP.�
Wydawca:
�ydaw�ictwo BIBLIOS
20-829 Lubli�
ul.� Lubusza� 15
tel.� 0-817502756
fax 0-817502767
e-mail:
bibl.�wys@pro.�o�et.�pl
ISBN 978-8�7�980-�5-7
978-8�7�980-�5-7
I Ty polubisz lektury szkolne...
Opracowa�ia
•
seria opracowań lektur szkol�ych przez�aczo�a dla gim�azjum i liceum
•
z�ajdziesz w �iej i�formacje o autorach, streszcze�ia, kome�tarze, a�alizy i i�terpretacje
•
zawiera ko�iecz�e wiadomości z teorii i historii literatury
•
propo�uje omówie�ia lektur przewidzia�ych programem zreformowa�ej szkoły
- ujętych w sta�dardach wymagań egzami�acyj�ych �a zakończe�ie gim�azjum i szkoły
śred�iej
- przewidzia�ych w �owych programach �aucza�ia
będzie dla Ciebie pomocą w toku kształce�ia oraz przed maturą
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
~
~
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Uwagi wstępne
Trzecia część serii I Ty polubisz szkolne lektury zawiera streszcze�ia i kome�tarze doty-
czące literatury okresu pozytywizmu.� Czytel�ik z�ajdzie tu omówie�ia prozy małych i du�ych
rozmiarów oraz i�terpretacje wierszy lirycz�ych �ajczęściej omawia�ych w ramach progra-
mów szkol�ych.� � sytuacji, kiedy kome�tujemy kolej�e dzieło jed�ego autora – wówczas
i�formacje biograficz�e mo��a z�aleźć w pierwszym rozdziale poświęco�ym jego twórczości.�
Nie powtarzamy rów�ie� cech formy utworów repreze�tujących te� sam gatu�ek – przy pierw-
szej okazji zamieszczamy potrzeb�e i�formacje, przy kolej�ych odsyłamy do odpowied�iego
miejsca w ksią�ce, �iekiedy dodajemy uwagi o eleme�tach charakterystycz�ych dla ko�kret�e-
go utworu.
Programy szkol�e (gim�azjum, szkoła śred�ia) przewidują wiele godzi� �a omówie�ie
lektur z okresu pozytywizmu.� � gim�azjum są to przede wszystkim utwory krótsze – �owele
i opowiada�ia – oraz powieści, �p.� Krzyżacy H.� Sie�kiewicza i Faraon B.� Prusa.� � liceum ak-
ce�t ilościowy pada �a obszer�e powieści.� Staramy się o to, by ucz�iowie gim�azjum i liceum
z�aleźli w tej ksią�ce potrzeb�e opracowa�ia i odpowied�ie dla szkol�ych celów kome�tarze.�
Drodzy Ucz�iowie! Nie zapomi�ajcie, �e streszcze�ie �ie zastąpi osobistego bezpośred-
�iego ko�taktu z dziełem literackim.� Żeby uzyskiwać wysokie oce�y, mieć odwagę do zgłasza-
�ia się podczas lekcji i samodziel�ie realizować zada�ia pisem�e, powi��iście �ajpierw czytać
utwór a potem sięgać do opracowa�ia.� Przed otworze�iem ksią�ki z tekstem literackim warto
zapoz�ać się z zagad�ie�iami omawia�ymi w szkole w związku z tym dziełem – to z�aczy
przeczytać tytuły paragrafów w odpowied�im rozdziale �i�iejszego opracowa�ia – wówczas
będziecie wyczule�i �a pew�e treści oraz eleme�ty formy.� Szkol�e sukcesy w toku kształce�ia,
podczas testów gim�azjal�ych i egzami�ów matural�ych wymagają trwałej i stabil�ej wiedzy,
a taką daje połącze�ie lektury dzieła z dobrym kome�tarzem.�
Po zapoz�a�iu się z lekturą warto poświęcić jeszcze czas �a uwa��e przeczyta�ie sto-
sow�ego fragme�tu z ksią�ki, którą masz, Drogi Czytel�iku, przed sobą.� �ykorzystaj zdobytą
wiedzę podczas lekcji i egzami�ów, a �ie po�ałujesz czasu, który poświęciłeś �a dobre przy-
swoje�ie dzieła: jego problematyki i formy.�
Przed klasówką lub egzami�em, po uprzed�im powtórze�iu materiału, warto zajrzeć
do końcowego rozdziału: Powtórka przed sprawdzianem.� Z�ajdują się tam ese�cjo�al�e i�for-
macje o autorach, utworach i odpowied�ich gatu�kach literackich.� Przejrze�ie tych zapisów
ułatwi przypom�ie�ie przyswojo�ej wiedzy lub zwróci uwagę �a zagad�ie�ia, które jeszcze
trzeba utrwalić.�
Z �adzieją, �e ksią�ka ta będzie pomoc�a w szkol�ych spotka�iach z literaturą, oddaję
w Twoje ręce, Drogi Czytel�iku, trzecią część serii I Ty polubisz szkolne lektury...
Agata Łukaszek-Piotrowska
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Honoriusz Balzak, Ojciec Goriot
Życie i twórczość Honoriusza Balzaka
Honoriusz Balzak (Ho�oré de Balzac) urodził się 20 maja 1799 r.� w Tours we Fra�cji,
10 lat po wielkiej rewolucji fra�cuskiej, w czasie z�aczących przemia� społecz�ych
ojciec – wzbogaco�y chłop; prawdziwe �azwisko: Balssa Ho�oriusz zmie�ił póź�iej �a
kojarzące się z pew�ą rodzi�ą szlachecką; matka A��a Karoli�a Sallambier – miesz-
cza�ka
rodzi�a mieszkała w Tours i w Pary�u, Ho�oriusz był �ajstarszy wśród czworga rodzeń-
stwa
po gim�azjum w Pary�u studiował prawo, �astęp�ie pracował jako adwokat, potem
– �otariusz
1819 – posta�owił zostać pisarzem; chciał utrzymać się z powieści awa�tur�iczych
(powstało około �0 drukowa�ych pod pseudo�imami); debiut Cromwell – �ieuda�y
zai�westował w drukar�ię, ale stale popadał w długi i był �ęka�y przez wierzycieli
1829 r.� – śmierć ojca i data publikacji powieści Ostatni z Szuanów czyli Bretania w roku
1800
– pod włas�ym �azwiskiem
twórczość otwiera przed �im paryskie salo�y, gdzie bryluje dowcipem i oczarowuje
kobiety, poz�aje wiele z�akomitości świata sztuki i �auki
18�2 r.� list od polskiej arystokratki, Eweli�y Hańskiej z Rzewuskich, posiadaczki wiel-
kich ziem �a Ukrai�ie, rozpoczy�a korespo�de�cję, która póź�iej doprowadza do spot-
kań w ró��ych miejscach Europy, roma�su i mał�eństwa w 1850 r.� (pół roku przed
śmiercią Balzaka)
twórczość: �owele, sztuki teatral�e, powieści awa�tur�icze poprzedzają ogrom�y i war-
tościowy artystycz�ie cykl Komedia ludzka zapla�owa�y �a 1�7 utworów (powstało 91
powieści; 2�72 bohaterów), powiąza�ych osobami postaci, których losy rozwija�e są
w kolej�ych dziełach; przykładowe utwory: Ojciec Goriot, Jaszczur, Eugenia Grandet,
Poszukiwanie absolutu, Lekarz wiejski, Kuzyn Pons, Stracone złudzenia, Blaski i nędze
życia kurtyzany; cykl te� ujaw�ia zmysł obserwatorski autora, jego tale�t pisarski, jest
te� peł�ym realistycz�ych szczegółów dokume�tem obyczajowości i sytuacji społecz-
�ej Fra�cji w I połowie XIX wieku
śmierć pisarza – 18 sierp�ia 1850 r.�
Streszczenie
Akcja utworu toczy się w Pary�u i obejmuje okres trzech miesięcy – od grud�ia 1819
do lutego 1820 r.� Powieść przedstawia losy bohaterów �a tle przemia� społecz�ych, �arrator
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
pokazuje czytel�ikowi paryskie salo�y bogaczy, arystokratów oraz ubogie waru�ki �ycia bie-
daków.�
Tytułowy bohater mieszka w pe�sjo�acie pa�i Vauquer przy ulicy Neuve-Sai�te-Ge-
�evieve, poło�o�ej między Dziel�icą Łacińską a przedmieściem St.� Marcel.� Narrator drobiaz-
gowo przedstawia to miejsce oraz prowadzącą pe�sjo�at wdowę Vauquer.� Mieszkają tu ludzie
ubodzy, zaś od stop�ia ich uposa�e�ia zale�y, jakie zajmują pomieszcze�ia.�
�łaścicielka jest osobą samot�ą, która początkowo i�teresuje się Janem Joachimem
Goriot, byłym ha�dlarzem mąką i makaro�em, ale wobec jego obojęt�ości rezyg�uje z pla�ów
matrymo�ial�ych a �awet przypisuje mu ró��e �iestosow�e zachowa�ia i skąpstwo.�
Narrator ukazuje losy ojca Goriot przed zamieszka�iem u wdowy Vauquer.� Jest to po-
stać ko�trowersyj�a – z jed�ej stro�y człowiek i�teresu o du�ych umiejęt�ościach, z drugiej
– osoba wykorzystująca trud�ą sytuację ludzi i brak towarów �a skutek politycz�ych przesileń,
by dorobić się z�acz�ego majątku.� Odsprzedawa�ie zakupio�ej mąki z du�ym zyskiem i ha�-
del makaro�em wywi�dowały zyski skrom�ego kupca tak bardzo, �e mógł sobie pozwolić �a
dostat�ie �ycie i odło�yć spory majątek.�
M�iej się poszczęściło ojcu Goriot w �yciu rodzi��ym.� �cześ�ie zmarła ukocha�a
�o�a, osierociwszy dwie córki.� Chcąc zastąpić im matkę i być zarazem jak �ajlepszym ojcem,
Goriot rozpieszczał obydwie dziewczy�ki, potem pa��y, w ko�sekwe�cji doprowadzając je do
demoralizacji.� Przyzwyczajo�e do zaspokaja�ia przez ojca wszelkich zachcia�ek, stale �ądały
od �iego pie�iędzy, �ie dając mu w zamia� �awet odrobi�y zai�teresowa�ia, a tym bardziej
prawdziwych uczuć.� �yda�e bogato za mą� dzięki sporym posagom �a zmia�ę gościły u sie-
bie ojca przez dwa lata, ale źle się u �ich czuł ze względu �a �egatyw�e �astawie�ie zięciów.�
Potem (w 181� r.�) zamieszkał w pe�sjo�acie.� Córki odwiedzały go i zabierały resztki pie�iędzy
lub ce��e przedmioty – ojciec Goriot musiał więc zmie�iać pokoje �a coraz skrom�iejsze, od-
mawiać sobie wszystkiego, wyzbywać się sreber i porcela�y.� Córki odwiedzały go tylko wtedy,
gdy potrzebowały pie�iędzy.� U�ikały go, wstydziły się.� Starzec cierpiał z powodu odrzuce�ia,
był szczęśliwy, gdy z daleka ujrzał którąś z �ich w powozie.� Pa�i Vauquer podejrzewała, �e
sprowadza sobie młode kobiety.�
Tajem�iczym i groź�ym mieszkańcem pe�sjo�atu jest Vautrin – postaw�y mę�czyz�a
o groź�ym spojrze�iu, o którego przeszłości mo��a się tylko domyślać, �e ma �a sumie�iu coś
złego.� Ma o� szczegól�y przywilej – posiada włas�y klucz od zew�ętrz�ych drzwi i często go-
ści w �ocy jakieś osoby (po�ycza wdowie pie�iądze, dlatego jest traktowa�y wyjątkowo).�
Mieszka tu rów�ie� młodzie�iec ze zubo�ałej rodzi�y szlacheckiej, Eugeniusz de Ra-
stignac, który przybył do Pary�a, by studiować prawo i w przyszłości zapew�ić sobie i bliskim
lepsze �ycie.� Prze�ywa udręki związa�e z po�i�ającym poczuciem, �e jest biedakiem, prag�ie
zmia�y sytuacji.� Oprócz �iego w pe�sjo�acie mieszka kilku i��ych stude�tów z�ajdujących się
w podob�ym poło�e�iu.�
Gro�o osób wy�ajmujących pokoje u wdowy Vauquer jest licz�e.� Mo��a wymie�ić
jeszcze odtrąco�ą przez ojca �iktory�ę Taillefer i jej ciotkę, pa�ią Couture, zgorzk�iałą starą
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
pa��ę Micho��eau, �udziarza Poireta, słu�ących Krzysztofa i kucharkę Sylwię.� Razem miesz-
kańcy pe�sjo�atu tworzą mikrospołeczeństwo, w którym mo��a obserwować mecha�izmy
ogól�ospołecz�e, ró��orod�ość typów ludzkich oraz i�dywidualizm (a �awet tajem�iczość)
ka�dej osoby.�
Rastig�ac po przybyciu do Pary�a odwiedził wicehrabi�ę de Beauséa�t, osobę wpływo-
wą, do której miał list polecający od swojej ciotki, pa�i de Marcillac.� Na balu poz�ał A�astazję
de Restaud, córkę ojca Goriot, która bardzo mu się podoba.� Zostaje przez �ią zaproszo�y.� Po
balu wraca do pe�sjo�atu, gdzie obserwuje dziw�e rzeczy: Goriot ug�iata srebra a Vautri� dys-
kret�ie wprowadza jakieś tajem�icze osoby.�
Niedługo póź�iej wyjaś�ia się, dlaczego Goriot ug�iatał srebr�e przedmioty – chciał
wykupić za �ie weksel A�astazji.� Staruszek oburza się, gdy słyszy opowieść pa�i Couture o
po�i�ającym traktowa�iu �iktory�y przez jej ojca (uwa�a, �e �ie jest jego dzieckiem) i brata.�
Sam �ie dostrzega i �ie kome�tuje postępowa�ia włas�ych córek.�
Podczas odwiedzi� u hrabi�y de Restaud Rastig�ac orie�tuje się, �e ma o�a kocha�ka,
hrabiego Maksyma de Trailles.� Został zaproszo�y jako krew�y wicehrabi�y de Beauséa�t, �a
której względach szczegól�ie zale�ało córce Goriota.� Lokaj daje mu odczuć, �e jest biedakiem.�
Pyta�ie o ojca Goriot, który wychodził z domu hrabi�y, wywołuje chłod�e reakcje.� Stude�t
dowiaduje się, �e w Pary�u ludzi doce�ia się przede wszystkim �a podstawie posiada�ych
pie�iędzy.�
Rastig�ac odwiedza wicehrabi�ę de Beauséa�t i poz�aje jej kocha�ka, margrabiego z
Portugalii d’Ajuda-Pi�to, mającego pla�y mał�eńskie wobec i��ej osoby �i� jego bogata ku-
zy�ka.� Od �iej Rastig�ac dowiaduje się o obu córkach Goriot.� A�astazja de Restaud ze wzglę-
du �a pozycję i pochodze�ie mę�a bywa w jej salo�ie, zaś Delfi�a de Nuci�ge�, �o�a gracza
giełdowego, zazdrości siostrze tego i mo�e być w tej sytuacji sza�są dla Rastig�aca �a szybszy
awa�s społecz�y �i� osiąg�ięty przez wykształce�ie.� �icehrabi�a radzi Euge�iuszowi, �eby
został jej kocha�kiem i ułatwił sobie karierę w paryskim światku, zaś o�a zaprosi ją do siebie.�
Rastig�ac wysyła list do matki prośbą o pie�iądze (1200 fra�ków).� Chce za �ie odpo-
wied�io się ubrać, by dobrze czuć się w środowisku arystokracji i bogaczy.� �ie, �e to zapro-
ce�tuje, jed�ak uwa�a siebie za takiego samego jak córki Goriot, których postępowa�iem był
przecie� oburzo�y.� �zbudza sympatię Vautri�a, który doradza mu awa�s i��ą drogą – przez
mał�eństwo z �iktory�ą.� Jeśli jej brat zgi�ie w pojedy�ku (do którego zosta�ie sprowokowa�y
przez Vautri�a), �iktory�a wróci do łask ojca i będzie bardzo bogata.� Ta droga wydaje się Ra-
stig�acowi odra�ająca i stude�t rezyg�uje z oferty.�
Pełe� współczucia dla ojca Goriot Rastig�ac wysłuchuje jego opowieści o córkach.� Jest
o� wyrozumiałym i kochającym ojcem, mimo przykrości, jakich doz�aje – wi�ą za te� sta�
rzeczy obarcza zięciów.� Rastig�ac opowiada starcowi o Delfi�ie, którą �iedaw�o poz�ał.� Oj-
ciec prag�ie za wszelką ce�ę szczęścia córki.� Z chęcią przysta�ie �a jej roma�s z Euge�iuszem.�
Rastig�ac wygrywa sporą kwotę w domu gry, gdzie przebywa z Delfi�ą.� Część pie�iędzy zwra-
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
ca kobiecie, zaś drugą część jeszcze pom�a�a i 1500 fra�ków odsyła matce.� Stude�t zostaje
kocha�kiem Delfi�y.�
Vautri�em i�teresuje się policja.� Pa� Go�dureau prosi o pomoc w zdemaskowa�iu prze-
stępcy pa��ę Micho��eau i pa�a Poireta.� Okazuje się, �e chodzi o zbiegłego z galer Jakuba
Colli�a, którego w światku przestępczym �azwa�o Oł�y-Śmierć.� �yjaś�ia się, �e karę �ało�o-
�o �a �iego, kiedy przyz�ał się do wi�y popeł�io�ej przez przyjaciela (zasugerowa�y związek
homoseksual�y), �łocha, który dopuścił się fałszerstwa.� Po ucieczce z galer Vautri� stał się
dyskret�ym ba�kierem złodziei �a wielką skalę (Stowarzysze�ie Dziesięciu Tysięcy).� Pa��a
Micho��eau wyko�uje polece�ia (dolewa pły�u do �apoju, a gdy Vautri� czuje się źle, uderza
go w ramię, �a którym mo��a dostrzec z�aki galer�ika.� Mi�ister policji aresztuje Vautri�a,
który grozi mu śmiercią w ciągu dwóch tygod�i, choćby �ie wiadomo jak się chro�ił.� Pa��a
Micho��eau mogła liczyć �a większą sumę, gdyby powiedziała Vautri�owi o pla�ach policji,
�i� otrzyma�a �agroda.�
Goriot uczest�iczy w przygotowa�iu apartame�tu dla Euge�iusza, w którym będzie się
spotykał z Delfi�ą.� Starzec chce zamieszkać w pobli�u, by czasem widywać ukocha�ą córkę.�
Euge�iusz będzie odtąd utrzyma�kiem kobiety, od której dostaje kosztow�y zegarek (brat �ik-
tory�y gi�ie w pojedy�ku, ale Rastig�ac �ie i�teresuje się �ią i jej majątkiem, chocia� dziew-
czy�a przeprowadza się do ojca).� Delfi�a i jej mą� zostają zaprosze�i do pa�i de Beauséa�t.�
A�astazja �ąda od ojca ogrom�ej sumy.� � jej �yciu zdarzyło się wiele złego.� Zastawiła
rodowe diame�ty teściowej, w g�iewie powiedziała mę�owi, �e tylko �ajstarszy sy� jest jego
dzieckiem, wreszcie przysięgła, �e podpisze akt sprzeda�y swoich dóbr, zaś do ocale�ia ko-
cha�ka potrzebuje 12 tysięcy fra�ków, których spodziewa się od ojca.� Starzec jest zrozpaczo�y.�
Nie oce�ia postępowa�ia córki, tylko za wszelką ce�ę prag�ie jej pomóc.� Musi w tym celu po-
zbyć się ostat�ich sreber (A�astazja prag�ie pokazać się �a balu w kosztow�ej suk�i ze złotej
lamy), zastawia rok do�ywocia, co sprawia, �e popad�ie ju� w skraj�ą �ędzę.� Chocia� jest stary
i słaby, zasta�awia się, czy �ie podjąć pracy.�
Napięcie �erwowe i sil�e emocje sprawiają, �e Goriot �agle źle się poczuł.� Chciałby
przed śmiercią zobaczyć córki, ale o�e odpoczywają po balu i �ie i�teresują się ojcem.� Dopiero
teraz ojciec zaczy�a rozumieć swoje błędy i odpowied�io oce�ia zachowa�ie wyrod�ych córek.�
Poruszo�y jego sta�em i postępowa�iem Delfi�y oraz A�astazji Ratig�ac udaje się do �ich, by
je sprowadzić do umierającego staruszka.� Przybywa tylko A�astazja, ale z takim opóź�ie�iem,
�e zastaje ju� ojca �ieprzytom�ego.� Kiedy jego sta� z�acz�ie się pogorszył, jego córki, którym
wszystko poświęcił, bawiły się �a balu.� Ich bezdusz�ość wobec umierającego ojca, od którego
wszystko otrzymały, jest przera�ająca.�
Umierającym Goriotem opiekował się Rastig�ac oraz stude�t medycy�y Bia�cho�.� �
ostat�ich słowach ojciec z�owu ujaw�ił swoją miłość do córek, siebie wi�ił za ich postępowa-
�ie, uwa�ał, �e pie�iądze mają �ajwiększe z�acze�ie w Pary�u, �ie uczucia.� Rastig�ac oczeki-
wał, �e córki przy�ajm�iej zapłacą za pogrzeb ojca, tymczasem o�e �ie miały takiego zamiaru.�
Ostatecz�ie sam pokrył koszty.� Poza �im �a cme�tarz przyszedł słu�ący z pe�sjo�atu, Krzysz-
~
10
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
tof, oraz przyjechały puste powozy córek, bo o�e same �ie chciały uczest�iczyć w pochówku
ojca.�
Rozmiar upadku moral�ego obu córek Goriot jest dla Rastig�aca źródłem oburze�ia,
zaskocze�ia i bu�tu.� Spoglądając w stro�ę Pary�a, wygra�a: Teraz się spróbujemy! Uwa�a
więc, �e wi�owajcą są rów�ie� stosu�ki i priorytety pa�ujące w tym mieście.� Na ko�iec udaje
się jed�ak �a obiad do swojej kocha�ki, chocia� uwa�a ją za zdemoralizowa�ą wyrod�ą córkę,
która skrzywdziła starego człowieka.�
Obraz Paryża po rewolucji 1789 r.
Tło zdarzeń w powieści ukazuje stolicę Fra�cji, którą – jak cały kraj – dotk�ęły prze-
mia�y wywoła�e przez rewolucję 1789 r.� i woj�y �apoleońskie.� Skutki z�aczących wydarzeń
historycz�ych były wielostro��e.� Na fali przeobra�eń jed�i stracili swoją pozycję, i��i popra-
wili waru�ki �ycia i wzbogacili się w taki sposób, o jakim wcześ�iej mogli tylko marzyć.�
� dalszym ciągu liczy się tzw.� arystokracja rodowa, ale do z�acze�ia dochodzą bogaci
ludzie, wyzyskiwacze ubogich, oszuści, spekula�ci.� Bur�uazja umac�ia zdobytą z�aczącą po-
zycję bez troski o jakiekolwiek zasady.� Stale pogłębiają się ró��ice społecz�e.� �ielcy ba�kie-
rzy korzystają z �owej reguły rządzącej Pary�em – pie�iądz jest pierwszopla�ową wartością.�
Od sta�u posiada�ia zale�y miejsce w hierarchii społecz�ej i uz�a�ie w otocze�iu.� Rodzi�a,
mał�eństwo, uczucia, dobre relacje międzyludzkie ustąpiły pola wszelkim środkom słu�ącym
pom�a�a�iu dóbr.� Uczciwy chłopak, wychowa�y w szlachet�ych ideałach, jakim jest Rastig-
�ac, odchodzi od �ich, by osiąg�ąć karierę za ce�ę bycia utrzyma�kiem bogatej kobiety.� Mo��a
się tak�e dowiedzieć, �e i��ą drogą do sukcesu mo�e być zabójstwo i mał�eństwo z majęt�ą
pa��ą.� Ukorze�ia się �owa „�orma” postępowa�ia: lekcewa�e�ie przysięgi, ko�takty z kocha�-
kami, i�trygi, brak uczuć dla rodziców, do�osicielstwo, rozsiewa�ie plotek.�
Ludzie dzielą się �a bogatych i bied�ych – dla jed�ych są salo�y, bale, bogate pałace
i powozy, dla drugich – złe waru�ki mieszka�iowe, �ędz�e po�ywie�ie, udręki i kłopoty.� �
obu tych grupach pa�uje hierarchia – �ie jest bez z�acze�ia, czy ktoś jest m�iej czy bardziej
majęt�y i ustosu�kowa�y (ró��ica w traktowa�iu A�astazji i Delfi�y przez wicehrabi�ę de
Beauséa�t) lub jak wiele jeszcze zachował dóbr (powol�a degradacja ojca Goriot widocz�a
w kolej�ych przeprowadzkach do coraz skrom�iejszego pokoju).� �śród ludzi zachowujących
pozory uczciwości i rzeczywiście uczciwych są przestępcy jak Vautri�, który jest rów�ie� po-
te�cjal�ym i�tryga�tem i zabójcą (pla�y dotyczące brata �iktory�y).�
Bogactwo salo�ów i ubóstwo pe�sjo�atu wdowy Vauquer to dwie skraj�ości, ujaw�ia-
jące z�acze�ie pie�iądza w ówczes�ym Pary�u.� Nadal liczy się jed�ak pochodze�ie.� Potomek
zubo�ałej szlacheckiej rodzi�y, Rastig�ac, ma sza�sę brylować wśród bogaczy właś�ie dzięki
pochodze�iu i odpowied�im ko�eksjom.�
Ko�trasty społecz�e i demoralizacja wywoła�a przemo��ą siłą pie�iądza powodują
zubo�e�ie systemu wartości, upadek zasad moral�ych, zdzicze�ie obyczajów ukrywa�e pod
~
11
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
pozorami wykwi�t�ych form towarzyskich.� Zgod�ie z zało�e�iami powieści realistycz�ej, jaką
jest Ojciec Goriot, zdarze�ia dotyczące bohaterów zostały ukaza�e �a szerokim tle społecz�ym
i obyczajowym, osadzo�e w ko�kret�ej epoce historycz�ej i miejscu określo�ym geograficz-
�ie.� Powieść jest więc tak�e przekazem o charakterze epoki, którą przedstawia, o me�tal�ości
ludzi �yjących w tamtym czasie, o takim obrazie Pary�a, jaki ukształtował się wówczas w �ie-
długim okresie po rewolucji fra�cuskiej i był w z�acz�ym stop�iu wy�ikiem tego wydarze�ia.�
Główne wątki i postaci
� powieści Ojciec Goriot, która jest og�iwem du�ego cyklu Komedia ludzka, �arrator
ukazuje ró��e zagad�ie�ia i przedstawia wiele postaci.� Zgod�ie z zało�e�iami realizmu jest to
dzieło zło�o�e, preze�tujące losy bohaterów �a szerszym tle społecz�ym, z uwzględ�ie�iem
skomplikowa�ych losów i �iejed�oz�acz�ych charakterystyk bohaterów.�
Na pla� pierwszy wysuwa się tytułowa postać ojca Goriot, którego losy układają się
w
główny wątek fabularny.� Obok �iego toczą się wypadki związa�e z młodym stude�tem
przybyłym do Pary�a z prowi�cji, Eugeniuszem de Rastignac, marzącym o karierze i szybkim
wzbogace�iu się (postać ta jest ośrodkiem kolej�ego z�aczącego wątku powieści).� I��y istot�y
wątek został os�uty wokół osoby przestępcy o szlachet�ych rysach charakteru, którym jest
Vautrin, �aprawdę Jakub Colli�.� Zdarze�ia dotyczące wymie�io�ych postaci układają się w
głów�e li�ie fabular�e budujące akcję utworu, ciąg�ące się przez całą powieść.�
Ko�strukcja wątków i kreacja postaci świadczą o wyjątkowych umiejęt�ościach Balza-
ka w zakresie wymyśla�ia prawdopodob�ych historii i skomplikowa�ych – jak w �yciu – po-
staci.� Dzięki obserwacjom, jakie codzie��ie czy�ił pisarz w ró��ych zakątkach Pary�a, szcze-
gółowości, z jaką potrafił ukazać miejsca, sytuacje i osoby, powieść tch�ie realizmem, losy
bohaterów i ich kreacje są w peł�i wiarygod�e i przeko�ujące.�
Ojciec Goriot w przeszłości potrafił skorzystać z sza�s, jakie pojawiły się przed drob-
�ymi ha�dlarzami w dobie rewolucji fra�cuskiej.� Najpierw korzyst�ie kupił małą fabrykę ma-
karo�u, której właściciel zgi�ął w 1789 r.�, �astęp�ie rozwi�ął ha�del mąką i makaro�em.� Było
to w czasie zamiesza�ia �a ry�ku, wywoła�ego działa�iami rewolucyj�ymi.� Goriot korzyst�ie
odstępował zgromadzo�ą wcześ�iej mąkę i swoje produkty w czasie �agłego wzrostu ce� i
dzięki temu z�acz�ie i szybko się wzbogacił.� Dobrze oce�ił sytuację i podjął ryzyko i�we-
stycji w towar, by potem – wykorzystując skok ce� i brak �yw�ości �a ry�ku – dorobić się �a
głod�ych biedakach sporej fortu�y.� Przykład działań Goriota pokazuje, jakie zmia�y wywołała
rewolucja i jakie stwarzała mo�liwości ludziom spryt�ym, tak�e spekula�tom i oszustom.�
Ojciec Goriot �ie został w powieści �egatyw�ie oce�io�y za swoją działal�ość, po�ie-
wa� �arrator powieści realistycz�ej z zało�e�ia u�ika wartościujących kome�tarzy, ha�dlarz
makaro�em jawi się jed�ak jako postać ko�trowersyj�a – tyle zdol�a i skutecz�a w sprawach
zawodowych, co gotowa zdobywać sukcesy za wszelką ce�ę, �ie bacząc �a poło�e�ie swoich
klie�tów.� Podob�ie rzecz ma się z �yciem rodzi��ym tytułowego bohatera.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Kiedy po siedmiu latach mał�eństwa umarła ukocha�a �o�a Goriota, starał się zastąpić
ją małym córkom.� I�te�cje jego postępowa�ia były jak �ajlepsze, jed�ak przyjęte metody do-
prowadziły w ko�sekwe�cji do skraj�ej demoralizacji dziewczy�ek.� Rozpieszcza�e przy ka�-
dej okazji, pozbawio�e obowiązków, �ie zostały �auczo�e prawdziwej miłości i szacu�ku do
ojca, za co teraz (w toku akcji utworu) płaci ogrom�ą ce�ę.� Ubóstwia�e córki Goriot korzyst�ie
wydał za mą� – A�astazję za hrabiego de Restaud, Delfi�ę za ba�kiera i gracza giełdowego de
Nuci�ge�a.� Dzięki bogatym posagom zapew�ił im to, co wydawało mu się dla �ich �ajlepsze
– dostat�ie �ycie, luksusowe waru�ki mieszka�iowe, rozrywki w środowisku elit Pary�a.�
Z powodu córek Goriot zrezyg�ował z prowadze�ia i�teresów – było to dla �ich krę-
pujące, �e mają ojca produce�ta makaro�u i ha�dlarza.� Starały się budować swoją pozycję
społecz�ą i towarzyską, odci�ając od przeszłości, z której przecie� wyrosły owe wielkie posagi
umo�liwiające im korzyst�e ko�trakty mał�eńskie i brylowa�ie w wielkim świecie.� Przez dwa
lata Goriot mieszkał �a zmia�ę u obu córek, ale za ka�dym razem doświadczał po�i�ającego
przykrego traktowa�ia przez zięciów i posta�owił usu�ąć się z �ycia córek – w 181� r.� przepro-
wadził się do pe�sjo�atu wdowy Vauquer.� Tam stop�iowo ubo�ał, po�iewa� córki systematycz-
�ie i bez skrupułów zabierały mu resztki pie�iędzy i zachowa�ych kosztow�ości.� Nie bacząc
�a to, czy będzie mógł sobie samemu zapew�ić byt, Goriot ulegał �ąda�iom obu córek (bogato
wyda�ych za mą� i mieszkających w luksusach), byle tylko sprawić im przyjem�ość i �ie przy-
�ieść zawodu.� Sam musiał przeprowadzać się do coraz skrom�iejszego pokoju w pe�sjo�acie,
podczas gdy o�e potrzebowały pie�iędzy, by kupić �ową suk�ię �a bal lub spłacić zaciąg�iętą
z powodu kocha�ka po�yczkę.�
Postępowa�ie ojca Goriot, gdy dzieci były małe, a tak�e teraz, gdy są ju� dorosłe i
opływają w dostatki, wydaje się �iewłaściwe.� O� sam pojmuje swoje błędy dopiero �a ło�u
śmierci, kiedy �ad�a z ukocha�ych córek, którym wszystko poświęcił, �ie ma czasu i chęci,
by go odwiedzić.� Dopóki miał jeszcze jakieś ce��e przedmioty, które mo��a było sprzedać lub
zastawić, bywał odwiedza�y – oczywiście dyskret�ie, bo córki wstydziły się swojego ojca, ale
kiedy zabrakło pie�iędzy, �ie wzruszyła ich wiadomość o ko�a�iu człowieka, który dał im �y-
cie i zapew�ił bardzo dobre waru�ki egzyste�cji.�
Tragedia ojca Goriot ma swoje źródła w błędach wychowawczych, które popeł�ił w
dobrej wierze, oraz w jego dalszym postępowa�iu wobec bezwzględ�ych córek.� Stale po�i�a-
�y, odpycha�y, otoczo�y pogardą, lekcewa�o�y, �ie potrafił zerwać ko�taktów z wyrod�ymi
córkami, �eby obro�ić resztki włas�ej god�ości i trochę pie�iędzy �a bezpiecz�ą starość.� Po-
mocy w ostat�ich chwilach �ycia udzielają mu obcy ludzie, Rastig�ac opłaca jego pogrzeb,
ze stro�y córek �ie widać choćby �ajm�iejszego gestu �yczliwości czy współczucia wobec
włas�ego ojca.�
Śmierć Goriot w samot�ości i bólu, marzącego o tym, by �a ko�iec choć �a chwilę uj-
rzeć ukocha�e córki, ukazuje skutki złego wychowa�ia i �ajbardziej drastycz�ą odmia�ę ludz-
kiej podłości – odtrące�ie włas�ego ojca, potrzebującego pomocy i wsparcia duchowego �a
starość.� Goriot stara się jed�ak usprawiedliwić postępowa�ie swoich córek.� To Pary�, którym
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
rządzi pie�iądz, �ieczuli zięciowie i wszelkie i��e okolicz�ości są głów�ymi wi�owajcami.�
A�astazja i Delfi�a postępują �iegodziwie �a skutek zwyczajów obowiązujących w stolicy.�
Muszą przecie� bywać �a balach w kosztow�ych strojach, jeździć �a spacery bogatymi powo-
zami, utrzymywać swoich kocha�ków, jeśli choć �a chwilę chcą prze�yć �amiastkę szczęścia
– to wszystko stary ojciec stara się zrozumieć i zawsze gotów jest do pomocy i wybacze�ia.�
Na ło�u śmierci zdruzgota�y w swoich uczuciach Goriot mówi: Żyłem po to, aby mnie znie-
ważano, upokarzano. Kocham je tak, że znosiłem wszystkie poniżenia, za które sprzedawały mi
jakąś drobną kradzioną przyjemność. Ja, ojciec, musiałem się kryć, aby widzieć swoje córki! Ja
dałem im życie, one nie dadzą mi dziś ani godziny! Pić mi się chce, jeść mi się chce, serce mnie
pali, a one nie przyjdą orzeźwić mego konania […]. Ja sam spowodowałem przywary córek, ja
je zepsułem. […] To zięciowie nie pozwalają im przyjść…
Charakterystyka ojca Goriot, przywoła�ie jego losów z wcześ�iejszego okresu (przedak-
cja) oraz ukaza�ie stop�iowej degradacji tej postaci w toku zdarzeń powieści pozwala czytel-
�ikowi odebrać tytułowego bohatera jako postać zło�o�ą z eleme�tów pozytyw�ych, rysów
szlachet�ych, wzruszających zachowań, ale tak�e z cech de�erwujących i złych.� Jest to za-
razem czuły i pełe� dobrych i�te�cji ojciec, który �iewłaściwym postępowa�iem z córkami
doprowadził do ich demoralizacji, a jej efekty �ajbardziej dotykają właś�ie jego.� Sam �yje w
�ędzy, łata liche ubra�ia, głoduje, byle tylko zaspokoić zachcia�ki córek.� Gotów jest urządzić i
opłacać garso�ierę, �eby Delfi�a mogła spotykać się tam z kocha�kiem.� Prag�ie ich szczęścia
z wszelką ce�ę, a koszty, choćby �ajbardziej dotkliwe, gotów jest po�osić wbrew zdrowemu
rozsądkowi i włas�ym mo�liwościom fi�a�sowym.�
Na przykładzie postaci starego ojca mo��a obserwować patologicz�e zachowa�ia dzieci,
których wychowa�ie �ie było odpowied�ie.� Sam Goriot jest bohaterem cię�ko doświadczo�ym
przez los (w tym wypadku skrzywdzo�ym przez swoje dzieci), ale przecie� sam �a to „zapraco-
wał” �iewłaściwym postępowa�iem.� Zdobywszy wielki majątek, umierał w �ędzy i po�i�e�iu.�
Oddawszy wszystko córkom, �ie doz�ał ich miłości lub choćby odrobi�y współczucia.�
I�teresującą osobowość młodego ambit�ego człowieka dą�ącego do sukcesu Balzak
ukazał �a przykładzie Eugeniusza de Rastignac.� Po przybyciu do Pary�a z prowi�cji, by stu-
diować prawo, wychowa�y w pięk�ych ideałach potomek zubo�ałej szlacheckiej rodzi�y dość
szybko orie�tuje się, �e droga do kariery i poprawy sytuacji material�ej, jaką wybrał, będzie
bardzo długa i wyczerpująca.� Uwa��ie przygląda się pa�ującym w Pary�u relacjom, zwycza-
jom, stylowi �ycia, słucha opi�ii ró��ych osób, obserwuje zachowa�ie i waru�ki egzyste�cji
mieszkańców pe�sjo�atu pa�i Vauquer oraz bywalców salo�ów i wyciąga w�ioski, które pro-
wadzą go do wybra�ia i��ego sposobu, by zdobywać uprag�io�e cele.�
Rastig�ac przyjechał do stolicy, �eby studiować.� � tym celu zubo�ała rodzi�a podjęła
z�acz�e wyrzecze�ia.� Zamieszkał w skrom�ym pe�sjo�acie razem z i��ymi stude�tami i oso-
bami o �iskim uposa�e�iu, po�iewa� �a lepsze waru�ki �ie mógł sobie pozwolić.� Ubierał się
i zachowywał w taki sposób, �e domyśla�o się, i� pochodzi z tzw.� dobrej rodzi�y, jed�ak jego
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
stroje zdradzały kłopoty fi�a�sowe (stara��ie dobra�e, ale zeszłorocz�e ubra�ia i buty).� Prag-
�ął w przyszłości pomóc material�ie rodzi�ie osiadłej �a połud�iu kraju.�
Euge�iusz wy�iósł z domu szlachet�e ideały.� Był człowiekiem skrom�ym i taktow�ym,
który rozumiał potrzebę zdobycia pie�iędzy dla uratowa�ia bytu bliskich osób, ale zamierzał
doko�ać tego jak �ajbardziej uczciwymi, prawymi sposobami.� Paryski styl �ycia i sposób my-
śle�ia dość szybko zdomi�ował tak�e Rastig�aca.� Czując się jak ubogi krew�y w salo�ie boga-
tej kuzy�ki wicehrabi�y de Beauséa�t, zaprag�ął w z�acz�ie szybszym tempie uzyskać lepszą
pozycję.�
Trzeba przyz�ać, �e ambicje Rastig�aca są jed�ak w pew�ym stop�iu powściąga�e
przez wy�iesio�e a domu zasady.� Nie przystaje �a szybkie, ale drastycz�e rozwiąza�ie, jakie
propo�uje mu Vautri�, �ie chce �iczyjej śmierci (chodzi o brata �iktory�y) a�i �ieszczęśliwe-
go mał�eństwa – �ie chce skazywać �a to peł�ej serdecz�ości i wew�ętrz�ego ładu �iktory�y.�
M�iej drastycz�a, choć budząca �iepokój, wydaje się Rastig�acowi droga do dobrobytu przez
związek z bogatą kobietą – taki pomysł podsuwa mu pa�i de Beauséa�t, wskazując od razu
odpowied�ią ka�dydatkę.�
Niedoszły praw�ik (a więc osoba uz�ająca wy�szość zasad porządkujących �ycie spo-
łecz�e) łatwo odstępuje od pierwot�ych zamiarów i posta�awia bli�ej zai�teresować się córką
starego Goriot, Delfi�ą.� Jego młodzieńcza wra�liwość okazuje się w tym wypadku dość ela-
stycz�a – z jed�ej stro�y z całego serca współczuje skrzywdzo�emu przez córki ojcu, z drugiej
jed�ak – �ie waha się skorzystać z oferty spotkań z Delfi�ą w garso�ierze urządzo�ej z resztek
pie�iędzy Goriota.� �ychowa�y w ideałach �ycia rodzi��ego, �ie baczy �a to, �e uwodzi mę-
�atkę, przyjmuje od �iej kosztow�e preze�ty, �e jest to osoba �iegodziwa, gardząca włas�ym
ojcem.� Euge�iusz jest bardzo poruszo�y chłodem uczuciowym Delfi�y i A�astazji podczas
choroby, ko�a�ia i pogrzebu Goriota, sam orga�izuje pochówek, �ie mogąc skło�ić do tego
wyrod�ych córek zmarłego, Ale �ie przeszkadza mu to udać się z cme�tarza �a obiad do ko-
cha�ki.�
Paryskim zwyczajem Euge�iusz de Rastig�ac traktuje kobiety i�strume�tal�ie.� �ie od
kuzy�ki, jak bardzo Delfi�a prag�ie z�aleźć się w jej salo�ie.� �ykorzystuje tę wiedzę, �eby
czerpać zyski ze związku z mę�atką.� Gotów jest potajem�ie spotykać się z �ią, korzystać z jej
hoj�ości, udając w zamia� uczucie.� Paryski praktycyzm wy�szych sfer zwycię�a w młodym
szlachcicu z prowi�cji jego zasady, poko�uje wy�iesio�e z domu wartości.� �oli szybko popra-
wić swój byt, chodzić w �owych mod�ych strojach, �osić kosztow�y zegarek, bywać �a przy-
jęciach i balach �i� czekać latami a� skończy studia i zdobędzie uz�a�ie jako doświadczo�y
praw�ik.�
I�teresującym rysem postawy Rastig�aca jest jego stosu�ek do skrzywdzo�ego przez
córki sąsiada z pe�sjo�atu.� Ojciec Goriot rozczula go swoją słabością, �aiw�ą i bezgra�icz�ą
miłością do córek, wreszcie – zapew�e – przypomi�a mu włas�ych rodziców, których darzy
szacu�kiem.� Dość szybko zawiązuje się między tymi dwoma pe�sjo�ariuszami �ić sympatii.�
Euge�iusz stara się pocieszyć starca, chęt�ie opowiada mu o jego pięk�ych, dobrze ubra�ych,
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
brylujących w towarzystwie córkach, wspiera w ostat�ich chwilach �ycia, zapew�iając pomoc
medycz�ą i starając się sprowadzić córki, wreszcie orga�izuje i opłaca skrom�y pogrzeb.� Ra-
stig�ac jawi się w tej relacji jako szlachet�y, wra�liwy młodzie�iec, skło��y do pomocy, zdol�y
do współczucia, �yczliwy.� Z drugiej stro�y jed�ak jest zdol�y do korzysta�ia z resztek pie�ię-
dzy Goriota, skoro pozwala �a przygotowa�ie garso�iery �a potajem�e spotka�ia z Delfi�ą.�
Nie ukrywa, �e jest jej kocha�kiem i zamierza czerpać z tego związku zyski.�
�y�iesio�e z domu wartości stop�iowo ustępują w sercu Euge�iusza tym, którymi rzą-
dzi się Pary�.� Zamiar osiąg�ięcia wygód i z�aczącej pozycji społecz�ej jest jego priorytetem,
dlatego podporządkowuje mu ideały i zasady.� Jego wra�liwość zostaje przykrojo�a do wy-
magań, jakie stawia przed �im wizja kariery salo�owej i material�ej.� Rastig�ac dą�y do �iej
za wszelką ce�ę, gotów jest zostać utrzyma�kiem mę�atki, wdawać się w sztucz�e salo�owe
umizgi, kompleme�tować osoby, które �ie zasługują �a szacu�ek.� Jest to postać, za pomocą
której Balzak ukazał przemo��e oddziaływa�ie paryskiego stylu �ycia i obowiązujących w tym
mieście reguł postępowa�ia, którym musi się podporządkować ka�dy, kto chce się liczyć w
środowisku osób wpływowych.�
Vautrin – zbiegły z galer krymi�alista – jest w utworze postacią �ajbardziej ko�trower-
syj�ą i zarazem owia�ą tajem�icą.� Prawda o �im i jego właściwe �azwisko zostają ujaw�io�e
dopiero w końcowym etapie wątku zorga�izowa�ego wokół tego bohatera.� �ygląd i postura
Vautri�a wzbudzają respekt – jest to wysoki, barczysty mę�czyz�a w wieku około czterdziestu
lat, o szerokim torsie i sil�ych ramio�ach.� �yraź�ie zarysowa�e mięś�ie świadczą o wielolet-
�ich z�acz�ych wysiłkach fizycz�ych.� � jego fizjo�omii, surowych oczach i porosłych rudą
szczeci�ą dło�iach oraz �iewyszuka�ej grubiańskiej wesołości było coś �iemiłego, wywołują-
cego dysta�s.� �zbudzał posłuch i respekt grubym sta�owczym głosem i tajem�iczym zacho-
wa�iem.�
Vautri� miał w pe�sjo�acie specjal�e przywileje.� Po�iewa� z�ikał �a wiele godzi�,
wracał w �ocy, czasem przyprowadzał kogoś ze sobą, miał włas�y klucz.� Chęt�ie po�yczał
pie�iądze wdowie Vauquer, �aprawiał zamki, dlatego cieszył się jej wdzięcz�ością.� �spierał
po�yczkami tak�e pe�sjo�ariuszy, ale z �ikim �ie wchodził w głębsze relacje.� Najlepiej zorie�-
towa�y w jego sprawach posługacz Krzysztof był dyskret�y, po�iewa� otrzymywał pie�iądze
za milcze�ie.� �iadomo było, �e Vautri� prowadzi jakieś potajem�e i�teresy, ale �ikt �ie wie-
dział jakie i z kim.�
Postać ta była wzorowa�a �a z�a�ym podówczas przestępcy o �azwisku Vidocq, za-
trud�io�ym potem w policji, który sam opisał swoją historię w pamięt�ikach.� Podob�ie jak
prototyp bohatera, rów�ie� Vautri� ukazuje zło pa�oszące się w Pary�u.� Jawi się jako osoba
�yczliwa prag�ąca pomóc sympatycz�emu młodemu Rastig�acowi, delikat�ej skrzywdzo�ej
przez ojca �iktory�ie, biedakom z pe�sjo�atu, ale zarazem jako zbrod�iarz zdol�y do �ajbar-
dziej drastycz�ego postępowa�ia (zabójstwo brata �iktory�y miałoby poprawić jej poło�e�ie,
zaś mał�eństwo z �ią ułatwić karierę Rastig�acowi).� O swoich pla�ach Vautri� bez skrępowa-
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
�ia i�formuje Euge�iusza i jest zaskoczo�y, �e chłopak �ie chce skorzystać z tak prostego i
skutecz�ego rozwiąza�ia.�
Prawda o Vautri�ie zostaje ujaw�io�a dopiero wtedy, gdy za sprawą policji i wciąg-
�iętej do współpracy pa��y Micho��eau zostaje zdemaskowa�y jako zbiegły galer�ik.� �arto
przypom�ieć, �e �a galery skazywa�o szczegól�ie groź�ych przestępców.� Vautri� z�alazł się
tam jed�ak �ie za swoje czy�y – wziął �a siebie wi�ę bliskiego człowieka, �łocha, którego
darzył przyjaź�ią czy wręcz miłością, by ratować go przed cię�ką wyczerpującą, kator��iczą
pracą.�
� środowisku galer�ików Vautri� zawiązuje wa��e dla �iego z�ajomości, zyskuje uz�a-
�ie i zaufa�ie, jest dla i��ych wzorem ho�oru i rzetel�ości.� Ta opi�ia sprawia, �e po ucieczce
zostaje kimś w rodzaju prywat�ego ba�kiera złodziei obracających ogrom�ymi sumami pie-
�iędzy.� � swoim środowisku Vautri� jest – paradoksal�ie – uosobie�iem uczciwości, ho�oru,
słow�ości.�
Prawdziwe �azwisko Vautri�a brzmi Jakub Colli�, zaś �ada�y mu przydomek budzi
przera�e�ie: Oł�y-Śmierć.� Jest to osoba groź�a, �iebezpiecz�a, a przy tym postępująca we-
dług osobistego kodeksu uczciwości i wier�a swoim zasadom.� �zbudza zarazem �egatyw�e
i pozytyw�e uczucia.� � zestawie�iu z �iemoral�ością arystokracji mo�e być traktowa�a jako
przykład wręcz szlachet�iejszej postawy – uwagę zwraca szczerość i�te�cji i właściwa diag�o-
za stawia�a przez Vautri�a zakłama�emu i uwikła�emu w pie�iądz Pary�owi.� Ko�trowersyj�y,
tajem�iczy, wzbudzający zarazem sympatię i �iechęć przestępca jest w powieści dosko�ałym
przykładem bohatera realistycz�ego, w którym mieszają się cechy dobre i złe, zaś jego losy są
pogmatwa�e – jak w �yciu – i splecio�e z czasem, miejscem i waru�kami, w jakich przyszło
mu egzystować.�
Postaci drugoplanowe
�śród postaci drugopla�owych �a czoło wysuwa się właścicielka pe�sjo�atu, wdowa
Vauquer.� Narrator charakteryzuje ją jako „dobrą kobietę” w wieku około pięćdziesięciu lat,
stękającą i kaszlącą, w gru�cie rzeczy skąpą i obłud�ą.� Po utracie majątku przez mę�a zajmu-
je się wy�ajmem pokoi o śred�im i �iskim sta�dardzie.� Pe�sjo�ariuszom oferuje te� posiłki.�
I�teresuje się Goriotem, ale kiedy orie�tuje się, �e o� systematycz�ie ubo�eje i �a dodatek
�ie wykazuje zai�teresowa�ia o�e�kiem, wzbudza w sobie �iechęć do �iego, jest podejrzliwa
i �iemiła.� Pa�i Vauquer chodzi �iestara��ie ubra�a, �osi postrzępio�e suk�ie i halki, �ie dba
o czystość pe�sjo�atu, co �arrator ukazuje �a przykładzie kuch�i, gdzie wszystko lepi się od
brudu a do gar�ków zagląda kot.� Na przykładzie tej postaci mo��a obserwować styl �ycia re-
preze�ta�tki mieszczaństwa, osoby zakłama�ej, pazer�ej i wścibskiej.�
�a��ymi postaciami w toku akcji są wyrod�e córki Goriota.� Anastazja de Restaud,
hrabi�a, weszła �a salo�y za sprawą mę�a o arystokratycz�ym pochodze�iu.� Życie towarzyskie
Pary�a jest jej �ywiołem – chęt�ie bywa �a przyjęciach i balach, dostosowuje się do obowiązu-
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
jących zwyczajów, to z�aczy dba o �owe kosztow�e stroje, ma kocha�ka, którego akceptuje jej
mą�, w bezwzględ�y sposób podtrzymuje ów styl, wykorzystując ojca.� Nie dba o dobre relacje
z ojcem i siostrą.� Nie liczy się z uczuciami starego człowieka, który poświęcił dla obu córek
wszystko, co miał.� Nie troszczy się o to, by jej mą� lepiej traktował Goriota, wręcz przeciw�ie
– sama wstydzi się włas�ego ojca, spotyka się z �im potajem�ie i tylko wtedy, kiedy zamierza
wyrwać mu pie�iądze �a swoje przyjem�ości.� Jest bezwzględ�ą wyrachowa�ą egoistką, zaś
pojęcie o tym, jak bardzo jest zdemoralizowa�a, daje jej obojęt�ość wobec ko�ającego ojca i
przysła�ie �a cme�tarz powozu – sama �ie uczest�iczyła w pogrzebie.�
Delfina de Nucingen została bogato wyda�a za mą� za ba�kiera i gracza giełdowego w
jed�ej osobie.� Chocia� �yje dostat�io i �iczego jej �ie brakuje, ma kompleksy wobec A�astazji
i zazdrości jej bywa�ia w paryskich salo�ach.� O�a sama �ie dostąpiła tego zaszczytu, po�iewa�
jej mą� jest baro�em, a to za mało, by zyskać uz�a�ie w świecie arystokratów.� Kome�tarz �a
jej temat wygłasza pa�i de Beauséa�t, syg�alizując Rastig�acowi, �e jest to łatwa do wykorzy-
sta�ia zdobycz.� Za ce�ę wejścia do salo�u wicehrabi�y, Delfi�a będzie wspierała Euge�iusza
i zapew�i mu wszelkie potrzeb�e dobra material�e.� �ydaje się, �e jest to kobieta, która �ie
zaz�ała miłości w mał�eństwie i być mo�e �awet darzy Rastig�aca szczerą sympatią, jed�ak
�iewątpliwie �adrzęd�ym celem Delfi�y jest zdobycie – dzięki �iemu – zaprosze�ia do pa�i de
Beauséa�t.� Podob�ie jak A�astazja, druga córka Goriota bezwzględ�ie wykorzystuje słabość
ojca i wyrywa mu ostat�ie pie�iądze.� Nie waha się skorzystać z oferty urządze�ia garso�iery
potrzeb�ej do spotkań z kocha�kiem (Euge�iuszem), przychodzi do pe�sjo�atu tylko wtedy,
kiedy potrzebuje material�ego wsparcia.� Tak samo jak A�astazja, Delfi�a �ie i�teresuje się
ko�ającym ojcem a�i �ie przyje�d�a �a jego pogrzeb.� Obydwie, rozpieszcza�e od dzieciństwa,
córki Goriota okazują się ludzkimi potworami w pięk�ych i zgrab�ych postaciach.� Są �ieczułe,
wyrachowa�e, okrut�e, pazer�e, �iewra�liwe, pozbawio�e skrupułów.�
Pani de Beauséant jest osobą wzbudzającą sympatię, chocia� postępującą według
reguł wyz�aczo�ych przez moral�ie zepsuty świat paryskiej arystokracji.� �icehrabi�a ma tę
przewagę �ad i��ymi, �e ma wysokie pochodze�ie oraz spory majątek.� Prowadzi �ajbardziej
mod�y i ce�io�y w stolicy salo�, do którego zaprasza wyłącz�ie osoby tego god�e, to z�aczy
speł�iające waru�ek przy�ale��ości do z�akomitego rodu oraz mające odpowied�ią pozycję
material�ą.� Zaprosze�ie do pa�i de Beauséa�t jest wielką �obilitacją, dlatego tak bardzo zale�y
�a �im Delfi�ie de Nuci�ge�.� �icehrabi�a jest otoczo�a przepychem, kosztow�ymi, ład�ymi
przedmiotami.� Ma kocha�ka, zaś porzuco�a dla i��ej, cierpi samot�ie.� Nie jest wra�liwa �a los
�ędzarzy, ale wzrusza ją sympatycz�y młody Rastig�ac, daleki krew�y.� Posta�awia mu pomóc,
daje rady, uczest�iczy w i�trydze mającej �a celu wykorzysta�ie Delfi�y.� � dobrej wierze,
z chęci pomocy Euge�iuszowi, posuwa się do demoralizujących, ale ce��ych praktycz�ych
wskazówek.� Uczy chłopca reguł rządzących Pary�em i pokazuje szybką drogę do fi�a�sowego
sukcesu.� Pa�i de Beauséa�t jest więc osobą czułą i �yczliwą, jed�ak w takim samym stop�iu
wyrachowa�ą i�tryga�tką.� Sama ulega czarowi portugalskiego margrabiego i cierpi jako ko-
bieta odtrąco�a, ale �ie przeszkadza jej to i�trygować w sprawach Euge�iusza.� Jest to osoba
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
wykreowa�a �a z�awczy�ię �ycia, kobieta dojrzała, o wielkich wpływach, która spędza czas
�a rozrywkach i salo�owych grach.� Jest dosko�ale zorie�towa�a w sprawach dotyczących jej
gości.� I�formuje Rastig�aca o córkach Goriota i ich relacjach z ojcem.� Dla uprzyjem�ie�ia
sobie �ycia pomaga ubogiemu krew�iakowi w karierze w stolicy.� Jest przykładem arystokratki
poddającej się paryskim modom, ale tak�e miewa odruchy ludzkiej �yczliwości i krytycz�ie
oce�ia postawy �iegodziwych osób.�
Pozostałe postaci z powieści Ojciec Goriot pojawiają się epizodycz�ie, dlatego te� po-
przestajemy �a ich preze�tacji zawartej w streszcze�iu utworu.�
Społeczeństwo francuskie w powieści Balzaka
Powieść Balzaka przedstawia losy bohaterów �a tle szerokiej pa�oramy społecz�ej ów-
czes�ego Pary�a i szerzej – Fra�cji.� Po przemia�ach wywoła�ych wielką rewolucją fra�cuską
�astąpiły z�aczące przeobra�e�ia w strukturze społecz�ej i stylu �ycia ludzi.� Na fali wydarzeń
historycz�ych doszło do uformowa�ia się �owego układu sił społecz�ych.� Jed�i stracili majątki
i popadli w �ędzę, i��i potrafili je utrzymać i odpowied�io zabezpieczyć, jeszcze i��i stali się
bogaczami, chocia� �iedaw�o �ie mogli �awet marzyć o tak wielkiej poprawie sytuacji.�
Nadal szczegól�ie ce�io�ą wartością w Pary�u jest odpowied�ie pochodzenie. Arysto-
kracja rodowa z�ajduje się �a szczycie hierarchii społecz�ej.� Ci, którzy �ale�ą do z�akomitych
starych rodów, sta�owią elitę, prowadzą wystaw�y styl �ycia, obracają się rów�ie� w środowi-
sku ludzi bogatych i mogą z dobrym skutkiem pom�a�ać swoje fortu�y.� Nową z�aczącą grupę
sta�owią elity fi�a�sowe, do których zalicza się ludzi �ie zawsze mogących wykazać się wyso-
kim pochodze�iem, ale mających ogrom�e majątki.� Drugą istot�ą wartością jest więc pieniądz,
który potrafi wywi�dować posiadacza z�acz�ej fortu�y �a wy�y�y społecz�e, jed�ak pozostaje
w hierarchii wartości za pochodze�iem.�
� tak pojętej rzeczywistości upraw�io�e miejsce ma kariera rozumia�a jako sukces
material�y.� Dą�ą do �iej ludzie o wielkich ambicjach, których pociąga ryzyko, lub mający
odpowied�ie ko�takty i krew�ych, by zyskać cel drogą salo�ową.� Przykładami mogą tu być
Goriot, który wzbogacił się w dobie rewolucji i tu� po �iej, korzystając z dogod�ych zmia� �a
ry�ku i włas�ych umiejęt�ości, oraz Rastig�ac, pla�ujący osiąg�ąć sukces po studiach praw�i-
czych i ostatecz�ie decydujący się �a zosta�ie utrzyma�kiem bogatej kobiety.� � obu przypad-
kach sil�ym mag�esem, przyciągającym uwagę ambit�ych mę�czyz�, jest pie�iądz.� Dzięki �ie-
mu mo��a wygod�ie �yć, zabezpieczyć byt swoim dzieciom, zapew�ić im posag i odpowied�ie
pod względem majątkowym mał�eństwo.�
Dą�e�ie do zysku �apędza rów�ie� działalność kryminalną.� Drogą przestępstwa tak�e
mo��a się dorobić wielkiej fortu�y – wiedzą o tym klie�ci Vautri�a, czyli złodzieje �a wielką
skalę, oraz o� sam, „ba�kier” krymi�alistów.�
Jak widać, głów�ym motorem aktyw�ości w ró��ych warstwach społecz�ych, od ary-
stokracji przez mieszczaństwo do ubogich środowisk, jest pie�iądz, od którego zale�y jakość
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
�ycia oraz poło�e�ie w hierarchii lud�ości Fra�cji.� Przemia�y wywoła�e rewolucją doprowa-
dziły do przesu�ięcia akce�tów: �iektórzy ambit�i i spryt�i biedacy podźwig�ęli się z upadku
lub �awet z�acz�ie wzbogacili (jak Goriot), i��i podupadli (jak rodzi�a Rastig�aca).� Do sukce-
sów doszli przedstawiciele świata fi�a�sjery (�p.� mą� Delfi�y de Nuci�ge�), ale �ie mają o�i a�
tak wielkiego powa�a�ia jak repreze�ta�ci bogatej arystokracji rodowej (�p.� pa�i de Beauséa�t,
hrabia de Restaud – mą� A�astazji).�
Walory uniwersalne dzieła
�śród bohaterów powieści Ojciec Goriot mo��a spotkać osoby „z krwi i kości”, ukształ-
towa�e z cech pozytyw�ych i �egatyw�ych, przeko�ujące prawdopodobieństwem zachowań i
charakterów.� Takie właś�ie postaci widuje się �a co dzień w ró��ych miejscach i czasie.� �
typach ludzkich ukaza�ych przez Balzaka i wyposa�o�ych w rysy i�dywidual�e mo��a odkryć
z�a�e tak�e ze współczes�ych gazet wyrod�e córki, pokrzywdzo�ych rodziców, dorobkiewi-
czów, którzy �ie zawsze dochodzili do majątku uczciwymi metodami.� Dziś tak�e mo��a spot-
kać ambit�ych młodych ludzi rezyg�ujących ze studiów dla szybszego i łatwiejszego sukcesu,
cwa�iaków, którzy potrafią dobrze ulokować swoje zdobycze, �awet gdy sami zostają osadze�i
w więzie�iu, a tak�e mod�e bogate kobiety, pozbawio�e ideałów, których celem jest rozrywka,
skło��e do i�tryg.�
Powieści Balzaka cieszyły się wielką popular�ością po publikacji we Fra�cji, ale rów-
�ie� zyskiwały sobie wielu zwole��ików, gdziekolwiek ukazywały się w przekładach.� Tak było
z polską wersją językową w przekładzie Tadeusza Boya-Żeleńskiego.� Sukces ma w tym przy-
padku źródło w u�iwersal�ej wymowie dzieła.�
Poza zło�o�ymi osobowościami, preze�towa�ymi �a kartach powieści, istot�ą rolę
peł�i tu ukaza�ie mecha�izmów społecz�ych i pew�ych prawidłowości rządzących światem
i prowadzących do schematycz�ych podziałów społecz�ych.� Hierarchicz�y układ społecz�y
– �awet jeśli ulega przewartościowa�iom (jak stało się we Fra�cji po rewolucji) – jest zawsze
oparty �a zasad�iczych wartościach: tradycji i sta�ie posiada�ia.� � tym przypadku liczy się
pochodze�ie i związa�e z �im waru�ki �ycia, styl zachowa�ia, obraca�ie się w zamk�iętym
kręgu „swoich”, swoista me�tal�ość oraz – oczywiście – odpowied�io du�y majątek.� Te� ostat-
�i ułatwia wiele spraw �yciowych, pozwala �a przejście do wy�szej warstwy, pod waru�kiem,
�e pie�iądze zosta�ą złączo�e z odpowied�im �azwiskiem za sprawą mał�eństwa (por.� losy
córek Goriota).� Takie reguły rządzą układami sił społecz�ych w ogóle, �ie dotyczą wyłącz�ie
Fra�cji w dobie porewolucyj�ej.�
� ka�dym społeczeństwie mo��a spotkać pokrzywdzo�ych rodziców, popeł�iających
błędy wychowawcze (Goriot), złych ojców (ojciec �iktory�y), odtrąco�e �a skutek plotek cór-
ki (�iktory�a), ludzi uciekających się do działal�ości przestępczej (Vautri�) lub �aruszających
tradycyj�e �ormy obyczajowe z chęci zysku (Rastig�ac jako utrzyma�ek bogatej kobiety), sa-
lo�owe lalki (pa�i de Beauséa�t) oraz za�iedba�e zgorzk�iałe starsze pa�ie (wdowa Vauquer),
~
0
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
bogatych dorobkiewiczów (de Nuci�ge�), bied�ych stude�tów (mieszkańcy pe�sjo�atu) i wie-
le jeszcze przykładów postaw, dla których pu�ktem od�iesie�ia mogą być bohaterowie u�iwer-
sal�ej w swojej wymowie powieści Balzaka.�
Ojciec Goriot
jako powieść realistyczna
Powieść Balzaka �ale�y do szta�darowych przykładów realizmu.� Po�iewa� jed�ak jest
to lektura przewidzia�a do omawia�ia w ramach programu rozszerzo�ego, dlatego te� cechy
powieści realistycz�ej przedstawiamy w końcowym paragrafie rozdziału poświęco�ego lektu-
rze czyta�ej przez większość licealistów, Zbrodni i karze Fiodora Dostojewskiego.� Żeby �ie
powielać w ksią�ce tych samych treści, odsyłamy Czytel�ika do wskaza�ego miejsca.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara
Fiodor Dostojewski – informacje biograficzne
Fiodor Dostojewski urodził się �0 paździer�ika 1821 r.� w Moskwie; ojciec – lekarz,
pochodził ze szlachty litewskiej; prawosław�a rodzi�a głęboko religij�a
śmierć matki – 18�7, ojciec zamordowa�y przez podda�ych za wszechstro��e wyko-
rzystywa�ie – 18�9; pisarz wcześ�ie zetk�ął się z zabójstwem
studia: i��y�ieria wojskowa; prawdziwa pasja: literatura; czytywał głów�ie A.� Puszki�a
oraz prozę fra�cuską i rosyjską
po studiach w 18�� r.� pozostał w Petersburgu – podporucz�ik, i��y�ier robót pol�ych,
mając 2� lata zrezyg�ował z pracy w wojsku i oddał się literaturze
ukazywał ciem�e stro�y ludzkiej duszy, obsesje, kompleksy, udręki psychicz�e oraz
�ierów�ość społecz�ą i jej ko�sekwe�cje w losach bohaterów
�a fali rewolucyj�ych przemia� w Europie, w Rosji uaktyw�iła się opozycja; Dosto-
jewski przystał do bu�tow�ików wyz�ających zasadę furieryzmu („reforma społecz�a
bez rewolucji”) kierowa�ych przez Michała Pietraszewskiego; do przewrotu �ie doszło,
zaś aktywiści zostali ukara�i; 18�9 – aresztowa�ie Dostojewskiego, pozbawie�ie ra�gi
porucz�ika, orzecze�ie kary śmierci, w ostat�iej chwili zmia�a wyroku �a zsyłkę �a
Sybir; opis katorgi – Wspomnienia z domu umarłych
185� – po odbyciu kary – trud�y okres pobytu w Siemipałatyńsku (Kazachsta�), blisko
chińskiej gra�icy; tu obserwował �ałóg pijaństwa, prostytucję; o�e�ił się z Marią Isaje-
wą, ale mał�eństwo to było �ieuda�e �a skutek ujaw�io�ej u pisarza padaczki
1859 – po 10 latach powrót do Petersburga, problemy fi�a�sowe i rodzi��e, opieka �ad
umierającą �o�ą; wokół dyskusje o potrzebie uwłaszcze�ia, o �ihilistach bu�tujących
się przeciwko powszech�ie uz�awa�ym zasadom; związek z Apolo�ią Susłową i podró-
�e po Europie
186� – zamk�ięcie miesięcz�ika „�riemia”, który Dostojewski zało�ył razem z bratem,
za rzekome sympatyzowa�ie z powsta�iem w Polsce; pisarz �ie lubił Polaków, dra��iło
go uz�a�ie w Europie dla powstańców
186� – śmierć Marii; ko�iecz�ość pracy, by zaspokoić oczekiwa�ia jej sy�a z pierwsze-
go mał�eństwa i pomóc rodzi�ie zmarłego brata
1867 – ślub z A��ą S�itki�ą, ste�ografistką zatrud�io�ą do pracy �ad powieścią Gracz,
która otoczyła pisarza wielką miłością i wszelką pomocą, tolerowała jego hipocho�drię
i skło��ość do hazardu, podró�owała z �im po Europie (czterolet�ia podró�: Szwajca-
ria, Niemcy, �łochy)
1880 – testame�t ideowy wygłoszo�y z okazji odsło�ięcia pom�ika A.� Puszki�a
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
z�a�e jest a�typolskie �astawie�ie pisarza, uwa�ał o�, �e Polacy przeszli �a katolicyzm,
by jed�oczyć się z zachod�ią Europą, to z�aczy zdradzili Słowia�; ce�ił lud rosyjski
zawsze wier�y prawosław�ej cerkwi
28 stycz�ia 1881 r.� – śmierć pisarza, pochowa�y �a cme�tarzu w Petersburgu przy
Aleksa�dro-Newskiej Ławrze
twórczość podbudowa�a realizmem, fascy�acja złem w człowieku, �amięt�ościami,
sprzecz�ościami, wew�ętrz�ymi ko�fliktami; pierwsza praca z zakresu literatury: tłu-
macze�ie Eugenii Grandet Balzaka; powieść Biedni ludzie (druk w czasopiśmie w 18�5
r.�); �owela Sobowtór; Wspomnienia z domu umarłych – opis katorgi �a Syberii; �ajwy-
bit�iejsze dzieła – po powrocie z wyg�a�ia – Sioło Stiepacznikowo, Martwy dom oraz
Gracz a tak�e Zbrodnia i kara pisa�e ju� przy pomocy ste�ografistki, przyszłej �o�y
pisarza, A��y S�itki�y (publikacja w 1866 r.�); �amięt�ości i i�sty�kty – Idiota (1869);
upadek moral�y – Biesy (1872); zasady moral�e a sytuacja majątkowa – Młodzik (1875);
�amięt�ość i zbrod�ia oraz potrzeba przebacze�ia – Bracia Karamazow (1879-1880);
publicystyka: cykl artykułów Dziennik pisarza – czasopismo „Gra�da�i�”; zasad�icze
osiąg�ięcie: powieść polifo�icz�a (wielogłosowa) ukazująca bohaterów jako osoby zło-
�o�e, skomplikowa�e, charakteryzowa�e �ie tylko przez �arratora, ale rów�ie� i��ych
bohaterów (ka�dy z �ich ma swój osobisty stosu�ek do postaci i odbiera ją i�aczej).�
Geneza utworu
�edług ustaleń badaczy dzieła Dostojewskiego postać Raskol�ikowa powstawała w
umyśle autora około pięt�astu lat.� Pisarza i�trygowały psychologicz�e skutki zbrod�i, ale tak�e
występku, grzechu, �ałogu.� Udręki duchowe Rodio�a, poczucie wi�y So�i, sil�e uzale��ie�ie
od alkoholu i zarazem wyrzuty sumie�ia Marmieładowa to podstawowe zagad�ie�ia, które
prowadzą do w�iosków ogól�ych dotyczących prawidłowości psychologicz�ych, cierpie�ia
duchowego i jego źródeł, wreszcie odrodze�ia upadłej duszy.�
Podczas pobytu �a Syberii Dostojewski miał okazję obserwować ludzi uwikła�ych w
wyjątkowe trud�ości �yciowe.� Ich sylwetki stały się po latach prototypami �iektórych bohate-
rów Zbrodni i kary.� Na �iektóre postaci wpły�ęły te� sugestie zaczerp�ięte z i��ych dzieł litera-
ckich.� Utwór A.� Puszki�a pt.� Cyganie przedstawia zabójcę dotkliwie odczuwającego duchowe
cierpie�ia spowodowa�e zbrod�ią.� Badacze kojarzą sposób �akreśle�ia osoby Raskol�ikowa z
Alekiem – postacią z dzieła Puszki�a.� Autor Zbrodni i kary, powziąwszy zamiar �apisa�ia po-
wieści o zabójcy, studiował kro�iki krymi�al�e.� � jed�ej z �ich przedstawio�o zbrod�iarza o
umysłowości filozofa i tale�cie literackim – Lace�aire’a.� Zabójstwo w pojedy�ku, potem kolej-
�e �a tle rabu�kowym łączyło się w tym mę�czyź�ie ze szczegól�ie sformułowa�ą motywacją
a �astęp�ie kome�tarzem do doko�a�ych czy�ów.� Filozoficz�a �atura zbrod�iarza skła�iała
go do uwag o charakterze religij�ym, moral�ym, wreszcie politycz�ym.� Podob�ie myśli Ra-
skol�ikow, który działa w imię wymyślo�ej przez siebie teorii zbrod�i uzasad�io�ej wy�szymi
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
racjami, a potem popada w odrętwie�ie, chorobę duszy wywoła�ą wyrzutami sumie�ia, zaś
odbudowuje swoją osobowość dzięki religii i miłości.�
Pierwot�ie powieść miała akce�tować �ałóg pijaństwa.� Autora i�teresowały skutki uza-
le��ie�ia od �ałogu, z którego ofiara �ie potrafi się wyrwać, krzywdzi �ie tylko siebie, ale tak�e
�ajbli�sze otocze�ie, włas�e dzieci, ale �ie mo�e się z tym pogodzić i szczerze cierpi, �e tak
postępuje.� I�spiracją do przedstawie�ia tego zagad�ie�ia było zetk�ięcie się z problemem pi-
jaństwa podczas pobytu w Siemipałatyńsku.� Pierwszy mą� Marii Isajewy był w gru�cie rzeczy
człowiekiem prawym i szlachet�ym, ale z�iszczo�ym przez �ałóg.� Maria zaś stała się prototy-
pem postaci Katarzy�y Marmieładowej.�
Dostojewski był szczegól�ie wyczulo�y �a biedę i jej ko�sekwe�cje dla ludzkiej psy-
chiki i postępowa�ia.� � Siemipałatyńsku pisarz obserwował drogi kobiet do prostytucji.� Nie
zawsze motywacją była chęć łatwego i du�ego zysku.� Niektóre młode kobiety, dziewczęta
były wypędza�e �a ulicę przez skraj�ą �ędzę, wręcz kierowa�e do takiego zarobkowa�ia przez
�ajbli�szą rodzi�ę.� Pisarz mieszkał u kobiety, której dwie córki zajmowały się tym procederem.�
Spostrze�e�ia wykorzystał póź�iej w ksią�ce, budując postać So�i.�
Ukształtowa�ie losów bohaterów Zbrodni i kary jest wy�ikiem obserwacji �ycia w Pe-
tersburgu w latach sześćdziesiątych XIX wieku.� �ielu ludzi �yło tam w skraj�ie złych waru�-
kach, bez mo�liwości zaspokoje�ia podstawowych potrzeb bytowych sobie i rodzi�ie.� Sam
pisarz miał spore problemy fi�a�sowe, po�iewa� miał �a utrzyma�iu pasierba oraz musiał
wspierać osieroco�ą rodzi�ę brata Michała.� �tedy poz�ał dotkliwe skutki braku pie�iędzy,
zaciągał po�yczki, borykał się z wierzycielami i lichwiarzami.� Postać Alo�y Iwa�ow�y, sta-
rej lichwiarki bogacącej się �a ludzkiej krzywdzie, jest więc moc�o osadzo�a w realiach ów-
czes�ego petersburskiego �ycia.� Podob�y proceder prowadził bardziej dyskret�ie Piotr Łu�y�,
z�ie�awidzo�y przez Raskol�ikowa adorator Du�i.� Postać ta została oparta �a sylwetce Pawła
Łu�y�a, od którego Dostojewski po�yczał pie�iądze.�
Petersburg �ęka�y kryzysem eko�omicz�ym rodził �adu�ycia, lichwę, fi�a�sowe ko�-
trakty mał�eńskie, prostytucję, alkoholizm, złodziejstwo a �awet zbrod�ię zabójstwa.� �okół
szerzyły się �ihilizm i przestępstwa.� Te zagad�ie�ia stały się zasad�icze w głów�ym wątku
utworu Dostojewskiego, wątkach pobocz�ych oraz tle zdarzeń.� Obraz Petersburga lat sześć-
dziesiątych utka�y jest z eleme�tów o takim właś�ie charakterze.�
Pomysł Zbrodni i kary ostatecz�ie zaczął się krystalizować, kiedy Dostojewski przegrał
w ruletkę wszystkie pie�iądze i cierpiał głód.� �ówczas zapropo�ował �apisa�ie powieści (wy-
jaś�ił jej problematykę) redaktorowi pisma „Russkij �iest�ik”.� Utwór powstawał w Petersbur-
gu oraz w Lubli�ie (let�iskowej miejscowości pod Moskwą).� Nie wszystkie rozwiąza�ia podo-
bały się wydawcy, �p.� domagał się ukróce�ia religij�ej motywacji działań prostytutki So�i.�
� 1866 r.� Dostojewski musiał fi�alizować pracę �ad powieścią, po�iewa� zobowiązy-
wał go do tego �iekorzyst�y ko�trakt z wydawcą.� Gdyby utwór �ie dotarł �a czas, wydawca
�abyłby prawo do publikowa�ia dzieł autora przez dziewięć lat bez zapłaty.� Z pomocą przyszła
pisarzowi ste�ografistka A��a S�itki�a, póź�iejsza A��a Dostojewska, która była jego wielką
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
miłością, osobą opiekuńczą, troskliwą i umiejęt�ie pomagającą w pracach �ad ostatecz�ą re-
dakcją tekstów literackich.�
Streszczenie
Powieść składa się z sześciu obszer�ych rozdziałów oraz Epilogu.� Akcja rozgrywa się w
latach sześćdziesiątych XIX wieku, głów�ie w Petersburgu, zaś końcowa część – �a Syberii.�
Głów�y bohater, Rodio� Roma�owicz Raskol�ikow, jest stude�tem prawa, który prze-
rwał �aukę z powodu braku pie�iędzy.� �y�ajmuje mały pokój w ubogiej dziel�icy Petersburga.�
Żeby zapłacić gospody�i, zastawia zegarek u starej lichwiarki, Alo�y Iwa�ow�y.� �cześ�iej
zastawił pierścio�ek siostry, którego �ie mógł wykupić.� �ychodzi od kobiety z rublem i pięt-
�astoma kopiejkami, ale zamierza wrócić jeszcze ze srebr�ą papieroś�icą, by uzyskać więcej
pie�iędzy.� Alo�a budzi w �im �egatyw�e uczucia, wykorzystuje �ędzę ludzi i bogaci się �a
tym, jest bezwzględ�a, �ie robi z uzyska�ych pie�iędzy u�ytku, tylko je gromadzi.� Podczas
załatwia�ia sprawy Rodio� stara się zapamiętać jak �ajwięcej szczegółów dotyczących układu
mieszka�ia i dowiedzieć, gdzie przechowuje o�a kosztow�ości.� Po opuszcze�iu mieszka�ia
lichwiarki sam sobie się dziwi, �e przyszła mu do głowy myśl o zbrod�i.�
� szy�ku Raskol�ikow spotyka byłego radcę tytular�ego, Marmieładowa, który zwie-
rza mu się ze swojego �ieuda�ego �ycia.� Z powodu alkoholizmu stracił pracę, �o�a (Katarzy-
�a) choruje �a suchoty i cię�ko pracuje, dzieci są �iedo�ywio�e, chorowite, zaś So�ia, córka z
pierwszego mał�eństwa, została prostytutką – jest dobrą, szlachet�ą dziewczy�ą, cierpi z tego
powodu, wstydzi się przed ludźmi.� Dziewczy�a stara się pomagać macosze, chocia� zaz�ała
od �iej wiele przykrości.� Marmieładow �ie mo�e pogodzić się z tym, �e pije, ale te� �ie potrafi
przestać.� � szy�ku spotykają go �iemiłe uwagi, ludzie �im gardzą.� Najbardziej ubolewa �ad
losem So�i i wierzy, �e Bóg odpuści jej wi�y, po�iewa� poświęciła siebie dla rodzi�y, przyrod-
�iego rodzeństwa, macochy i ojca-pijaka.� Raskol�ikow odprowadza Marmieładowa do domu i
zostawia rodzi�ie kilka kopiejek.�
Kucharka A�astazja budzi Rodio�a, by oddać mu list od matki i przestrzec, �e gospo-
dy�i chce zło�yć skargę w policji, �e lokator �ie płaci za mieszka�ie.� List przy�iósł smut�e
wiadomości.� Du�ia, siostra Rodio�a zatrud�io�a jako guwer�a�tka, została oskar�o�a o zaloty
do Swidrygajłowa, mę�a Marfy Pietrow�y, jej chlebodawczy�i, i straciła pracę.� Marfa odwoła-
ła wszystko, gdy jej mą� wyjaś�ił, �e to o� sam próbował uwieść dziewczy�ę.� Matka liczy �a
mał�eństwo Du�i z bogatym Łu�y�em.� Du�ia �ie kocha go, ale dzięki �iej mo�e się poprawić
byt rodzi�y, więc gotowa jest się poświęcić.� Matka (Pulcheria Aleksa�drow�a) przesyła Rodio-
�owi pie�iądze (�0 rubli), zamierza go odwiedzić.�
Rodio� prze�ywa los Du�i, chce zapobiec mał�eństwu z Łu�y�em.� Na ulicy ratuje
dziewczy�ę od zalotów pija�ego mę�czyz�y (jej sytuacja kojarzy mu się z �achal�ymi zalota-
mi Swidrygajłowa do siostry).� Raskol�ikow udaje się do jedy�ego przyjaciela, stude�ta, który
tak�e z biedy przerwał �aukę, ale po drodze zatrzymuje się, rozmyśla, wreszcie zasypia w
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
krzakach i budzi się po koszmar�ym ś�ie, w którym był z�owu dzieckiem i patrzył jak pija�y
Mikołka katuje ko�ia i zabija go.� Plac Sie��y to miejsce ha�dlu.� Tam Rodio� przypadkiem
podsłuchuje rozmowę Lizawiety, siostry Alo�y Iwa�ow�y, z ha�dlarzami.� �ie, �e �azajutrz
o siódmej Lizawiety �ie będzie w domu.� Jej Raskol�ikow �ie chciałby skrzywdzić, jest osobą
dobrą, �ieśmiałą, wykorzystywa�ą do pracy i pośred�ictwa w załatwie�iach przez gderliwą
starszą siostrę.�
Rodio� przypomi�a sobie rozmowę stude�ta z oficerem w traktier�i o Alo�ie, Lizawie-
cie, bogace�iu się kosztem i��ych.� Lichwiarka gromadzi pie�iądze, by dać je �a klasztor, �eby
modlo�o się za jej duszę.� Jest �ie�yczliwa dla swojej siostry.� Stude�t dodał, �e �ajchęt�iej by
ją zabił, zaś jej pie�iędzmi obdarowałby �ajbardziej potrzebujących.� Raskol�ikow widzi tu
wskazówkę dla siebie.�
Rodio� przygotowuje się do zbrod�i: z koszuli robi pętlę, by �a �iej umocować siekie-
rę pod płaszczem, przygotowuje atrapę papieroś�icy i dokład�ie ją opakowuje, po drodze do
miejsca zbrod�i zabiera ze stró�ówki siekierę.� �cześ�iej dobrze opracowa�y pla� udaje się
zrealizować i Rodio� bez przeszkód trafia do Alo�y, zabija ją kilkoma uderze�iami siekierą.�
Szybko stara się z�aleźć sakiewkę i skrzy�kę z kosztow�ościami (bi�uteria), ale jest bardzo
zde�erwowa�y.� Nieoczekiwa�ie wraca Lizawieta, która rów�ie� pada ofiarą Rodio�a.� Kiedy
słyszy, �e ktoś podchodzi do drzwi, zamyka je �a skobel.� Po�iewa� odstają od framugi, przy-
bysze orie�tują się, �e ktoś jest w środku i za�iepokoje�i udają się do stró�a.� Raskol�ikow
wychodzi i chowa się w remo�towa�ym i��ym mieszka�iu, które �a chwilę opuścili malarze.�
Stró� i goście Alo�y udają się �a górę, zaś Rodio� w tym czasie wymyka się �a zew�ątrz przez
�ikogo �iewidzia�y.� � domu podrzuca stró�owi zabra�ą siekierę i udaje się do swojego poko-
ju.� �yczerpa�y prze�yciami zasypia.�
Peł�a świadomość popeł�io�ego czy�u dociera do Raskol�ikowa, kiedy obudził się.�
Jest zde�erwowa�y, dr�y z zim�a, wstrząsają �im dreszcze, ogar�ia go wielki �iepokój.� Odkry-
wa, �e �ie zamk�ął drzwi, �e poło�ył się w ubra�iu.� Zrabowa�e przedmioty ukrywa za tapetą.�
Kilkakrot�ie zasypia i budzi się, zasta�awiając się, jak zatrzeć ślady i usu�ąć krew z ubra�ia.�
A�astazja ze stró�em odwiedzają go, by wręczyć wezwa�ie �a policję.� Rodio�owi wydaje się,
�e chodzi o zabójstwo.� � cyrkule wyjaś�io�o mu, �e gospody�i zło�yła skargę i domaga się
zapłaty za pokój.� Nerwy zupeł�ie odmawiają mu posłuszeństwa, kiedy przypadkiem słyszy o
morderstwie i dwu zatrzyma�ych, robi mu się słabo.� �róciwszy do świadomości po omdle�iu
i opuściwszy cyrkuł, Raskol�ikow obawia się rewizji i z�alezie�ia rzeczy ukrytych za tapetą.�
Nie pamięta, �e chciał �imi uszczęśliwić potrzebujących, wy�osi je i chowa gdzieś �a podwó-
rzu pod kamie�iem.�
Raskol�ikow odmawia Razumichi�owi przekładu tekstów z języka �iemieckiego i za-
chowuje się dziw�ie, �agle zasypia, traci ko�takt z otocze�iem.� A�astazja, Razumichi� i młody
lekarz pie�iądze od matki chorego przez�aczają �a zakup dla �iego �yw�ości i ubra�ia.� Jego
sta� pogarsza się, kiedy słucha rozmów kolegów o zbrod�i, uwięzie�iu Mikołaja, malarza,
próbującego sprzedać kolczyki z�alezio�e �a schodach.� Rodio�a odwiedza Łu�u�, ale zostaje
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
�iemiło przyjęty i ostatecz�ie wyrzuco�y za drzwi.� Rodio� �ie mo�e pogodzić się z tym, �e taki
zarozumialec miałby po�i�ać jego siostrę i �a dodatek źle traktować matkę.� Zosimow, jede� z
kolegów, orie�tuje się, �e Rodio�a dręczy jakiś wielki problem.�
Raskol�ikow kupuje gazetę.� Kiedy czyta o zabójstwie kobiet, przygląda mu się sekre-
tarz cyrkułu, Zamiotow.� Rodio� �iemal przyz�aje się do wi�y i zachęca do zło�e�ia �ań do�o-
su, wywołuje jed�ak wra�e�ie człowieka chorego i Zamiotow �ie i�teresuje się �im.� Zabójca
udaje się �a miejsce zbrod�i i dopytuje stró�a o mo�liwość wy�ajęcia pokoju oraz o krew.� Te�
przepędza go, �ie zawiadamiając policji.�
Marmieładow wpadł pija�y pod koła powozu.� Raskol�ikow, który przypadkiem z�alazł
się w tym miejscu, pomaga prze�ieść poszkodowa�ego do domu i ka�e sprowadzić lekarza.�
Mała Pola przyprowadza przyrod�ią siostrę So�ię.� Alkoholik przeprasza rodzi�ę, �eg�a się z
bliskimi i umiera w objęciach So�i.� Rodio� daje rodzi�ie pie�iądze �a pogrzeb.� Na prośbę So�i
i Katarzy�y podaje Poli swój adres i prosi ją o modlitwę za �iego – grzesz�ika.� �racając do
domu, posta�awia �ormal�ie �yć i zapom�ieć o morderstwie.�
Matka i siostra martwią się sta�em Rodio�a, ale Razumichi� podejmuje się opieki �ad
�im, więc wracają do wy�ajętego mieszka�ia.� Nazajutrz Raskol�ikow wyjaś�ia rodzi�ie, �e
zamą�pójście Du�i będzie ofiarą, do której �ie mo��a dopuścić.� Tymczasem �a pięk�ą i mą-
drą dziewczy�ę zwraca uwagę Razumichi�.� Łu�y� zawiadamia matkę dziewczy�y, �e zmie�ia
termi� spotka�ia z �ią i Du�ią oraz prosi, by �ie było �a �im Rodio�a.� I�formuje te�, �e dał o�
pie�iądze Marmieładowej.� Du�ia posta�awia jed�ak, �e brat i jego przyjaciel będą obec�i �a
spotka�iu z Łu�y�em.�
So�ia zaprasza Rodio�a w imie�iu Katarzy�y �a pogrzeb Marmieładowa i stypę.� Ra-
skol�ikow przygląda się jej sylwetce, zauwa�a delikat�ość i wdzięk oraz skrom�ość.�
Rodio� w towarzystwie Razumichi�a udaje się do sędziego śledczego (Porfiry Pietro-
wicz), �eby starać się o przedmioty, które zastawił u Alo�y.� Przy okazji zamierza zorie�tować
się, czy sędzia wie o jego wizycie w domu, gdzie zabito kobiety.� Porfiry Pietrowicz zachowuje
się jakby wiedział, kto jest sprawcą zbrod�i.� Rozmawia z Rodio�em o jego artykule opubli-
kowa�ym w „Słowie Periodycz�ym” �a temat prawa wybit�ych ludzi do doko�ywa�ia prze-
stępstw w imię szczęścia ogółu.� Ciekawi go, co stude�t myśli o Bogu, wskrzesze�iu Łazarza
(Raskol�ikow potwierdza swoją wiarę), sumie�iu, wi�ie i karze.� Dopytuje się te� o wizytę u
lichwiarki.� Raskol�ikow zaczy�a mówić o swojej wizycie podczas zbrod�i, ale przerywa mu
Razumichi�, który sądzi, �e pod wpływem złego sta�u zdrowia kolega ma jakieś wizje i podaje
je jako prawdę.�
Jakiś �iez�ajomy pyta o Rodio�a i mówi mu, �e jest mordercą.� Raskol�ikow a�alizuje
swoją zbrod�ię.� Zauwa�a, �e porów�ywa�ie siebie do Napoleo�a jest �adu�yciem.� Dostrzega
bezse�s zabójstwa, jakiego doko�ał.� Nazywa siebie wszą, jak kiedyś mówił o Alo�ie.� Nie mo�e
pogodzić się z tym, �e jego ofiarą padła szlachet�a osoba – Lizawieta, która wydaje mu się
podob�a do So�i.�
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Obudzo�y ze s�u Raskol�ikow spotyka się ze Swidrygajłowem, który chce przakazać
Du�i 10 tysięcy rubli.� Rodio� odmawia przyjęcia pie�iędzy w imie�iu siostry.� Na opowieść o
ś�ie, w którym Marfa była w pięk�ej suk�i, Rodio� reaguje słowami, �e �ie wierzy w �ycie po
śmierci.� Marfa przekazała Du�i w ostat�iej woli � tysiące rubli.� Swidrygajłow sam chciałby jej
o tym powiedzieć.�
Łu�y� zdradza swoje prawdziwe oblicze, jawi się jako cwa�iak, który chce sobie za-
pew�ić szacu�ek otocze�ia, przygar�iając ubogą Du�ię, a �aprawdę chce z �iej zrobić swoją
sługę.� Dziewczy�a zrywa z �im.� Razumichi� cieszy się z tego i zachęca, �eby pa�ie zostały dłu-
�ej w mieście, propo�uje spółkę – wydaw�ictwo.� Rodio� �agle �eg�a się z bliskimi i wychodzi.�
Jego dziw�e zachowa�ie �iepokoi rodzi�ę i przyjaciela.�
Raskol�ikow udaje się do ubogiej klitki wy�ajętej przez So�ię.� Słucha jej słów o Ka-
tarzy�ie, do której �ie �ywi urazy za złe traktowa�ie i o przyrod�im �ędz�ie ubra�ym głodu-
jącym rodzeństwie oraz o jej uf�ości w Bo�e miłosierdzie.� Nagle Rodio� schyla się i całuje
dziewczy�ę w �ogę, oddając w te� sposób hołd cierpie�iu ludzkiemu.� Dodaje, �e uwa�a, i�
Du�ia dostąpiła zaszczytu, siedząc koło So�i.� �tedy dziewczy�a wyz�aje, �e uwa�a siebie za
osobę bez czci, za grzesz�icę.� Prostytucja jest dla �iej źródłem poczucia wi�y i odrazy do siebie
samej, ale So�ia ufa w Bo�e wybacze�ie.� Rodio� prosi o przeczyta�ie z le�ącego obok Nowego
Testamentu fragme�tu o wskrzesze�iu Łazarza.� So�ia wyjaś�ia, �e dostała ksią�kę od Lizawie-
ty.� Rodio� i�formuje ją, �e rozstał się z bliskimi i zamierza �yć samot�ie, dodaje: Obojeśmy
przeklęci, wspólnie też pójdziemy! Obiecuje powiedzieć jej, kto zamordował Lizawietę.�
�izyta u sędziego śledczego daje Raskol�ikowowi pojęcie, �e sędzia wie o jego spot-
ka�iu ze stró�em i pla�ach wy�ajęcia mieszka�ia.� Sędzia wie, kto zabił, ale �ie ma dowodów
– takie robi wra�e�ie.� Nagle pojawia się Mikołaj, który przyz�aje się do zamordowa�ia sióstr.�
Raskol�ikow wraca do rów�owagi.� Na ulicy spotyka mę�czyz�ę, który wcześ�iej �azwał go
mordercą.� Teraz przeprasza go za posądze�ie (to o� widział Raskol�ikowa u stró�a i do�iósł o
tym Porfiremu).�
Łu�y� zostaje ostatecz�ie skompromitowa�y jako cwa�iak i i�tryga�t dopuszczający
się �iec�ych czy�ów.� Przed stypą wezwał So�ię (mieszkali po sąsiedzku) i dał jej dziesięć
rubli dla Katarzy�y.� Podczas spotka�ia z gośćmi przy stole wtarg�ął i oskar�ył ją o kradzie�
stu rubli.� Sytuację wyjaś�ił Liebieziat�ikow – widział jak Łu�y� wsuwa pie�iądze do kiesze�i
dziewczy�y (myślał, �e chodzi o wsparcie).� Cel Łu�y�a, �eby pokazać matce i siostrze Ro-
dio�a, �e i�teresuje się o� złodziejką, �ie został osiąg�ięty.� So�ia wybiega, zaś do mieszka�ia
ostro wkracza gospody�i domu, Niemka Amalia Iwa�ow�a.� Robi awa�turę, rozrzuca rzeczy
domow�ików, ka�e się wyprowadzać, �ie licząc się z dramatycz�ą sytuacją: Katarzy�a jest
chora, Marmieładow dopiero został pochowa�y, dzieci płaczą.� Do tej pory stosu�ki między
lokatorami a gospody�ią �ie układały się dobrze, teraz �astąpiła kulmi�acja.�
Raskol�ikow wyjawia So�i, �e jest mordercą.� O�a �ie odtrąca go, ale radzi, �eby przy-
jął cierpie�ie i przez �ie się odkupił.� Skła�ia go, �eby się przyz�ał i odbył karę.� So�ia okazuje
mu współczucie (będzie musiał �yć ze świadomością, �e zabił), �ie oskar�a go a�i �ie potępia.�
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Raskol�ikow czuł się �ieszczęśliwy, zdał sobie sprawę z tego, �e So�ia go kocha i było mu
cię�ko, �e i ją obarczył świadomością, jak wielkie zło wyrządził.� Dziewczy�a obiecuje razem
z �im �ieść krzy�, daje mu swój cyprysowy krzy�yk, sama będzie �osiła darowa�y jej przez
Lizawietę miedzia�y.�
Katarzy�a Marmieładowa �ie wytrzymała �aporu problemów, wpadła w obłęd.� Dzi-
wacz�ie ubiera dzieci, śpiewa i tańczy z �imi, wreszcie upada i umiera.� Z pomocą przychodzi
Swidrygajłow, który pomaga umieścić Le�kę, Polę i Kolę w sierocińcach oraz przez�acza dla
�ich po tysiąc pięćset rubli, które wpłaca do ba�ku.� Tak ułatwia sytuację So�i, którą podziwia.�
Rodio� �eg�a się z Du�ią, dając do zrozumie�ia, �e długo �ie będą się widzieli.� Po-
wierza ją Razumichi�owi.� Odwiedza go Porfiry i jas�o mówi, �e podejrzewa go o zabójstwo.�
Rodio� spotyka się ze Swidrygajłowem, �eby upew�ić się, czy �ie zagra�a o� ju� Du�i.�
Swidrygajłow opowiada Du�i se�sacje, które usłyszał przez ścia�ę, gdy So�ia rozma-
wiała z Rodio�em o morderstwie.� Składa jej ofertę, by zostawiła Razumichi�a i razem z �im,
matką i bratem wyjechała za gra�icę – wtedy zapew�i mu ocale�ie od kary.� Awdotia (Du�ia)
próbuje zabić Swidrygajłowa z rewolweru, który zabrała kiedyś z domu Marfy, ale �ie trafia.�
Mę�czyz�a ustępuje jed�ak, gdy Du�ia wyjaś�ia, �e go �ie kocha.� Następ�ie odwiedza So�ię,
daje jej pokwitowa�ie wpłat do ba�ku �a rzecz dzieci Marmieładowów, zaś dla �iej przez�acza
obligacje �a trzy tysiące rubli.� Los Swidrygajłowa przesila się, gdy stwierdza, �e jest zwy-
rod�ialcem zdol�ym do pedofilii.� Zabiera z sobą z ulicy opuszczo�ą dziewczy�kę, kładzie ją
do łó�ka i uświadamia sobie, jaki charakter mają jego myśli.� Nad ra�em wychodzi z domu z
rewolwerem zabra�ym Du�i i popeł�ia samobójstwo.�
Rodio� �eg�a się z matką, sugerując, �e musi wyjechać, prosi ją, by go kochała i pa-
miętała o �im w modlitwie.� Du�i oświadcza, �e zamierza przyz�ać się do zbrod�i, bo wtedy
uzyska łagod�iejszy wyrok.� Stwierdza, �e jego czy� �ie był zgod�y z ideą, której chciał słu�yć.�
Odbiera od So�i krzy�yk, który mu wcześ�iej propo�owała.� O�a obawia się o �iego, �eby �ie
przyszło mu do głowy samobójstwo.� �iadomość o śmierci Swidrygajłowa dociera do �iego w
biurze, gdzie udał się, by przyz�ać się do zabójstwa sióstr.�
Epilog.
Akcja toczy się �a Syberii, gdzie Rodio� odbywa �ało�o�ą �ań karę.� Jest tam
ju� dziewięć miesięcy (półtora roku po zbrod�i).� Odbył ju� część kary – zasądzo�o osiem lat
katorgi, uz�ając go �iepoczytal�ym w mome�cie zabójstwa.� Matka cię�ko prze�yła proces, w
którego trakcie – milcząca i smut�a – wyjechała z Petersburga.� Du�ia wyszła za mą� za Ra-
zumichi�a.� So�ia posta�owiła dzielić los z ukocha�ym Rodio�em i razem z �im pojechała �a
Syberię.�
Podczas wyczerpującej pracy Raskol�ikow rozpamiętuje swoją teorię zbrod�i uzasad-
�io�ej i morderstwo.� So�ia jest mu obojęt�a, za to bardzo ce�ią ją i��i więź�iowie, którym
stara się pomagać: słu�y dobrym słowem, wysyła listy do bliskich i dostarcza potrzeb�e rzeczy.�
Kiedy zachorowała i �ie przyszła któregoś d�ia, Rodio� uświadomił sobie swoje prawdziwe
uczucia: kocha So�ię i �ie mo�e bez �iej �yć.� Odtąd jest dla �iej łagod�y i dobry.� �yz�ają so-
bie miłość i podejmują decyzję o przyszłym wspól�ym �yciu po odbyciu kary przez Rodio�a.�
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Jest to istot�y mome�t dla bohatera, wtedy zaczy�a się doko�ywać – jak stwierdza �arrator
– od�owa tego człowieka.�
Czas i miejsce akcji
Akcja sześciu rozdziałów powieści toczy się w �iedługim czasie dziewięciu i pół doby,
w lipcu 1865 r.� w Petersburgu.� Losy Rodio�a Raskol�ikowa zostały przedstawio�e �a tle miej-
skich zaułków, �ędz�ych pokoi zamieszkiwa�ych przez biedotę, traktier�i, szy�ków, placu ha�-
dlowego i ry�sztoków.� Mo��a stwierdzić, �e miejscem akcji jest miasto Petersburg w 1865 r.�,
z jego ówczes�ym charakterem, waru�kami �ycia mieszkańców, urzędami itp.� Akce�t pada �a
dziel�ice �ędzy, w których �yją ubodzy stude�ci, często ju� byli stude�ci, wielodziet�e rodzi�y
pozbawio�e środków do �ycia (�p.� Marmieładowowie), prostytutki skaza�e �a hańbiący proce-
der przez skraj�ą �ędzę i potrzebę zarobie�ia choćby kilku kopiejek �a utrzyma�ie rodzi�y.�
Pokoje zamieszkiwa�e przez Rodio�a i So�ię to obraz ubóstwa i za�iedba�ia.� Odrywa-
jąca się tapeta, skrom�y stolik i trzy koślawe krzesła oraz �iezbyt wygod�e miejsce do spa�ia to
azyl Raskol�ikowa.� Jest to pomieszcze�ie �iskie, przytłaczające.� Mimo �e bohater zajmuje tak
skrom�y lokal, �ie jest w sta�ie regular�ie płacić gospody�i za wy�ajem.� Pokój So�i wygląda
rów�ie przytłaczająco.� Jest jakby z�iekształco�y – jak całe jej �ycie z�aczo�e cierpie�iem.�
Z�ajdują się tu stare brzydkie meble: łó�ko, krzesło, kuche��y stolik, dwa plecio�e fotele i
surowa komoda.� � zim�ym pomieszcze�iu wyczuwało się wilgoć.� Ścia�y są tak cie�kie, �e
wszystko słychać w drugim pomieszcze�iu (tak wydaje się przed Swidrygajłowem tajem�ica
Raskol�ikowa).� Rodzi�a alkoholika Marmieładowa jest �ara�o�a �ie tylko �a złe waru�ki, ale
rów�ie� �a agresję ze stro�y gospody�i.�
Podwórza, ulice, zaułki to miejsca przyg�ębiające, po�ure, wypeł�io�e ludźmi w li-
chym ubra�iu, wychudzo�ymi, smut�ymi, rozgoryczo�ymi.� Rozmowy prowadzo�e w ciem-
�ych traktier�iach dotyczą rów�ie ciem�ych spraw: lichwy, wyzysku, biedy, braku pracy, braku
perspektyw �a przyszłość, obawy o los rodzi�y, wreszcie bu�tu przeciwko tak złym waru�kom
�ycia, który �iekiedy przybiera formę marzeń o zabójstwie i wykorzysta�iu pie�iędzy bogaczy
(rozmowa o Alo�ie).� Do takiej sce�erii, jaką mo��a było z�aleźć w ówczes�ym Petersbur-
gu dosko�ale pasują dege�eraci, �ędzarze i przestępcy oraz porząd�i ludzie, którzy �a skutek
biedy staczają się �a margi�es społecz�y i popeł�iają czy�y �iezgod�e z ich zasadami, prze-
ko�a�iami, wra�liwością.� � takich waru�kach mogła zrodzić się teoria usprawiedliwiająca
zbrod�ię zabójstwa.�
Epilog
ukazuje Raskol�ikowa w jeszcze trud�iejszych waru�kach.� Odbywa o� karę ka-
torgi �a Syberii.� �e wspól�ym pomieszcze�iu zamieszkiwa�ym z i��ymi więź�iami śpi na
pryczy, podściela wojłok.� Taką i�formację przekazała w liście do Du�i So�ia.�
Jak ju� wspom�ieliśmy, akcja rozdziałów toczy się w czasie �iewiele dłu�szym od ty-
god�ia.� Jest to okres ciągły, bez przedziałów czasowych.� Po dziewięciomiesięcz�ej przerwie
od�ajdujemy bohatera w i��ym, odległym miejscu.� Syberia jest miejscem kary, ale pobyt tam
~
0
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
jest czasem przemia�y wew�ętrz�ej Raskol�ikowa.� �łaś�ie wtedy uświadamia o� sobie mi-
łość do So�i, potrzebę bycia z �ią �a zawsze.� �łaś�ie wtedy wciela w czy� jej radę odkupie�ia
przez odbycie kary, ale przede wszystkim zmie�ia się �a skutek religij�ej od�owy rozpoczętej
ju� w Petersburgu, gdy So�ia przeczytała mu fragme�t Biblii o wskrzesze�iu Łazarza.� Epilog
zawiera zapowiedź przyszłych zdarzeń – wspól�y los Rodio�a i So�i, �owe �ycie bez zbrod�i
i prostytucji, we wzajem�ym wspiera�iu się wy�ikającym z uczuć.�
Czas i miejsce akcji są więc ukaza�e realistycz�ie, dosko�ale współgrają z przedsta-
wio�ymi wydarze�iami.� �łaś�ie w takiej sce�erii i okresie ludzie �yli tak jak to przedstawił
autor i tak�e – �iekiedy – popeł�iali zbrod�ie.� �łaś�ie w takich waru�kach doko�ać się mogła
przemia�a wew�ętrz�a i odkupie�ie bohatera.�
Kompozycja
Powieść jest kompozycyj�ie prosta i przejrzysta.� � sześciu rozdziałach �arrator rela-
cjo�uje losy Rodio�a Raskol�ikowa tu� przed zbrod�ią, w trakcie jej doko�ywa�ia oraz w krót-
kim okresie po �iej.� Po dziewięciomiesięcz�ym odstępie czasowym z�owu widzimy bohatera
– ju� w i��ej sce�erii, �a etapie odbywa�ia kary �ało�o�ej przez sąd.�
� części pierwszej przed oczyma czytel�ika rozpościera się szeroka pa�orama Peters-
burga z jego specyfiką w tym okresie – bieda zmuszająca ludzi do przestępstw i �arusza�ia
�orm obyczajowych.� Bohater poz�aje ludzi zepch�iętych – jak o� sam – �a margi�es, rozmyśla
o sposobach zaradze�ia złu, solidaryzuje się z i��ymi cierpiącymi (So�ia, Marmieładow i jego
rodzi�a, ubodzy stude�ci, którzy muszą rezyg�ować z dalszej �auki) i bu�tuje się wew�ętrz�ie
�a wyzysk �ędzarzy przez ludzi bogacących się �a lichwie (po�yczki pod zastaw �a złych wa-
ru�kach dla klie�ta).� Pod wpływem zasłysza�ych opi�ii o Alo�ie i włas�ego stosu�ku do takich
jak o�a, Rodio� podejmuje decyzję o zabójstwie, prag�ąc zdobytymi pie�iędzmi uszczęśliwić
potrzebujących.� Przygotowuje się do zbrod�i, doko�uje jej, ukrywa skradzio�e przedmioty.� Ju�
w domu Alo�y i Lizawiety prze�ywa szok pod wpływem włas�ego czy�u.�
� rozdziałach II-V relacja �arratora skupia się �a ukaza�iu sta�u ducha i ciała boha-
tera, który prze�ywa zbrod�ię, przypomi�a sobie szczegóły, dręczy się, gorączkuje, majaczy
itp.� Musi zmierzyć się z sędzią śledczym, który daje mu do zrozumie�ia, �e wie, kto zabił.� Do
Petersburga przyje�d�a Swidrygajłow, daw�y uwodziciel Du�i, i Łu�y�, jej �arzeczo�y – Ro-
dio� jest więc dodatkowo uwikła�y w problemy rodzi��e, z którymi te� �ie bardzo potrafi sobie
radzić.� Spotka�ie z So�ią uświadamia mu, �e mo��a �yć i myśleć i�aczej, mo��a �ałować za
grzechy i podjąć próbę odkupie�ia wi� – to sposób �a odrodze�ie wew�ętrz�e.�
Rozdział VI wyjaś�ia pogmatwa�e wątki: Raskol�ikow przyz�aje się do wi�y i staje
przed sądem, Swidrygajłow godzi się z odtrące�iem przez Du�ię, zabezpiecza byt sierotom po
Marmieładowie i popeł�ia samobójstwo.�
�a��ym dopowiedze�iem do głów�ego toku akcji jest Epilog.� Rodio� odbywa karę �a
Syberii, dokąd udała się wraz z �im So�ia.� Zdaje sobie sprawę z miłości do �iej i razem z �ią
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
posta�awia spędzić resztę �ycia, czekając �ajpierw �a ko�iec katorgi.� � tej części utworu �a-
stępuje ostatecz�y przełom w psychice i uczuciach bohatera.� Dopiero tu tak �aprawdę zaczy�a
się jego duchowe odrodze�ie – przez wiarę i miłość.�
Utwór �ie jest więc sko�struowa�y według zało�eń powieści krymi�al�ych.� Zabójstwo
�ie jest zagadką.� Czytel�ik obserwuje przygotowa�ia do zbrod�i, jej wyko�a�ie i skutki, jakie
wywołała w psychice zabójcy.� Tekst jest poświęco�y prze�yciom, wyrzutom sumie�ia, roz-
terkom i udrękom Rodio�a oraz jego stop�iowemu pod�osze�iu się z upadku za sprawą kilku
istot�ych czy��ików: wiary, wpływu i przykładu So�i, przemia�y wew�ętrz�ej związa�ej z
dojrzewa�iem miłości.� Jest to więc utwór psychologicz�y, po części religij�y, którego ko�-
strukcja i sposób prowadze�ia �arracji sprzyja refleksjom �ad postępowa�iem bohatera.�
Autor zadał sobie trud takiej komplikacji układu postaci, �e powieść wyró��ia się �a tle
i��ych tak�e pod tym względem.� Badacze wskazują �a wykorzysta�ie w Zbrodni i karze posta-
ci kojarzo�ych �a zasadach podobieństwa (sobowtórów) i przyciąga�ia się przeciwieństw.� Na
to zagad�ie�ie zwrócimy uwagę w końcowym paragrafie tego rozdziału, poświęco�ym omó-
wie�iu cech powieści polifo�icz�ej.�
Charakterystyka i losy głównego bohatera
Rodio� Raskol�ikow, głów�y bohater utworu, który doko�ał tytułowej zbrod�i i dotk�ę-
ła go kara, jest osobą skomplikowa�ą wew�ętrz�ie.� Po�iewa� pochodzi ze zubo�ałej rodzi�y,
�ie ma dość środków, by bez przeszkód studiować, opłacać w termi�ie wy�ajęte w Petersburgu
mieszka�ie i �yć w godziwych waru�kach.� �okół siebie obserwuje skutki �ycia w �ędzy.� Jego
siostra przystaje �a pomysł mał�eństwa z człowiekiem �ikczem�ym, którego �ie kocha, by w
te� sposób ratować rodzi�ę.� So�ia pracuje jako prostytutka, �ie mając i��ej mo�liwości zdo-
bycia środków �a utrzyma�ie włas�e i przyrod�iego rodzeństwa.� Stude�ci muszą rezyg�ować
ze studiów, po�iewa� �ie są w sta�ie przetrwać bez pie�iędzy w obcym mieście.� �szystkie te
osoby Raskol�ikow uwa�a za pokrzywdzo�e przez los, chciałby im pomóc.� Po drugiej stro�ie
petersburskich problemów związa�ych z biedą Rodio� dostrzega wyzyskiwaczy, cwa�iaków
dorabiających się �a �ieszczęściu i��ych – ich repreze�ta�tką jest w utworze z�ie�awidzo�a
Alo�a Iwa�ow�a – stara, burkliwa i bezwzględ�a w i�teresach lichwiarka.� Raskol�ikow jest
więc człowiekiem młodym, ale szczegól�ie wyczulo�ym �a ówczes�e problemy społecz�e,
które dotk�ęły rów�ie� jego.�
Były stude�t prawa odró��ia dwa rodzaje zbrod�i: taką, która zawsze domaga się su-
rowego osądze�ia, i usprawiedliwio�ą – której doko�ała wybit�a jed�ostka, mając �a wzglę-
dzie �ie osobiste korzyści, ale dobro ogółu.� Pomysł te�, zrodzo�y z i�spiracji filozofią Hegla,
werbalizuje w formie artykułu opublikowa�ego w czasopiśmie.� Idea ta przyświeca Rodio�owi,
gdy problemy w jego �ajbli�szym otocze�iu �arastają.� Posta�awia o� zabić starą kobietę, którą
traktuje jak wesz – paso�yta �erującego �a wy�ędz�iałej części petersburskiego społeczeństwa,
w tym �a ubogich stude�tach.� Historia zbrod�i doko�a�ej przez bohatera dowodzi, �e działał
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
świadomie, przygotował się do �iej w �ajdrob�iejszych szczegółach, miał rów�ie� pla� zago-
spodarowa�ia kosztow�ości skradzio�ych z domu lichwiarki.�
Kolej�y etap �ycia Raskol�ikowa jest �az�aczo�y cierpie�iem spowodowa�ym wy-
rzutami sumie�ia, potwor�ością zbrod�i, świadomością, �e �ie jest ową wybit�ą jed�ostką, za
którą jeszcze �iedaw�o się uwa�ał, i �ie potrafi ze społecz�ym po�ytkiem wykorzystać skra-
dzio�ych rzeczy.� Udręka duszy i choroba ciała zbli�ają go ostatecz�ie z So�ią, �ieszczęśliwą
dziewczy�ą, prostytutką ufającą w Bo�e miłosierdzie.� Przy jej pomocy Rodio� rozpoczy�a
od�owę moral�ą, która przywraca go do właściwej postawy.�
Rodio� Raskol�ikow to młody człowiek, były stude�t prawa, ubogi, skrom�ie �yjący,
wra�liwy �a krzywdę i��ych ludzi, oburzo�y �a ko�iecz�ość podejmowa�ia działań wbrew
god�ości słu�ących ocale�iu od głodu.� Dostrzega ró��e przejawy patologii społecz�ej, �ie
oce�ia, �ie feruje łatwych wyroków, raczej współczuje prostytutce wypędzo�ej �a ulicę przez
skraj�ie złe waru�ki �ycia rodzi�y Marmieładowów, martwi się losem stude�tów (w tym swo-
im), którzy �ie mogą ko�ty�uować �auki z braku pie�iędzy, �ie pozwala �a mał�eństwo Du�i,
które ma być jej ofiarą zło�o�ą rodzi�ie.� Zauwa�a, �e �ędza rodzi zbrod�ię, złodziejstwo, wy-
musza majątkowe ko�trakty mał�eńskie oraz skła�ia do wykorzystywa�ia przez pracodawców
ubogich pa�ie� słu�ących.�
Szlachet�ość Rodio�a daje się zauwa�yć w jego stosu�ku do matki i siostry.� Jest opie-
kuńczy, troskliwy, przewidujący, prag�ie dla siostry szczęścia i prawdziwej miłości.� � odruchu
współczucia wspomaga cię�ko doświadczo�ych przez los Marmieładowów.� Chocia� sam �ie
ma wiele – umie dzielić się z i��ymi.� � przeszłości ocalił dzieci, wy�osząc je podczas po�aru
domu z płomie�i z �ara�e�iem �ycia.�
Z drugiej jed�ak stro�y, Raskol�ikow okazał się zdol�y do pomysłu, �e mo�e zabić i
wcielił go w czy�, wcześ�iej się przygotowując.� Było to więc działa�ie z premedytacją, wyra-
chowa�e, przemyśla�e, zapla�owa�e z zim�ą precyzją.� I�spiracją do tego czy�u była jego teo-
ria zbrod�i uzasad�io�ej potrzebami społecz�ymi oraz opi�ie o Alo�ie, zasłysza�e kome�tarze,
�e taką warto zabić.� Celem zbrod�i �ie była w przypadku Raskol�ikowa chęć osobistego zysku.�
Myślał kategoriami społecz�ymi – zwracał uwagę �a potrzeby ogółu.� Troska ta świadczy o jego
zaa�ga�owa�iu w problemy i��ych, chęci ul�e�ia ich doli, jed�ak metoda jest z gru�tu zła, o
czym dość szybko przeko�uje się sam Rodio�.�
Zupeł�ie i�aczej Raskol�ikow zachowuje się przed zbrod�ią i po �iej.� Pod wpływem
sil�ych prze�yć jego psychika pęka, kruszy się.� Młody człowiek popada w odrętwie�ie, gorącz-
kuje, majaczy, �iejed�okrot�ie ujaw�iając, co zrobił, jed�ak jego słowa są i�terpretowa�e jako
wy�ik złego samopoczucia.� Na przykładzie tego bohatera mo��a obserwować skutki zbrod�i w
duszy człowieka wra�liwego, wychowa�ego w ka�o�ie wartości moral�ych i religij�ych, które
w �ad�ym wypadku �ie dopuszczają takich czy�ów.�
Rodio� – wytrąco�y z rów�owagi, cierpiący, przypomi�ający sobie obraz zamordowa-
�ych kobiet – �ie mo�e �ormal�ie �yć, realizować codzie��ych czy��ości.� Jest słaby psychicz-
�ie i fizycz�ie, �iezdol�y do ko�taktów rodzi��ych i towarzyskich.� Cierpi tak bardzo, �e osta-
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
tecz�ie zwierza się So�i i uzyskuje jej solidar�e współczucie a potem pomoc w postaci dobrych
rad, wskazówek pły�ących z Biblii, wreszcie osobiste wsparcie podczas kary �a Syberii.�
Odrodze�ie duchowe Rodio�a odbywa się za sprawą wiary i miłości.� Chocia� o� sam
�ie jest jeszcze świadom swoich uczuć, ulega urokowi i argume�tom tak pięk�ej duchowo
postaci.� So�ia jest źródłem wiary w wybacze�ie i odkupie�ie.� Podpowiada mu proste rozwią-
za�ia, z których o� korzysta.� Drogą do �owego �ycia jest przyz�a�ie się do wi�y, wzięcie od-
powiedzial�ości praw�ej za doko�a�ą zbrod�ię, odbycie kary, ale przede wszystkim odbudo-
wa�ie wiary w mo�liwość odkupie�ia wi� przez �al za �ie i „wskrzesze�ie” przez Odkupiciela
(tak jak było z Łazarzem).�
Postać Raskol�ikowa ukazuje podstawy psychologii zbrod�i i odkupie�ia.� Mea�dry
duszy wra�liwej, która dała się łatwo zwieść mira�om szczęścia ogól�ego za ce�ę �ycia �ieak-
ceptowa�ej jed�ostki, są – jak się okazuje – �iepojęte.� Podob�ie jest z wybacze�iem.� Z utworu
bije �ie tylko prawda, �e szlachet�y człowiek mo�e się stać zbrod�iarzem (argume�ty i powody
bywają ró��e), �e zbrod�ia doko�uje potwor�ego spustosze�ia w psychice ludzkiej i wreszcie,
�e przestępca, �awet morderca działający z premedytacją, mo�e się duchowo skutecz�ie odro-
dzić (tu rów�ie� czy��iki mogą być ró��e, a te, które przedstawił Dostojewski – wiara i miłość
– są bardzo przeko�ujące).�
Religijna grzesznica – Sonia
So�ia (Zofia Siemio�ow�a) jest �ajbardziej ko�trowersyj�ą i zarazem pięk�ą, psycho-
logicz�ie pogłębio�ą postacią Zbrodni i kary.� Jest córką alkoholika Marmieładowa z pierwsze-
go mał�eństwa.� Jej macocha, Katarzy�a, �ie była dla �iej osobą miłą i dobrą.� So�ia bywała bita
i po�i�a�a, wreszcie została wypędzo�a �a ulicę w celach zarobkowych.� Dziewczy�a jed�ak
�ie potępia Katarzy�y za swój los, wręcz przeciw�ie – stara się ją zrozumieć i usprawiedliwić.�
�ie, �e jej ofiara �a rzecz przyrod�iego rodzeństwa, ojca i macochy to ko�iecz�ość.� � domu
brakuje �yw�ości, �ie ma pie�iędzy �a opłatę za mieszka�ie, wreszcie zdruzgota�y �ałogiem
były radca tytular�y Marmieładow musi zdobyć środki �a alkohol.� So�ia za ka�dym razem
ma dla �iego dobre słowo i wspiera go material�ie skrom�ymi datkami, rozumiejąc, �e o� �ie
potrafi uwol�ić się od uzale��ie�ia.�
Kiedy So�ia poz�aje Rodio�a, robi o� �a �iej wra�e�ie człowieka szlachet�ego, bied-
�ego, ale skło��ego do pomocy i��ym, współczującego.� Dziewczy�a od razu umie oce�ić jego
zalety i postawę wobec ojca, Katarzy�y i dzieci.� Gdy dowiaduje się o zbrod�i, której ofiarami
były dwie kobiety, �ie potępia Rodio�a, po�iewa� uwa�a, �e �ie ma takiego prawa – sama prze-
cie� �ie jest bez wi�y.� Nie odtrąca go, mimo tego, �e zabił jej przyjaciółkę, religij�ą, dobrą i
delikat�ą Lizawietę.� Jest zdol�a do zrozumie�ia sytuacji Raskol�ikowa jako źródła ogrom�ego
cierpie�ia i gotowa pomóc mu w łagodze�iu jego skutków.�
Postawa So�i jest pięk�a i wyjątkowa: potrafi o�a zrozumieć cierpie�ie i��ego człowie-
ka, współczuje i stara się pomóc.� Nie oce�ia a�i �ie upraszcza swoich opi�ii.� Jest ofiar�a wobec
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
ojca-pijaka, �iedobrej macochy i opiekuńcza wobec przyrod�iego rodzeństwa.� I�teresuje się
losem rodzi�y ojca, który sam �ie jest w sta�ie zapew�ić jej utrzyma�ia.� � ostatecz�ej sytuacji
podejmuje się zło�yć dla bliskich �awet ofiarę ze swojego ciała, �iewi��ości.� Prostytucja jest
dla �iej formą zarabia�ia, która przy�osi jej wielkie cierpie�ie.� So�ia jed�ak �ie u�ika bólu,
poświęca się, �eby �iedo�ywio�e dzieci miały chocia� trochę po�ywie�ia, zaś ojciec alkohol,
bez którego �ie jest w sta�ie �yć.� Jest to postawa ko�trowersyj�a.� Prostytucja czy fi�a�sowe
wspiera�ie alkoholika �ie są akceptowa�e.� So�ia ma jed�ak czyste motywy: chce pomóc bli-
skim, którzy są w potrzebie.�
Przez bli�sze poz�a�ie So�i, solidaryzowa�ie się z jej przykrym poło�e�iem, Raskol-
�ikow wyraziście dostrzega gotowość poświęce�ia Du�i dla �iego oraz matki i zdecydowa�ie
przepędza Łu�y�a.� Dzięki córce Marmieładowa dochodzi do w�iosku, �e szlachet�e i prawe
jed�ostki są skazywa�e przez układ sił społecz�ych �a klęskę, głód, po�i�e�ie.� Miłość So�i
wskazuje jej sposoby ocale�ia duszy zabójcy – Rodio�a.� Są to odpowied�i fragme�t Biblii
(wskrzesze�ie Łazarza) i �yczliwość, którą dziewczy�a stale go otacza.�
So�ia jest osobą umiejącą kochać bliź�iego i zdol�ą do �ajwiększych ofiar dla bliskich.�
Kiedy takim człowiekiem staje się dla �iej Raskol�ikow, o�a skła�ia go do przyz�a�ia się do
wi�y, prag�ie ocale�ia go przed wiecz�ym potępie�iem (jest dziewczy�ą głęboko religij�ą),
jedzie za �im �a Syberię, w skraj�ie trud�e waru�ki, by towarzyszyć mu i słu�yć w potrzebie.�
Z�osi przykre lub obojęt�e traktowa�ie i ostatecz�ie zwycię�a przez cierpliwość i wytrwałość,
po�iewa� wzbudza w Rodio�ie peł�ą świadomość jego uczuć.� Od kiedy o� ma ju� pew�ość, �e
kocha So�ię i bez �iej �ie potrafi �yć, zyskuje jeszcze większą motywację, by odbyć karę i wró-
cić do �ormal�ego �ycia, odzyskuje se�s dalszej egzyste�cji, �aprawdę odradza się duchowo i
razem z �ią pla�uje przyszłość.� �pływ So�i �a losy Rodio�a jest więc ogrom�y.� �y�ika o� z
jej cech osobowych.� Jest przecie� �ie tylko pięk�a fizycz�ie i zgrab�a, ale rów�ie� wspa�iała
pod względem duchowym: cicha, pokor�a, spokoj�a, delikat�a, wra�liwa, gotowa do słu�e�ia
bliź�im w imię chrześcijańskich zasad, wyrozumiała, cierpliwa, umiejąca wybaczyć, u�ikająca
oce� i ferowa�ia wyroków, a tym bardziej potępia�ia kogokolwiek, zawsze wierząca w Bo�e
miłosierdzie.�
�ątek miłos�y z udziałem dwojga �ieszczęśliwych, So�i i Rodio�a, jest bardzo istot�y
w zrozumie�iu odradzającej duchowo siły uczucia.� Poprzez to, co wz�iosłe, pięk�e i dobre,
mo��a – jak się okazuje wrócić do rów�owagi moral�ej i emocjo�al�ej oraz do wiary, �awet
jeśli się daleko odeszło od tych wartości.� Za sprawą religij�ej, szlachet�ej prostytutki So�i Ro-
dio� wkracza �a drogę prawości i wraca do wiary w Boga.�
Inni bohaterowie
Karty Zbrodni i kary zapeł�iają postaci ró��e charakterologicz�ie, zło�o�e, �iejed�o-
z�acz�e – właściwe dla powieści realistycz�ej.� Spotykają się w �ich zalety i wady lub słabości.�
Są o�e sko�struowa�e z myślą o ich z�acze�iu dla rozwoju zdarzeń dotyczących głów�ego
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
bohatera.� Niektóre mają przewagę cech �egatyw�ych (�p.� Alo�a Iwa�ow�a), i��e są zdecydo-
wa�ie pozytyw�e (matka i siostra Raskol�ikowa), ale zdecydowa�a większość to osoby �iejed-
�olite, a �awet ko�trowersyj�e pod względem charakteru i zachowa�ia.�
Alona Iwanowna repreze�tuje w powieści zło pa�ującego systemu społecz�ego.� Na
biedocie petersburskiej tamtego okresu bez trudu i bez skrupułów �erują dorobkiewicze i li-
chwiarze.� Alo�a �ie potrzebuje więcej pie�iędzy �i� ma, ale to �ie przeszkadza jej dodatkowo
dorabiać się �a ludzkim �ieszczęściu.� Jest przedstawio�a jako osoba drob�a, bardzo szczupła,
ze spiczastym �osem i złymi oczyma.� Nosi stare z�iszczo�e ubra�ie, jest �ieuf�a, podejrzliwa
i opryskliwa.� I�teresa�tom daje odczuć, �e to o�a dyktuje waru�ki.� Nie po�ycza za zastawio�e
rzeczy godziwych pie�iędzy, jest skąpa i �iemiła.� �ykorzystuje �ie tylko biedaków potrze-
bujących gotówki �a przetrwa�ie, ale rów�ie� jedy�ą bliską osobę, siostrę Lizawietę, którą
po�i�a i bije.� Gromadzi pie�iądze, by �a ko�iec zostawić je w spadku jakiemuś klasztorowi,
by modlo�o się tam za jej duszę.� Ma w mieście złą opi�ię, �ie cieszy się szacu�kiem �ale��ym
starym ludziom, budzi odrazę i wywołuje �iemiłe kome�tarze – „wesz”, „wszawa jed�ostka”
– jest odbiera�a jako osoba paso�ytująca �a i��ych.� Jej sposób bycia prowokuje Rodio�a, by
przeciwko �iej obrócić bu�t wobec świata skazującego ludzi �a utratę god�ości, głód i i��e
tragedie wy�ikające z biedy.�
Lizawieta, siostra starej lichwiarki Alo�y, jest osobą miłą, subtel�ą, wra�liwą, cierpią-
cą z powodu złego traktowa�ia w domu, uczy��ą, troszczącą się o dobro i��ych.� Kierując się
pobudkami religij�ymi, wspiera w cierpie�iu So�ię, ofiarowuje jej Nowy Testament oraz krzy-
�yk, a więc otwiera przed �ią perspektywę Bo�ego miłosierdzia i odkupie�ia wi�.� Jest to osoba
pokrzywdzo�a przez los – bardzo cię�ko pracuje, z�osi upokorze�ia, ale jej siostra �ie uwa�a
za stosow�e podzielić się z �ią dochodami – �ie umieszcza jej w testame�cie.� Bezbro��a, szla-
chet�a Lizawieta pada ofiarą Raskol�ikowa, gdy zbyt wcześ�ie wraca do domu.� Zabójca �ie
chce mieć świadka zbrod�i �a Alo�ie.�
Dunia (Awdotia Roma�ow�a), siostra Rodio�a Raskol�ikowa, jest młodą kobietą z
charakteru podob�ą do So�i.� Pięk�a, dobra, wyrozumiała i szlachet�a, prag�ie za wszelką ce�ę
pomóc wy�iszczo�ej biedą rodzi�ie.� � tym celu podejmuje ofiarę – zamierza wyjść za cy�ika
i człowieka bez zasad, Łu�y�a.� Liczy �a to, �e pomo�e o� przetrwać rów�ie� jej matce i wes-
prze fi�a�sowo brata, który przerwał studia �a skutek braku pie�iędzy.� Du�ia jest osobą, która
ju� wcześ�iej zaz�ała przykrości i po�i�e�ia – zaloty Swidrygajłowa przypłaciła wyrzuce�iem
z pracy w jego domu i wstydem.� Sprawa została wyjaś�io�a a dziewczy�a oczyszczo�a z za-
rzutów, ale wydarze�ie �ie pozostało bez wpływu �a jej dalsze losy.� Du�ia jest dobrą córką i
siostrą.� Ce�i So�ię i rozumie jej sytuację rodzi��ą oraz podjęcie przykrej formy zarobkowa�ia.�
Nie oce�ia a�i �ie krytykuje.� Pokor�a, cicha, łagod�a, kierująca się �yczliwością wobec i��ych
mogła stać się łatwym łupem Łu�y�a.� Ostatecz�ie los �agrodził ją – spotkała Razumichi�a, za
którego wyszła za mą� i razem z �im pracuje, prowadząc wydaw�ictwo.� Do końca opiekuje się
zdruzgota�ą psychicz�ie matką.�
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Łużyn – adorator Du�i – jest bohaterem wzbudzającym �iechęć i pogardę.� Jest to prze-
biegły spryciarz i cy�ik, który udaje troskliwego kocha�ka i opieku�a, �eby zdobyć Du�ię, ale
�aprawdę uwa�a ją za kogoś gorszego, komu robi łaskę, zawierając mał�eństwo.� Sprawia wra-
�e�ie, �e jest człowiekiem bogatym i hoj�ym, ale �aprawdę jest skąpy i małostkowy.� Łatwo go
obrazić.� Ludzi, którzy w jakiś sposób �arazili mu się, stara się skompromitować – tak postępuje
z Rodio�em; chce go zdyskredytować w oczach matki i siostry, udowad�iając, �e wybrał sobie
dziewczy�ę złodziejkę, k�ując obrzydliwą i�trygę i fałszywie oskar�ając �iewi��ą osobę.� Nie
ma szacu�ku dla ludzi, �ie liczy się z uczuciami i wra�liwością i��ych.�
Pulcheria Aleksandrowna – matka Rodio�a – jest czuła, opiekuńcza, troskliwa.� �ie-
rzy w sukces ukocha�ego sy�a i gotowa jest pomagać mu fi�a�sowo.� Niestety, mo�liwości te
skończyły się i matka z bólem decyduje się oddać córkę Łu�y�owi, marząc, �e jej ofiara pomo-
�e Rodio�owi wrócić �a studia.� � swojej prostocie Pulcheria Aleksa�drow�a �ie mo�e pojąć,
�e jej sy� mógł zabić człowieka, przecie� zawsze był dobrym dzieckiem, został wychowa�y w
zasadach moral�ych.� �yłącza się ze świata, zachowuje się tak, jakby ta tragicz�a prawda �ie
docierała do jej świadomości.� Umiera, za�im Rodio� skończył karę katorgi.�
Marmieładow jest ofiarą uzale��ie�ia od alkoholu, które stało się rów�ie� przyczy�ą
wielu �ieszczęść, jakie dotk�ęły jego rodzi�ę.� Były radca tytular�y stracił pracę, po�iewa� �ie
potrafił wywiązywać się z obowiązków.� Z całą rodzi�ą (druga �o�a i troje dzieci) sta�ął wobec
zagro�e�ia głodem i bezdom�ością.� Ko�sekwe�cją �ałogu jest te� jego wielka tragedia – córka
z pierwszego mał�eństwa, młoda pa��a, So�ia, została prostytutką, �eby utrzymać jego �ową
rodzi�ę przy �yciu.� Poświęciła swoją god�ość i �iewi��ość w imię ratowa�ia bliskich.� Marmie-
ładow bardzo to prze�ywa.� Jest typem wra�liwego pijaka, który płacze �ad swoim �ieszczęś-
ciem, ma wyrzuty, �e u�ieszczęśliwił rodzi�ę.� Nie potrafi jed�ak przestać pić.� Z�osi dotkliwe
upokorze�ia w szy�ku, liczy �a to, �e ktoś go poczęstuje, oczekuje, �e So�ia da mu pie�iądze.�
�ierzy w Bo�ą Opatrz�ość i opiekę �ad skrzywdzo�ymi.� Chocia� wie, �e jego dzieci głodują,
�ie potrafi odmówić sobie alkoholu.� Gi�ie pod kołami powozu, zostawiając �o�ę u kresu wy-
trzymałości psychicz�ej i dzieci bez środków do �ycia.� Zbiegiem okolicz�ości uzyskują o�e
wsparcie Swidrygajłowa i zostają umieszczo�e w domu sierot.�
Katarzyna Marmieładowa, druga �o�a alkoholika, �ie potrafi stawić czoła przeciw-
�ościom i trud�ościom, które ją przytłaczają.� Ubolewa �ad �ałogiem mę�a, ma do �iego uza-
sad�io�e prete�sje, jest rozdra��io�a i gderliwa, ale trud�o się dziwić jej zachowa�iu – �ie
ma czym �akarmić dzieci, ubra�ia są z�iszczo�e, trzeba zdobyć pie�iądze, �eby zapłacić za
mieszka�ie.� � złych waru�kach mieszka�iowych, przy złym od�ywia�iu u Katarzy�y rozwija
się gruźlica, zaś problemy �asilają się �a tyle, �e popada o�a w chorobę psychicz�ą i po śmierci
mę�a umiera.� Katarzy�a �ie była dobrą opieku�ką pasierbicy So�i.� To właś�ie o�a skło�iła ją
do prostytucji, kierując się jed�ak�e ko�iecz�ością zdobycia choćby skrom�ych środków �a
karmie�ie dzieci.� Jest wobec So�i �iemiła, agresyw�a, skło��a do rękoczy�ów.� �ydaje jej się,
�e powi��a wieść zupeł�ie i��e �ycie, tymczasem przyszło jej zmagać się z drastycz�ą biedą i
wieloma problemami (gruźlica, �ałóg mę�a, �iedo�ywie�ie dzieci).�
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Arkadiusz Swidrygajłow to człowiek podejrzewa�y o zamordowa�ie �o�y (Marfa
Pietrow�a, daw�a pracodawczy�i Du�i), człowiek pozbawio�y zasad moral�ych, podrywacz
i cwa�iak.� Kieruje się egoistycz�ymi pobudkami, prag�ie zdobyć Du�ię za wszelką ce�ę, �ie
licząc się z jej dobrem i uczuciami, wreszcie próbuje sza�ta�ować ją, kiedy orie�tuje się, kto
zabił dwie siostry, �e do�iesie �a Rodio�a – w zamia� za milcze�ie propo�uje ucieczkę z Du-
�ią i jej rodzi�ą za gra�icę.� Ma spory majątek, którym ostatecz�ie rozporządza, kierując się
odruchem współczucia i chęci pomocy potrzebującym.� Ujmuje go postawa So�i, więc pomaga
dzieciom Marmieładowa, osadzając je w przytułku, a tym samym ułatwia ich przyrod�iej sio-
strze opuszcze�ie Petersburga i podą�a�ie za ukocha�ym Rodio�em �a Syberię.� Swidrygajłow
uwa�a, �e Raskol�ikow i o� są do siebie bardzo podob�i, jed�ak o� sam wybiera i��ą drogę.�
Jest �ihilistą, który ostatecz�ie traci se�s �ycia i przera�a się włas�ą �ikczem�ością, kiedy
przygar�ia samot�ą dziewczy�kę i przyłapuje się �a �iestosow�ych lubie��ych myślach.� Po-
peł�ia samobójstwo.�
Porfiry Pietrowicz – sędzia śledczy – jest osobą i�telige�t�ą, posiadającą wiedzę z
zakresu krymi�alistyki i dobrą i�tuicję.� Dość szybko orie�tuje się, �e zabójcą lichwiarki i jej
siostry jest Rodio� Raskol�ikow, ale �ie ma dowodów.� Prowadzi z przestępcą swoistą wal-
kę psychologicz�ą i coraz bardziej utwierdza się w przeko�a�iu, �e to właś�ie o� jest wi��y
zbrod�i.� Zachowuje zim�ą krew i opa�owa�ie – pozwala Raskol�ikowowi załatwić osobiste
sprawy, mając pew�ość, �e te� �ie uciek�ie i stawi się przed obliczem sprawiedliwości.� Porfiry
Pietrowicz to urzęd�ik wymiaru sprawiedliwości, który postępuje taktow�ie, rozum�ie, deli-
kat�ie, ale te� spryt�ie, z odpowied�ią przebiegłością.� Ma około �5 lat.�
Dymitr Prokoficz Razumichin jest przyjacielem Raskol�ikowa, który rów�ie� prze-
�ywa problemy fi�a�sowe utrud�iające �ormal�e �ycie stude�ckie.� Jest wier�y w przyjaź�i,
odda�y i ofiar�y.� Opiekuje się chorym Raskol�ikowem, a potem jego matką i Du�ią podczas
ich pobytu w Petersburgu.� Jest prostoli�ij�y, �yczliwy, �ie toleruje fałszu i oszustwa.� Zwraca
uwagę �a pięk�ą i szlachet�ą Du�ię, o której rękę skutecz�ie się stara.�
Uniwersalne przesłanie
Powieść Dostojewskiego przedstawia osobisty dramat młodego człowieka, peł�ego
współczucia dla potrzebujących i wz�iosłych ideałów, których i�te�cją jest poprawa losu po-
krzywdzo�ych, dą�ącego do celu przez zbrod�ię.� Jego dylematy moral�e, wyrzuty sumie�ia,
swoista choroba duszy i ciała, utrata porządku wew�ętrz�ego burzy mu �ycie, zakłóca �ormal-
�e fu�kcjo�owa�ie, rzutuje �a los jego �ajbli�szych.� Popeł�ie�ie wykrocze�ia przeciwko pra-
wu �atural�emu i rów�ocześ�ie przeciw �akazowi dekalogu – nie zabijaj! – a więc popeł�ie�ie
śmiertel�ego grzechu sprawia, �e Raskol�ikow, odszedłszy od Boga, �ie potrafi sam wrócić �a
drogę skruchy i odkupie�ia wi�y.�
Jakkolwiek powieść skupia się �a losach jed�ostki uwikła�ej w zbrod�ię i wyrzuty su-
mie�ia, zagubio�ej i �ieszczęśliwej, to przecie� jest o�a przestrogą dla i��ych.� �skazuje, jak
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
wielkie spustosze�ie wywołuje we wra�liwej ludzkiej duszy przekrocze�ie odwiecz�ej zasady
posza�owa�ia ludzkiego �ycia.� Zabicie drugiego człowieka �ie mo�e pozostać bez wpływu �a
psychikę zabójcy.� Niesie z sobą groź�e skutki w postaci udręki, �alu za okrut�y czy�, �iemo�-
�ości uwol�ie�ia się od obrazu krwi, martwego ciała lub i��ych eleme�tów towarzyszących
zbrod�i.�
Dostojewski ukazuje zagro�e�ia, jakie pły�ą z rewolucyj�ych odwa��ych teorii, które
mają słu�yć wz�iosłym celom.� Raskol�ikow prag�ął przecie� za pie�iądze skradzio�e Alo�ie
pomóc wielu skrzywdzo�ym i cierpiącym.� Okazuje się, �e �ad�e racje, �awet cel szum�ie �a-
zywa�y „dobrem ogółu”, �ie mogą usprawiedliwiać morderstwa.� Dą�e�ie do czyjegoś szczęś-
cia przez �ieszczęście i��ych jest z gru�tu złym działa�iem.� � taki sposób mo��a – jak uczy
przykład Raskol�ikowa – pom�o�yć zło.�
Ra�ga spostrze�eń i swoista psychologicz�a i�tuicja Dostojewskiego i�spirowała – jak
sądzą badacze – myśl filozoficz�ą i �owe teorie psychologicz�e, �p.� �ietzschea�izm, egzyste�-
cjalizm, symbolizm, perso�alizm chrześcijański, filozofię spotka�ia (dialogu), psychoa�alizę, a
tak�e marksizm.� Pogląd te� świadczy o wielkiej zło�o�ości i wielostro��ości zagad�ień przed-
stawia�ych w utworach Dostojewskiego.� Zbrodnia i kara zajmuje tu istot�e miejsce, pokazuje
mrocz�ość w duszy człowieka, ale te� głosi �adzieję �a odrodze�ie moral�e zagubio�ych i
wskazuje pote�cjal�e motywy przemia�y.�
Jest to powieść wskazująca podstawową prawdę o człowieku, który ma wew�ętrz�ą
potrzebę prawości i wiary, prag�ie być kocha�y i odczuwać bliskość drugiej osoby.� Odrzuce�ie
Boga (ateizm) dopuszcza moral�e �adu�ycia, jeśli prawo �ie jest wystarczającym autorytetem.�
�iara powstrzymuje przed zbrod�ią zabójstwa i i��ymi potwor�ymi zachowa�iami.� To właś-
�ie w Bogu i �adziei miłosierdzia Rodio� z�ajduje oparcie do pokuty i próby zadośćuczy�ie�ia.�
�a��ym czy��ikiem wspierającym jego drogę do od�owy duchowej jest miłość So�i, a potem
tak�e uczucie bohatera do tej dziewczy�y.�
Rów�ie wa��e i zawsze aktual�e są spostrze�e�ia �atury społecz�ej.� Brak rów�owa-
gi w społeczeństwie, �iemo��ość zaspokoje�ia podstawowych potrzeb rodzi złodziejstwo,
zabójstwa i i��e drastycz�e �adu�ycia.� Brak mo�liwości god�ego zarabia�ia utrud�ia awa�s
społecz�y, dostęp do wiedzy, spycha �a margi�es społecz�y pod ka�dym względem.� Obszary
�ędzy to �ie jest wyjątkowa specjal�ość petersburska lat sześćdziesiątych XIX w.� To sprawa
aktual�a i powszech�a, bez ogra�iczeń czasowych czy geograficz�ych.� Dostojewski pokazuje
te problemy, zaś sposób ich ujęcia to wyrazista przestroga.�
Powieść Zbrodnia i kara jest więc �ie tylko historią fikcyj�ych postaci z wątkiem miłos-
�ym i se�sacyj�ym.� Jest to przede wszystkim zwróce�ie uwagi �a istot�e po�adczasowe proble-
my dotyczące jed�ostki uwikła�ej w biedę i zbrod�ię oraz palące zagad�ie�ia społecz�e.�
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Powieść polifoniczna
O
Zbrodni i karze mo��a mówić jako o powieści realistycz�ej, mo��a wskazywać wą-
tek miłos�y, se�sacyj�y, tło społecz�e i obyczajowe, wreszcie osadze�ie w ko�kret�ym czasie
i miejscu.� Utwór speł�ia zało�e�ia powieści realistycznej:
obiektyw�y �arrator wypowiadający się w �.� osobie, stojący �a zew�ątrz świata przed-
stawio�ego
przyczy�owo-skutkowy ciąg zdarzeń
zdarze�ia, postaci, tło zdarzeń – zgod�e z zasadą prawdopodobieństwa (dostosowa�e
do określo�ego czasu, miejsca, środowiska)
brak eleme�tów fa�tastyki
szeroka pa�orama �ycia społecz�ego i obyczajowego
szczegółowe opisy
zachowa�ie realizmu psychologicz�ego – prawdopodobieństwo zachowań postaci w
określo�ych sytuacjach �yciowych, wobec problemów i przeciw�ości �ycia, pod wpły-
wem sil�ych emocji lub teorii.�
Po�adto utwór Dostojewskiego jest przykładem tak zwa�ej powieści polifonicznej:
bohaterowie są przedstawia�i �ie tylko przez obiektyw�ego �arratora, ale rów�ie� przez
postaci
charakterystyka i odbiór bohatera przez czytel�ika to wy�ik sumowa�ia się obiektyw-
�ego oglądu �arratora i subiektyw�ych opi�ii wypowiada�ych przez bohaterów
postaci opisują i oce�iają kogoś ze względu �a ich osobisty stosu�ek do tej osoby, rela-
cje z �ią w ogóle i w da�ej sytuacji, powiąza�ia rodzi��e, przyjacielskie, zawodowe czy
jeszcze i��e
przykład: Raskol�ikow w ujęciu �arratora to młody mę�czyz�a o przemyśle�iach �a
temat społeczeństwa, skutków biedy, teorii zbrod�i uzasad�io�ej dobrem powszech-
�ym, który przygotowuje się do zabójstwa, wyko�uje pla� i wpada w sta� odrętwie�ia,
wyrzutów, choroby; według matki to dobry kochający sy�, który �ie mógłby �ikomu
zrobić krzywdy; w odbiorze So�i jest to człowiek �ieszczęśliwy i cierpiący, w gru�cie
rzeczy dobry i szlachet�y; Swidrygajłow dostrzega w �im podob�ego sobie zbrod�ia-
rza; sędzia śledczy Porfiry Pietrowicz uwa�a go za przestępcę i prag�ie z�aleźć przeciw-
ko �iemu dowody, prowadząc z �im psychologicz�ą walkę; w podob�y sposób mo��a
mówić o i��ych osobach, które w odbiorze pozostałych bohaterów zostają stop�iowo
dookreślo�e; całość oglądu postaci czytel�ik buduje sobie stop�iowo, biorąc pod uwagę
owe pu�kty widze�ia.�
� przypadku Zbrodni i kary mówi się te� o poetyce dysonansu (dopeł�iających się przeci-
wieństw), czyli grupowa�iu postaci �a zasadzie ko�trastu, �p.� So�ia i Rodio�, którzy są sobie
bliscy, przyciągają się, ale repreze�tują odmie��e poglądy �a świat, �ycie, wi�ę i karę.� Badacze
wskazują te� �a stworze�ie przez autora systemu sobowtórów.� Raskol�ikow, Swidrygajłow, a
~
0
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
�awet Łu�y� są pod pew�ymi względami bardzo do siebie zbli�e�i (zbrod�ia, wykorzysta�ie
drugiej osoby, wykorzysta�ie material�ego poło�e�ia kobiety), tak samo mo��a mówić o So�i
i Du�i (obydwie o podob�ym charakterze, skrzywdzo�e przez mę�czyz�, skło��e do poświę-
ce�ia włas�ego szczęścia dla bliskich osób – prostytucja So�i, pla�owa�e mał�eństwo Du�i z
Łu�y�em).�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Bolesław Prus, Kamizelka
I�formacje o �yciu i twórczości Bolesława Prusa – patrz �i�ej: początkowy paragraf
rozdziału poświęco�ego omówie�iu powieści Lalka.
Okoliczności powstania i publikacji noweli Kamizelka
Bolesław Prus – jede� z czołowych pisarzy okresu pozytywizmu – poza powieściami
o du�ym rozmachu epickim uprawiał rów�ie� małe objętościowo formy prozy – opowiada-
�ia i �owele.� � swojej twórczości osadzo�ej w czasie mu współczes�ym (uprawiał tak�e po-
wieść historycz�ą) odwoływał się do zagad�ień i problemów pod�oszo�ych w tym okresie jako
szczegól�ie wa��e, ko�iecz�e do uporządkowa�ia.� Do palących kwestii zalicza�o wówczas
potrzebę wspiera�ia ludzi ubogich, �yjących w złych waru�kach, którzy są �ara�e�i �a kłopoty
zdrowot�e i zarazem pozbawie�i mo�liwości korzysta�ia z pomocy medycz�ej.� Ta kwestia
z�ajduje rów�ie� odzwierciedle�ie w �oweli Kamizelka.
Utwór przedstawiający losy dobrego mał�eństwa zdetermi�owa�e śmiertel�ą chorobą
ma związek z podejmowa�ymi podówczas w prasie zagad�ie�iami – w tym przypadku z doty-
kającą wiele osób biedą.� Ma o� rów�ie� wyraź�e przesła�ie skierowa�e do ludzi wpływowych,
którzy mogliby działać �a rzecz zmia�y �iepokojącej sytuacji.� Ukaza�ie wzbudzającej sympa-
tię czytel�ika pary kochających się ludzi, ich wzajem�ej �yczliwości i troski, jeszcze bardziej
podkreśla tragizm zdarzeń.� Nie ma wątpliwości, �e w lepszych waru�kach mieszka�iowych,
mając więcej środków �a lecze�ie, chory bohater utworu miałby sza�sę z�acz�ie dłu�ej po-
wstrzymywać rozwój gruźlicy.�
Po raz pierwszy Kamizelka ukazała się w piśmie „Nowi�y” w 1882 r.�, w wyda�iu ksią�-
kowym – w 1895 r.� w Szkicach i obrazkach, t.� 1.� Jest przykładem typowej �oweli pozytywi-
stycz�ej o prostej ko�strukcji, aktual�ej treści i jas�ym dydaktycz�ym przesła�iu.� Przedstawia
migawkę z �ycia warszawiaków �ale�ących do warstwy biedoty i �a co dzień borykających się
z problemami wy�ikającymi z �iskiej pozycji material�ej.� Jest to utwór �apisa�y w ko�we�cji
wspom�ie�ia – pod wpływem widoku starej kamizelki �arrator odtwarza w pamięci szczegóły
dotyczące jej właściciela oraz jego �o�y, którzy mieszkali w sąsiedztwie.� Mał�eństwo to �ie
było zaprzyjaź�io�e z �arratorem, ale dzięki sprzyjającemu układowi okie� obserwowa�e z
�iewielkiej odległości.� Przyjmując ko�we�cję „podgląda�ia”, osoba mówiąca w utworze �ie
tylko opisuje zachowa�ia bohaterów, ale rów�ie� idzie dalej – w�ika w ich prze�ycia, uczucia,
myśli, a więc jest trzecioosobowym �arratorem wszechwiedzącym.�
Streszczenie
Akcja utworu jest osadzo�a w II połowie XIX w.�, toczy się w �arszawie.� Bohaterami
są kochający się mał�o�kowie: ubogi ka�celista (pracow�ik biurowy) oraz �auczycielka.� Ich
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
�ycie zostaje przywoła�e w pamięci �arratora za sprawą przedmiotu �ale�ącego do �ie�yjącego
ju� bohatera: kamizelki.� �yjęta z kufra z�iszczo�a kamizelka, kupio�a od ha�dlarza starzyz�ą,
prze�osi �arratora w przeszłość i pozwala w formie retrospekcji �a �owo od�aleźć czas, kiedy
mał�o�kowie razem mieszkali w sąsiedztwie i �awzajem wspierali się w trudach i lękach zwią-
za�ych z chorobą.�
Młodzi mał�o�kowie sprowadzili się do skrom�ego mieszka�ia poło�o�ego �aprzeciw
okie� �arratora.� Mę�czyz�a był szczupłym, chorym �a gruźlicę urzęd�ikiem, który przy�osił
do domu ró��e papiery i spędzał �ad �imi du�o czasu do póź�ej �ocy.� Jego �o�a zajmowała się
szyciem, ale udzielała tak�e lekcji.� Chocia� �ie byli bogatymi ludźmi, mieli słu�ącą, ale odeszła
do i��ego domu, gdzie oferowa�o jej lepsze waru�ki.�
Mał�o�kowie byli ludźmi pogod�ymi i wytrwałymi w pracy.� Zarabiali �iewiele, ale
byli spokoj�i i cierpliwi.� Byli wobec siebie �yczliwi, dyskret�ie, ale pięk�ie okazywali sobie
miłość – �p.� trzymali się za ręce podczas �iedziel�ego spaceru.� Nieoczekiwa�ie do �ycia owej
pary wkroczyła groź�a choroba.� Urzęd�ik źle się poczuł, dostał krwotoku.� Mimo �adziei da-
wa�ej przez lekarza, choroba szybko postępowała.� Chudy urzęd�ik rozumiał swoją sytuację
za sprawą coraz luź�iejszej kamizelki.� Przede wszystkim martwił się jed�ak tym, �e jego sta�
będzie źródłem udręki dla �o�y i – w imię troski o �ią – posta�owił ją oszukiwać, przesuwając
sprzączkę ściągacza.� Dzięki temu mógł udawać coraz zdrowszego (skoro przybiera �a wadze i
zwiększa się jego objętość w pasie, mo��a uz�ać, �e jego sta� się poprawia).�
Kiedy ju� choroba bardzo osłabiła siły urzęd�ika, �ieoczekiwa�ie poczuł w sobie przy-
pływ radości, którą podzielił się z �o�ą.� Przyz�ał się do małego oszustwa, ale zaraz dodał, �e
tym razem �aprawdę �ie przesuwał sprzączki, a kamizelka jest ciaś�iejsza.� Oboje długo przy-
tulali się, dodając sobie otuchy.�
Narrator wspomi�a dwoje mał�o�ków, wzruszając się ich wzajem�ą miłością i potrzebą
wspiera�ia oraz pociesza�ia ukocha�ej osoby.� Kupiwszy kamizelkę od ha�dlarza starzyz�ą, do
którego trafiła po śmierci właściciela, �arrator mógł przeko�ać się, �e rów�ie� �o�a pracowała
�ad kamizelką, skracając pasek – stąd radość mę�a, �e �abiera ciała.�
Motyw miłości małżeńskiej
Za pomocą rekwizytu – kamizelki – pisarz wydobywa zagad�ie�ia, które prag�ie przed-
stawić czytel�ikowi.� �śród �ich �a pierwszy pla� wysuwa się motyw pięk�ej miłości dwojga
ludzi.�
�ielkie uczucie, jakie połączyło drob�ego urzęd�ika i jego �o�ę, sprawiło, �e byli
szczęśliwi, chocia� �yli bardzo skrom�ie, skaza�i �a licz�e ogra�icze�ia.� Niewielkie zarobki
�ie pozwalały �a zamieszka�ie w lepszych waru�kach.� Być mo�e z biedą i złym od�ywia�iem
�ale�y kojarzyć zachorowa�ie mę�a i szybki postęp gruźlicy.� Oboje zdają sobie sprawę z �ie-
szczęścia, jakie ich dotk�ęło – była to wówczas �ieuleczal�a choroba, stop�iowo wy�iszczająca
orga�izm, związa�a ze z�iszcze�iem płuc, kaszlem i pluciem krwią oraz spadkiem wagi ciała
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
i formy fizycz�ej.� � XIX wieku choroba ta była �azywa�a suchotami, po�iewa� objawiała się
szybkim chud�ięciem.�
Miłość mał�o�ków z�ajdowała wyraz w uzasad�io�ym i wy�ikającym z dobrych i�-
te�cji drob�ym oszustwie, które oboje stosowali wobec siebie �awzajem, �eby podtrzymać
�adzieję �a powrót do zdrowia i poprawić �astrój ukocha�ej osoby.� Pan – co dzień posuwał
sprzączkę, ażeby uspokoić żonę, a pani co dzień – skracała pasek, aby mężowi dodać otuchy.
Te� prosty zabieg sprawiał, �e oboje troszczyli się o współmał�o�ka, starali się pocieszyć i
dodać sił do walki z trud�ościami.� Dzięki �iemu urzęd�ik mógł się poczuć lepiej przy�ajm�iej
pod względem psychicz�ym, zaś jego �o�a łudziła się �adzieją, �e mo�e jeszcze uda się prze-
dłu�yć �ycie �ajbli�szemu człowiekowi.� Ich działa�ia są ko�sekwe�cją ogromu miłości, która
ju� wcześ�iej ujaw�iała się w drob�ych gestach i codzie��ych zachowa�iach.� Mał�o�kowie
czule do siebie przemawiają, razem spacerują, trzymając się za ręce, robią sobie małe przyjem-
�ości, �p.� kupują pier�iki.� Kłamstwo, które oboje wykorzystują, by siebie �awzajem pocieszać
i wspierać, jest w gru�cie rzeczy przejawem pozytyw�ej troski, wyrazem miłości.�
Miłość bohaterów �oweli Kamizelka jest w ich �yciu wartością tak wielką, �e pozwala
poko�ywać codzie��e lęki i przeszkody.� Oboje cierpliwie z�oszą swój los, uśmiechają się do
siebie, przytulają i �yczliwie oszukują.� Oboje rów�ie� dosko�ale zdają sobie sprawę z ko�se-
kwe�cji, jakie przy�iesie gruźlica, ale starają się umilić sobie wspól�e chwile, które jeszcze im
pozostały.�
Kamizelka jest w �oweli rekwizytem potwierdzającym wielką miłość mał�o�ków.� Staje
się obiektem swoistej ma�ipulacji, pozwalającym mieć �adzieję �a powstrzyma�ie postępów
choroby.� Jest o�a zarazem symbolem choroby i prób przeciwstawie�ia się załama�iu psychicz-
�emu osób w �ią uwikła�ych.�
Kamizelka
wobec zagadnień epoki pozytywizmu
� tle miłości bohaterów Kamizelki jawią się palące problemy �ękające bied�ych ludzi
drugiej połowy XIX w.� Chocia� autor wprost �ie wyra�a tych treści, cią�ą o�e �ad losem mał-
�o�ków i prawdopodob�ie są przyczy�ą zachorowa�ia i szybkiego rozwoju gruźlicy u mę�a, co
w ko�sekwe�cji prowadzi do przedwczes�ej śmierci i rozsta�ia kochających się ludzi.�
Ju� �a początku utworu ka�da z postaci zostaje zapreze�towa�a.� Mo��a się więc dowie-
dzieć o skrom�ych waru�kach, w jakich �yją �a skutek �iskich zarobków.� Sytuacja ta pociąga
za sobą ko�iecz�ość dodatkowej pracy podejmowa�ej przez �o�ę.� Mą� – mimo �e jego płaca
�ie jest wystarczająca – ma zbyt wiele obowiązków, tak wiele, �e musi część z �ich wyko�ywać
w domu, pracując do póź�ych godzi�.� Zapew�e przecią�e�ie orga�izmu i ogra�icze�ia �yw-
�ościowe oraz lokalowe wy�ikające z �iskich dochodów sprzyjały podda�iu się chorobie.�
Przebieg lecze�ia jest �iezadowalający.� Mą� �ie wyje�d�a do kurortów, a�i �ie otrzy-
muje lecz�iczych zabiegów.� Podejmuje ko�takt z lekarzem, który �awet daje mu pew�ą �adzie-
ję, ale przecie� �ie propo�uje rozwiązań, które będą �ie do przyjęcia dla ubogiego pacje�ta.�
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Jest to kolej�a istot�a kwestia tego okresu.� Lecze�ie jest kosztow�e, zaś przecięt�ie i słabo
zarabiających ludzi (do tej kategorii �ale�y drob�y urzęd�ik) po prostu �a �ie stać i są skaza�i
�a szybki postęp choroby i związa�e z �im dolegliwości.�
�spom�ia�e wy�ej kwestie domagają się uporządkowa�ia.� Jakkolwiek autor �ie for-
mułuje apeli, wyraź�ie sympatyzuje z ludźmi pokrzywdzo�ymi przez los, tym bardziej, kiedy
chodzi o szczęśliwie dobra�e mał�eństwo, którego przyszłość jest przekreślo�a z powodu bie-
dy.
Cechy noweli
Utwór Kamizelka jest przykładem jed�ego z �ajbardziej popular�ych gatu�ków okresu
pozytywizmu.� Klasycz�y model �oweli rozwi�ął się we �łoszech w XIV-XVI w.� (por.� oma-
wia�y w I tomie �i�iejszego cyklu opracowań utwór Sokół Giova��iego Boccaccia).� Powstało
wiele dzieł utrzyma�ych w tej formie literackiej.� Pisa�o je rów�ie� w �urcie realizmu i �atura-
lizmu.� Przykładem omawia�ych w szkole �owel realistycz�ych jest właś�ie Kamizelka.� Poza
Prusem gatu�ek te� uprawiali czołowi przedstawiciele epoki pozytywizmu: Eliza Orzeszkowa,
Maria Ko�op�icka, He�ryk Sie�kiewicz.�
Cechy �oweli:
jed�owątkowy krótki utwór epicki
akcja klarow�a, przejrzyście zarysowa�a, sko�de�sowa�a, prosta fabuła
elimi�acja lub z�acz�e ogra�icze�ie opisów, charakterystyk, epizodów
�iewielka liczba postaci głów�ych (�ajczęściej 2 lub � osoby)
brak lub z�acz�e ogra�icze�ie postaci drugopla�owych
ko�strukcja: krótka preze�tacja postaci i ich sytuacji, rozwój akcji do pu�ktu kulmi�a-
cyj�ego (przełomowego dla bohaterów), �astęp�ie do rozwiąza�ia i pue�ty
dy�amicz�y tok akcji często z eleme�tem �iespodzia�ki
obec�ość wiodącego motywu (tu: kamizelka), �ajczęściej obec�ego w tytule, występu-
jącego w poszczegól�ych og�iwach ko�strukcyj�ych utworu
jest to forma krótka, o rygorystycz�ej przejrzystej budowie i zrozumiałej fabule
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Bolesław Prus, Lalka
Życie i twórczość Bolesława Prusa
Bolesław Prus, prawdziwe �azwisko: Aleksa�der Głowacki, ur.� się 20 VIII 18�7 w Hru-
bieszowie, wcześ�ie stracił rodziców; kształcił się w Puławach, Lubli�ie, potem prze-
�iósł się do Siedlec, �astęp�ie do Kielc
walczył w powsta�iu stycz�iowym, był ra��y, potem więzio�y w Lubli�ie.�
ukończył gim�azjum w Lubli�ie, podjął studia w Szkole Głów�ej w �arszawie, które
przerwał w 1868 r.�
pracował jako korepetytor pod Kras�ymstawem, studiował w Puławach w I�stytucie
Gospodarstwa �iejskiego i Leś�ictwa, w �arszawie pracował jako robot�ik, �adal
ko�ty�uując samokształce�ie; uczest�iczył w wielu akcjach oświatowych
współpraca z gazetami codzie��ymi i periodykami: „Kurier Niedziel�y”, „Kurier Świą-
tecz�y”, „Niwa”, „Opieku� Domowy”, „Mucha”, „Kolce”, „Kurier �arszawski”, „Ate-
�eum”, „Nowi�y”, „Tygod�ik Ilustrowa�y”, „Echo Muzycz�e i Teatral�e”, „�ędro-
wiec”; publikował tam rozprawy o literaturze, drob�e utwory i felieto�y (�a uwagę
zasługuje zwłaszcza cykl Kronik w „Kurierze �arszawskim”)
od 1822 r.� stale przyje�d�ał do Nałęczowa, gdzie �apisał wiele utworów
twórczość literacka: debiut Przygody Stasia (1879), Anielka (1880), Powracająca fala
(1880), Katarynka (1881), Antek (1881), Kamizelka (1882), Placówka (1885), Lalka
(10),
Emancypantki (189�), Faraon (1)
podró�e: Berli�, Drez�o, Karlsbad, Norymberga, Stuttgart, Rapperswil, Pary�
Prus a�ga�ował się w prace społecz�e, działal�ość propagującą oświatę, higie�ę, po-
moc dla strajkujących robot�ików pozbawio�ych dochodów; testame�tem ufu�dował
stype�dium dla zdol�ych dzieci wiejskich
pisarz zmarł 19 V 1912 r.� w �arszawie, został pochowa�y �a Powązkach; �a grobie
umieszczo�o pom�ik dłuta S.� Jackowskiego z �apisem Serce serc.
Okoliczności powstania i publikacji Lalki, wyjaśnienie tytułu
Zamiarem pisarza, jak sam wyz�ał, było przedstawie�ie idealistów �a tle rozkładu spo-
łeczeństwa polskiego w II połowie XIX w.� Na fali przemia� odchodzi w przeszłość wielo-
wiekowy system feudal�y, �a miejsce którego wstępuje �owa – �iedosko�ała – rzeczywistość
kapitalizmu.� Najbardziej wartościowi dla kraju ludzie �ie z�ajdują tu miejsca dla rozwoju,
borykają się z wielkimi trud�ościami, �ajczęściej poddają się, popadają w marazm lub emi-
grują, zabierając z sobą ge�ial�e pomysły i zapał do pracy.� Taki sta� rzeczy – jak stara się do-
wieść Prus – jest wy�ikiem �iedobrego układu sił społecz�ych, w ramach którego �ie doce�ia
się ludzi przedsiębiorczych, rzutkich, zdol�ych, jeśli �ie mogą pochwalić się odpowied�im
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
rodowodem, tymczasem wysoko urodze�i są przewa��ie �iezdol�i do tego, by podjąć �owe
wyzwa�ia, dostosować do �owych waru�ków swój sposób myśle�ia i działa�ia.� Idealiści i
marzyciele pokroju �okulskiego �igdy �ie zdobędą prawdziwego poparcia i uz�a�ia w gro�ie
arystokracji, a to właś�ie od �iej zale�y dopuszcze�ie do wielkich przedsięwzięć.� Odmieńcy
�a tle swojej warstwy, ludzie w rodzaju Ochockiego, opuszczą ostatecz�ie te� kraj, doszedłszy
do podstawowej prawdy: tu �iczego �ie mogą zdziałać wobec bzdur�ych przeszkód i złej ko-
�iu�ktury dla postępu i �auki.�
Gorzkie spostrze�e�ia społecz�e i ich krytycz�y osąd to wy�ik zmysłu obserwacji au-
tora i wyczule�ia �a sprawy wy�ikające z programu pozytywistycz�ego, którego realizacja �ie
przebiega zadowalająco.�
Powieść została �ajpierw opublikowa�a w odci�kach w „Kurierze Codzie��ym”.� Uka-
zywała się latach 1877-1879, zapew�iając gazecie wier�ych czytel�ików.� Pierwot�ie miała
�osić tytuł Trzy pokolenia, a więc ekspo�ować ju� w �agłówku szeroką pa�oramę społecz�ą,
przedstawio�ą w kluczu poglądów i działań postaci repreze�tujący epokę, która odeszła, ale
pozostawiła starszych, wier�ych jej ideałom ludzi, czas przełomu i wreszcie współczes�ość
z jej wyz�acz�ikami w postaci stosu�ku do �auki, pracy, rozwoju przemysłu, ha�dlu, spółek
fi�a�sowych i �auki.�
Ostatecz�ie autor zdecydował się �a tytuł Lalka, zai�spirowa�y do tego przez artykuł
prasowy o procesie wytoczo�ym o kradzie� lalki, który został włączo�y do utworu jako z�a-
czący epizod.� Sytuację z �ied�ia pisarz umiejscowił z �owymi szczegółami w �arszawie.� �
jed�ym z listów wyjaś�ił decyzję o zmia�ie tytułu włas�ym stosu�kiem do tego aute�tycz�ego
wydarze�ia – przyczy�iło się o�o do ostatecz�ego złącze�ia eleme�tów kompozycyj�ych po-
wieści.� Tytułowa lalka to �ie jest jed�owyrazowa charakterystyka Izabeli Łęckiej, ale odwoła-
�ie do sprawy sądowej.�
I��y istot�y epizod, z udziałem Ig�acego Rzeckiego, rów�ie� dotyczy lalek, tym razem
mario�etek �a wystawie sklepowej.� Stary subiekt miał wręcz dziecięcą skło��ość do skrywa�ej
przed i��ymi zabawy.� Chęt�ie przyglądał się wprawio�ym w ruch mario�etkom i rozmyślał o
ludzkim �yciu, które rów�ie� podlega wpływowi zew�ętrz�ej siły.� Rzecki dostrzega w rucho-
mych zabawkach przykłady ludzi zabiega�ych, przejętych codzie��ymi sprawami, którym wy-
daje się, �e w peł�i sta�owią o sobie.� Tymczasem �ie umieją zapew�ić szczęścia a�i sobie, a�i
i��ym, za to łatwo �iszczą cudze �ycie.� Te przemyśle�ia są filozoficz�ym podsumowa�iem losów
�okulskiego – owej ce��ej jed�ostki zagro�o�ej przez polską rzeczywistość II połowy XIX w.�
Streszczenie
Akcja utworu toczy się w �arszawie, w II połowie XIX w.� (tere� zaboru rosyjskiego).�
� retrospektyw�ych fragme�tach przypomi�a�e są tak�e losy postaci z okresu wcześ�iejszego
(wspom�ie�iami rządzi głów�ie klucz historycz�y: powsta�ie listopadowe, �astęp�ie �ios�a
Ludów i powsta�ie stycz�iowe).�
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Podczas towarzyskiego spotka�ia w jadłodaj�i (początek 1878 r.�) Szprot, Deklewski
i �ęgrowicz (mieszcza�ie) dyskutują o aktual�ych sprawach.� Mówią o �okulskim.� Jeszcze
wa��iejszym źródłem i�formacji o głów�ym bohaterze jest fragme�t zapisków Ig�acego Rze-
ckiego Pamiętnik starego subiekta.� Rzecki jest mę�czyz�ą w starszym wieku, doświadczo�ym
w ha�dlu.� Aktual�ie prowadzi sklep odziedziczo�y przez przyjaciela Sta�isława �okulskiego
po śmierci jego �o�y Małgorzaty Pfeifer (poślubiła Sta�isława, zostawszy wdową po Ja�ie
Mi�clu, daw�ym właścicielu sklepu).� Rzecki mieszka samot�ie, tylko w towarzystwie psa o
imie�iu Ir, tu� obok miejsca pracy.� �ol�e chwile poświęca �a pisa�ie pamięt�ika.�
Z relacji Rzeckiego mo��a odtworzyć losy �okulskiego i dzięki temu zrozumieć jego
aktual�ą sytuację, postawę, styl bycia.� Jego data urodze�ia to prawdopodob�ie rok 18�� (ju�
po powsta�iu listopadowym).� Pochodzi ze zubo�ałej szlachty o dobrym �azwisku.� Kilka lat
(185�-1861) pracował w wi�iar�i u Hopfera, będąc chłopcem �a posyłki, pomoc�ikiem kel�e-
ra.� Nara�ał się �a przykre doci�ki, po�iewa� chciał się kształcić, co wzbudzało �iechęć otocze-
�ia.� Fascy�acji �auką �ie podzielał rów�ie� jego ojciec, który dą�ył do tego, �eby zarobio�e
przez sy�a pie�iądze zostały przez�aczo�e �a proces o odzyska�ie rodowego majątku.� �edług
ojca tylko posiada�ie ziemi decyduje o pozycji w społeczeństwie.� Ju� w trakcie pierwszych lat
�auki Sta�isław błys�ął tale�tem – sko�struował pompę tra�sportującą wodę do góry.�
�okulski miał ambicje zostać stude�tem, więc po�eg�ał Hopfera, zadomowił się u
�yczliwego Rzeckiego i przygotowywał do kariery �aukowej.� Dostał się do Szkoły Głów�ej i
rozpoczął studia (�ydział Matematycz�o-Fizycz�y).� �pojo�e roma�tycz�e zasady sprawiły,
�e zajął się działal�ością ko�spiracyj�ą i wziął udział w posta�iu stycz�iowym.� Skutkiem tego
było zesła�ie �a Syberię, który to czas Sta�isław wykorzystywał do dalszego osobistego roz-
woju.� Przebywał pod Irkuckiem, dokąd sprowadzał ksią�ki, kształcił się we włas�ym zakresie
i �awet uzyskał wyrazy uz�a�ia od ró��ych środowisk �aukowych.�
Powrót do �arszawy w 1870 r.� �ie był dla Sta�isława łatwy a�i szczęśliwy.� I kupcy,
i �aukowcy �ie akceptowali go – dla jed�ych był zbyt wykształco�y, dla drugich za bardzo
związa�y z ha�dlem.� Za sprawą protekcji Rzeckiego �okulski został subiektem w sklepie pro-
wadzo�ym przez Mi�clową.� � 1871 r.� o�e�ił się z właścicielką, ju� wówczas wdową, która
zmarła w 1875 r.�, zostawiając mu cały dobytek.� Te� fakt rów�ie� był powodem przykrych
kome�tarzy.� Uwa�a�o, �e dorobek trzech pokoleń �iemieckiej rodzi�y Mi�clów łatwo przejął
�okulski, przyszedł �a gotowe.� Istot�ie sklep w dobrym pu�kcie �arszawy oraz trzydzieści
tysięcy rubli był to spory majątek.�
�okulskiego obra�ały te kome�tarze i ju� byłby się poświęcił �aukowej pasji, gdyby
�ie szczegól�e wydarze�ie, które odmie�iło jego �ycie.� Zachęco�y przez Rzeckiego, wybrał
się do teatru i tam spotkał pięk�ą pa��ę, która od razu zwróciła jego uwagę.� Była to młoda
arystokratka Izabela Łęcka.� �okulski rozumiał, �e pochodze�ie pa��y zobowiązuje go do spe-
cjal�ych starań.� �yobra�ał sobie, �e łatwiej zbli�y się do �iej, jeśli zdobędzie du�y majątek.�
Nie miał wątpliwości, �e tak dum�a wy�iosła pa��a �ie zai�teresuje się kupcem mającym sklep
i trzydzieści tysięcy gotówką.�
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Sta�isław zabrał pie�iądze i wyjechał do Bułgarii, �eby w szybki – choć ryzykow�y
– sposób zwiększyć dochody.� Sklep powierzył opiece Ig�acego Rzeckiego, wypróbowa�ego
przyjaciela.� Na dostawach �yw�ości podczas woj�y turecko-rosyjskiej zarobił ogrom�ą sumę
trzystu tysięcy rubli.� I�spiracją do tej ryzykow�ej, ale zyskow�ej, wyprawy była �adzieja �a
zdobycie serca pa��y Izabeli Łęckiej.�
Pamiętnik starego subiekta przedstawia rów�ie� losy samego autora zapisków – Ig�a-
cego Rzeckiego.� Z domu wy�iósł przejęte od ojca uwielbie�ie dla Napoleo�a.� Ojciec, daw�y
�oł�ierz, pracował w Komisji Spraw �ew�ętrz�ych.� Ig�acy zaz�ał biedy, po śmierci ojca był
wychowywa�y przez ciotkę.� Odbywał praktykę zawodową w kolo�ial�ym sklepie gala�te-
ryj�o-mydlarskim u starego Mi�cla.� Potomkowie właściciela, Fra�c i Ja�, podzielili majątek.�
Fra�c został w daw�ym sklepie, zaś Ja� zało�ył �owy – �a Krakowskim Przedmieściu (artyku-
ły gala�teryj�o-mydlarskie), który prowadził sam a póź�iej z �o�ą (Małgorzata Pfeifer).�
�ios�a Ludów 18�8 r.� sprawiła, �e pełe� ideałów Rzecki wraz z przyjacielem Augu-
stem Katzem wyruszył �a �ęgry i walczył tam przeciwko Austrii, zostając oficerem.� Do kraju
wrócił po dłu�szej tułaczce (do 185� r.� po Europie), bez Katza, który �a skutek prze�yć po
przegra�ych bitwach �a �ęgrzech popeł�ił samobójstwo.� � �arszawie Rzecki zatrud�ił się
jako subiekt u Ja�a Mi�cla, po jego śmierci został w tym sklepie i pracował u Małgorzaty a
potem u �okulskiego.� Ideały wol�ościowe pozostały mu bliskie a jego sposób myśle�ia – ro-
ma�tycz�y.� Stary subiekt liczy �a odrodze�ie się ich i �a woj�ę, która przy�iesie wol�ość tak�e
Polsce.� Marze�ia te wią�e z „małym Napoleo�kiem”, tz�.� oczekuje powrotu �a tro� dziedzica
idei Napoleo�a, który w podob�y sposób, ale bardziej skutecz�y, będzie działał �a rzecz wol-
�ości ró��ych ludów.�
Sta�isław �okulski po powrocie do �arszawy z du�ym majątkiem posta�awia zabie-
gać o rękę pa��y Izabeli Łęckiej.� Mieszka o�a wraz z ojcem w wy�ajętym ośmiopokojowym
mieszka�iu.� Łęccy utrzymują te� słu�bę (mał�eństwo: lokaj Mikołaj i kucharka A�usia) oraz
przez�aczo�e dla �iej pomieszcze�ia.� Nie zajmują lokalu we włas�ej kamie�icy.� Są o�i skoli-
gace�i z �ajlepszymi rodami.� Tomasz Łęcki był goszczo�y �a dworach europejskich (Fra�cja,
Austria, �łochy) i przed 1870 r.� du�o podró�ował wraz z córką.� Oboje są przyzwyczaje�i do
wysokiego sta�dardu �ycia, ale kłopoty fi�a�sowe zmuszają ich teraz do pew�ych ogra�iczeń.�
Izabela �ie rozumie poło�e�ia rodzi�y, �ie wie o długach zaciąga�ych przez ojca a�i o tym, �e
jej posag (wpisa�y do kupieckiej resursy) jest moc�o zagro�o�y.� Łęcki udaje �adal bogatego
arystokratę, ale pie�iądze �a bie�ące potrzeby po�ycza �awet u swojego kamerdy�era.� Nie
potrafi zrezyg�ować z wielu przyjem�ości, dóbr, �p.� du�ego mieszka�ia.� Gra w karty i od kie-
dy uprawia hazard z �okulskim, zazwyczaj wygrywa, częściowo uzupeł�iając tym sposobem
braki fi�a�sowe.�
Ko�takty Tomasza Łęckiego ze Sta�isławem �okulskim są wy�ikiem jego desperacji
– zdaje sobie sprawę, �e stracił majątek, liczy więc �a korzyst�e i�teresy prowadzo�e w kupie-
ckim gro�ie.� Uwa�a, �e kapitał �okulskiego i jego umiejęt�ości gwara�tują sukces material�y,
ale �ie uwa�a go za rów�ego sobie part�era.� Jak typowy przedstawiciel arystokracji uwa�a sie-
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
bie za kogoś lepszego.� Chce odbudować daw�ą pozycję i do tego celu potrzeb�y jest mu bogaty
kupiec.� �okulski liczy �a zbli�e�ie się z Izabelą przez układy z jej ojcem.�
�okulski, chcąc pomóc Łęckiemu, a przez to Izabeli, podejmuje decyzje, które �ara�ają
go w ko�sekwe�cji �a g�iew dum�ej pa��y.� �ydaje mu się, �e w te� sposób uzyska akceptację,
uz�a�ie, �yczliwość.� Przejmuje prawa włas�ości srebr�ej zastawy Łęckich, wartej pięć tysięcy
rubli, skupuje weksle pa�a Tomasza, wreszcie zawiązuje spółkę z udziałem arystokratów, po-
woła�ą do ha�dlu ze �schodem, zaś Łęckiemu powierza god�ość prezesa.�
Sta�isław prze�ył w przeszłości wiele trud�ych chwil (bieda, Syberia, po�i�a�ie ze stro-
�y pracow�ików u Hopfera), dlatego jest bardzo wyczulo�y �a potrzeby i��ych ludzi.� Podczas
spaceru po Powiślu, obserwuje waru�ki �ycia ludzi, rozmyśla o korzyściach, jakie przy�io-
słoby zrobie�ie prawdziwych miejskich wypoczy�kowych bulwarów �adrzecz�ych, rozwa�a
ko�iecz�ość zapew�ie�ia biedakom god�ych waru�ków bytowa�ia, mo�liwości pracy, oczysz-
cze�ia ry�sztoków i zapew�ie�ia zdrowej wody.� �okół siebie widzi ludzi wy�iszczo�ych gło-
dem, kalekich, ubra�ych w brud�e poszarpa�e łachma�y.� Ich domy są małe, skrom�e, brud�e.�
�szędzie czyha zagro�e�ie dla zdrowia: ska�o�a ściekami woda, �iezabezpieczo�e śmiet�iki,
zapach świadczący o rozkładzie szczątków orga�icz�ych i rozm�a�a�iu się bakterii.�
Na Powiślu �okulski spotyka z�ajomego furma�a, wychudzo�ego biedaka.� Daje mu
10 rubli �a święta i �akazuje zgłosić się �a Pragę po �owego ko�ia i przyjść do pracy (będzie
mógł spłacić dług i utrzymać wy�ędz�iałą rodzi�ę.� Obiecuje rów�ie� pomóc jego bratu, dró�-
�ikowi, �eby z powrotem prze�iesio�o go blisko rodzi�y, do Skier�iewic.� Biedak jest głęboko
wzruszo�y i uszczęśliwio�y.�
� sklepie �okulskiego robi zakupy baro�owa Krzeszowska, gdy wchodzi jej mą�, z
którym �yje o�a w separacji.� Krzeszowscy są uwa�a�i w �arszawie za dziwaków.� Baro�owa
chodzi ubra�a �a czar�o �a pamiątkę śmierci jedy�ej córeczki, jest osobą rozdra��io�ą, cierpi
tak�e z powodu odejścia mę�a.� O�a jest mieszcza�ką, zaś o� przedstawicielem arystokracji,
co zawsze stara się podkreślić.� Baro� rozrzut�ie zamawia w sklepie przedmioty z d�okejskimi
symbolami, co dra��i jego �o�ę.�
�okulski za wszelką ce�ę chce zwrócić �a siebie uwagę Izabeli i zaimpo�ować jej hoj-
�ością.� � �ielką Sobotę, kiedy o�a kwestuje wraz z ciotką, hrabi�ą Karolową, w kościele św.�
Józefa, składa ofiarę �a rzecz prowadzo�ej przez hrabi�ę ochro�y dla ubogich sierot.� Sta�isław
�ie kieruje się jed�ak czystymi i�te�cjami, chodzi przede wszystkim o pokaza�ie się Izabeli z
dobrej stro�y.�
Podczas wielka�oc�ego ś�iada�ia u hrabi�y spotyka śmieta�kę arystokratycz�ą �ar-
szawy.� Nie czuje się w gro�ie tych osób dobrze, chocia� większość stara się o jego względy.�
Najwa��iejszym wydarze�iem tego pora�ka jest poz�a�ie przez Sta�isława prezesowej Za-
sławskiej, uroczej staruszki, arystokratki myślącej �owymi kategoriami, która opiekuje się
bied�ymi, troszczy o szczęście bliskich i z�ajomych.� Prezesowa – jak się okazało – była kiedyś
blisko związa�a ze stryjem �okulskiego (rów�ie� o imie�iu Sta�isław).� Nie doszło do mał-
�eństwa z powodu ró��icy społecz�ej i majątkowej, ale prezesowa pozostała wier�a daw�emu
~
0
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
uczuciu, zaś pamięć o ukocha�ym pielęg�uje z �alem przez długie lata.� Jej słowa – Bywają
wielkie zbrodnie na świecie, ale chyba największą jest zabić miłość – są wyrazem jej prze�yć i
przemyśleń.� Odtąd prezesowa Zasławska sta�ie się opieku�ką �okulskiego i będzie się starała
ułatwić mu spotka�ia z Izabelą.� Pa��a Łęcka uwa�a odwiedzi�y �okulskiego u hrabi�y za
przejaw zuchwalstwa.� Jest o� dla �iej parwe�iuszem.� Ma poczucie, �e kupiec stara się ją osa-
czyć, wręcz kupić.� Zwierza się ze swoich obaw pa��ie Flore�ty�ie (damie do towarzystwa).�
Zdobywszy du�e pie�iądze �a ha�dlu �yw�ością podczas woj�y turecko-rosyjskiej,
�okulski posta�awia rozbudować swoje i�teresy.� Prze�osi sklep do du�ego lokalu (5 obszer-
�ych pomieszczeń).� Poświęce�ie sklepu jest połączo�e z efektow�ym przyjęciem dla 150 osób,
�a które przybywa warszawska elita towarzyska i ha�dlowa oraz goście z Pary�a, �ied�ia i
Moskwy.� Rzecki obawia się tak du�ych wydatków w �iepew�ych czasach.� Sam �adal prowa-
dzi pamięt�ik, w którym wspomi�a ojca, �oł�ierza �apoleońskiego, przygody podczas walki
dzielo�e z Katzem �a �ęgrzech, Ludwika Napoleo�a, który �ie potrafił wiele zdziałać, ale
przecie� zostawił sy�a – z �im Rzecki wią�e �adzieję �a lepszą przyszłość tak�e Polski.� �spo-
mi�a załama�ie Katza i jego śmierć oraz swoje woja�e: Turcja, �łochy, Fra�cja, Niemcy, A�-
glia oraz Ja�a Mi�cla – dzięki jego protekcji i wsparciu fi�a�sowemu mógł w 185� r.� wrócić
do �arszawy.� Potem przygar�ięty przez Mi�cla rozpoczął �owy etap pracy zawodowej.� Ja� i
Fra�c Mi�clowie stale się kłócili, g�iewali, ale jed�ak trzymali się razem i wspierali w wa��ych
sprawach.� Rzecki wspomi�a rów�ie� zai�teresowa�ie kobiet osobą �okulskiego.� Te� jed�ak
�ie wykazywał chęci o�e�ie�ia się.�
Rzecki opisuje subiektów zatrud�io�ych u �okulskiego: �astawio�y przeciw Żydom
Lisiecki, He�ryk Szla�gbaum – Żyd, Mraczewski – został zwol�io�y �a skutek kokietowa�ia
pa��y Łęckiej i wysła�y przez �okulskiego do Moskwy (stamtąd przywoził ró��e broszury
politycz�e), został zwole��ikiem socjalizmu jak i��y subiekt – Klej�.� Troskliwy Rzecki prag-
�ie, by �okulski się o�e�ił.� Ma dla �iego upatrzo�ą pięk�ą kobietę, matkę dziewczy�ki Helusi,
o której mę�u �ic �ie wiadomo.� Pa�i Stawska podoba się Rzeckiemu, ale roma�tycz�e usposo-
bie�ie i wiek ka�ą mu usu�ąć się w cień i ustąpić pola przyjacielowi.�
Podczas uroczystości w wielkiej sali Hotelu Europejskiego (z okazji otwarcia �owego
sklepu) Mraczewski uświadomił Rzeckiemu, �e �okulski szaleje z miłości do Izabeli Łęckiej.�
Rozmowy z przyjacielem �okulskiego, Szuma�em, Żydem, lekarzem i pasjo�atem bada�ia
włosów ludzkich, utwierdzają Rzeckiego w przeko�a�iu, �e istot�ie z �okulskim dzieją się
�iedobre rzeczy, jed�ak stary subiekt wierzy w rozsądek Stacha.�
�okulski spotyka się dyskret�ie ze swatką, pa�ią Melito�, która zdobywa dla �iego wy-
soko płat�e i�formacje dotyczące Łęckich, dowiaduje się, gdzie i kiedy będzie mo��a spotkać
Izabelę.� Sama doradza mu raczej i��e metody zdobywa�ia kobiet – �ale�y to robić �ie ofiarami,
lecz siłą.� Tymczasem �okulski odstąpił srebra, gdy Izabela oburzyła się z powodu ich zakupu
oraz podarł weksle Tomasza Łęckiego w obec�ości pa�i Melito�.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Ksią�ę, zwole��ik zbli�e�ia �okulskiego z ziemiaństwem, urządził w swoim pałacu
spotka�ie.� �iększość zgromadzo�ych zapaliła się do przedstawio�ego przez kupca pla�u spół-
ki ha�dlowej ze �schodem.�
�okulski zamierza kupić kamie�icę Łęckich, �eby pod�ieść ce�ę i zapew�ić daw�emu
właścicielowi większy dochód.� Po�iewa� chce zachować dyskrecję, w jego imie�iu zakupu
ma doko�ać stary Szla�gbaum, adwokat.� Ce�a ma zostać wywi�dowa�a przez podstawio�ych
licyta�tów z 60 do 90 tysięcy rubli.�
Do �iedaw�a powa��y i zrów�owa�o�y kupiec zachowuje się dziw�ie – prag�ąc jesz-
cze bardziej przypodobać się arystokracji, kupuje powóz, którym jeździ �a spacery, wreszcie
�abywa klacz wyścigową, która była daw�iej włas�ością baro�a Krzeszowskiego, potem jego
�o�y, zaś – według pa�i Melito� – Izabela Łęcka prag�ęła, �eby �ikt z �ich �ie miał jej w d�iu
wyścigów.� �okulski wyrzuca więc pie�iądze, byle tylko przypodobać się Izabeli.� Kupuje klacz
za 800 rubli (200 rubli zawłaszcza pośred�ik – Maruszewicz – przyjaciel baro�owej).� �okul-
ski wygrywa wyścigi.� Otrzymuje �00 rubli �agrody i osiemset za sprzeda�ą klacz.� �szystkie
pie�iądze przekazuje Izabeli �a ochro�ę.� �yzywa baro�a Krzeszowskiego �a pojedy�ek, po-
�iewa� zachował się jak imperty�e�t.� Jakkolwiek baro� jest z�a�y z dobrego strzela�ia, to
jed�ak �okulski wygrywa, ośmieszając rywala.� �szystkie te działa�ia mają słu�yć zwróce�iu
�a siebie uwagi pa��y Łęckiej.�
Tomasz Łęcki zaprasza �okulskiego �a obiad, po�iewa� jego córka chciałaby go bli�ej
poz�ać.� Łęccy wyra�ają chęć goszcze�ia �okulskiego częściej.� Kupiec stara się odtąd bywać
wszędzie tam, gdzie przychodzi Izabela.� Staje się stałym bywalcem teatru.� Izabela jed�ak czuje
się osaczo�a przez �iego, zauwa�a jego częste spojrze�ia w jej stro�ę, zasta�awia się, jakie ma
zamiary.� Uwa�a go za zuchwalca, parwe�iusza, „kupczyka”, który ośmiela się o �iej marzyć.�
Dostrzega jed�ak jego szlachet�e rysy, pięk�ą postawę, ale o�e mogłyby być ozdobą księcia, a
�ie zwykłego kupca z czerwo�ymi rękoma.� Pa��a Łęcka, którą do �iedaw�a uwa�a�o za tzw.�
dobrą partię, cierpi �a brak zai�teresowa�ia ze stro�y bogatych i dobrze urodzo�ych ko�kure�-
tów – rozeszła się pogłoska o sta�ie majątkowym rodzi�y.� Lubiła być adorowa�a, uwielbia�a,
teraz pozostał jej tylko �okulski, którego jed�ak�e �ie dopuszczała do zbyt�iej poufałości.�
Dziwił ją szacu�ek, jakim darzo�o go w środowisku ludzi i�teresów, jakim otaczał go �auko-
wiec Ochocki oraz sympatia ze stro�y prezesowej Zasławskiej.� Nie umiała oce�ić jego praw-
dziwych zalet i wielkiego uczucia, jakim ją darzył.�
Niby przypadkowe, ale w istocie zapla�owa�e przez �okulskiego spotka�ie z Izabelą
w Łazie�kach (wiadomość od pa�i Melito�, gdzie i kiedy mo��a ją spotkać) utwierdza kupca
w �adziei, �e pa��a jed�ak i�teresuje się �im.�
Żeby zrobić Izabeli przyjem�ość, �okulski wysyła �a spektakle z udziałem Rossiego,
włoskiego aktora, którego uwielbia pa��a Łęcka, z�ajomych, by wręczali mu kosztow�e pre-
ze�ty, opłaca klakierów.� Rzecki �ie mo�e uwierzyć, �eby Stach a� tak głupio mógł się zacho-
wywać.� Jeszcze większym zaskocze�iem jest dla �iego odmowa wyjazdu do Pary�a, który za-
propo�ował mu rosyjski kupiec Suzi� poz�a�y podczas pobytu �a Syberii.� �okulski rezyg�uje
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
z olbrzymiego zysku 50 tysięcy rubli, �eby być blisko ukocha�ej.� Zamierza jechać do Fra�cji
w towarzystwie Izabeli i jej ojca, co ju� wcześ�iej wstęp�ie zostało zapla�owa�e.�
Szla�gbaum kupił �a swoje �azwisko dla �okulskiego kamie�icę Łęckich.� Kupiec wy-
dał �a �ią 90 tysięcy, z�acz�ie przepłacając jej wartość, tymczasem Tomasz Łęcki uz�ał, �e
został ograbio�y, z�iszczo�y, bowiem liczył �a 120 lub chocia� 110 tysięcy rubli.� Ogrom�e
długi pochła�iają lwią część sprzeda�ej kamie�icy, zaś pozostałe �0 tysięcy Łęcki umieszcza
u �okulskiego �a wyjątkowo wysoki proce�t – 10 %.� To powi��o zapew�ić Łęckim dostat-
�ie �ycie, jed�ak Tomasz ubolewa �ad ko�iecz�ością oszczędza�ia i wyrzeczeń.� Zupeł�ie �ie
rozumie, �e udało mu się sprzedać kamie�icę wyjątkowo korzyst�ie, zaś waru�ki fi�a�sowe
oferowa�e przez �okulskiego są �adzwyczaj�e.�
Izabela �ie zdawała sobie sprawy z poło�e�ia material�ego, dopóki �ie uświadomił
jej tego stary Szla�gbaum.� �ierzyciele �achal�ie upomi�ają się o zwrot długów, czym ma się
zająć wezwa�y �okulski.� Podczas pobytu Sta�isława u Łęckich Izabelę odwiedza jej kuzy�,
utracjusz i bawidamek Starski.� � jego obec�ości rozmawiają oboje o �okulskim po a�gielsku
(�okulski od pew�ego czasu wytrwale uczył się tego języka, mod�ego w kręgach arystokra-
cji).� Pa��a mówi o Sta�isławie jako o ple�ipote�cie ojca.� Zra�io�y �okulski decyduje się w tej
sytuacji �a wyjazd do Pary�a, w związku z propozycją Suzi�a.�
Podczas �ieobec�ości �okulskiego w �arszawie Rzecki wraz z admi�istratorem �ir-
skim (rów�ie� zwole��ikiem bo�apartyzmu) odwiedza �iektórych lokatorów, m.�i�.� stude�tów,
którzy �ie regulują rachu�ków, baro�ową Krzeszowską, skar�ącą się �a sąsiadów oraz pięk�ą i
szlachet�ą pa�ią Stawską, która mieszka wraz z matką i córeczką (Rzecki jest �ią zachwyco�y
i z�owu przychodzi mu �a myśl daw�y pomysł, �e byłaby to dobra �o�a dla �okulskiego).� �
imie�iu �okulskiego posta�awia jej �awet ob�i�yć czy�sz, co czy�i w delikat�y sposób, by jej
�ie urazić.� Ma �adzieję, �e �okulski ułatwi od�alezie�ie mę�a pa�i Stawskiej, który wyjechał za
gra�icę podejrza�y o zabójstwo, lub zdobędzie jakieś i�formacje �a jego temat.�
Obowiązki �okulskiego w Pary�u ogra�iczają się do tłumacze�ia rozmów z i�tere-
sa�tami, czuwa�ia �ad Suzi�em, który zamierza doko�ać wielkich tra�sakcji (kupuje statki).�
Po�iewa� Sta�isław ma du�o wol�ego czasu, zwiedza miasto, ale te� przyjmuje dziw�ych i�-
teresa�tów, �aciągaczy.� �śród �ich jest wyjątkowy człowiek – chemik Geist, z pochodze�ia
Niemiec.� Rozpoz�aje w �okulskim desperata, domyśla się, �e chodzi o kobietę, chce go zai�-
teresować swoim wy�alazkiem, �eby zdobyć pie�iądze �a dalsze �iebezpiecz�e bada�ia.� Ju�
potrafił spreparować metal l�ejszy od wody, kolej�ym etapem ma być metal l�ejszy od powie-
trza.� �y�alazek te� otworzyłby ludzkości drogę do machi� latających.� �okulski odwiedza
Geista w jego pracow�i i �ywo i�teresuje się jego eksperyme�tami.�
� hotelowym pokoju �okulski rozwa�a swoją sytuację.� Oskar�ając poetów roma�-
tycz�ych, �e �auczyli go kochać w zgub�y dla �iego sposób, odrzuca ze złością w kąt tom
wierszy Mickiewicza.� Otrzymuje list od prezesowej Zasławskiej z zaprosze�iem do Zasławka,
gdzie ma gościć rów�ie� Izabela.� Od�ywają uczucia i �okulski �atychmiast wyrusza do �ar-
szawy, skąd udaje się do posiadłości prezesowej.�
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
� Zasławku przebywa gro�o gości prezesowej, �ie ma wśród �ich Izabeli, która docie-
ra tam z pobliskiej let�iej rezyde�cji hrabi�y Karolowej.� Ciotka zaprosiła ją �a wakacje, �eby
bli�ej z�yła się z Kaziem Starskim, który spodziewa się sporego posagu, m.�i�.� po prezesowej.�
� tym celu przyje�d�a o� do Zasławka, gdzie stara się – zrezyg�owawszy ze starań o zubo�ałą
Izabelę – zai�teresować sobą bogatą i pięk�ą wdowę, pa�ią �ąsowską.� Przebywa tam rów�ie�
stary baro�, który jest zaręczo�y z młodziutką w�uczką prezesowej, Eweli�ą.� Dziewczy�a �ie
kocha go, chodzi jej tylko o zdobycie ogrom�ej fortu�y.� Potajem�ie spotyka się z uwodzicie-
lem Starskim, co bulwersuje �okulskiego.� � Zasławku bawi rów�ie� Ochocki, zde�erwowa�y
�a samego siebie, �e mar�uje czas �a sprawy towarzyskie, zamiast zajmować się wy�alazkami.�
Pa�i �ąsowska jest kokietką, która zwraca uwagę �a �okulskiego, zabiera go �a ko��e prze-
ja�d�ki, ale po przyjeździe Izabeli orie�tuje się, jak bardzo Sta�isław ją kocha i odtąd stara się
mu pomóc, bo prag�ie, �eby był szczęśliwy.� �okulski jest pełe� u�iesie�ia, pływa z Izabelą
po stawie, rozmawia, jed�ak o�a zachowuje chłod�y dysta�s.� Towarzystwo korzysta z uroków
wsi, spacerów, jazdy ko��ej, wycieczki do Zasławia w rui�y zamku lub do lasu �a rydze.�
Na prośbę prezesowej �okulski udaje się do Zasławia i zamawia u miejscowego zdol-
�ego człowieka �ęgiełka istot�ą dla Zasławskiej usługę.� Na grobie stryja (jej daw�ego uko-
cha�ego, który zgi�ął w powsta�iu listopadowym) �ęgiełek ma wyryć fragme�t z wiersza
Mickiewicza Do M. � rui�ach zamku wysłuchuje wraz z Izabelą opowieści �ęgiełka o prze-
budze�iu cud�ej królew�y i pyta ukocha�ą pa��ę o to, czy się kiedyś obudzi, deklarując, �e
będzie cierpliwie czekał.� Odpowiedź jest �iejed�oz�acz�a.� Po �agłym wyjeździe Izabeli z Za-
sławia gości��e progi prezesowej opuszcza rów�ie� �okulski.� Zabiera z sobą do �arszawy
zdol�ego �ęgiełka, któremu prag�ie pomóc, dać pracę, by zarobił i odbudował spalo�y war-
sztat.�
Prezesowa Zasławska jest �iezwykłą staruszką.� Dotkliwie odczuła odejście od ukocha-
�ego, ale bied�iejszego człowieka.� Zawsze była troskliwa dla chłopów: kazała wybudować
�owe czworaki, dbać o schlud�y ubiór oraz kształce�ie dzieci wiejskich.� Po�adto wybudowała
ochro�ę dla dzieci i dom dla starców.�
Jest rok 1879 – stary subiekt Rzecki obawia się �owych wydarzeń politycz�ych.� � pa-
mięt�iku wyjaś�ia przebieg procesu, który pa�i Krzeszowska wytoczyła pa�i Stawskiej.� Cho-
dziło o kradzie� lalki, pamiątki po zmarłej córeczce baro�owej.� Pa�i Stawska, �ie mając stałego
zajęcia, zajmowała się w domu Krzeszowskiej reperacją ubrań i zabierała z sobą Hele�kę.�
Dziecku podobała się lalka, która potem w �iewyjaś�io�ych okolicz�ościach z�ik�ęła.� Maru-
szewicz podpatrzył ze swojego ok�a, �e bawi się taką lalką Hele�ka i tak doszło do procesu.�
Pa�i Stawska bardzo odczuła to oskar�e�ie.� Z pomocą przyszedł jej Rzecki, który wciąg�ął do
sprawy �okulskiego – lalka została kupio�a w jego sklepie.� �okulski udowod�ił, �e chodzi o
i��ą lalkę, oczyszczo�o pa�ią Stawską z zarzutów, zaś z�ik�ięcie lalki wyjaś�iła słu�ąca baro-
�owej, Marysia.� Otó� w obawie przed g�iewem pa�i Krzeszowskiej wyrzuciła stłuczo�ą przy
sprząta�iu lalkę.�
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Baro�owa Krzeszowska �ie ma łatwego �ycia ze stude�tami, którzy mieszkają �ad jej
pokojami: wylewają jej �a głowę wodę, rzucają śledzie, hałasują.� Baro�owa �ie mo�e się ich
pozbyć.� Jest przy tym ogrom�ie zawist�a i dokuczliwa, zwłaszcza pod adresem pięk�ej kobie-
ty, pa�i Stawskiej.� Kiedy zostaje właścicielką tej kamie�icy (�okulski ostatecz�ie sprzedaje
dom), zaraz daje odczuć swoją pozycję Stawskiej.�
�okulski po procesie jest stałym bywalcem w domu pa�i Stawskiej, a Rzecki ma �a-
dzieję, �e uda mu się doprowadzić do mał�eństwa tych dwojga.� Po procesie ze stude�tami o
�iepłace�ie czy�szu i zakłóca�ie spokoju lokatorom udaje się wreszcie wyeksmitować �atrę-
tów.� Baro�owa przyjmuje to wydarze�ie z ulgą.� Przygotowuje dom �a powrót mę�a, po�iewa�
wie, �e stracił ju� cały majątek i ma ogrom�e długi.�
Rzecki spotyka się w restauracji z radcą �ęgrowiczem i pa�em Szprotem.� Dowiaduje
się o pla�ach sprzeda�y sklepu �okulskiego.� Nie mo�e uwierzyć, �e mogło do tego dojść i
�e o� sam �ic o tym �ie wie.� � rozmowie z doktorem Szuma�em, który rów�ie� jest bardzo
�yczliwy �okulskiemu, dochodzi do w�iosku, �e Stacha mo�e uratować tylko związek z pa�ią
Stawską, kobietą dobrą, pięk�ą i statecz�ą.� �okulski spotyka się z pa�ią Stawską, jed�ak �ie
przestaje myśleć o Izabeli.�
Podczas kar�awału dom Łęckich z�owu był pełe� gości.� Ko�kure�ci szukający bogatej
pa��y o�ywili się, uz�ali bowiem, �e skoro �okulski się o �ią stara, zapew�e Łęccy mają jakiś
ukryty du�y majątek.� Izabela jest zadowolo�a, bryluje w towarzystwie, zaś �okulski �ie mo�e
pojąć, �e woli o�a kompleme�ty bawidamków od jego prawdziwego i ofiar�ego uczucia.�
�ęgiełek zdobył �owe umiejęt�ości i posta�owił wrócić do Zasławia, by otworzyć
warsztat.� Niedługo potem o�e�ił się z pa��ą Maria��ą (dziewczy�ą, której �okulski pomógł
wydostać się z prostytucji) – oboje mieszkali w pobli�u �ysockich.� �ęgiełek wiedział o prze-
szłości dziewczy�y, ale rozumiał, �e to bieda wypędziła ją �a ulicę (póź�iej jed�ak – kiedy
przyz�ała, �e miała ko�takt ze Starskim – �abrał do �iej �iechęci).�
Baro� Krzeszowski wrócił do �o�y, zaś o�a płaciła jego długi i z ulgą oddała mu za-
rządza�ie kamie�icą.� Dość szybko wy�ajął wol�e po stude�tach mieszka�ie i okazało się, �e
oddał je daw�ym męczącym lokatorom.� �yjaś�iła się te� sprawa sprzeda�y klaczy – baro�
dowiedział się, �e �okulski �abył ją za osiemset rubli – stało się jas�e, �e Maruszewicz oszukał
Krzeszowską.�
Umiera prezesowa Zasławska, jed�ak �okulski �ie jedzie �a pogrzeb, chocia� jest pe-
łe� szacu�ku dla staruszki.� Spadkobiercy są rozczarowa�i – prezesowa i tym razem pomyślała
przede wszystkim o dobroczy��ości.� �yko�awcami jej testame�tu są ksią�ę, baro� Dalski i
Ochocki (rodzi�a będzie podejmowała stara�ia o u�iewa��ie�ie zapisu), którzy zadbają o wier-
�ą realizację woli pa�i Zasławskiej.�
Łęcki przeko�uje Izabelę do �okulskiego i o�a zaczy�a go traktować jako jed�ego z
adoratorów, ciągle zachowując w ko�taktach z �im chłód i dysta�s.� �spól�ie pla�ują wyjazd
do Krakowa, gdzie Izabela chce odwiedzić schorowa�ą ciotkę.� �okulski zamawia wago�.� Do
jadących dołącza się Starski.� Podczas podró�y �okulski przysłuchuje się rozmowie po a�giel-
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
sku, �ie zdradzając, �e rozumie jej se�s, i przygląda się Izabeli, która pozwala się kokietować i
zachowuje zbyt swobod�ie.� Podczas postoju w Skier�iewicach prosi ko�duktora o to, by uda-
wał, �e wręcza mu telegram.� Łęckim wyjaś�ia, �e musi wracać do �arszawy.�
�okulski czuje się zdradzo�y i oszuka�y, w desperacji próbuje popeł�ić samobójstwo,
rzucając się pod pociąg.� Ratuje go �ysocki – dró��ik, któremu pomógł kiedyś w prze�iesie�iu
się do pracy w Skier�iewicach.� Sta�isław �ie jest zadowolo�y, �e został uratowa�y.� �raca do
�arszawy w strasz�ym sta�ie – zmęczo�y, brud�y, smut�y.�
Nie z�ajdując satysfakcji w pracy, �okulski dopeł�ia ostat�ich ustaleń związa�ych ze
sprzeda�ą sklepu He�rykowi Szla�gbaumowi, zabezpiecza przyszłość Rzeckiego, który jed-
�ak�e �ie mo�e poradzić sobie bez daw�ych obowiązków, zapada w chorobę i odrętwie�ie.�
Opiekuje się �im doktor Szuma�, który stwierdza problemy z sercem.� Rzecki przekazuje �o-
kulskiemu opi�ie o �im krą�ące �a mieście.� Ludzie zarzucają mu lekkomyśl�e sprzeda�ie skle-
pu Żydowi i domyślają się, �e zrezyg�uje rów�ie� ze spółki powoła�ej do ha�dlu ze �scho-
dem.� Sta�isław �ie zaprzecza.� Rzecki wyobra�a sobie, �e �okulski zamierza wdać się w wielką
politykę lub udać się do Geista i poświęcić �auce.�
�yjaś�ia się, co się stało z Ludwikiem Stawskim.� Otó�, �ie �yje, zaś pa�i Stawska
jest osobą wol�ą.� �okulski jed�ak �ie zamierza się z �ią wiązać, po�iewa� jej �ie kocha i �ie
chciałby jej skrzywdzić.�
Zastrze�e�ia do postawy �okulskiego zgłasza ksią�ę, który �ie wyobra�a sobie spółki
z Żydami.� Sta�isław wybucha g�iewem, �e zawsze był traktowa�y jako ktoś gorszy, �e ary-
stokracja doce�iała tylko jego umiejęt�ości prowadze�ia i�teresów, ale mu �ie ufała, bo dla
�iej lepszy jest ka�dy leń i utracjusz z wysokim pochodze�iem �i� człowiek cię�ko pracujący
i bogaty, ale z �i�szej warstwy.� Na zebra�iu udziałowców spółki ku rozgorycze�iu zebra�ych
�okulski wycofuje się z i�teresów, zaś jego miejsce zajmuje He�ryk Szla�gbaum.�
�okulskiego odwiedza Ochocki, który opowiada mu między i��ymi o swoich proble-
mach z wprowadza�iem �owości, o braku zrozumie�ia dla �auki i chęci wyjazdu za gra�icę,
by tam ko�ty�uować prace.� Mówi rów�ie� o przeszkodach w realizacji testame�tu prezesowej
ze stro�y wydziedziczo�ej rodzi�y.� �okulski rozpościera przed �im mo�liwości współpracy z
Geistem, ge�ial�ym dziwakiem.� Obiecuje pomóc Ochockiemu w załatwie�iu spraw fi�a�so-
wych, by mógł swobod�ie i szybko wyjechać.� Dowiaduje się rów�ie� o rozwodzie, do jakiego
dą�y baro�, przeko�awszy się o roma�sie młodej �o�y ze Starskim.� �okulski ma satysfakcję,
�e ta, która oszukiwała baro�a, zosta�ie bez pie�iędzy i w �iesławie.�
Pa�i �ąsowska stara się przeko�ać �okulskiego do powrotu do Izabeli.� Opowiada, jak
pa��a Łęcka cierpi z powodu jego obojęt�ości, jed�ak �okulski �ie chce ju� o �iej słyszeć.�
Rzecki zapisuje w swoim pamięt�iku pogłoskę o śmierci Ludwika Napoleo�a w Afryce.�
Tym sposobem legły w gruzach jego marze�ia o �owym Napoleo�ie, który doko�a zasad�i-
czych zmia� w Europie i przy�iesie wol�ość tak�e Polsce.� Przejmuje się te� losem �okulskie-
go, który �agle wyjechał.� Po zlikwidowa�iu i�teresów zapowiedział, �e udaje się do Suzi�a do
Moskwy.� � mieście mówi się, �e zba�krutował.� Rzecki bardzo martwi się brakiem wiadomo-
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
ści od Stacha.� Nie mógł pojąć, o co w tym wszystkim chodzi.� Zasta�awiał się, czy �okulski z
Ochockim �ie zejdą się w Pary�u.�
Izabela – według Ochockiego – �a skutek �ieroztrop�ego postępowa�ia straciła ostat-
�iego adoratora, czym doprowadziła ojca do śmiertel�ego ataku apopleksji.� Niedługo potem
zdecydowała się wstąpić do zako�u.�
Z czasem okazało się, �e �okulski odpowied�io zadyspo�ował pozostawio�ymi pie-
�iędzmi, speł�ił obiet�icę da�ą Ochockiemu, wspomógł fi�a�sowo osoby, którymi wcześ�iej
się opiekował, m.�i�.� �ęgiełka.� Pozostawił testame�t, w którym prosił o przyjęcie darów jak od
zmarłego.� Z listu �ęgiełka do �okulskiego Rzecki dowiedział się o tym, �e Stach był w zamku
tego d�ia, gdy �astąpił wybuch.� Nawet podejrzewa�o, �e gruz go zasypał, ale poszukiwa�ia �ie
przy�iosły rezultatu.� Szuma� podejrzewa, �e �okulski się tam zabił jak prawdziwy roma�tyk.�
Kome�tarze �a jego temat wśród z�ajomych przybijają i tak ju� udręczo�ego Rzeckiego.�
Stary subiekt jest wytrąco�y z rów�owagi, brakuje mu przyjaciela i pracy.� Ma coraz
większe kłopoty ze zdrowiem.� Podczas �oc�ego pobytu w sklepie uruchamia zabawki i, ob-
serwując je, zasta�awia się �ad ludzkim losem: Marionetki!... Wszystko marionetki!... Zdaje
im się, że robią, co chcą, a robią tylko, co im każe sprężyna, taka ślepa jak one... Orie�tuje
się, �e Szla�gbaum ka�e go śledzić i podejrzewa o złodziejstwo.� Jest tym bardzo poruszo�y i
dotk�ięty.� Pisze list do pa�i Stawskiej, która jakiś czas temu opuściła �arszawę, by wróciła i
weszła z �im w spółkę.� �yszła za mą� za Mraczewskiego.� Rzecki zamierzał otworzyć sklep i
ko�kurować ze Szla�gbaumem.� � drugim liście, daw�emu druhowi Lisieckiemu propo�ował
powrót do kraju i pracę subiekta.�
Następ�ego d�ia z�alazł Rzeckiego słu�ący, który przy�iósł mu obiad.� Sprowadzo�y
doktor Szuma� stwierdził zgo�.� Ochocki posta�awia bezzwłocz�ie jechać za gra�icę.� Losy
bohaterów rozstrzygają się – jak zauwa�a Szuma� – �iepomyśl�ie dla kraju: jed�i gi�ą, i��i
wyje�d�ają – Któż tu w końcu zostanie?... – pyta dramatycz�ie stary doktor.� Na to jed�ogłoś�ie
odpowiadają Maruszewicz i Szla�gbaum: My! Gorzkie zakończe�ie utworu wyjaś�ia wiele
spraw dotyczących postaci, jed�ak w sprawie głów�ego bohatera �arrator �ie podaje ostatecz-
�ego i jed�oz�acz�ego wyjaś�ie�ia (kompozycja otwarta – �ie ma pew�ości, czy �okulski
zgi�ął).�
Przegląd wątków
Główny wątek został os�uty wokół spraw i zdarzeń dotyczących postaci kupca gala�-
teryj�ego, Sta�isława �okulskiego.� � toku akcji jest o� ju� dojrzałym mę�czyz�ą, któremu
dobrze wiedzie się w i�teresach, ale z�acz�ie gorzej w sprawach osobistych.� Losy �okulskiego
wyz�aczają dwie sprawy: i�teresy i miłość do Izabeli Łęckiej.� � pierwszej sferze bohater jest
zdecydowa�ie pozytywistycz�ym typem osobowości, w drugiej pozostał w kręgu roma�tycz-
�ych marzeń i osobistej tragedii.� Poza wydarze�iami w �yciu �okulskiego, ujaw�io�ymi w
toku akcji, czytel�ik poz�aje jego przeszłość (dzieje się tak za sprawą zapisków pamięt�ikar-
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
skich Rzeckiego): trudy zdobywa�ia wiedzy i utrzyma�ia się, walka w powsta�iu stycz�io-
wym, pobyt �a Syberii, problemy z od�alezie�iem się w środowisku warszawskim po powrocie
z wyg�a�ia, pierwsze mał�eństwo i rozwój działal�ości ha�dlowej w sklepie przejętym po
zmarłej �o�ie.� Okres przedakcji jest bardzo istot�y dla zrozumie�ia sposobu myśle�ia i zacho-
wań bohatera.�
Wątki poboczne w tak obszer�ej powieści są dość licz�e, wymie�imy jed�ak tylko �aj-
bardziej z�aczące dla całościowej wymowy dzieła.� Przez cały tekst z wątkiem głów�ym prze-
plata się rów�oległa �arracja pierwszoosobowa w prowadzo�ym przez Ignacego Rzeckiego
pamięt�iku.� Głów�ie z �iego oraz z relacji dotyczącej bie�ącej akcji (głów�y �arrator wszech-
wiedzący) mo��a się dowiedzieć o losach, poglądach, charakterze starego subiekta.� �okół
spraw z �im związa�ych os�uty jest, ciąg�ący się przez całą powieść z�acz�ej ra�gi wątek
pobocz�y.� I�teresująca jest opowieść o losach i �aukowych pasjach Ochockiego.� Poz�ajemy
rów�ie� dzieje z�acz�ych rodów arystokratycz�ych �a przykładach ró��ych bohaterów, m.�i�.�
Łęckich, prezesowej Zasławskiej, Starskiego, pa�i �ąsowskiej, oraz szlacheckich, pa�i Staw-
skiej czy szczegól�ego związku arystokraty i mieszcza�ki – państwa Krzeszowskich.� Po�adto
�arrator ujaw�ia losy biedoty �a przykładzie �ysockich, �ęgiełka oraz rodzi�: �iemieckiej
– Mi�clów, �ydowskiej – Szla�gbaumów i i�teresującego, �ietypowego w poglądach, Żyda
– doktora Szuma�a.�
�śród licz�ych epizodów wypeł�iających stro�y powieści �a uwagę zasługuje kilka o
wielkim z�acze�iu dla wymowy utworu.� Jed�ym z �ich jest wspom�ia�y ju� proces o kradzie�
lalki, wytoczo�y pa�i Stawskiej przez baro�ową Krzeszowską.� Ma o� ścisły związek z tytułem,
po�adto zbli�a do siebie pa�ią Stawską i �okulskiego, który bywa odtąd stale jej gościem, co
budzi �adzieje Rzeckiego �a stały związek tych dwojga.� �iele humoru i okazji do bli�szego
przedstawie�ia baro�owej Krzeszowskiej wprowadzają awa�tury ze stude�tami, opor�ymi w
płace�iu za mieszka�ie lokatorami, dokuczającymi z�erwicowa�ej i kapryś�ej kobiecie.� Nie
bez z�acze�ia dla domysłów o losie �okulskiego, który �agle opuścił �arszawę jest wcześ�iej
przedstawio�a działal�ość Geista, Niemca, chemika pracującego w Pary�u.�
Powieść Prusa jest długa i zło�o�a z wielu wątków i epizodów.� Dzięki owej wielości
spraw czytel�ik dowiaduje się o �yciu w ówczes�ej �arszawie, o marze�iach i doko�a�iach
�aukowców, wyglądzie sklepów i orga�izacji ha�dlu, strukturze społecz�ej, stosu�ku Polaków
do Żydów oraz o m�iej i bardziej odległej przeszłości, która w istot�y sposób rzutuje �a aktu-
al�e losy bohaterów.�
Czas i miejsce akcji
Akcja utworu toczy się w dobie pozytywizmu i obejmuje �iecałe dwa lata: od początku
1878 do paździer�ika 1879 roku.� Natural�ą ko�sekwe�cją takiego umiejscowie�ia w czasie jest
przedstawie�ie w utworze ludzi repreze�tujących charakterystycz�y dla tej epoki sposób my-
śle�ia.� Po�adto ukaza�i są bohaterowie starszego pokole�ia, którzy w tym czasie są ju� dojrza-
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
łymi i starszymi ludźmi, aktyw�ymi �a ró��e sposoby w �owych realiach, ale �ie rezyg�ujący z
daw�ych ideałów.� Powieść odwołuje się rów�ie� do odleglejszych czasów we wspom�ie�iach
osób i wydarzeń wa��ych dla peł�ego zrozumie�ia aktual�ych problemów i sta�owisk.�
Pamiętnik starego subiekta, przeplatający tekst akcji głów�ej, obejmuje długi okres
od 18�0 r.�, z akce�tem ilościowym �a prze�ycia w okresie �ios�y Ludów (18�8 r.�).� Rzecki
ustosu�kowuje się do wydarzeń daw�ych, prowadzi swoje zapiski dość systematycz�ie, by �a
ko�iec szczegółowo a�alizować sytuację politycz�ą w Europie i sprawy bezpośred�io go doty-
czące – losy przyjaciela �okulskiego uwikła�ego w ryzykow�ą miłość.�
Zdarzają się te� przeskoki w przeszłość we wspom�ie�iach postaci, �p.� prezesowa Za-
sławska przypomi�a sobie okres sprzed powsta�ia listopadowego, gdy ją i Sta�isława �o-
kulskiego (stryja głów�ego bohatera) łączyło płomie��e uczucie.� Szeroko pojęta przedakcja
obejmuje więc około 50 lat.�
Głów�ym miejscem akcji jest w utworze �arszawa.� Czytel�ik zapoz�aje się ze szcze-
gółami topografii, dowiaduje się o wyglądzie arystokratycz�ych salo�ów, ale te� o waru�kach
�ycia �ędzarzy z Powiśla, o wyglądzie sklepów i oferowa�ym asortyme�cie towarów, o środ-
kach komu�ikacji, jadłodaj�iach, rozrywkach (�p.� wyścigi ko��e, spacery po Łazie�kach, teatr)
i wielu i��ych eleme�tach budujących wyobra�e�ie o ówczes�ym charakterze tego miasta.�
Akcja prze�osi się �a pewie� czas do Pary�a, gdzie �okulski wraz z Suzi�em zała-
twiają i�teresy.� Tu rów�ie� mo��a wiele dowiedzieć się o ró��ych przejawach �ycia, poz�ać
rozrywki, i�teresy, hochsztaplerów i wybit�ego �aukowca.� Pary� został ukaza�y jako miasto
o wielkim rozmachu i wszechstro��ości, otwarte �a ró��e pomysły, chęt�ie przyjmujące �a-
ukowców i oszustów, ludzi wytę�o�ej pracy i �ąd�ych rozrywek.�
�raz z �okulskim czytel�ik odbywa te� podró� do Zasławka, gdzie arystokratycz�a
śmieta�ka bawi w gości�ie u prezesowej Zasławskiej.� Dzięki temu mo��a z bliska obserwować
styl �ycia tej sfery i rozwój relacji między kupcem i pa��ą Łęcką.� Stamtąd towarzystwo udaje
się do Zasławka, do malow�iczych rui� zamku, pamiętających spotka�ia prezesowej ze Sta�i-
sławem �okulskim.�
Powieść o trzech pokoleniach
� toku akcji Lalka przedstawia wyci�ek z okresu pozytywizmu, ale świadome �ycie
wielu bohaterów obejmuje okres dłu�szy.� Mo��a mówić o tym, �e jest to dzieło przedstawia-
jące losy trzech pokoleń bohaterów: roma�tyków, ludzi okresu przełomu pozytywistycz�ego
oraz pozytywistów.� Ich sposób pojmowa�ia spraw �arodu i świata, aktyw�ości zawodowej,
miłości jest więc zró��icowa�y.�
Powieść zalud�ia spora grupa postaci z ró��ych sfer i środowisk, ale mo��a uszerego-
wać je w kluczu pokole�iowym.� Podchodząc do zagad�ie�ia w taki sposób, otrzymalibyśmy
licz�e zastępy przedstawicieli ka�dej ge�eracji.� �arto sobie uświadomić, jakie postaci do �ich
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
�ale�ą.� Spośród �ich dokład�iejszemu oglądowi poddamy trzech �ajbardziej wybijających się
w utworze bohaterów: Rzeckiego, �okulskiego i Ochockiego (por.� kolej�e rozdziały).�
Romantyków repreze�tuje starsze pokole�ie postaci ukaza�ych w toku akcji oraz bo-
haterowie z okresu przedakcji, ju� �ie�yjący, o których się tu wspomi�a.� Nale�y do �ich stryj
Sta�isława �okulskiego, �oszący takie samo imię, który walczył przed laty w powsta�iu listo-
padowym i zgi�ął.� Po�adto prze�ył �iespeł�io�ą miłość – uczucie do bogatej pa��y, póź�iej-
szej prezesowej Zasławskiej.� Zgod�ie z podstawowymi rysami bohatera roma�tycz�ego jego
losy wyz�acza walka o �iepodległość i miłość, która �ie mogła połączyć zakocha�ych z powo-
du ró��icy społecz�ej między �imi.� Smut�e �ycie wiedzie te� jego ukocha�a, stale pamiętająca
o daw�ym afekcie, mająca wyrzuty z powodu „zabicia miłości”.�
�alkę o wol�ość w myśl idei i�ter�acjo�alizmu podejmowali dwaj przyjaciele: August
Katz i Ig�acy Rzecki (�ios�a Ludów 18�8 r.�, �ęgry).� Pierwszy zgi�ął śmiercią samobójczą
załama�y klęską, zaś drugi wiódł tułacze �ycie, �ie o�e�ił się z powodu przeszkód dzielących
go z ukocha�ą, zaś teraz ustępuje pola �okulskiemu, troszcząc się o �iego i o pa�ią Stawską,
którą kocha.� Rzecki jest marzycielem w polityce, idealistą, który �ie potrafi odstąpić od daw�e-
go sposobu myśle�ia i stale oczekuje �a �owego Napoleo�a.�
Ge�eracja przełomu romantyzmu i pozytywizmu to pokole�ie czterdziestolatków, ale
trzeba pamiętać, �e większość bohaterów dostosowała się do �owego sposobu myśle�ia lub
zatrzymała przy poprzed�im.� Biorąc pod uwagę tylko wiek postaci, mo��a by uz�ać, �e �ale�ą
do gro�a łączącego eleme�ty roma�tycz�e i pozytywistycz�e, jed�ak �ajwa��iejszy jest model
działa�ia, podejście do uczuć, do przyszłości �arodu – w tym se�sie �ajbardziej wyrazistym
bohaterem przełomu epok jest Sta�isław �okulski – marzyciel i idealista w miłości a przy tym
tyta� pracy, który a�ga�uje się w ha�del, potrafi zarabiać du�e pie�iądze, popiera rozwój �auki
i doce�ia rolę wykształce�ia.�
Szeregi pozytywistów zasilają ludzie młodsi od �okulskiego, którzy zdecydowa�ie
odrzucili roma�tycz�e dylematy uczuciowe, bardziej sta�owczo �ie zgadzają się �a ko�we-
�a�se społecz�e utrud�iające związki emocjo�al�e lub karierę zawodową, a�ga�ujący się �ie
w walkę, ale i w pracę �a rzecz pod�osze�ia ogól�ego poziomu �ycia (skala jed�ostkowa i
społecz�a), w działal�ość charytatyw�ą, tworze�ie miejsc pracy dla i��ych.� Stawiają o�i �a
rozwój �auki i postęp tech�icz�y.� Sami zdobyli wykształce�ie i rozumieją potrzebę oświaty �a
szerszą skalę.� Są gotowi wspierać i�icjatywy �aukowe.�
Do tego gro�a, obok przedstawio�ego �i�ej �aukowca Julia�a Ochockiego, �ale�ą psot-
�i, ale burzący ko�we�a�se stude�ci medycy�y, sąsiedzi baro�owej Krzeszowskiej, którzy są
zwole��ikami tre�dów socjalistycz�ych (podob�ie jak daw�y subiekt Klej�).� Po�adto są to
licz�i kupcy (Polacy i Żydzi), subiekci, adwokaci oraz przedstawiciele skraj�ej biedoty, którzy
zapew�iają sobie przez pracę god�e �ycie, �p.� �ęgiełek, pa��a Maria��a, �ysocki.� Do tego
gro�a mo��a rów�ie� zaliczyć kobiety podejmujące zajęcia zarobkowe w celu utrzyma�ia ro-
dzi�y (�ieśmiałe przejawy ruchu ema�cypacji kobiet) – �p.� pa�i Stawska oraz „wysadze�i z
siodła” przedstawiciele daw�ej szlachty, którzy zreformowali swoje poglądy, wykazują się ak-
~
0
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
tyw�ością, zdol�ością do działa�ia, podejmują pracę – oprócz �okulskiego, �p.� admi�istrator
�irski.�
Romantyk Ignacy Rzecki
Pierwsze z wymie�io�ych pokoleń �ajbardziej wyraziście obrazuje �ycie i sposób my-
śle�ia Ig�acego Rzeckiego.� O jego poglądach, daw�ej i obec�ej działal�ości �ajwięcej mówi o�
sam – wypowiadając się w formie pamięt�ika.� Stary subiekt dochodził do swojej obec�ej po-
zycji w sklepie �okulskiego przez długotrwałe mozol�e wielolet�ie zajmowa�ie się ha�dlem.�
Urodził się w środowisku miejskiego proletariatu.� Jego ojciec, woź�y, �ie mógł mu zapew�ić
wygod�ego startu w dorosłość, ale zaszczepił w �im ideę bo�apartyzmu.� �ielki szacu�ek,
wręcz miłość do Napoleo�a Ig�acy wy�iósł więc z domu.�
�ychowa�y w duchu patriotycz�ym, jako młody człowiek, Ig�acy wziął udział wraz
z przyjacielem Augustem Katzem w walkach �a tere�ie �ęgier podczas �ios�y Ludów 18�8
r.� �alcząc w duchu i�ter�acjo�alizmu, „za wol�ość �aszą i waszą”, �iejed�okrot�ie był w
opałach.� Sprzyjał rów�ie� powsta�iu stycz�iowemu 186� r.�, po�iewa� przyświecała mu idea
wol�ości.�
Mi�ęło wiele lat od czasów, kiedy Napoleo� Bo�aparte prowadził zwycięski pochód
przez Europę, jed�ak Rzecki �adal marzy o powtórze�iu tamtych chwil, które z�a z opowieści
ojca.� Oczekuje, �e duch bo�apartyzmu odrodzi się, kiedy �a tro� fra�cuski wstąpi potomek
Napoleo�a, obec�ie chłopiec kształcący się w A�glii.� Stary subiekt jakby zatrzymał się w my-
śle�iu o �iepodległości Polski w epoce poprzed�iej.� Nie bierze pod uwagę �owych realiów,
skutków kolej�ych klęsk, jakie osłabiły �aród.� Jest �adal marzycielem politycz�ym, zaś swoją
�aiw�ość dostrzega dopiero przed śmiercią, co jeszcze bardziej pogrą�a go w chorobie i przy-
spiesza mome�t odejścia.�
Ig�acy Rzecki to postać kryształowo uczciwa, szlachet�a i peł�a dobrotliwej �yczliwości
dla i��ych.� Otacza opieką młodego �okulskiego, który dopiero stawia pierwsze kroki w pracy
zawodowej.� Troszczy się o młodszego przyjaciela, cieszy jego sukcesami i martwi potk�ięcia-
mi.� Solid�ość Rzeckiego doce�ia ju� stary Mi�cel, ułatwiając mu powrót z tułaczki, a potem
�okulski, który zostawia pod jego opieką wszelkie sprawy związa�e z prowadze�iem sklepu.�
Zaa�ga�owa�ie w pracę sprawia, �e Rzecki �ie stara się o pom�o�e�ie włas�ych dochodów,
�ajwa��iejsze jest dla �iego dobre wyko�ywa�ie obowiązków: pu�ktual�ość, solid�ość, odpo-
wiedzial�ość, uczciwość.� Nie ma za co kupić sklepu, gdy �okulski decyduje się �a sprzeda�,
i w te� sposób traci to, co było istotą wielu lat jego �ycia.� Odsu�ięcie od prowadze�ia sklepu i
podejrze�ie o kradzie� wywołuje problemy ze zdrowiem i przyspiesza śmierć Rzeckiego.�
Ig�acy Rzecki to rów�ie� roma�tyk w miłości.� Jest starym kawalerem, który �ie uło�ył
sobie �ycia z ukocha�ą kobietą �a skutek przeszkód zew�ętrz�ych, a potem długo �ie i�tereso-
wał się �ad�ą i��ą.� Uczucie do pa�i Stawskiej, którą bohater idealizuje pod ka�dym względem,
jest spóź�io�e.� Rzecki �ie podejmuje starań, by zwrócić jej uwagę �a siebie – od razu zakłada,
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
�e z �im �ie byłaby szczęśliwa, bardziej troszczy się o �ią samą i o �okulskiego, któremu chce
pomóc, �i� o siebie i swoją przyszłość.� � tej sferze spraw Rzecki jest �aiw�y i skrom�y, �ie
wierzy w swoje mo�liwości i atuty, usuwa się w cień, ustępując miejsca i��emu.� Jako roma�tyk
jest z góry skaza�y �a �ieszczęśliwą miłość i rezyg�uje ze związku, chocia� jest o� real�y i
mógłby mu przy�ieść szczęście.�
Roma�tyzm Rzeckiego przejawia się w sprawach politycz�ych i w miłości.� Jest to bo-
hater samot�y, �aiw�y, subtel�y, skrom�y, zdol�y do poświęceń, patriota aktyw�ie a�ga�ujący
się w walkę o szczęście ojczyz�y.� Nie rozumie o� �owoczes�ego sposobu myśle�ia i działa-
�ia.� Bezwzględ�y kapitalizm repreze�towa�y przez He�ryka Szla�gbauma jest mu całkowi-
cie obcy.� Nie przyjmuje te� �owych tre�dów i mód, takich jak socjalizm czy bałwochwalcze
schlebia�ie pseudoartystom lub popisy rozrzut�ości dla zdobycia serca kobiety.� Rzecki jest
bardzo przywiąza�y do przeszłości – świadczy o tym potrzeba zapisywa�ia ró��ych faktów, by
po latach do �ich wracać.� Pamięt�ik ujaw�ia rów�ie� skło��ość do wspom�ień; stale przewija
się w �im osoba Katza, walki �a �ęgrzech, marze�ia o �iepodległości osiąg�iętej za sprawą
�owego Napoleo�a.� Rzecki to postać sympatycz�a, peł�a dobrodusz�ości i staroświeckiego
wdzięku, która czasem dra��i �aiw�ością, ale urzeka roma�tycz�ym, peł�ym delikat�ości i
marzeń, podejściem do �ycia.�
Stanisław Wokulski – romantyk i pozytywista
Jak ju� wcześ�iej wspom�ieliśmy, �okulski jest repreze�ta�tem pokole�ia przełomu
roma�tycz�o-pozytywistycz�ego.� Za takim rozstrzyg�ięciem przemawia jego wiek, typ uczu-
ciowości, zaa�ga�owa�ie zawodowe.� Roma�tycz�e eleme�ty jego biografii to walka �iepodle-
głościowa w 186� r.�, której skutkiem była wywózka �a Syberię, ukształtowa�a przez literaturę
roma�tycz�ą �ieszczęśliwa miłość do arystokratki, skło��ość do samobójstwa.� �śród pozyty-
wistycz�ych mo��a wymie�ić potrzebę kształce�ia się, fascy�ację �auką i wy�alazkami, zdol-
�ość do prowadze�ia i�teresów, której dowodem jest z�acz�a fortu�a, pomoc potrzebującym
polegająca �a dawa�iu im zatrud�ia�ia lub ułatwie�iu zdobycia pracy.�
Dla zrozumie�ia zło�o�ości postaci Sta�isława �okulskiego prześledźmy koleje jego
losu, które zdradza �arrator oraz Ig�acy Rzecki w swoim pamięt�iku.�
Biografia Wokulskiego. Sta�isław �okulski pochodzi z tzw.� „dobrej szlachty” (słowa
prezesowej Zaslawskiej), ale rodzi�a straciła majątek – mo��a się domyślać, �e chodziło o
ko�fiskatę w wy�iku zaa�ga�owa�ia politycz�ego (wiadomo, �e stryj był powstańcem).� Z tego
powodu Sta�isław �ie mógł liczyć �a pomoc rodzi�y i musiał sam zadbać o swoją przyszłość.�
Zatrud�ił się w wi�iar�i u Hopfera, gdzie był pomoc�ikiem kel�era, chłopcem �a posyłki i
zarazem obiektem drwi� z powodu jego skło��ości do ksią�ek.� Ju� podczas pracy u Hopfera i
potem, gdy mieszkał u Rzeckiego, �okulski kształcił się i ostatecz�ie dopiął celu – rozpoczął
studia w Szkole Głów�ej, które musiał przerwać, a�ga�ując się w działal�ość ko�spiracyj�ą
– jej uwieńcze�iem był udział w powsta�iu stycz�iowym.� � te� sposób Sta�isław ko�ty�uo-
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
wał rodzi��e tradycje.� Skaza�y �a zsyłkę �a Syberię, wykorzystał te� czas �a dalsze kształce-
�ie się.� Osiąg�ął �awet z�acz�e i wymier�e sukcesy, których dowodem są dyplomy uz�a�ia
towarzystw �aukowych i listy �aukowców.�
Jak widać, pierwszy etap świadomego �ycia �okulskiego wyz�aczają dwie istot�e
sprawy: walka o �iepodległość i zdobywa�ie wiedzy.� Pierwsza jest związa�a z duchem roma�-
tyzmu, druga jest ju� zapowiedzią �owego modelu �ycia.�
Po powrocie z wyg�a�ia �okulski prze�ywał rozterki dotyczące przyszłości.� Naukow-
cy traktowali go jak ha�dlowca, zaś ludzie z tego kręgu �ie akceptowali jego �aukowych osiąg-
�ięć.� Chocia� �okulski �igdy �ie odwrócił się od �auki, to jed�ak przestał zajmować się �ią
czy��ie i zatrud�ił się w sklepie Ja�a Mi�cla.� �a��ymi wydarze�iami w jego �yciu było mał-
�eństwo z wdową po pry�cypale a potem przejęcie sklepu �a włas�ość po jej śmierci.� Skończył
się etap biedy, zaczął czas samodziel�ości zawodowej.� Jakkolwiek Sta�isław �okulski dotkli-
wie odczuwał kome�tarze, �e korzysta z dorobku Mi�clów, to jed�ak udowod�ił sobie samemu
i społeczeństwu �arszawy, ile jest wart – z�acz�ie pom�o�ył majątek.�
Zwrot�ym pu�ktem w biografii �okulskiego było ujrze�ie w teatrze pięk�ej młodej
arystokratki, Izabeli Łęckiej.� Chęć zwróce�ia �a siebie uwagi, zaimpo�owa�ia i rozkocha�ia
w sobie pa��y Łęckiej stała się odtąd motorem wielu działań Sta�isława.� �stępem do �ich
był ryzykow�y wyjazd do Bułgarii, by dorobić się majątku �a ha�dlu �yw�ością (dostawy dla
wojska podczas woj�y rosyjsko-tureckiej).� Giga�tycz�y zarobek przy�osi �okulskiemu opi�ię
człowieka bardzo bogatego i daje mo�liwość dalszego i�westowa�ia i pom�a�a�ia dochodów.�
Nadzwyczaj�y tale�t do i�teresów i zdobyte wcześ�iej doświadcze�ie sprawiają, �e
�okulski z�acz�ie rozbudowuje swoje ha�dlowe i�teresy, rozwija sklep, zakłada spółkę do
ha�dlu ze �schodem, która przy�osi udziałowcom ogrom�y proce�t dochodu.� �okulski za
wszelką ce�ę stara się zaimpo�ować Izabeli i zbli�yć do �iej i jej ojca.� � dyskret�y sposób
wspomaga zubo�ałą rodzi�ę, by dać ukocha�ej mo�liwość wygod�ego �ycia, jed�ak jest przez
Łęckich traktowa�y jako kupiec, ple�ipote�t, czasem jako przyjaciel, �ie zaś jako pote�cjal�y
ka�dydat do ręki Izabeli.� Z czasem �a taką pozycję �okulskiego przystaje ojciec pa��y, ale o�a
sama gardzi adoratorem, �azywa go parwe�iuszem.�
Łęccy prowadzą z �okulskim swoistą grę, która ma �a celu zjed�a�ie go z powodu
i�teresów, ale o� odbiera ka�dy gest jako sza�sę zdobycia Izabeli.� Spotykają go z tego powodu
ogrom�e przykrości i upokorze�ia.� Sta�isław próbuje się wyrwać z sideł uczucia, wyje�d�a w
i�teresach do Pary�a, by zapom�ieć o ukocha�ej, ale �a pierwszy z�ak, gdzie i kiedy mo��a
ją spotkać, wraca.� Nie pociągają go dość sil�ie fascy�ujące bada�ia �aukowe Geista a�i mo�-
liwość krociowych i�teresów z Suzi�em.� Najwa��iejsza jest Izabela, dla której kolej�y raz
poświęca wszystko.�
Jeszcze większe rozczarowa�ie czeka �okulskiego, gdy – od�owiwszy jego �adzieje
podczas pobytu w Zasławiu – pa��a Łęcka wyraź�ie go lekcewa�y podczas podró�y pociągiem
do Krakowa, kokietuje uwodziciela Starskiego, rozmawia z �im po a�gielsku i – �ie wiedząc o
tym, �e �okulski rozumie jej słowa – wyjawia swój stosu�ek do �iego.� �strząs psychicz�y jest
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
tak sil�y, �e bohater podejmuje próbę rzuce�ia się pod pociąg w Skier�iewicach, zaś uratowa�y
przez �ysockiego ma prete�sje do wybawcy, �e �ie pozwolił mu zgi�ąć.�
Roma�tycz�e usposobie�ie �okulskiego kolej�y raz dochodzi do głosu, gdy – zlikwi-
dowawszy i�teresy – z�ika o� �agle w �iewyjaś�io�ych okolicz�ościach.� � ko�tekście jego
biografii wiadomości o wysadze�iu rui� zamku w powietrze przemawiają do wyobraź�i – mo�e
popeł�ił tam samobójstwo? Mo�e jed�ak wybrał bardziej ko�struktyw�e i społecz�ie do�iosłe
rozwiąza�ie, czyli wyjechał do Pary�a, by współpracować z �aukowcem �ad wy�alezie�iem
metalu l�ejszego od powietrza? Mo�e – jak sam wcześ�iej sugerował – wyruszył w dalekie
podró�e? Takie pyta�ia mo��a dalej m�o�yć.� Faktem jest jed�ak pozostawie�ie zagadki co do
ostatecz�ych losów postaci.�
Nauka i praca w życiu Wokulskiego. Te dwie sfery działań bohatera sytuują go po
stro�ie pozytywistów, realizujących głów�e hasła epoki.� Dość wcześ�ie �okulski zrozumiał
potrzebę kształce�ia i wbrew ojcu oraz �a przekór środowisku, w którym przebywał, zdobywał
wiedzę.� Przerwa�e studia stara się ko�ty�uować jako samouk, korzystając �a Syberii ze spro-
wadzo�ych ksią�ek i prowadząc korespo�de�cję z towarzystwami �aukowymi z Petersburga.�
�cześ�iej, podczas pracy u Hoppera, podejmuje próbę sko�struowa�ia wy�alazku, który miał-
by ułatwić pracę fizycz�ą ludzi.� Jego pomysł został pochwalo�y przez �auczyciela gim�azjal-
�ego.�
�okulski doce�ia wysiłki �aukowców.� Jakkolwiek sam rezyg�uje z pracy zawodowej i
wy�alazków, to �ywo i�teresuje się pomysłami i doko�a�iami i��ych.� Będąc w Pary�u, osobi-
ście odwiedza Geista w jego pracow�i, zaś myśl o metalu, który mógłby być milowym krokiem
w rozwoju cywilizacji, stale do �iego wraca.� Bohater rozwa�a wyjazd do Geista i przez�acze�ie
swoich pie�iędzy �a bada�ia.� Próbuje zai�teresować tą sprawą Julia�a Ochockiego, marzącego
o sko�struowa�iu machi�y latającej.�
Spośród towarzystwa wysoko urodzo�ych �ajbardziej ce�i �okulskiego Ochocki.� Obaj
chęt�ie z sobą rozmawiają o sprawach �aukowych.� Ochocki i�teresuje się doko�a�iami �okul-
skiego, zaś te� podziwia pasję, z jaką młody �aukowiec myśli o dalszej pracy, a potem rozumie
jego rozgorycze�ie brakiem wsparcia dla �aukowych i�icjatyw w kraju i ułatwia mu szybszy
wyjazd za gra�icę, gdzie mógłby bez przeszkód ko�ty�uować swoje pla�y.�
Wokulski – romantyk. �spom�ia�e wy�ej formy aktyw�ości �okulskiego przy�ale�ą
do ducha �owej epoki.� Jed�ak jest to bohater ukształtowa�y w dobie roma�tyzmu.� Jest samot-
nikiem, chocia� ma przyjaciela w osobie Ig�acego Rzeckiego i prag�ie związać się �a stałe z
kobietą, którą kocha.� Los odmieńca i człowieka �ieakceptowa�ego jest jakby jego przez�acze-
�iem.� Ju� w wi�iar�i Hopfera doz�ał goryczy odrzuce�ia i wyśmia�ia, ale to �ie zmie�iło jego
sta�owiska w sprawie zdobywa�ia wiedzy.� Du�o czasu spędził �a wyg�a�iu, z dala od bliskich
osób i ojczyz�y, dla której poświęcał się w walce, uciekając od samot�ości w studiowa�ie ksią-
�ek.�
Długo �ie akceptowa�o �okulskiego w środowisku ludzi ha�dlu.� Przeszkadzało jego
wykształce�ie, potem mał�eństwo z Małgorzatą i wreszcie to, �e przejął majątek Mi�clów.� Nie
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
dostrzega�o jego wkładu pracy i z�acz�ych dochodów.� Nie mógł te� przystać do ludzi �auki,
którzy uwa�ali go za człowieka i�teresu, �ie za prawdziwego �aukowca.� Podob�ie rzecz miała
się z przy�ale��ością do grupy społecz�ej.� Zubo�e�ie rodzi�y �okulskich i zajęcie się przez
Sta�isława ha�dlem stało się przyczy�ą odrzuce�ia go przez ludzi z tej sfery.� Sam dosko�ale
wiedział, �e jest zaledwie tolerowa�y ze względu �a majątek i umo�liwie�ie zysków udziałow-
com spółki.� �ita�o się z �im kordial�ie tylko z tego powodu, �ie zaś dla �iego samego i war-
tości, które repreze�tował.� Zwraca�o uwagę �a brak odpowied�ich ma�ier, czerwo�e dło�ie
(pamiątka po mrozach Syberii) i przede wszystkim �a brak odpowied�ich koligacji.�
�okulski kocha Izabelę z całego serca, idealizuje jej obraz, �ie ma dość krytycyzmu, by
dostrzec jej chłód i wady.� �ychowa�y �a wzorach la�sowa�ych przez literaturę roma�tycz�ą,
jest skaza�y �a nieszczęśliwą miłość.� Pa��a Łęcka jest wy�iosłą arystokratką i odczuwa swo-
ją wy�szość �ad kupcem �awet wtedy, gdy rodzi��y majątek uległ z�acz�emu uszczuple�iu.�
�okulski zdaje sobie sprawę, �e jedy�ym sposobem �a zjed�a�ie sobie Łęckich jest w jego
sytuacji dobra pozycja material�a.� Stara się więc pom�o�yć dochody i popisuje się hoj�ością,
co jed�ak �ie jest wystarczające, by zapew�ić mu względy rozkapryszo�ej pa��y.�
Zaślepie�ie miłością sprawia, �e �okulski �ie potrafi uwol�ić się od Izabeli, chocia�
wie, �e jest oszukiwa�y i ośmiesza�y.� � pierwszym odruchu reaguje g�iewem i bu�tem, ale
szybko i�terpretuje oczywiste fakty w taki sposób, �eby usprawiedliwić pa��ę Łęcką.� Jest
gotów przybiec �a ka�de jej ski�ie�ie.� Słu�y swoim towarzystwem, rozmową, adoracją oraz
wszechstro��ą pomocą material�ą, oferowa�ą dyskret�ie i taktow�ie (kup�o sreber, kamie�icy,
z�iszcze�ie weksli, fu�dowa�ie podró�y).� Po�adto speł�ia kaprysy ukocha�ej, orga�izując kla-
kę i zlecając wręcza�ie preze�tów uwielbia�emu przez �ią artyście.� Usuwa się w cień, gdy ju�
prawie osiąga cel – Izabela jest zmuszo�a sytuacją do korzyst�ego mał�eństwa, ale jej adorator
zaczy�a rozumieć, kim o�a jest �aprawdę i odchodzi.� Niepowodze�ie w miłości całkowicie
odmie�ia �ycie tak wier�ego kocha�ka.� Zrywa z i�teresami, sprzedaje sklep, zabezpiecza byt
bliskich mu osób i wyje�d�a, zrywając wszelkie ko�takty.�
Jakkolwiek �okulski repreze�tuje gro�o ludzi i�teresu, trzeźwo patrzących �a świat,
umiejących liczyć zyski i straty, wykształco�ych i doświadczo�ych �yciowo, to jed�ak jego
zdrowy rozsądek ustępuje w sprawach związa�ych z osobą pa��y Łęckiej.� Szalo�a miłość
roma�tycz�a (oskar�a Mickiewicza i jego twórczość o złe wzory) zdomi�owała jego �ycie �a
tyle, �e decyduje się �a samobójstwo pod kołami pociągu.� Uratowa�y, �ie widzi se�su dalszej
egzyste�cji, a przy�ajm�iej �ie wyobra�a sobie jej w �arszawie, blisko Izabeli.� Jego odejście
związa�e jest z tajem�icą – rów�ie� efekt roma�tyzmu.�
Jako bohater z pogra�icza epok, �okulski �ie jest a�i typowym roma�tykiem, a�i dosko-
�ałym pozytywistą.� Sprzecz�e te�de�cje, które się w �im ścierają, prowadzą do wew�ętrz�ego
ko�fliktu, rozbicia i zagubie�ia.� Działa opieszale i �ieko�sekwe�t�ie.� Nie potrafi wybrać jed�ej
opcji, po�iewa� miłość jest w jego �yciu wielką siłą i działa�ia zawodowe są istot�e, a obydwie
te sprawy �ie mogą się spój�ie złączyć.� Jest to postać �ietuzi�kowa, zło�o�a, literacko atrakcyj�a.�
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
�okulski ma w sobie wielki pote�cjał mo�liwości, ale jako człowiek łączący w sobie �ywioł miło-
ści roma�tycz�ej i pozytywistycz�y praktycyzm �yciowy jest skaza�y �a klęskę.�
Julian Ochocki – pozytywista-marzyciel
Najmłodsze pokole�ie repreze�tuje w Lalce Julia� Ochocki.� Jest o� arystokratą, ale jego
biografia zupeł�ie odbiega od stylu �ycia tej warstwy.� Ochockiego �u�ą towarzyskie rozrywki,
zabawia�ie dam, kokieteria.� Taki sposób spędza�ia czasu uwa�a za mar�otrawstwo.� Podob�ie
traktuje wyrzuca�ie pie�iędzy �a słu�bę, bogate pałace, powozy, zagra�icz�e woja�e mające
wyłącz�ie towarzyskie cele.� Nie impo�uje mu bywa�ie w salo�ach czy i��e formy rozrywki.�
Pobyt w posiadłości prezesowej Zasławskiej dra��i go, a obserwacja zachowa�ia arystokracji
wprost irytuje.� Jedy�ym god�ym rozmówcą jest dla �iego powa��y i statecz�y, a �ade wszyst-
ko wykształco�y, �okulski.�
Julia� Ochocki zdobył wszechstro��e wykształce�ie, a specjalizuje się zwłaszcza w
dziedzi�ie �auk ścisłych i fascy�uje �owoczes�ą tech�iką.� Jego myśl wybiega w przyszłość:
prag�ie sko�struować machi�ę latającą.� � celu tym dostrzega �ie okazję do włas�ej chwały
czy zysku, ale dobrodziejstwo dla ludzkości.� Tra�sport drogą powietrz�ą otworzyłby �owe
mo�liwości wszechstro��ego rozwoju społeczeństw świata.� Jest marzycielem peł�ym e�tuzja-
zmu do pracy, s�ującym wizje �owej rzeczywistości odmie�io�ej za sprawą postępu cywiliza-
cyj�ego.� Pomysł Geista, który bohater poz�aje za pośred�ictwem �okulskiego, wydaje mu się
fascy�ujący i god�y lat pracy i wszelkich �akładów.�
Postawa Ochockiego jest zgod�a z duchem pozytywizmu.� Dosko�ale�ie się przez wy-
kształce�ie i pracę �aukową jest zarazem sposobem �a pod�iesie�ie sta�u świadomości ogól-
�ej.� Jest to jed�ak bohater szamocący się z przeciw�ościami, bowiem jest traktowa�y jako
�ieszkodliwy ma�iak, �ie zaś jako wybit�y człowiek, który prag�ie poświęcić �ycie �auce i w
te� sposób pom�o�yć dobro �arodowe i światowe.�
Tacy ludzie jak Ochocki skaza�i są �a brak zrozumie�ia i pomocy, po�iewa� wokół
�ich tylko �ielicz�e jed�ostki rozumieją wagę �auki i postępu tech�icz�ego.� Ci, którzy mo-
gliby zai�westować pie�iądze w rozwój myśli i bada�ia, �ie są tym zai�teresowa�i.� Ochocki
�ie z�ajduje w kraju dobrego gru�tu do pracy �aukowej i podejmuje dramatycz�ą decyzję o
wyjeździe za gra�icę, by tam ko�ty�uować swoje pasje.� Rezyg�uje te� ze szczęścia osobiste-
go, po�iewa� uwa�a, �e mał�eństwo z kobietą, która �ie podziela jego zai�teresowań, byłoby
�ieporozumie�iem, a przecie� �ie z�alazł takiej, która by go rozumiała.� �yjazd Ochockiego
jest stratą dla kraju, który – co prawda – prag�ie się rozwijać, ale �ie ułatwia tego osobom zdol-
�ym.�
Historia na kartach powieści
Okres przedstawio�y w toku akcji jest krótkim wyci�kiem zaawa�sowa�ej ju� epoki
pozytywizmu, jed�ak jest tu wiele odwołań do bli�szej i dalszej przeszłości.� Za sprawą odpo-
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
wied�iego ukształtowa�ia losów fikcyj�ych postaci autor wprowadza eleme�ty historii �arodo-
wej i dziejów Europy.�
� szerokim se�sie utwór pokazuje ko�sekwe�cje przeszłości w �yciu bohaterów.� Nie-
kiedy jest to czas bardzo odległy, przez to idealizowa�y, mitologizowa�y.� Takim etapem dzie-
jów jest dla Rzeckiego epoka napoleońska, w której �ył jego ojciec.� Był to wielki zwole��ik
Bo�apartego i rzecz�ik marzeń o odzyska�iu wol�ości Polaków przy pomocy fra�cuskiego
wodza.� Od �iego Ig�acy przejął przeko�a�ie, �e tylko taki człowiek mo�e odmie�ić oblicze
Europy.� Zatopio�y w przeszłości i marze�iach o przywróce�iu podob�ego czasu za sprawą
potomka Napoleo�a Rzecki �ie mo�e w peł�i od�aleźć się we współczes�ym mu klimacie i
�owych realiach.�
I��a postać ze starszego pokole�ia, prezesowa Zasławska, przywołuje we wspom�ie-
�iach swojego ukocha�ego, który zgi�ął w powstaniu listopadowym 1830 r.� � rozmowie z
�okulskim o jego stryju wraca pamięć tego dziejowego mome�tu, kiedy Polacy próbowali
zrealizować marze�ia o wol�ej ojczyź�ie i poświęcali dla �iej sprawy osobiste a �awet �ycie.�
Z tym faktem związa�e są te� dyskret�ie wprowadzo�e (ze względu �a czas �iewoli i ce�zurę)
uwagi o represjach popowsta�iowych, które rów�ie� dotk�ęły rodzi�ę �okulskich (utrata ma-
jątku ziemskiego).�
Rzecki wspomi�a w pamięt�iku walki �a tere�ie �ęgier w czasie Wiosny Ludów 1848
r. Jest to ju� seria wydarzeń świadomie prze�ywa�ych przez ich uczest�ika: walk, przygód
�oł�ierskich, przyjacielskich rozmów z Augustem Katzem, widoku ludzi gi�ących w boju i
okaleczo�ych.� Rzecki jest wiarygod�ym świadkiem, za pośred�ictwem którego mo��a dowie-
dzieć się o zaa�ga�owa�iu Polaków �a ró��ych tere�ach w walce o „wol�ość �aszą i waszą”,
o atmosferze tamtych czasów, wreszcie o sile prze�yć, �iekiedy prowadzących do �ieszczęścia
(samobójcza śmierć Katza).� Po walkach Rzecki (i wielu i��ych, o których powieść �ie wspo-
mi�a) tułał się po ró��ych krajach.� Do Polski wrócił dopiero w 185� r.�
Dość ogól�ie i dyskret�ie zostało przywoła�e przez Prusa powstanie styczniowe 1863
r. (względy ce�zural�e).� �ziął w �im udział głów�y bohater utworu, Sta�isław �okulski.� Na
jego przykładzie mo��a obserwować determi�ację i poświęce�ie Polaków, którzy rzucali �aj-
wa��iejsze �yciowe sprawy, �eby walczyć o wol�ość ojczyz�y.� Sta�isław porzucił studia, cho-
cia� tak o �ich marzył, i zaa�ga�ował się w ruch ko�spiracyj�y, którego uwieńcze�iem był
udział w powsta�iu.� Jego losy są te� z�akiem ówczes�ych ko�sekwe�cji takiej postawy.� Zsyłka
�a Syberię była – jak się mo��a domyślać – wyjątkowo trud�ym czasem dla bohatera (wrócił w
1870 r.�).� Obro�ił swoją god�ość, starając się wypeł�ić czas osobistymi studiami.� Chciał wrócić
do kraju jeszcze bardziej rozwi�ięty i wykształco�y.� Narrator ukazuje tak�e reakcje Polaków
z ró��ych środowisk �a fakt pobytu �okulskiego �a Syberii.� Rzecki jest pełe� współczucia i
uz�a�ia, Izabela �ie a�alizuje szczegółów odmro�e�ia rąk, tylko z odrazą stwierdza, �e takie
właś�ie dło�ie ma kupiec, arystokraci lekcewa�ąco kome�tują tamte� czas jako okres grze-
chów młodości.�
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Akcja rozgrywa się w latach 1878-1879.� Bohaterowie są ukaza�i �a tle tego czasu,
którego wyz�acz�iki zostały tu potraktowa�e z całą surowością wymagań stawia�ych powieści
realistycz�ej.� Jest więc ukaza�a �arszawa z charakterystycz�ymi dla �iej miejscami spotkań,
urzędami, sklepami.� Ubiory, zajęcia, rozrywki, zachowa�ia postaci są odzwierciedle�iem epoki
współczes�ej pisarzowi, ukaza�ej w gamie wszelkich ró��orod�ości, blasków i cie�i.� Mo��a
więc obserwować przekrój społeczeństwa warszawskiego, poz�ać problemy ówczes�ej stolicy
i ludzi z ró��ych warstw.� Z perspektywy czytel�ika podejmującego lekturę Lalki w XXI wieku
jest to rów�ie� historia, tym ciekawsza, �e ukaza�a szczegółowo, realistycz�ie, wiarygod�ie.�
Obraz i ocena społeczeństwa polskiego w Lalce
Tłem dla losów �okulskiego jest w powieści szeroka pa�orama społeczeństwa polskie-
go ukaza�ego głów�ie �a przykładzie mieszkańców �arszawy.� Zgod�ie z zało�e�iami powie-
ści realistycz�ej autor przedstawia ka�dą warstwę z jej pozytyw�ymi i �egatyw�ymi stro�ami.�
U�ika jed�oz�acz�ej oce�y, zaś ogól�y ogląd społeczeństwa pozwala czytel�ikowi �a wyro-
bie�ie sobie włas�ej opi�ii.�
Hierarchia społecz�a została odziedziczo�a po poprzed�ich epokach, jest to jed�ak etap
zachodzących zmia�.� Na �ajwy�szym szczeblu sytuuje się arystokracja i bogata szlachta.
O przy�ale��ości do tej grupy decyduje przede wszystkim odpowied�i rodowód.� Mo��a tu
spotkać jed�ostki pozytyw�e, ofiar�e �a rzecz i��ych, rozumiejące zachodzące zmia�y, jed�ak
w przewa�ającej liczbie jest to grupa pró��iaków korzystających z fortu�y przodków lub �y-
jących �a kredyt, jeśli skończyły się zasoby material�e.� Ludzie ci deklarują się jako wra�liwi,
wykształce�i, światowi, tymczasem pielęg�ują daw�e przesądy sta�owe, pogardzają �i�ej uro-
dzo�ymi, choćby byli lepiej wykształce�i, pracowici i bogatsi.� Praca �ie jest dla �ich wartoś-
cią god�ą uz�a�ia – to sfera aktyw�ości zastrze�o�a dla prostaków.� Prowadzą salo�owe gry,
zajmują się głów�ie rozrywkami, kobiety kokietują mę�czyz�, przedstawiciele obu płci dą�ą
do korzyst�ego mał�eństwa.� Nie są zdol�i do prawdziwych szczerych uczuć.� Ich stosu�ek do
�iewoli �arodowej �ie jest jed�oz�acz�y.�
Negatyw�ymi przedstawicielami tej warstwy są Tomasz i Izabela Łęccy (ojciec i córka),
baro� Dalski, baro� Krzeszowski, Kazimierz Starski oraz ksią�ę.� Rozpiera ich duma, pycha,
poczucie włas�ej wy�szości, są zakłama�i, traktują i��ych ludzi przedmiotowo i doce�iają ich
tylko wtedy, jeśli liczą �a jakieś korzyści z ich stro�y.� Najczęściej są to osoby pozbawio�e za-
sad moral�ych, �iezdol�e do odró��ia�ia dobra i zła, skło��e do �adu�yć.� Takim odra�ającym
bohaterem jest Kazimierz Starski, utracjusz �ąd�y zysków, liczący �a zapis w testame�cie
prezesowej, �a mał�eństwo z osobą mającą du�y posag, pozwalający sobie �a bezprete�sjo-
�al�e uwodze�ie kobiet i ko�takty z prostytutkami (Maria��a).� Staruszek baron Dalski jest
rów�ie� bohaterem zasługującym �a krytykę.� Pozor�ie jest o� bez zarzutu, ale jego zachowa�ie
w celu zdobycia młodej �o�y budzi wiele zastrze�eń i ośmiesza bohatera.� Najdokład�iej została
tu ukaza�a Izabela Łęcka, rozkapryszo�a pa��a, bawiąca się uczuciami i��ych, pozbawio�a
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
skrupułów, chłod�a, �iezdol�a do samokrytyki, obłud�a i bezwzględ�a.� Jej pogarda dla �okul-
skiego i łaskawe zezwole�ie mu �a adorację są przejawem perfid�ej gry, którą toczy tak długo
a� doprowadza zakocha�ego mę�czyz�ę do rui�y psychicz�ej.� Jej ojciec, Tomasz Łęcki, jest
przykładem arystokraty, który �ie ma ko�troli �ad wydatkami, �ie rozumie realiów czasu, w
którym �yje, �ie potrafi dostosować wydatków do mo�liwości fi�a�sowych, za to ma ogrom�e
prete�sje do otocze�ia, �p.� do swojego wybawcy z kłopotów, Sta�isława �okulskiego.� Szcze-
gól�ym dziwakiem jest baron Krzeszowski, który o�e�ił się z bogatą mieszcza�ką, ale trak-
tuje te� związek jak mezalia�s i wraca do �o�y, kiedy �ie ma ju� pie�iędzy i �ie ma od kogo
po�yczyć.� Zachowuje przy tym pozory bogacza, kupuje �iepotrzeb�e przedmioty, zajmuje się
hazardem, bije się w pojedy�kach i �ade wszystko lubi się procesować.� Pozor�ie powa��y i
wzbudzający zaufa�ie książę, który deklaruje swoje patriotycz�e uczucia, rów�ie� jest �ie-
szczerym dorobkiewiczem, który troszczy się przede wszystkim o siebie.�
Są tu rów�ie� jed�ostki god�e doce�ie�ia, cechujące się mądrością �yciową, wier�ością
ideałom, wra�liwe �a krzywdę i potrzeby drugiego człowieka.� Nale�y do �ich prezesowa Za-
sławska, troskliwa i – jak mawiają jej pote�cjal�i spadkobiercy – rozrzut�a opieku�ka ubogich
chłopów.� Kazała wybudować dla �ich czworaki i stworzyć im god�e waru�ki �ycia, troszczy
się o kształce�ie i schlud�y ubiór dzieci wiejskich.� Ce�i prawdziwe uczucia, sama cierpi z po-
wodu odtrące�ia przez siebie ukocha�ego człowieka, po�iewa� był ubo�szy.� Dra��i ją zacho-
wa�ie w�uczki gotowej wyjść za starego baro�a Dalskiego ze względu �a jego majątek oraz
postawa Izabeli Łęckiej wobec szczerze jej odda�ego �okulskiego.� Nie akceptuje podziałów
klasowych, kiedy chodzi o miłość.� Cierpi z powodu �iewoli �arodowej, ce�i poświęce�ie stryja
�okulskiego i jego samego za udział w powsta�iach.� Na uwagę i podziw zasługuje te� Julian
Ochocki, �yjący ideami przyszłości, rozwoju �auki, wielkich wy�alazków mających dobrze
słu�yć ogółowi.� Potrafił o� doko�ać właściwego wyboru.� Zamiast mar�ować czas �a salo�owe
rozrywki, woli poświęcać go �a rozmyśla�ia, bada�ia, poz�awa�ie �owych osiąg�ięć �auko-
wych.� �artościową osobą jest te� pani Wąsowska, bogata i rezolut�a wdowa, �a pozór kokiet-
ka uwodząca mę�czyz�, a w gru�cie rzeczy kobieta mądra i doświadczo�a, która troszczy się o
szczęście i��ych.� Gotowa jest poświęcać swój czas i uwagę, by doprowadzić do szczęśliwego
związku �okulskiego i Izabeli.� Ma �adzieję, �e mę�czyz�a, który �a to zasługuje, zosta�ie
wreszcie doce�io�y przez kocha�ą kobietę.�
Szlachta została w powieści ukaza�a jako warstwa odchodząca w przeszłość, zubo�ała,
„wysadzo�a z siodła”.� Do tego gro�a zalicza się w powieści ojciec Sta�isława �okulskiego,
admi�istrator kamie�icy pa� �irski, starsza pa�i Misiewiczowa – matka pa�i Stawskiej.� Na
podstawie ich losów i waru�ków �ycia mo��a oce�ić sta� ówczes�ej warstwy szlacheckiej.�
Ojciec Stanisława Wokulskiego był osobą przywiąza�ą do tradycji i do ziemi.� Uwa-
�ał, �e zapew�i sobie i sy�owi szacu�ek oraz powa�a�ie u ludzi, kiedy odzyska utraco�e wło-
ści.� Jako przedstawiciel starego pokole�ia �ie mógł pogodzić się z ko�fiskatą majątku i �ie
był zdol�y do radykal�ych zmia� w swoim �yciu.� Jego celem był proces, �a który jed�ak�e
brakowało mu pie�iędzy, dlatego miał prete�sje do sy�a, �e kupuje ksią�ki, chce się kształ-
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
cić, a �ie troszczy się o odzyska�ie rodzi��ego majątku.� Gotów był zadłu�yć się, postawić
wszystko �a jed�ą kartę, byle dopiąć swego.� Nie rozumiał skło��ości sy�a do zdobywa�ia
wiedzy, �ie wiązał mo�liwości awa�su społecz�ego z wykształce�iem.� Nie potrafił zrozumieć
zmia�, jakie stop�iowo zachodziły w sposobie myśle�ia ludzi.� Wirski, któremu powierzo�o
admi�istrację kamie�icą Łęckich, przejętą potem przez �okulskiego, jest osobą o patriotycz-
�ej przeszłości.� � �owych waru�kach, po utracie majątku, stara się zarabiać �a utrzyma�ie
rodzi�y, wypeł�iając obowiązki zarządcy.� Mieszka w waru�kach odbiegających od daw�ego
stylu �ycia szlachty: bałaga�, �ieposłuszeństwo dzieci, za�iedba�a �o�a.� O� sam �osi po-
plamio�y surdut, jest stale zabiega�y, ale o�ywia się �a wspom�ie�ie czasów �apoleońskich
i walk �iepodległościowych.� Dosko�ale dogaduje się z Rzeckim, po�iewa� mają podob�e
zai�teresowa�ia i poglądy.� Pani Misiewiczowa jest starą kobietą przywiąza�ą do przeszłości,
która ubolewa �ad obec�ym poło�e�iem rodzi�y.� Mieszka wraz z córką i w�uczką w małym
mieszka�ku w oficy�ie kamie�icy czy�szowej.� Z trudem obydwie z córką (Pa�i Stawska) ra-
dzą sobie z kosztami utrzyma�ia, �yjąc skrom�ie, wśród wielu wyrzeczeń.� Pani Stawska usi-
łuje dostosować się do wymagań �owych czasów: zarabia �a skrom�e utrzyma�ie �auką gry
�a pia�i�ie, po�adto zostaje zatrud�io�a przez baro�ową Krzeszowską do łata�ia bieliz�y i do
drob�ych prac krawieckich, a potem – korzystając z protekcji �okulskiego, a�ga�uje się do
pracy w sklepie.� Jest to sposób �a �ycie „z d�ia �a dzień”, bez wygód i mo�liwości odło�e�ia
pie�iędzy �a trud�iejszy czas.�
Bolesław Prus przedstawił rów�ie� zło�o�ą strukturę mieszczaństwa �arszawy i po-
kazał, �e jest to warstwa licz�a, ale zró��icowa�a i jeszcze �ie posiadająca wyrazistych cech
odró��iających ją od i��ych.� � skład tej grupy wchodzą �ie tylko Polacy, ale rów�ie� Żydzi i
Niemcy.� Środowisko to repreze�tują Szprot, Węgrowicz, Krzeszowska, która wyszła za mą�
za arystokratę, ale �ie została w tej grupie zaakceptowa�a, oraz Minclowie i Szlangbaumo-
wie. Polscy mieszczanie to osoby pozbawio�e ideałów, �ajczęściej skło��e do rozrzut�ości
lub skraj�ie skąpe, skłóco�e, �iezdol�e do solidar�ej współpracy, stro�iące od dóbr kultury,
marzące o �yciu w wygodzie i le�istwie, zazdroszczące i��ym sukcesów, bier�e.� I��y stosu�ek
do pracy mają Mi�clowie, Niemcy wychowa�i w zasadach pracowitości i oszczęd�ości.� O�i
jed�ak rów�ie� stro�ią od �ycia �a wy�szym poziomie i�telektual�ym czy kultural�ym, sku-
piają uwagę wyłącz�ie �a dą�e�iu do zysku.� Mieszczaństwo żydowskie zostało w powieści
ukaza�e �ajbardziej barw�ie i zarazem krytycz�ie.� Są to ludzie gotowi �a wszystko, byle tylko
osiągać jak �ajwiększe dochody.� A�ga�ują się w i�teresy ró��ego typu, zajmują się ha�dlem,
pośred�ictwem w ha�dlu, lichwą, wdzierają się do i�teresów dotąd dla �ich zastrze�o�ych (�p.�
spółka do ha�dlu ze �schodem).� Bogacą się �a przejmowa�iu cudzych długów, �a licytacjach
majątków ba�krutów.� Żydzi są wytrwali w dą�e�iu do celu i bardzo pracowici.� Mają tale�t do
robie�ia zyskow�ych i�teresów.� Nie dbają przy tym o �ad�e zasady, posługują się sprytem,
oszustwem, są bezwzględ�i.� Mają dobrze rozwi�ięty system i�formacji – dosko�ale wiedzą,
gdzie i kiedy mo��a zarobić, a tak�e z�ają wartość ry�kową ró��ych dóbr.� Nie zra�ają się bra-
kiem akceptacji ze stro�y Polaków, z�oszą po�i�e�ia i przykre kome�tarze arystokratów, dla
~
0
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
pie�iędzy są gotowi kła�iać się i prawić kompleme�ty.� Najbardziej pozytyw�ymi jed�ostkami
są w tym gro�ie stary Szla�gbaum, człowiek ho�oru, popierający stara�ia �iepodległościowe
oraz podob�ie myślący dziwak doktor Szuma�, zajmujący się �aukowymi bada�iami włosów
ludzkich.� Te� drugi �azywa Żydów „parchami”, krytycz�ie oce�ia ich �ądzę zysku za wszelką
ce�ę i �ieetycz�e rozgrywki w i�teresach, przyz�aje im jed�ak wyjątkowe zdol�ości.�
Poza wymie�io�ymi warstwami Prus przedstawia w Lalce rów�ie� lud warszawski,
osoby �yjące w biedzie a �awet skraj�ej �ędzy, w złych waru�kach mieszka�iowych, �ie mają-
ce mo�liwości rozwoju, odpowied�iego wykarmie�ia i kształce�ia dzieci.� Podczas spaceru po
Powiślu �okulski obserwuje to środowisko i ze zgrozą zauwa�a, �e skala �ędzy i za�iedba�ia
jest przera�ająca.� Furma� Wysocki �ie mo�e utrzymać rodzi�y, kiedy traci ko�ia.� Nie ma czym
zapłacić komor�ego a�i za co wy�ywić bliskich.� Jego reakcja �a pomoc ze stro�y �okulskiego
(szczery spo�ta�icz�y płacz) świadczy o tym, �e został doprowadzo�y do gra�ic wytrzymało-
ści.� Trud�y los cierpi rów�ie� jego brat, dró��ik ze Skier�iewic, którego prze�iesio�o do pracy
w odległe od domu miejsce.� Na przykładzie postaci Marianny – młodej kobiety, którą bieda
zmusiła do prostytucji – widać, jak dramatycz�e decyzje musia�o podejmować, �eby prze-
trwać.� Ocale�ie biologicz�e, od głodu, wiązało się jed�ak z przekreśle�iem zasad moral�ych i
cierpie�iem duchowym (dziewczy�a płacze w kościele, ale po wyjściu wyzywająco zaczepia
�okulskiego jako pote�cjal�ego klie�ta).� Pomoc ze stro�y wra�liwego człowieka, opieka sióstr
magdale�ek i �aucze�ie się przez dziewczy�ę krawiectwa pozwala jej zacząć �owe �ycie, ale
w podtekście jest myśl: ilu takim kobietom �ie da�o podob�ej sza�sy? Szeregi ludu miejskiego
zasila �a jakiś czas Węgiełek, młody zdol�y człowiek z Zasławka.� Dzięki wsparciu �okul-
skiego mo�e przerwać etap �ędz�ej egzyste�cji, jaką wiódł po spale�iu się warsztatu.� Teraz z
kapitałem wiedzy i pie�iędzy przez�aczo�ych �a �owy warsztat wraca w rodzi��e stro�y.� Lud
jest w wyjątkowo trud�ej sytuacji: �ie ma pracy, środków do �ycia, poczucia bezpieczeństwa.�
Z powodu �iedo�ywie�ia i skraj�ie złych waru�ków mieszka�iowych wielkie ��iwo zbierają
w tym środowisku choroby.�
Sta�isław �okulski, który poz�ał ró��e warstwy i waru�ki ich �ycia, wyra�a swoją opi-
�ię o społeczeństwie w taki sposób: „Oto miniatura kraju – myślał – w którym wszystko dąży do
spodlenia i wytępienia rasy. Jedni giną z niedostatku, drudzy z rozpusty. Praca odejmuje sobie
od ust, ażeby karmić niedołęgów; miłosierdzie hoduje bezczelnych próżniaków, a ubóstwo nie
mogące zdobyć się na sprzęty otacza się wiecznie głodnymi dziećmi, których największą zaletą
jest wczesna śmierć
Tu nie poradzi jednostka z inicjatywą, bo wszystko sprzysięgło się, ażeby ją spętać i
zużyć w pustej walce – o nic.
Forma utworu
Lalka jest powieścią realistyczną i polifoniczną o tematyce współczes�ej.� Realizuje
zało�e�ia realizmu, ale poszerza sposób prowadze�ia �arracji.� Uzupeł�ia wypowiedzi �arra-
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
tora obiektyw�ego, u�ywającego �.� osoby, wszechwiedzącego o kome�tarze postaci utworu
– Ig�acego Rzeckiego, który prowadzi Pamiętnik starego subiekta – tu wypowiada się �arrator
w pierwszej osobie, subiektyw�y, stojący wew�ątrz świata przedstawio�ego opisuje włas�y
odbiór faktów daw�ych i współczes�ych.� To dodatkowy wyró��ik tego właś�ie utworu, i��e
cechy obrazują sta�dardowy model gatu�ku.�
Po�iewa� cechy powieści realistycz�ej i polifo�icz�ej zostały wyło�o�e we fragme�cie
opracowa�ia poświęco�ym Zbrodni i karze Fiodora Dostojewskiego, odsyłamy Czytel�ika do
odpowied�iego (końcowego) paragrafu tego rozdziału.�
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Bolesław Prus, Faraon
Sylwetka pisarza, przedstawie�ie jego twórczości – por.� początkowy paragraf rozdziału
poświęco�ego preze�tacji powieści Lalka.
Geneza utworu
Przed przystąpie�iem do pisa�ia powieści Prus i�teresował się historią i kulturą staro-
�yt�ego Egiptu.� �śród ró��ych źródeł wymie�ia�e są przez badaczy prace z�a�ego egiptologa
Ig�acego Żagiella.� Stamtąd pisarz zaczerp�ął wszechstro��ą wiedzę o odległej przeszłości tego
kraju, polityce władców, z�acze�iu religii w �yciu �arodu egipskiego i ra�dze kapła�ów w
kształtowa�iu polityki państwa.�
Ksią�ka zawiera szeroką pa�oramę ówczes�ego �ycia w ró��ych rejo�ach Egiptu.� Au-
tor przedstawił środowisko elitar�e – dwór farao�a, waru�ki �ycia przywódców wojskowych i
zarządców prowi�cji – oraz obraz codzie��ości ludzi z �izi� społecz�ych – cię�ko pracujących
i bezwzględ�ie wyzyskiwa�ych chłopów.� Losy ludzkie są rzetel�ie osadzo�e w szczegółach
obyczajowych, społecz�ych, politycz�ych, religij�ych.� Drobiazgowo pokaza�e są miejsca,
umotywowa�y sposób działa�ia postaci.� Takie ujęcie wymagało dobrej z�ajomości historii sta-
ro�yt�ego Egiptu.�
I�teresujące jest pyta�ie, skąd taka problematyka w dziele pisarza polskiego, �a dodatek
dotycząca zamierzchłej przeszłości.� Otó�, w okresie pozytywizmu wręcz w modzie było zai�te-
resowa�ie kulturą i cywilizacjami staro�yt�ego �schodu.� �ywołały je i�formacje o istot�ych
odkryciach archeologicz�ych.� � II połowie XIX w.� w Egipcie toczyły się walki o wpływy �a
tym tere�ie.� A�ga�owały się w �ie kraje Europy.� Z tych powodów i�teresowali się odległym
krajem historycy, badacze kultury, literaci i publicyści.� Jest to zarazem ko�ty�uacja rozpoczętej
za sprawą podró�y literatów fascy�acji Egiptem w aspekcie turystycz�ym.�
� 1880 r.� w �il�ie ukazała się wa��a praca I.� Żagiella Historia starożytnego Egiptu.
Po�adto �.� Zaborski opracował Źródła historyczne Wschodu odnośnie do Pisma św. � z�a�ych
i czytywa�ych periodykach ukazywały się artykuły poświęco�e bada�iom cywilizacji egipskiej
(„Biblioteka �arszawska”, „Przegląd Tygod�iowy”, „Ate�eum” i i��e).� Badacze uwa�ają tak-
�e, �e Prus skorzystał z Opowiadań historycznych G.� Maspera, które ukazały się w polskim
przekładzie w 189� r.� w �arszawie, oraz z dzieł �.� Drapera, z�awcy zabytków egipskich.�
Uz�aje się, �e i�spiracją dla polskiego pisarza mogły być rów�ie� Pamiętnik znaleziony
w Saragossie Ja�a Potockiego, Ostatnie dni Pompei Edwarda Bulwera Lytto�a, powieść Geo-
rgea Ebersa Uarda i Salammbô Gustawa Flauberta.�
Bolesław Prus zadbał o to, �eby ksią�ka była �ie tylko wciągającą lekturą o losach
poszczegól�ych bohaterów, ale tak�e, �eby �iosła z sobą walory poz�awcze i sta�owiła źródło
przystęp�ie poda�ej wiedzy o staro�yt�ym Egipcie.� � tym celu studiował �ie tylko przekazy
historycz�e, ale rów�ie� geografię tego obszaru, dokume�tację fotograficz�ą oraz wszelkie i�-
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
formacje przydat�e w charakterystyce obyczajowości.� Chocia� �iektórzy egiptolodzy zarzucali
pisarzowi �iedokład�ości (�p.� da�e liczbowe, �iezbyt wier�ie odda�e detale wystroju pała-
ców), to jed�ak w zdumie�ie wprawia fakt, �e osoba, która �igdy �ie odwiedziła Egiptu, tak
przeko�ująco i wszechstro��ie przedstawiła jego obraz.�
Streszczenie
Powieść została ujęta w dwóch tomach (wstęp, sześćdziesiąt siedem rozdziałów i epi-
log).� Tekst poprzedza dedykacja �o�ie pisarza, Oktawii.� Akcja toczy się w XI wieku p.��.�e.� w
Egipcie, rozpoczy�a się w �� r.� pa�owa�ia farao�a Ramzesa XII.� Całość zamyka i�formacja o
dacie ukończe�ia: 2 V 1895.�
Tom I. Wstęp. Egipt to państwo w pół�oc�o-wschod�iej Afryce, przedstawio�e jako
ko�ty�uator �ajstarszej cywilizacji i wielu wybit�ych osiąg�ięć.� Rozwój rol�ictwa był zale�-
�y od corocz�ych wylewów Nilu, którego �yz�y muł gwara�tował dobre plo�y.� Orga�izacja
pracy w państwie i przestrzega�ie wyz�aczo�ych zadań oraz systematycz�e odprowadza�ie
podatków zapew�iało odpowied�i rozwój państwa.� Na czele hierarchii społecz�ej stał władca
– farao� – oraz kapła�i, którzy dbali o kształce�ie się, posiadali wiedzę i ró��e umiejęt�ości.�
Oficjal�ie farao� był �ajwy�szą osobą, ale musiał się liczyć ze zda�iem kapła�ów, u których
zaciągał po�yczki.� Uzale��ie�ie władcy coraz bardziej osłabiało jego pozycję.� Du�e �akłady
przez�acza�o �a utrzymywa�ie armii, do której �ale�ała ochro�a gra�ic i podbija�ie okolicz-
�ych ziem.�
Ramzes XII, władca Dol�ego i Gór�ego Egiptu, Fe�icji i dziewięciu �arodów w trzy-
dziestym trzecim roku pa�owa�ia świętował wa��e wydarze�ia: do Teb (Tebów) wrócił bo�ek
Cho�su, który przemierzył w ciągu kilku lat kraj i uzdrawiał, oraz mia�owa�ie erpatra, czyli
�astępcy tro�u – miał �im zostać dwudziestodwulet�i sy� farao�a i Nikotris, o peł�ym imie-
�iu: Cham-sem-merer-ame�-Ramzes (jego przyrod�i bracia �ie mogli prete�dować do tro�u,
po�iewa� byli obłąka�i).� Młody Ramzes wyró��iał się wykształce�iem, i�telige�cją, ambicją,
wielką siłą i pięk�ą postawą, i�teresował się sprawami wojska.�
Marze�iem erpatra było dowodze�ie korpusem Memfi.� Pod wpływem kapła�ów ojciec
posta�owił wystawić go �a próbę.� Podczas kierowa�ia �oł�ierzami w walce z armią Nitagera,
księcia obserwował kapła� peł�iący fu�kcję mi�istra woj�y, Herhor.� Ramzes zebrał 10 puł-
ków, zabezpieczył �yw�ość, wszystkiego sam dopil�ował.� Nieoczekiwa�ie podczas przemar-
szu wojsk �a drodze wypatrzo�o dwa skarabeusze – w religij�ej tradycji Egipcja� święte �uki.�
Herhor �akazuje omi�ięcie tego miejsca, co jest rów�oz�acz�e z opóź�ie�iem marszu.� Ramzes
ustępuje wobec woli kapła�a, ale ko�sekwe�cją tej decyzji jest zasypa�ie �a rozkaz Herhora
ka�ału – owocu dziesięciolet�iej pracy chłopa.� Miał o� – gdy popły�ie tamtędy woda – uzyskać
z rodzi�ą wol�ość.� Zdruzgota�y �ieszczęściem wieś�iak powiesił się �a drzewie.� Dowódca
przed�iej stra�y Eu�a�a (wypatrzył �uki) zostaje zdegradowa�y i ukara�y, choć zawsze wier�ie
słu�ył księciu Ramzesowi.� Herhor �a jego miejsce mia�uje swojego adiuta�ta.�
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Podczas ogląda�ia pięk�ej i �yz�ej ziemi Gose� Tutmozis uświadamia Ramzesowi,
�e próby ogra�icze�ia władzy kapła�ów �ie powiodą się.� Następca tro�u zostaje oczarowa�y
przez przypadkowo spotka�ą młodą Żydówkę Sarę.� Odchodzi wezwa�y trąbką, ale posta�awia
uczy�ić ją swoją kocha�ką.� Podczas jego �ieobec�ości oddziały Nitagera odcięły jego wojsko.�
Ramzes zarządził atak i od�iósł zwycięstwo, które sam Nitager uz�ał za impo�ujące.�
Tutmozis w imie�iu Ramzesa czy�i stara�ia o Sarę.� Ksią�ę ofiarował jej ojcu, Gedeo�o-
wi, folwark, 2 tale�ty rocz�ie, 10 krów, byka, łańcuch i złotą bra�soletę.�
Herhor przedstawił farao�owi zarzuty wobec księcia i skło�ił do rezyg�acji z przyz�a-
�ia mu dowództwa korpusu.� Młody Ramzes jest w trud�ym poło�e�iu, tym bardziej, �e poczy-
�ił wojskowym obiet�ice, a �ie ma 15 tale�tów, by je speł�ić.� Nie mo�e go wspomóc matka
(Nikotris), która dodatkowo krytykuje go za wzięcie sobie kocha�ki Żydówki, co zapew�e
�ie spodoba się kapła�om.� �yjaś�ia mu, �e �ie powi�ie� �ara�ać się kapła�om, po�iewa� są
mu przychyl�i, a gdy będzie władcą, będą w jego imie�iu czuwali �ad Egiptem.� �spomi�a o
pla�ach o�e�ie�ia go z pa��ą wysokiego rodu (Ramzes sądzi, �e chodzi o córkę Herhora), by
powiła mu sy�a – �astępcę tro�u.� Po wyjściu sy�a poleca go opiece bogi�i Izis (Izydy).�
Tutmozis ułatwia Ramzesowi ko�takt z fe�ickim ba�kierem Dago�em, który �a dosko-
�ałych waru�kach po�yczy mu 15 tale�tów.� � ciągu trzech lat będzie dzier�awcą folwarków
księcia, z których sam będzie ściągał podatki (zdobędzie większe zyski �i� oficjal�ie określo-
�e).� � efekcie dręczy chłopów, tym, którzy �ie mają z czego płacić, zabiera dzieci.�
Ramzes umieścił Sarę �a folwarku, którym sama zarządzała, �p.� zatrud�iała �ydowską
słu�bę i gościła licz�ych krew�iaków.� Otrzymywała wiele podarków od księcia i osób, które
chciały zyskać jego poparcie.� Gedeo� liczył �a szybkie wzbogace�ie się Sary i ucieczkę z ro-
dzi�ą do ojczyz�y, gdy dziewczy�a zosta�ie porzuco�a przez �astępcę tro�u.� � porze kolacji
w szabas �a folwark �apad�ięto.� Sara wyszła do atakujących i została ugodzo�a kamie�iem
w głowę.� Oskar�a�o ją, �e Nil opóź�ia wylew z jej powodu.� Nieoczekiwa�ie głos zabrał jakiś
obcy kapła�, który zapowiedział wylew.� Kiedy tak się stało, �ikt �ie mógł go odszukać (był to
Pe�tuer, kapła� sprzyjający księciu).� Tłum wiwatował z radości, po�iewa� od wylewów Nilu
zale�ało prze�ycie Egipcja�.�
Ramzes oczekiwał ukara�ia �apast�ików �a folwark Sary.� Sam przysłuchiwał się rela-
cjom uwięzio�ych i stwierdził, �e zamk�ięto w więzie�iu �iewi��ych ludzi.� Ich uwol�ie�ie �ie
było jed�ak proste – trzeba było decyzji sądu (ksią�ę przeko�ał się, �e jego władza jest z�acz-
�ie ogra�iczo�a).� Za podszeptem tajem�iczej osoby (potem Ramzes przeko�ał się, �e był to
Pe�tuer), problem rozwiąza�o tak, �e �a rozprawę �ie przyszedł dozorca folwarku, który zło�ył
skargę i więź�iów uwol�io�o.� Ramzes prag�ął odszukać kapła�a, który uspokoił groź�y tłum i
zapowiedział wylew rzeki, więc pły�ął wzdłu� Nilu i rozmawiał z ludźmi.� Zobaczył te�, �e w
Egipcie wiele osób �yje w wielkiej biedzie i po�i�e�iu.� Du�y udział w pogłębia�iu �ieszczęścia
miał Dago�, ba�kier księcia.�
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Dago� popadł w �iełaskę i starał się zjed�ać księcia i Sarę preze�tami.� �obec odmowy
przyjęcia darów, posłał do Ramzesa Pieszczotę, fe�icką kapła�kę bogi�i Astoreth, która jed�ak
�ie zrobiła �a �astępcy tro�u wra�e�ia.�
Zgod�ie z tradycją farao� Ramzes XII popły�ął Nilem do Teb, by zło�yć bogom hołd
za wylew rzeki.� � jego imie�iu rządy w Memfis miał sprawować Herhor, co bardzo uraziło
młodego Ramzesa.� Jego matka wraz z Herhorem pływała łodzią w pobli�u folwarku, gdzie
mieszkał z Sarą, ale ksią�ę demo�strował swoją �iezale��ość – w swojej łodzi pły�ął z ukocha-
�ą kobietą, która �a dodatek śpiewała religij�e pieś�i.� Herhor zdradził królowej, �e Sara jest w
cią�y.� Posta�owił, �e dziecko �astępcy tro�u egipskiego ma być uz�a�e za Żyda i w przyszłości
zasiąść �a tamtejszym tro�ie.�
Ramzesowi z�udziło się przebywa�ie �a folwarku i za radą Tutmozisa wrócił �a dwór.�
Zgod�ie z �ycze�iem ojca, wypły�ął mu �aprzeciw, gdy te� wracał do Memfis.� Na brzegach
Nilu Egipcja�ie oddawali swojemu władcy hołdy.� Podró� była demo�stracją potęgi farao�a
– kilkadziesiąt bogatych statków i wielka świta dodawały mu sple�doru.� Tego d�ia władca
mia�ował sy�a dowódcą korpusu i �amiest�ikiem Dol�ego Egiptu.� Farao� chciał w te� sposób
sprawdzić, dlaczego zmalały podatki z tego tere�u.� Ksią�ę wyraził wdzięcz�ość Herhorowi za
wstawie��ictwo w jego sprawie.�
Za�im �owy �amiest�ik wyruszył do Dol�ego Egiptu, odwiedzali go ró��i i�teresa�ci i
ci, którzy składali hołdy oraz dary.� Nie mógł jed�ak prowadzić rozmów bez świadków.� Herhor
radził mu, �eby wspierał się doświadcze�iem i��ych podczas rządze�ia.� Farao� przestrzegał
sy�a przed �ąd�ymi zysku Fe�icja�ami, kłamcami Grekami oraz wrogami państwa Żydami.�
Matka powiedziała księciu, �e będzie ojcem, co �apawało go dumą.�
Phut z Chetii (�aprawdę jest to kapła� Beroes z Chaldei) wzbudza podejrze�ia pod-
czas pobytu w gospodzie jako spryciarz, �ie dający się okraść.� Przybył �a �aradę z elitą sta�u
kapłańskiego w Egipcie: Herhorem, Mefresem i Pe�tuerem.� Radzi im za�iecha�ie ataku �a
Asyrię, postuluje zawarcie pokoju, który doprowadziłby do uzale��ie�ia Fe�icji od Asyrii, zaś
do Egiptu dołączył ziemię izraelską.� Propozycja wydaje się korzyst�a (Beroes �ie wspomi�a o
skutkach utraty Fe�icji).� Kapła�i zamierzają doprowadzić do realizacji tego pla�u.�
� Dol�ym Egipcie ksią�ę stara się wybadać, jak �omarchowie zarządzają podległymi
im �omesami, ale ci chcą ukryć �adu�ycia i problemy fi�a�sowe przypisują brakowi urodzaju.�
Nomarchowie goszczą księcia �a ucztach, orga�izują mu rozrywki (za �iektóre sam będzie mu-
siał zapłacić).� Kapła�i oce�iają młodego Ramzesa jako młokosa prag�ącego tylko rozrywek,
który �ie potrafi zbadać sytuacji a�i rządzić.�
Na skutek działań kupca fe�ickiego Rabsu�a dochodzi do spotka�ia księcia Hirama (z
Tyru) z ba�kierem Dago�em.� �iedzą o�i o pla�owa�ym pokoju i jego waru�kach.� Fe�icja�ie
�ie chcą uzale��ie�ia od Asyrii i gotowi są a�ga�ować w obro�ę z�acz�e środki.� Liczą �a sta-
�owczą postawę młodego Ramzesa (farao� ma opi�ię uległego wobec kapła�ów).�
Farao� �a �ycze�ie kapła�ów przez posty i modlitwy w świąty�i bogi�i Hator przygoto-
wuje się do przyjęcia i�formacji o sta�ie państwa.� Na ko�iec Pe�tuer urządza dla �iego pokaz,
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
z którego wy�ika, �e brak wpływów do skarbca jest ko�sekwe�cją wchło�ięcia wielu tere�ów
przez pusty�ię, wy�iszcze�ia ludu a�ga�owa�ego w woj�y, oderwa�ego od pracy i działa�ia
Fe�icja� dą�ących do zysków.�
Ksią�ę przybył do Pi-Bast (stolica �omesu Habu) i zastał tam rozgoryczo�ych ludzi,
rozkapryszo�e kobiety wysokich rodów, które były �a jego utrzyma�iu, a brakowało im stro-
jów i słu�by.� Po�iewa� skarbiec i spichlerze były puste, Ramzes zaciąg�ął kolej�ą po�yczkę
– 100 tale�tów – od księcia Hirama.� Od �iego �astępca tro�u dowiaduje się o i�trygach kapła-
�ów z Beroesem.� Asyrię łatwo mo��a poko�ać (toczy woj�y, jest osłabio�a), zaś zdobyte łupy
�apeł�iłyby skarbiec.� Hiram uwa�a, �e kapła�i chcą układu z Asyrią, by doprowadzić do całko-
witego z�iesie�ia władzy farao�a (jeśli �ie będzie mógł zaciągać po�yczek u Fe�icja�, zosta�ą
mu tylko kapła�i, którzy jeszcze bardziej uzale��ią go od siebie i w końcu przejmą wszelkie
jego dobra �a włas�ość).� Dzięki Hiramowi Ramzes przeko�ał się, jak działają kapła�i.� Oszu-
kują �iewtajem�iczo�ych, mówiąc, �e to bogowie ich dotykają i �akazują ró��e decyzje lub
postawy, tymczasem to kapła�ka Kama (ta, którą kiedyś Dago� przysłał mu jako Pieszczotę)
umiejęt�ie muskała jego ciało.� Ramzes zwrócił uwagę �a pięk�ą dziewczy�ę.�
Ksią�ę otrzymał wiadomość, �e Sara urodziła mu sy�a.� Odtąd czuł się wa��y i dojrzal-
szy; polecił sprowadzić Sarę do Pi-Bast oraz ściąg�ąć pułki �admorskie.� Do Pi-Bast przybywa
ksią�ę Sargo� (z dworu asyryjskiego władcy Assara), by zło�yć pokło� przed posągiem bogi�i
Astoreth.� Ramzes przypuszcza, �e chodzi mu jed�ak o dalszy ciąg taj�ych układów.�
Kapła�ka Kama darzy względami zalecającego się do �iej bogatego Sargo�a, co dra��i
zakocha�ego Ramzesa.� O�a wykorzystuje to, by zwodzić ich obu, a dodatkowo jeszcze śpiewa-
ka Lyko�a, który mógłby uchodzić za sobowtóra �astępcy tro�u.� �szyscy trzej bogato ją obda-
rowują i mają wobec �iej ró��e zamiary: Lyko� chce z �ią wyjechać, podob�ie myśli Sargo�,
zaś Ramzes prag�ie, by u �iego zamieszkała.� Obyczaj �akazuje, �eby kapła�ka bogi�i Astoreth
zachowała dziewictwo.� Za złama�ie �akazu grozi jej śmierć.� Ramzes stara się przeko�ać ją
do swojego pomysłu, opowiadając o biedaku Amo�ie, który został obficie �agrodzo�y przez
Amo�a, ale stracił wszystko za pocału�ek kobiety i �ie �ałował tego.�
Sara przestała być dla Ramzesa atrakcyj�ą kobietą, ale spotykał się z �ią, gdy odwiedzał
sy�a.� O�a �ie przestała go kochać, przestrzegała przed złymi ludźmi: Fe�icja�ką i Grekiem
(przypomi�ała daw�ą wró�bę).�
Sargo� zło�ył Ramzesowi hołd jako poseł asyryjski.� � pobli�y willi Kamy Asyryjczyk
został pobity – jak sądził – przez �astępcę tro�u.� Ramzes domyślał się, �e to Lyko�, o którym
słyszał od Kamy.� Sargo� został zaproszo�y do farao�a do Memfis (list od Herhora).� Asyryjski
poseł jest przeko�a�y, �e młody Ramzes po przejęciu władzy będzie walczył i kapła�i go �ie
powstrzymają – mówi o swoich obawach arcykapła�owi Mefresowi i prorokowi Me�tezufiso-
wi.
Tom II. Zapyta�y przez Mefresa i Me�tezufisa Ramzes oświadcza, �e traktat z Asyrią
byłby zdradą i�teresów Egiptu, ale o� jako �astępca tro�u będzie posłusz�y woli ojca.� Tutmozis
wie o układach zawartych przez kapła�ów, uświadamia przyszłemu farao�owi, jak wielkie ma
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
poparcie wśród wojska, �omarchów, szlachty i młodzie�y.� Fe�icja�ie �ie chcą być włącze�i
do Asyrii, dlatego zapew�e sta�ą po stro�ie Egiptu oraz u�yją swoich bogactw do wsparcia jej
i��ych wrogów.� Militar�e podboje byłyby sza�są �a spłace�ie długów, wypeł�ie�ie skarbca
kosztow�ościami oraz �apływ siły roboczej �iewol�ików (jeńców woje��ych).�
Tutmozis zawozi farao�owi raport o sytuacji w Dol�ym Egipcie.� Po�adto miał mu po-
wiedzieć o kurcze�iu się tere�ów upraw�ych, popada�iu ludzi w �ędzę, bogace�iu się kapła-
�ów a tak�e o wier�ości i posłuszeństwie �astępcy tro�u i jego oburze�iu, �e Asyria miałaby
przejąć Fe�icję.�
Po zwol�ie�iu ze ślubów Kama zamieszkała z Ramzesem, od którego �ądała wielu
przywilejów oraz podburzała go przeciwko Sarze.� Kiedy Sara potwierdziła, �e ich dziecko
�osi �ydowskie imię Izaak, Ramzes zdegradował ją do roli słu�ącej.� Kama wykorzystała to, by
po�i�ać i upokarzać Sarę.� Ksią�ę wycofał się z okrut�ej decyzji, kiedy Sara została kop�ięta
w twarz i �ie była w sta�ie speł�iać obowiązków matki (Kama �ie zostawiała jej �a to czasu).�
Nowa sytuacja doprowadzała Kamę do wściekłości, której �awet �ie próbowała ukryć.�
Stary farao� był ju� tak schorowa�y, �e chciał przekazać tro� sy�owi.� Zawarty traktat
dał Asyrii mo�liwość prowadze�ia woje� �a wschodzie i pół�ocy, zaś kwestię ustaleń Fe�icji
pozostawiał przyszłemu władcy.� Pokój miał się opierać �a zm�iejsze�iu armii o dwadzieścia
tysięcy �ajem�ików.� Ich zwol�ie�ie zaowocowało kłopotami: okradali okolice i zagra�ali Egip-
towi od stro�y zachod�iej.�
Ramzes bawi się opowieścią Tutmozisa o Mefresie, który podjął ró��e ćwicze�ia re-
ligij�e, by u�ieść się w powietrzu i tym dowieść wielkiej pobo��ości.� Kama popada w strach
przed zamordowa�iem, �ie�awidzi dziecka Ramzesa, ale o� daje jej do zrozumie�ia, �e jest to
dra�liwy temat, zaś o�a wiele mo�e stracić przez swoje postępowa�ie.�
Zwol�ie�i z wojska Libijczycy grabią i palą miasta i wsie (m.�i�.� Chi�e�su, Pimat,
Kasa), �apadają �a karawa�y i pielgrzymów.� Od morza zbli�ają się groź�e ba�dy Musawasy,
ale kapła�i �ie podejmują �ad�ych działań w obro�ie egipskich ziem.� Mefres i Me�tezufis prze-
kazują Ramzesowi rozkaz farao�a i Najwy�szej Rady, by poko�ał �apast�ików (stoi �a czele
wojsk Dol�ego Egiptu).� Zastają go pija�ego, ale o jas�ym umyśle.� Dał im odczuć, �e z�a wiele
tajem�ic dotyczących świątyń oraz traktat.� Kpi z religij�ości Mefresa, czym wywołuje jego
�ie�awiść.� Kapła�i �ie zdawali sobie sprawy z wiedzy i tupetu Ramzesa.�
Przed walką Ramzes spał w alta�ie, po�iewa� w pałacu ciągle mu przeszkadza�o.� Tym-
czasem Kamę odwiedził Lyko� – miał pla�, �e zabije księcia i porwie Kamę oraz zabierze jej
kosztow�ości.� Kama wykorzystała go do zemsty – była ju� bardzo chora �a trąd i peł�a złych
uczuć.� Lyko� był sobowtórem Ramzesa, więc kiedy udał się do Sary, o�a pozwoliła mu podejść
do Izaaka.� Dziecko zostało zabite przez uderza�ie �im o ścia�ę.� Następ�ie pod groźbą u�ycia
�o�a zabrał Kamę oraz klej�oty i opuścił pałac.�
Ramzes, �ie wiedząc o tragedii, wyruszył �a czele oddziałów z Pi-Bast.� Sarę uwięzio�o,
po�iewa� przyz�ała się do zabójstwa, chcąc chro�ić ukocha�ego mę�czyz�ę (�ie rozpoz�ała
sobowtóra).� Trud�o było uwierzyć, �eby mogła to zrobić, więc odszuka�o Kamę, która wska-
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
zała Lyko�a i dodała, �e zamierzał zgładzić �astępcę tro�u.� Odesła�o ją do kolo�ii trędowatych
�a pusty�i, zaś Lyko� dostał się z ręce Mefresa.� Sara była �iepocieszo�a, �e powierzyła dziecko
obcemu człowiekowi i po �apadzie szaleńczego śmiechu �agle zmarła.�
Mieszkańcy Libii, zachęca�i przez zwol�io�ych z armii �ajem�ików, �apadają �a Egip-
cja�.� Kapła�i polecili Ramzesowi poko�a�ie ucią�liwych sąsiadów – liczyli �a jego klęskę.�
Przeciw�ik Musawasa wysłał �a zwiad sy�a Tehe��ę z oddziałem.� Ramzes dość szybko po-
ko�ał �apast�ików, okrą�ając ich w bitwie �iedaleko Sodowych Jezior.� �sparciem duchowym
i dobrą radą wspiera go Pe�tuer (kapła� z ludu, który powstrzymał atak �a obóz Sary).� Dzię-
ki �iemu udaje się przetrwać groź�y wicher pusty��y.� Liczy, �e przyszły farao� będzie się
troszczył o chłopów.� Kapła� Me�tezufis, decyde�t w sprawach wojskowych, ka�e wbrew woli
księcia zabić jeńców.� Ob�i�a ra�gę wodza (Ramzesa) i daje Libijczykom zachętę do dalszej
walki.�
Kiedy Ramzes upaja się zwycięstwem, Pe�tuer mówi mu o zdarze�iach w pałacu.� Po-
ucza, �e szczęście przeplata się z bólem.� Następca tro�u przeko�uje się o miłości Sary.� Otrzy-
muje wiadomość od Tutmozisa (za pośred�ictwem Hirama) �e Lyko� jest w rękach �aczel�ika
policji Mefresa i �ie wiadomo, gdzie został ukryty.�
Stary farao� jest ju� bardzo słaby i prag�ie umrzeć, chocia� kapła�i robią wszystko,
by utrzymać go przy �yciu.� Beroes radzi mu, �eby poszukał człowieka, którego modlitwy do-
cierają do boga.� � szkla�ej kuli dostrzega wielu modlących się, ale ich słowa �awzajem się
wykluczają.� Jedy�ą modlitwą docierającą do boga są krótkie i szczere słowa chłopca Psujacz-
ka, który uchodzi za �ieposłusz�e dziecko.� Ramzes XII �ie chce wykorzystywać dziecka do
swoich celów i �ie ka�e go poszukiwać.�
�ezwa�y do umierającego ojca �astępca tro�u przybył, kiedy farao� ju� �ie �ył.� Jego
�oł�ierze ju� w drodze oddali mu hołd jako �owemu władcy.� � pałacu powitali go kapła�i z
Herhorem �a czele oraz wysocy urzęd�icy.� Lud wiwatował �a jego cześć.� Ramzes atakuje Her-
hora, �e u�ywa z�aku władców – wę�a �a i�fule.� Te� wyjaś�ia, �e trzeba było zastąpić farao�a,
za�im przybył �astępca tro�u.� Ramzes – �a razie �ieoficjal�ie – przejął władzę.�
Celem �astępcy tro�u jest poprawa poło�e�ia ludu.� Pla�uje dać im co siódmy dzień
wol�y �a odpoczy�ek oraz trochę ziemi �a włas�ość.� Zamierza powiększyć i ćwiczyć wojsko.�
Obowiązki władcy wobec figurki boga Ozirisa ceduje �a arcykapła�a Sema.�
Ze względu �a boską cześć oddawa�ą władcy, ciało Ramzesa XII miało zostać zabal-
samowa�e.� Po usu�ięciu w�ętrz�ości zło�o�o je w kąpieli sodowej �a siedemdziesiąt d�i.�
Nasączo�e stosow�ymi substa�cjami zostało zaba�da�owa�e i poło�o�e w trzech trum�ach
(m�iejsza wew�ątrz większej).� Po�iewa� brakowało w skarbcu pie�iędzy, Herhor posta�owił
urządzić pogrzeb �a koszt świątyń.� �ielod�iowa uroczystość była wspa�iała, peł�a przepy-
chu.� Najpierw ciało przewo�o�o �a miejsce spoczy�ku, �astęp�ie w ciągu wielogodzi��ego
�abo�eństwa oddawa�o cześć zmarłemu władcy i zło�o�o jego doczes�e szczątki w grobowcu,
który sam sobie zbudował i ozdabiał w okresie pa�owa�ia (po�ad trzydzieści lat).�
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Po śmierci uległego farao�a, kapła�i dą�ą do ogra�icze�ia władzy jego �astępcy.� Sto-
sują w tym celu ró��e zabiegi: straszą go (udawa�ie ducha ojca), gro�ą, �e wykorzystają swoją
wiedzę i bogactwa przeciwko �iemu, jeśli będą musieli, i�formują, �e �ie pozwolą �aruszyć
skarbca w Labiry�cie dla potrzeb państwa, po�iewa� zgromadzo�e tam bogactwa zostały ofia-
rowa�e bogom i są gromadzo�e od wieków.� Tymczasem skarbiec farao�a jest pusty, zaś domi-
�ującą rolę w polityce odgrywają kapła�i.� Ich pozycja wy�ika z posiada�ia wielkich majątków
oraz �iedostęp�ej dla i��ych wiedzy – potrafią porozumiewać się �a du�e odległości i mają sieć
wywiadowczą.� Młody farao� chce wzmoc�ić się fi�a�sowo, prowadząc woj�y z Asyrią, jed�ak
jest tu przeszkoda – wcześ�iej kapła�i zawarli z �ią traktat pokojowy.�
Kapła�i �ie udzielają Ramzesowi XIII po�yczki, więc zmuszo�y jest skorzystać z po-
mocy Fe�icja�.� Arcykapła� Same�tu, który �ie sprzyja i��ym kapła�om, chce pomóc Ramze-
sowi – podejmuje się z�aleźć drogę do bogactw w pil�ie strze�o�ym Labiry�cie.� Farao� �ie
ma wielkich �adziei, �e to się uda, bo kapła�i pokazali mu to miejsce, ale te� dali do zrozumie-
�ia, �e �ie mo��a się tam poruszać bez odpowied�iej wiedzy i przygotowa�ia.� Skarb państwa
mogłyby zasilić wpływy z pla�owa�ej od daw�a i�westycji – Fe�icja�ie przekopaliby ka�ał
łączący Morze Czerwo�e i Śródziem�e.�
Do kłopotów dołączają kolej�e: kapła�i domagają się spłaty po�yczki zaciąg�iętej przez
Ramzesa XII (pięćdziesiąt tysięcy tale�tów), wpływy z podatków maleją (ktoś rozpuszcza wieści,
�e �ie będą ju� ściąga�e).� Zaufa�i wybierają trzy�astoosobowe repreze�tacje wszystkich sta�ów,
które mają zagłosować, czy otworzyć Labiry�t.� �iększość popiera farao�a, ale sprzeciwiają się
kapła�i.�
Tutmozis poślubia pięk�ą i bogatą córkę �omarchy tebańskiego o imie�iu Hebro�, któ-
ra szybko zostaje kocha�ką farao�a.� Kapła�i �ie akceptują Ramzesa XIII, który �ie sza�uje
bogów i �ie dba o bezpieczeństwo państwa (tak uwa�ają).� � imie�iu Rady Najwy�szej rządy
mają sprawować Herhor i Mefres.� �ykorzystując Lyko�a, starają się sprawić wra�e�ie, �e
władca oszalał i rozpowiadają o tym w całym Egipcie.� Ich działa�ia powstrzymuje Tutmozis,
jed�ak pozycja Ramzesa została ju� z�acz�ie osłabio�a.�
Farao� posta�awia poko�ać kapła�ów i �a dzień 2� miesiąca Paofi pla�uje wkroczyć
z wojskiem do świątyń, pod pretekstem stłumie�ia agresji lud�ości.� Na podstawie obcią�ają-
cych dokume�tów (listy do króla Asyrii) zamierza aresztować Herhora i Mefresa.� Tymczasem
Same�tu jest bliski celu, jed�ak zostaje wyśledzo�y przez stra��ików Labiry�tu.� Pomaga im
Lyko� – wprowadzo�y w sta� hip�ozy wskazuje miejsce pobytu Same�tu.� Na śmierć zostają
skaza�i rów�ie� Lyko� i Mefres, po�iewa� wkroczyli �a zakaza�y tere� Labiry�tu (Lyko�owi
udaje się zbiec).�
Królowa Nikotris, matka farao�a, obawia się o jego �ycie.� Przestrzega przed współpracą
z Fe�icja�ami i radzi przystać �a waru�ki kapła�ów.� Ramzes jed�ak �ie zamierza jej słuchać.�
Kapła�i potrafią doko�ać dokład�ych obliczeń astro�omicz�ych.� Me�es wie, �e za-
ćmie�ie Słońca �astąpi w d�iu 20 Paofi.� Ramzes �ie zdaje sobie sprawy, jak mo�e to być wa�-
�e, tymczasem Herhor k�uje groź�ą w skutkach i�trygę.� Za radą Pe�tuera Ramzes ostrzega
~
0
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
�ajbli�sze oddziały o mającym �astąpić zdarze�iu, ale ciem�y lud wkracza do świąty�i Ptah w
Memfis.� Podczas zaćmie�ia Herhor modli się �a murach o opamięta�ie ludu, zaś z w�ętrza bu-
dowli dobiega głos (uz�a�y przez lud za głos boga), który grozi odwróce�iem boskiego oblicza
i ciem�ością.� Kiedy istot�ie zapada mrok w ciągu d�ia, ludzie popadają w popłoch i przera�e�i
padają �a twarz, �oł�ierze uciekają.� Po modlitwie Herhora rozlega się głos i�formujący, �e
jeszcze tym razem Oziris wybaczy bu�tow�ikom i ciem�ość ustępuje.� Te� wypadek ostatecz-
�ie daje kapła�om przewagę �ad farao�em i posłuch wśród Egipcja�.�
Hiram dostarcza listy – dowody zdrady Herhora i Mefresa.� Farao� mia�uje �aczel�ym
wodzem Tutmozisa.� Pod jego wodzą wojsko ma zdobyć świąty�ię i uwięzić kapła�ów.� Podczas
próby aresztowa�ia wi��ych, Eu�a�a zadaje Tutmozisowi cios w plecy.� Okazuje się, �e �oł�ie-
rze zostali przekupie�i przez kapła�ów.� Po ich stro�ie stał te� człowiek, który przejął poz�a�e
przez Same�tu tajem�ice Labiry�tu (�a wypadek, gdyby trzeba było ko�ty�uować pla� dotar-
cia do bogactw).� Ramzes przeko�ał się, �e wpływy i metody działa�ia kapła�ów są ogrom�e.�
Lyko� był pod wpływem �akazu otrzyma�ego w hip�ozie od Mefresa – chciał zabić
tego, który uprowadził mu Kamę.� � tra�sie od�alazł Ramzesa w ogrodzie, kiedy odpoczywał
po wizycie u Hebro�.� Farao� próbował się obro�ić, jed�ak został ugodzo�y w bok sztyletem.�
Chciał jechać, by opa�ować sytuację w Memfis, ale �ie był w sta�ie – zmarł �a skutek ra�y.�
Epilog. � ese�cjo�al�ym skrócie �arrator wyjaś�ia losy głów�ych bohaterów.� Herhor
o�e�ił się z królową Nikotris i po zrzecze�iu się przez �ią tro�u objął pa�owa�ie.� Korzystając
z kosztow�ości przechowywa�ych w Labiry�cie, spłacił długi państwa i wprowadził reformy,
które pla�ował Ramzes: chłopi uzyskali jede� dzień w tygod�iu wol�y od pracy, ludowi zapew-
�ił ochro�ę przed wyzyskiem ze stro�y pa�ów, cudzoziemcom bezpieczeństwo, zawarł pokojo-
wy traktat z Asyrią, ale zachował Fe�icję.� � powszech�ym odbiorze był dobrym i troskliwym
władcą, który zadbał o Egipt i poszczegól�e sta�y.� Nie pamięta�o, �e autorem większości po-
mysłów był Ramzes XIII.� Pe�tuer usu�ął się w cień i razem z Me�esem w odlud�ym miejscu
prowadził docieka�ia �aukowe.�
Czas i miejsce akcji
Akcja powieści toczy się w odległym czasie (po�ad trzy tysiąclecia) i egzotycz�ym miej-
scu.� �ydarze�ia rozgrywają się w XI w. przed Chrystusem.� Egipt jest osłabio�y ugodową
wobec kapła�ów polityką Ramzesa XII.� � tych okolicz�ościach �a tro� wstępuje jego czwarty
sy� Ramzes XIII (jedy�y zdrowy potomek władcy).� Jest osobą wykształco�ą, perspektywicz�ie
myślącą, która ma �a celu wzmoc�ie�ie pozycji władcy i poprawę sytuacji politycz�ej Egiptu.�
Zamierza przeprowadzić z�aczące reformy gospodarcze i wzmoc�ić sta� liczeb�y oraz pod�ieść
jakość armii.� Te zamiary mogą być zrealizowa�e jedy�ie po uprzed�im um�iejsze�iu ra�gi ka-
pła�ów, jed�ak farao� jest od �ich zale��y, po�iewa� w skarbcu �ie ma pie�iędzy, zaś kapła�i
zgromadzili ogrom�e majątki (poprzed�i farao� zaciąg�ął u �ich du�e długi).�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Przedstawio�y w powieści okres jest więc pełe� �iepokoju, starć młodego farao�a z
kapła�ami.� � toku zdarzeń mo��a poz�ać sta� Egiptu w tym czasie w ró��ych dziedzi�ach
�ycia.� Czytel�ik dowiaduje się, jakie z�acze�ie miał farao� i kapła�i oraz poz�aje poło�e�ie
poszczegól�ych sta�ów.�
Szeroka pa�orama ówczes�ego �ycia Egiptu sprawia, �e akcja dzieje się w wielu róż-
nych miejscach.� Czytel�ik przemieszcza się razem z �astępcą tro�u a potem ju� farao�em
Ramzesem XIII, odwiedza wiele miast, bywa �a wsi, �a polu walki, w świąty�iach i pałacach.�
Obserwuje styl �ycia farao�a i jego otocze�ia, orie�tuje się w sprawach uprawy roli i podatków,
poz�aje wyposa�e�ie armii oraz metody walki.� Szczegól�ą uwagę autor poświęca preze�tacji
sta�u kapłańskiego i zale��ości władców Egiptu od jego wpływów.� Dzięki tak szerokiemu uję-
ciu, wprowadze�iu �a karty powieści ró��ych środowisk, czytel�ik zdobywa z�acz�ą wiedzę
�a temat �ycia obyczajowego i codzie��ych zajęć Egipcja�, poz�aje problemy tere�ów przy-
gra�icz�ych, ko�takty z sąsiadami itp.�
Głów�e pałace farao�a, grobowiec, wystrój tych obiektów oraz świąty�ie i Labiry�t
– skarbiec bogów (czyli w praktyce – kapła�ów) czy te� pałace �omarchów to zupeł�ie i��y
świat �i� te�, w którym �yją i umierają chłopi egipscy z�ajdujący się w coraz trud�iejszym
poło�e�iu.� Po�adto mo��a się dowiedzieć wiele o ra�dze Nilu w �yciu Egipcja� (tere�y wy-
lewowe to miejsca osiąga�ia wysokich plo�ów, po�adto rzeka jest głów�ą „drogą” kraju).� �
związku z tym jest to wa��e miejsce, �a którym lub przy którym rozgrywają się wydarze�ia
(podró�e, statki, małe łodzie, pola upraw�e �ad Nilem).�
Odległy czas akcji i wielość ukaza�ych miejsc pozwalają odbierać powieść jako z�a-
czące źródło wiedzy o �yciu daw�ych Egipcja�, ukaza�ym w czasie szczegól�ym dla państwa,
kiedy ścierają się w dobie kryzysu ró��e i�teresy i wpływy.�
Sylwetki bohaterów
Ramzes XII – stary farao�, otoczo�y boską czcią, jest podporządkowa�y kapła�om,
których jest dłu��ikiem.� Zgod�ie z tradycją otrzymał wy�sze święce�ia kapłańskie i bardzo
dbał o świąty�ie, zachowywał się pobo��ie, rzetel�ie wyko�ywał codzie��e obrządki związa�e
z figurką boga Ozirisa.� Był człowiekiem starym i schorowa�ym, dlatego �ie potrafił i �ie chciał
sprzeciwić się kapła�om.� Jego �o�a, królowa Nikotris, rozumiała trud�e poło�e�ie i wspierała
go we wszystkim, darząc szacu�kiem.� � ciągu długiego okresu pa�owa�ia, zgod�ie z obycza-
jem, budował dla siebie wystaw�y grobowiec.� Po śmierci zabalsamowa�e ciało farao�a prze-
mierzyło Nilem długi odci�ek w drodze do miejsca pochówku.� Tak po�eg�ał się z ludem egip-
skim.� Po śmierci do jego imie�ia doda�o dodatek: Oziris świadczący o boskiej czci władcy.�
Królowa Nikotris, �o�a Ramzesa XII i matka �astępcy tro�u, była córką kapła�a
Ame�hotepa.� Ze względu �a swoje pochodze�ie i świadomość ra�gi sta�u kapłańskiego była
w dobrych relacjach z Herhorem i jego otocze�iem.� Zachęcała sy�a do uległości wobec kapła-
�ów, po�iewa� wiedziała, jak wielka jest ich potęga w państwie egipskim.� Bardzo kochała sy�a
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
i wybaczała mu ró��e wybryki oraz modliła się o jego szczęście.� Nikotris była spokoj�ą, roz-
wa��ą osobą, sza�owa�ą przez mę�a, do którego decyzji się �ie wtrącała, oraz przez Egipcja�
oddających jej boską cześć.�
Cham-Ramzes, czyli Ramzes XIII – �astępca tro�u i póź�iejszy władca Egiptu, sy�
Ramzesa XII i królowej Nikotris.� Był pięk�ym mę�czyz�ą, sil�ym, odwa��ym i mądrym.�
Otrzymał stosow�e wykształce�ie, i�teresował się losem ludu egipskiego, wykazując wielką
wra�liwość społecz�ą i prag�ąc w przyszłości ul�yć jego doli.� Dostrzegał uzale��ie�ie ojca od
kapła�ów i chciał – jako farao� – um�iejszyć ich rolę w państwie.� Był z �atury bu�tow�ikiem
a�ga�ującym się w słusz�ej sprawie, ale �ie sprzeciwiał się woli ojca.�
Ramzes marzył o dowodze�iu wojskiem i kiedy mógł się wykazać umiejęt�ościami,
dowiódł, �e jest dobrym strategiem i umie budować autorytet wodza.� Miał �i�sze święce�ia,
ale �iezbyt chęt�ie uczest�iczył w pobo��ych rytuałach.� Nie liczył się z opi�ią publicz�ą i za-
kocha�y wziął sobie part�erkę Żydówkę (Sara), którą umieścił w ofiarowa�ym jej folwarku.�
Łatwo ulegał urokom kobiet i doprowadził do zwol�ie�ia ze zobowiązań kapła�kę Kamę, która
została jego kolej�ą kocha�ką.�
Ramzes XIII potrafił krytycz�ie oce�ić sta� państwa egipskiego i perspektywicz�ie za-
pla�ować wychodze�ie z kryzysu.� Jego pomysły wcielił potem w czy� �astępca – Herhor,
sobie przypisując zasługi.� �ielką przeszkodą w realizacji reform był brak środków w skarbcu
królewskim.� Ramzes chciał je pozyskać z Labiry�tu – skarbca bogów, ale �ie uzyskał zgody
kapła�ów, mimo poparcia tej idei przez repreze�ta�tów ró��ych sta�ów (głosowa�ie).� I��ym
sposobem miało być dobre wyszkole�ie i zwiększe�ie armii oraz zwycięskie podboje bogatych
sąsiadów.� Przeciw�ikami byli kapła�i spiskujący przeciw �iemu i zawierający potajem�e trak-
taty.� �oj�y dostarczyłyby �ie tylko łupów, ale i �iewol�ików, którzy pomagaliby chłopom w
uprawie roli.
Młody 22-2�-let�i Ramzes miał �iezwykłą mądrość jako polityk i dobry władca.� Nie
zdą�ył jed�ak zrealizować pla�ów.� Młodzieńczy roma�s z Kamą doprowadził ostatecz�ie do
jego klęski i śmierci.� Najpierw z ręki jej adoratora Lyko�a zgi�ął jego sy�, potem o� sam.� Jego
kolej�ymi kocha�kami były Sara (matka jego sy�a Izaaka), Kama (kapła�ka bogi�i Astoreth)
i Hebro� (�o�a Tutmozisa).� Ramzes �ie rozumiał, �e kapła�i mają �ad �im z�acz�ą przewa-
gę material�ą i i�telektual�ą.� �ykorzystali o�i wszelkie sposoby, �eby osłabić jego pozycję i
ośmieszyć go.� Ostatecz�ie, po śmierci Ramzesa XIII, władzę przejął Herhor stojący �a czele
sta�u kapłańskiego.�
Tutmozis – przyjaciel młodego Ramzesa – był wier�ym i odda�ym pomoc�ikiem oraz
powier�ikiem osobistych spraw księcia.� Bardzo dbał o wygląd zew�ętrz�y, �osił elega�ckie
stroje, perukę, skrapiał się wo��ościami, ró�owił policzki.� Lubił luksus i zapo�yczał się w tym
celu u Fe�icja�.� Potrafił dowodzić wojskiem, ale lepiej czuł się �a dworze.� Lubił zabawę i kosz-
tow�e �ycie – w tym celu o�e�ił się z bogatą córką �omarchy, �ie darząc jej uczuciem.� �spierał
Ramzesa radą i pomocą w ró��ych kwestiach, a �awet i�terwe�iował w �iebezpiecz�ych spra-
wach, �p.� gdy kapła�i wykorzystali Lyko�a do udawa�ia chorego psychicz�ie Ramzesa XIII.�
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Sara – przypadkiem poz�a�a przez księcia Żydówka została jego kocha�ką.� Była ko-
bietą pięk�ą i łagod�ą.� Szczerze była odda�a swojemu pa�u i darzyła go głębokim uczuciem.�
Urodziła mu sy�a, który otrzymał �ydowskie imię Izaak, czego Ramzes �ie potrafił jej wy-
baczyć.� Starała się chro�ić księcia tak�e wtedy, gdy wydawało się, �e to o� jest zabójcą jej
dziecka, które kochała �ad wszystko.� Życzliwie traktowała słu�bę, dlatego cieszyła się szacu�-
kiem i sympatią.� Opiekowała się Żydami w potrzebie, zwłaszcza dziećmi.� �iele wycierpiała
z powodu odrzuce�ia przez rodzi�ę farao�a.� Na początku z�ajomości z księciem to właś�ie ją
oskar�a�o o wszelkie problemy Egiptu.� Była po�i�a�a i g�ębio�a przez Kamę, której musiała
usługiwać.� �szystko to z�osiła w posłuszeństwie dla Ramzesa, którego do końca kochała.�
Zmarła �a wieść, �e pozwoliła się zbli�yć do dziecka obcemu człowiekowi, którego wzięła za
Ramzesa – �ie mogła sobie wybaczyć pomyłki.�
Kama
– pięk�a i przebiegła Fe�icja�ka, kapła�ka bogi�i Astoreth, uwiodła serce księ-
cia Ramzesa i po zwol�ie�iu ze ślubów zamieszkała z �im.� Umiała �im ma�ipulować i wy-
muszać �a �im korzyst�e dla siebie decyzje.� Nie�awidziła Sary i Izaaka, bu�towała Ramzesa
przeciwko �im i �a ko�iec podpowiedziała Lyko�owi, �eby zabił chłopca.� Kama była osobą
pró��ą, łasą �a kompleme�ty i preze�ty.� Fu�kcja w świąty�i zaspokajała jej ambicje – uwa�ała
bowiem, �e ludzie kła�iają się �ie tylko bogi�i, ale rów�ie� jej.� Potrafi być miła i uległa, ale
rów�ie� bezwzględ�a i agresyw�a.� Uwa�a się za lepszą od i��ych, dlatego dokucza �ie tylko
Sarze, ale rów�ie� całej słu�bie.� Jest kobietą chimerycz�ą, zazdros�ą, gardzącą biedakami,
dlatego �ie�awidzo�ą przez otocze�ie.� Osaczo�a lękami wykorzystuje swoją siłę wobec za-
kocha�ego Lyko�a i posługuje się �im, by zemścić się �a Sarze i Ramzesie.� Zara�o�a trądem
(prawdopodob�ie od podrzuco�ej chusty), zostaje wysła�a do kolo�i chorych �a pusty�i.�
Lykon jest z pochodze�ia Grekiem.� Ze względu �a umiejęt�ości wokal�e został za-
trud�io�y w świąty�i, gdzie poz�ał Kamę, którą pokochał do szaleństwa.� Pla�ował uciec z �ią
i rozpocząć �owe �ycie z dala od Egiptu.� Był uderzająco podob�y do Ramzesa i jako sobo-
wtór wykorzystywa�y póź�iej przez kapła�ów do rozgrywek z młodym farao�em.� Nie�awi-
dził Ramzesa jako rywala.� Lyko� ma szczegól�y dar jas�owidze�ia, co skrzęt�ie wykorzystują
kapła�i do schwyta�ia Same�tu w Labiry�cie.� Sam Lyko� posługuje się tą zdol�ością, by od-
szukać Ramzesa w ogrodach i zabić go (wcześ�iej – i�spirowa�y przez Kamę – morduje jego
dziecko).� Jest mario�etką w rękach kapła�ów, dlatego udaje szalo�ego farao�a, by ośmieszyć
go w oczach podda�ych.� Jest mę�czyz�ą chorym z miłości, gwałtow�ym, agresyw�ym, bez-
względ�ym, skło��ym do zbrod�i.�
Kapłani sta�owią wa��ą grupę w społeczeństwie egipskim i zostali �ajszerzej przedsta-
wie�i w powieści jako bohater zbiorowy.� Skupiają w swoich rękach ogrom�e majątki, kształcą
się, do swoich tajem�ic i wiedzy �ie dopuszczają i��ych, co daje im przewagę �ie tylko �ad
resztą lud�ości, ale rów�ie� �ad rodzi�ą pa�ującą.� Zdają sobie sprawę ze swojej siły i �aprawdę
to o�i sprawują władzę, wymuszając �a farao�ie korzyst�e dla siebie decyzje.� Byli związa�i
ze świąty�iami, po�adto prowadzili swoje i�teresy i politykę, �ie wtajem�iczając we wszyst-
ko farao�a, a �awet działając przeciwko �iemu.� Najbardziej domi�ują tu czło�kowie Rady
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Najwy�szej: Herhor, Mefres, Me�tezufis i Pe�tuer.� Te� ostat�i �ie do końca ide�tyfikuje się z
poglądami pozostałych.�
Herhor – �ajwy�szy kapła� – miał po�ad czterdzieści lat, ogolo�ą głowę, ubra�y był w
skórę pa�tery, �osił potrój�y złoty łańcuch i krótki miecz w kosztow�ej pochwie, �oszo�o go w
lektyce.� Cieszył się uz�a�iem królewskiej pary.� Ramzes XIII �ie�awidził go i prag�ął odsu�ąć
od decydowa�ia w �ajwa��iejszych sprawach państwowych (peł�ił god�ość mi�istra).� Herhor
cechował się spokojem, opa�owa�iem, postępował z wyrachowa�iem i zim�ą krwią, �ie ulegał
emocjom, był małomów�y i przebiegły.� Uwa�ał, �e do kapła�ów �ale�ą �ajwa��iejsze sprawy
państwowe, zaś farao� jest tylko władcą oficjal�ym.� Potrafił odpowied�io zapla�ować działa-
�ia i wyko�ać swoje zamiary, podporządkowując sobie �oł�ierzy i ma�ipulując ludem.� Na �ie-
pokor�ego Ramzesa wpływa za pośred�ictwem jego matki, którą potrafi przeko�ać do ka�dego
pomysłu.� Dla osiąg�ięcia swoich celów posługuje się kłamstwem i zbrod�ią.� Głosi troskę o
Egipt, ale w istocie zale�y mu �a zdobyciu władzy i osiąga cel.� Jako �owy farao� zjed�uje sobie
ró��e warstwy społecz�e, przeprowadzając korzyst�e dla Egiptu reformy.� �ykorzystuje pomy-
sły Ramzesa XIII, ale realizuje je jako włas�e, zdobywając posłuch, popular�ość i szacu�ek.� �
tym celu u�ywa kosztow�ości zgromadzo�ych w Labiry�cie, których �ie u�yczył Ramzesowi.�
Żeby zapew�ić sobie peł�ię rządów, �e�i się z królową Nikotris i doprowadza do zrzecze�ia się
przez �ią władzy �a jego korzyść.� Działa spryt�ie, potrafi przewidywać wypadki, odpowied�io
się do �ich przygotować, wykorzystuje swoją rozległą wiedzę i osobiste wpływy.�
Mentezufis jest doradcą Herhora w sprawach państwa.� Stara się osłabić pozycję księcia
Ramzesa i jego autorytet wśród �oł�ierzy (rozkaz zabicia libijskich jeńców wbrew woli �astęp-
cy tro�u).� Sprawia wra�e�ie, �e �ie zale�y mu �a władzy, �e jest tylko sługą świątyń, tymcza-
sem podziela zda�ie Herhora o �ajwy�szym z�acze�iu sta�u kapłańskiego i stara się działać w
tym przeko�a�iu.�
Mefres jest rów�ie� bliskim współpracow�ikiem Herhora i kapła�em szczegól�ie po-
bo��ym.� Dą�y do u�iesie�ia się w powietrzu �a skutek praktyk religij�ych.� Kpi�y ze stro�y
Ramzesa wywołują jego g�iew i odtąd Mefres robi wszystko, �eby upokorzyć księcia (potem
ju� farao�a) i odsu�ąć go od rządze�ia.� Ura�o�a ambicja staje się motorem wielu działań Me-
fresa.� Jako kapła� po wy�szych święce�iach posiadł z�ajomość �ajwiększych tajem�ic.� Działał
w sposób przemyśla�y i skutecz�y – przechwycił Lyko�a, by wykorzystać jego podobieństwo
do Ramzesa.� Dzięki temu mógł wywołać opi�ię, �e farao� oszalał (oszukał �awet jego matkę).�
„Zaprogramował” umysł Lyko�a, będącego w sta�ie hip�ozy, do odszuka�ia w Labiry�cie Sa-
me�tu, �astęp�ie do zabicia Ramzesa XIII.� Mefres sprawia wra�e�ie człowieka spokoj�ego i
pobo��ego, ale głów�e motywy jego działa�ia to mściwość i okrucieństwo.�
Pentuer jest w gro�ie kapła�ów �ietypowym przykładem – pochodzi z ludu i szczerze
troszczy się o los chłopów z�ajdujących się w coraz gorszym poło�e�iu.� Prowadzi ascetycz-
�y tryb �ycia, ma rozległą wiedzę, dlatego cieszy się uz�a�iem i zajmuje wysokie sta�owisko
wśród kapła�ów.� Jest opieku�em Ramzesa i liczy �a to, �e �owy farao� ul�y doli �ajbardziej
uciś�io�ych.� Uspokaja tłum �acierający �a folwark Sary, podpowiada Ramzesowi, jak uwol�ić
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
więź�iów, ułatwia przetrwa�ie podczas pusty��ego wichru.� Pe�tuer peł�i obowiązki pisarza i
towarzyszy Herhorowi podczas �ajbardziej pouf�ych rozmów.� Dosko�ale orie�tuje się w dzia-
ła�iach kapła�ów.� Jego poglądy �a temat roli tej warstwy w państwie są zgod�e z rozumie�iem
pozostałych czło�ków Rady.� Po śmierci Ramzesa XIII Pe�tuer zamieszkał z Me�esem, by w jego
skrom�ej samot�i opracowywać metody �awad�ia�ia pól i rozwijać wiedzę astro�omicz�ą.�
Obraz społeczeństwa egipskiego
Społeczeństwo Egiptu w czasach Ramzesa XII i jego sy�a miało strukturę hierarchicz-
�ą.� Na czele państwa stał farao� sprawujący władzę świecką, ale mający rów�ie� święce�ia
kapłańskie i sprawujący wyz�aczo�e obowiązki religij�e.� Tę samą pozycję zajmowała �ie za-
bierająca głosu w sprawach �arodu rodzi�a władcy.� � imie�iu farao�a w poszczegól�ych �o-
mesach pa�owali wysokiej ra�gi urzęd�icy – �omarchowie.� Mieli pod ko�trolą rozległe obsza-
ry.� Dbali o i�teresy farao�a i przez poborców ściągali z lud�ości podatki.� Dodatkowo bogacili
się, oszukując przy rozlicze�iach fi�a�sowych.�
Odręb�ą warstwę sta�owią kapła�i.� �śród �ich �ajbardziej wykształce�i, bogaci i
uprzywilejowa�i w państwie peł�ili z�aczącą rolę w kształtowa�iu polityki między�arodowej
i społecz�ej Egiptu.� Budząc strach przed g�iewem bogów, zwłaszcza �ajwy�szego ra�gą Oz-
irisa, potrafili podporządkować sobie �oł�ierzy i lud.� Najwy�si dostoj�icy z tej warstwy mieli
ogrom�y wpływ �a decyzje farao�a, tym bardziej �e często udzielali mu z�acz�ych po�yczek.�
Ze sta�u szlacheckiego wywodzili się dowódcy wojskowi (mogli rekrutować się rów-
�ie� spośród kapła�ów), którzy tak�e �yli w luksusie i dobrobycie.� Takie fu�kcje speł�iali
Tutmozis oraz Herhor i Me�tezufis.� Armia �ie była jed�orod�a.� Poza stałymi �oł�ierzami, po-
woływa�o do �iej w czasie woje� tak�e chłopów, ale zasad�iczy trzo� sta�owili opłaca�i przez
państwo �ajem�icy (rów�ie� z obszarów oście��ych).�
Najtrud�iejsze było poło�e�ie ludu – chłopi i�te�syw�ie pracowali, ale �ęka�i wysokimi
podatkami i ko�iecz�ością wypracowa�ia z�acz�ych zbiorów popadali w coraz większe proble-
my.� Odpoczywali raz �a dziesięć d�i.� Nie mogli sobie pozwolić �a god�e �ycie i odpowied�ie
od�ywia�ie, �ie mogli zadbać o wykształce�ie, które było dostęp�e tylko dla ludzi bogatych z
gro�a szlachty i kapła�ów.� �yczerpa�e orga�izmy łatwo poddawały się chorobom.� Lepiej wiodło
się rzemieśl�ikom, którzy produkowali �arzędzia pracy, przedmioty ozdob�e, oraz słu�ącym w
bogatych domach.� Ogól�ie rzecz biorąc, warstwa ta była zró��icowa�a.� �ielu chłopów upra-
wiających rolę �yło w biedzie, ale �iektórzy mieli �iewol�ików do pomocy i z�acz�iejsze pola
upraw�e poło�o�e bli�ej Nilu, wówczas ich dochód był większy i lepsze waru�ki �ycia.�
� �ajgorszej sytuacji z�ajdowali się paraszytowie, którzy mieli bezpośred�i ko�takt z
ciałami zmarłych i zajmowali się przygotowa�iem ich do pogrzebu.� Byli traktowa�i z dysta�-
sem, po�i�a�i i odsuwa�i �a margi�es �ycia społecz�ego.�
Nad porządkiem i egzekwowa�iem �ale��ości dla farao�a i świątyń czuwała policja.�
Pomocą były tu �akazy religij�e i przepisy prawa.� Szacu�ek dla władcy wymuszał fakt uz�a�ia
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
go za istotę boską.� Powa�a�iem cieszyli się te� kapła�i, którzy byli wtajem�icze�i w regu-
ły �ycia religij�ego, z�ali tajem�ą wiedzę i chęt�ie demo�strowali swoją wy�szość pod tym
względem �ad i��ymi.�
Hierarchicz�y układ społecz�y i orga�izacja państwa egipskiego były przez wieki gwa-
ra�tem sil�ej pozycji kraju i dobrobytu elit.� Rów�owaga między władcą świeckim a kapła�ami
sprawiała, �e zarów�o polityka wew�ętrz�a jak i zew�ętrz�a kształtowały wizeru�ek państwa
stabil�ego i bogatego.� Jej �arusze�ie doprowadziło do z�acz�ego kryzysu, którego symptomy
mo��a obserwować �a kartach powieści B.� Prusa.�
Trudna dola ludu
� pa�oramicz�ym obrazie społeczeństwa egipskiego �iebagatel�ą rolę zajmuje lud.�
Jest to grupa społecz�a, �a której opiera się byt państwa, jako �e jest wytwórcą �yw�ości dla
całej lud�ości kraju i zarazem od �iej pochodzi z�acz�a część podatków zasilająca skarbiec
farao�a.� Z tego powodu �arzuco�o jej wysokie wymaga�ia, które stale wyostrza�o, doprowa-
dzając ostatecz�ie do wy�iszcze�ia i osłabie�ia tej grupy lud�ości.�
Poło�e�ie ludu dostrzega Ramzes, �astępca tro�u, i za�im sam będzie mógł podejmo-
wać decyzje w sprawach państwowych, pla�uje przede wszystkim zatroszczyć się o chłopów.�
Po�iewa� zamierza wzmoc�ić armię, wyobra�a sobie, �e skutecz�ie prowadzo�e woj�y do-
starczą chłopom �iewol�ików, którzy ul�ą ich doli.� Liczeb�e zwiększe�ie gro�a pracującego
�a roli i budującego systemy �awad�iające pola dawałoby mo�liwość wyrwa�ia pusty�i więk-
szych tere�ów i zamia�y ich w pola upraw�e.� Ramzes dostrzegał te� ko�iecz�ość częstszego
odpoczy�ku i zdawał sobie sprawę, �e bez spraw�ych w pracy chłopów kraj �ie będzie miał
odpowied�ich zapasów �yw�ości i stale będzie popadał w kłopoty.�
Osłabie�ie wyczerpującą pracą fizycz�ą od ra�a do �ocy przez dziesięć d�i (i powrót do
tego modelu �ycia po zaledwie jed�od�iowym odpoczy�ku) doprowadzało do kurcze�ia się tej
warstwy.� Chłopi umierali �a skutek chorób oraz �admier�ego wysiłku.� Dodatkową przyczy�ą
wczes�ej umieral�ości był bezwzględ�y wyzysk ze stro�y �omarchów i okrucieństwo pobor-
ców podatkowych.�
Chłopi �ie mieli �ad�ych przywilejów, �ie liczo�o się z �imi.� Nie potrafili bro�ić swo-
ich i�teresów, po�iewa� �ie umieli czytać i pisać, �ie z�ali prawa.� Zdarzało się, �e popadali w
skraj�ą �ędzę, kiedy wierzyciele przejmowali ko�trolę �ad gospodarstwem, a �awet zabierali
dłu��ikowi dzieci, które rów�ie� od �ajmłodszych lat były wykorzystywa�e do pracy.�
Urzęd�icy demo�strowali swoją wy�szość �ad ludem, stosując przykre i po�i�ające me-
tody wywiera�ia presji – bicie, strasze�ie, wymusza�ie coraz większych podatków, �iszcze�ie
wyko�a�ej pracy (por.� zasypa�ie ka�ału podczas ma�ewrów wojskowych).� Rzadkie przejawy
bu�tu �atychmiast brutal�ie tłumio�o.� Życie chłopa �ie przedstawiało większej wartości.� Dla
utrzyma�ia i��ych w posłuchu, mo��a było przedstawicieli ludu pod byle pretekstem uwięzić
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
i surowo ukarać.� Mo��a ich było rów�ie� zmusić do wyko�ywa�ia i��ej pracy, �p.� budowa�ia
obiektów państwowych, grobowca farao�a czy do słu�by u urzęd�ika.�
�yjątkowo �iekorzyst�a sytuacja chłopów dręczyła młodego Ramzesa.� Poprawa doli
tej warstwy społecz�ej sta�owiła jede� z priorytetów w jego szeroko zakrojo�ym programie
reform.� Zdawał sobie sprawę, �e �a �iej spoczywa cię�ar utrzyma�ia państwa, więc �ale�y o
�ią zadbać.� Lud z�osił swój los z pokorą, ale rów�ie� z �adzieją, �e zmia�a �a tro�ie farao�a
mo�e odmie�ić tragicz�e poło�e�ie.� Z tego powodu działa�ia Ramzesa wspierał pochodzący z
ludu światły i wra�liwy kapła� Pe�tuer.�
Ramzesowi XIII �ie udało się doprowadzić swoich pla�ów do skutku.� Lud odczuł po-
prawę swojej doli dopiero wtedy, gdy �a tro�ie zasiadł Herhor.� O� rów�ie� zdawał sobie spra-
wę z tego, �e �ale�y zadbać o chłopów: wprowadził pomysł poprzed�ika – co siódmy wol�y
dzień od pracy.�
Rola arystokracji
Arystokracja świecka prowadziła zupeł�ie i��y tryb �ycia �i� przedstawie�i w poprzed-
�im paragrafie chłopi.� Żyjąc w bogatych rodzi�ach, młodzi ludzie mogli się kształcić, zdoby-
wać odpowied�ie przygotowa�ie do peł�ie�ia fu�kcji urzęd�iczych lub wojskowych.� Przed-
stawiciele tego środowiska mieszkali w pałacach lub obszer�ych domach o bogatym wystroju,
ubierali się w kosztow�e stroje, korzystali z licz�ej słu�by, spędzali czas �a zabawach.� Chęt�ie
otaczali się zbytkiem i przepychem, dotyczącym zarów�o wystroju w�ętrz jak i przedmiotów
codzie��ego u�ytku.� U�ywali klej�otów, ce��ej bi�uterii, specjal�ie dla �ich sprowadza�ych
pach�ideł.� Jadali przy suto zastawio�ych stołach, często w otocze�iu gości.�
�ystaw�y styl �ycia był w tym gro�ie wręcz obowiązujący.� Żeby sprostać wyzwa�iom
i �yć �a odpowied�im poziomie, �iejed�okrot�ie mar�owa�o dorobek wielu pokoleń a potem
zaciąga�o długi, które rosły wraz z kolej�ymi po�yczkami i proce�tami, lub �e�ili się z cór-
kami bogatych arystokratów.� Tak postępował Tutmozis, przyjaciel Ramzesa XIII.� Arystokraci
urządzali częste przyjęcia, zabawy, otaczali się pięk�ymi kobietami, ta�cerkami, które obdaro-
wywali preze�tami.� Nie pracowali fizycz�ie, zajmowali ró��e urzędy i dzięki �im bogacili się.�
Do tego gro�a �ale�eli �omarchowie, którzy �a oszustwach podatkowych i wyzysku podległej
im lud�ości zbijali ogrom�e fortu�y.�
Arystokraci starali się utrzymywać właściwe relacje z farao�em, któremu słu�yli, oraz
z kapła�ami mającymi ogrom�e wpływy.� Żeby zachować lub zdobyć wysokie sta�owiska mu-
sieli wykazać się odpowied�im pochodze�iem oraz wykształce�iem, a tak�e mieć poparcie
kapła�ów, dlatego w wyz�aczo�ych porach przerywali uciechy i porzucali �ycie świeckie �a
rzecz modłów w świąty�i.�
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Potęga kapłanów i znaczenie religii
Z�acze�ie religii w państwie egipskim było ogrom�e.� Nakazy pły�ące z wiary �or-
mowały �ycie społecz�e i zapew�iały posłuch wobec farao�a i jego przedstawicieli, jako �e
przypisywa�o mu boską cześć.� � staro�yt�ym Egipcie wierzo�o w wielu bogów (politeizm),
którzy opiekowali się wyz�aczo�ymi obszarami i świąty�iami oraz patro�owali ró��ym za-
jęciom lub sytuacjom, w jakich z�ajdowali się ludzie.� Na czele wszystkich bogów i bogiń
stał Oziris.� Jego posą�ek, otoczo�y szczegól�ą czcią, był pielęg�owa�y przez samego farao�a.�
Po�adto wierzo�o w boską moc ró��ych zwierząt, którym �adawa�o rów�ie� imio�a włas�e i
oddawa�o hołdy.� Do �ich �ale�ały święte �uki – skarabeusze, wół Apis, �yjące w Nilu drapie�-
�e krokodyle.�
Umiejęt�ość przeprowadza�ia odpowied�ich rytuałów religij�ych kapła�i zdobywali
przez lata kształce�ia i praktyki w świąty�iach.� Kolej�e stop�ie wtajem�icze�ia związa�e były
z uzyskiwa�iem święceń, zaś ich osiąga�ie pod�osiło ra�gę osoby.� � mroku świątyń upra-
wia�o magię, rozlegały się tajem�icze głosy przypisywa�e bóstwu, wywoływa�o odpowied�i
�astrój, by sprawić wra�e�ie cudow�ego oddziaływa�ia miejsca i jego patro�a.� Ludzie głęboko
wierzyli, �e przemawia do �ich bóg i wyko�ywali polece�ia.� � te� sposób utrzymywa�o lud-
�ość egipską w posłuchu wobec zarządzeń i pla�ów duchowieństwa.�
Kapła�i mieli z�acz�ą przewagę �ad pozostałymi sta�ami w kwestii wykształce�ia.�
Sami �auczali – tak�e osoby świeckie – dbając przede wszystkim o rozwój �auki, którą zajmo-
wali się wybit�ie zdol�i i uprzywilejowa�i mę�czyź�i w ich gro�ie.� Dzięki wysokiej pozycji
majątkowej mogli prowadzić bada�ia oraz rozwijać wiedzę.� �ykorzystywali ją, by porozumie-
wać się �a odległość, potrafili obliczyć ruch pla�et, zaćmie�ie Słońca.� Umiejęt�ie zabezpie-
czyli kosztow�ości ofiarowa�e bogom, zło�o�e w Labiry�cie.� � czasie szczegól�ych �apięć
społecz�ych wymuszali posłuszeństwo ludu, stosując w praktyce swoją wiedzę i umiejęt�ie
ma�ipulując i�terpretacją zjawisk (por.� efekt zaćmie�ia Słońca).� �ykształce�i kapła�i mogli
dowol�ie kształtować �astroje i zachowa�ia ciem�ego egipskiego społeczeństwa a �awet wpły-
wać �a sytuację warstw wy�szych, które �ie miały a� takiej edukacji i �ie dorów�ywały pod
tym względem osobom duchow�ym.�
Korzystając z przywileju opieki �ad świąty�iami, kapła�i czerpali z�acz�e zyski z ofiar
składa�ych bogom.� Mając ogrom�e majątki, które stale powiększali, duchow�i chęt�ie po�y-
czali farao�owi z�acz�e kwoty potrzeb�e do ratowa�ia Egiptu w trud�ych sytuacjach lub do
utrzyma�ia dworu.� �ysoki proce�t zapew�iał im pom�o�e�ie bogactw, zaś sytuacja, w której
władca jest dłu��ikiem, dawała im �ad �im pew�ą przewagę.�
Z�aczącą umiejęt�ością kapła�ów było istot�e dla Egiptu oblicza�ie termi�ów wyle-
wów Nilu oraz ko�struowa�ie systemów �awad�iających.� Dzięki temu rol�ictwo tego kraju
mogło przy�osić z�aczące plo�y.� Oblicze�ia kapła�ów oraz z�ajomość geografii i �awigacji
słu�yły ha�dlowi i podró�om dalekomorskim, co rów�ie� miało istot�y wpływ �a poziom go-
spodarczy państwa.�
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Kapła�i wykorzystywali swoją wiedzę do wspiera�ia ró��ych dziedzi� �ycia Egiptu,
ale rów�ie� do ma�ipulacji w ró��ych celach.� Z�ali prawo i potrafili odpowied�io wykorzy-
stywać luki w przepisach lub po prostu domi�owali �ad tymi, którzy �ie z�ali obowiązujących
zasad.� �pędzając lud i �oł�ierzy w popłoch, uspokoili bu�tow�ików optujących za zmia�ami
państwie.� Przy pomocy sobowtóra i zastosowa�ia hip�ozy udarem�ili zamiary Ramzesa XIII,
który stracił autorytet i �ie zdobył skarbów Labiry�tu, �a ko�iec zaś został zamordowa�y.� Trzy-
mali w ryzach starego farao�a, zaś młodego strofowali, działali przeciwko �iemu, by ostatecz-
�ie władzę po �im przejął jede� ze z�acz�iejszych kapła�ów – Herhor.�
Kapła�i sta�owili z�aczącą siłę politycz�ą i i�telektual�ą staro�yt�ego Egiptu.� � isto-
cie mieli �ieogra�iczo�y wpływ �a decyzje w sprawach państwa, polityki między�arodowej, w
kwestii prowadze�ia woje�, zawiera�ia układów pokojowych i wpływa�ia �a odbiór społecz�y
osoby farao�a.� Jakkolwiek oficjal�ie władza była w ręku farao�a, faktycz�ie �ale�ała do sta�u
duchow�ego.�
Źródła kryzysu państwa i planowane reformy
Przyczy�y kryzysu państwa egipskiego za pa�owa�ia Ramzesa XII są zło�o�e.� Skar-
biec faraona był pusty a władca popadał w długi, po�iewa� du�a część �ale��ych mu docho-
dów była zawłaszcza�a przez kapła�ów i �omarchów.� Utrzymanie dworu i licz�ego gro�a
dworza� sta�owiło z�aczący wydatek.� Pałac mo�archy wymagał wyjątkowego przepychu, po-
dob�ie jego budowa�y przez kilkadziesiąt lat wystaw�y grobowiec.� Szuka�o więc oszczęd-
�ości, które z kolei prowadziły do i��ych problemów – �p.� uszczuple�ie armii powodowało
ogra�icze�ie zdol�ości obro��ych państwa i mo�liwości skutecz�ego prowadze�ia woje�.� Po-
�yczki u kapła�ów i Fe�icja� stale powiększały i tak ju� spore długi.�
Wojny wymagały zwiększe�ia sta�u liczeb�ego armii, dlatego powoływa�o do �iej
chłopów, którzy zostawiali swoje gospodarstwa.� Za�iedba�ia w rol�ictwie prowadziły do ob-
�i�e�ia plo�ów i utraty części ziemi upraw�ej, która poszerzała obszary pusty��e.� To z kolei
sprawiało, �e dochody skarbu państwa z rol�ictwa zm�iejszały się.� Rol�ictwo podupadało jed-
�ak przede wszystkim ze względu �a nadmierną pracę chłopów.� �yczerpa�i, bez mo�liwości
rege�erowa�ia sił popadali w choroby, młodo umierali.� Na skutek problemów fi�a�sowych
popadali w uzale��ie�ie od �omarchów, często tracili domostwa a �awet rodzi�y, sami zaś
stawali się �iewol�ikami.� Chłopi �ie posiadali ziemi �a włas�ość, byli zobowiąza�i do uprawy
roli �ale�ącej do państwa.� Musieli rów�ie� dbać o �awad�ia�ie tere�u, co tak�e odbywało się
ze z�acz�ym u�yciem siły fizycz�ej i było ogrom�ie wyczerpujące.�
Istot�ą przyczy�ą kryzysu państwa był przemo��y wpływ kapłanów �a sytuację w
kraju i jego wizeru�ek za gra�icą.� Zdarzało się, �e poza wymusza�iem decyzji �a farao�ie, ka-
pła�i sami prowadzili układy z sąsiadami, �ie zawsze korzyst�e i bezpiecz�e dla państwa, ale
wzmac�iające pozycję tej kasty i dające mo�liwość wzbogace�ia się.�
~
0
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
� ogól�ie złej sytuacji społecz�ej i politycz�ej �a tro� wstąpił Ramzes XIII.� Od daw�a
przyglądał się ugodowym wobec kapła�ów działa�iom ojca.� Stary farao� i królowa Nikotris
cieszyli się szacu�kiem kapła�ów, ale wy�ikał o� stąd, �e starali się �ie wchodzić w ko�flikty
z duchow�ymi, słuchali ich rad i poleceń.� Następca tro�u – człowiek młody, wykształco�y,
dy�amicz�y i przede wszystkim wra�liwy �a krzywdę społecz�ą – prag�ie po objęciu władzy
w państwie prowadzić zupeł�ie i��ą politykę.� Dość szybko przeko�uje się o tym, �e duchow�i
łatwo �ie ustąpią.� Przede wszystkim myśli o ogra�icze�iu ich wpływów i samodziel�ym podej-
mowa�iu decyzji.� Tymczasem armia zostaje ogra�iczo�a, zwol�ie�i z �iej �ajem�icy pustoszą
przygra�icz�e tere�y, długi państwa ros�ą i brakuje środków �a załatwie�ie �ajbardziej pil�ych
spraw.� Młody farao� musi działać wszechstro��ie i mo�liwie szybko oraz skutecz�ie.�
Reformy Ramzesa XIII wy�ikają z jego przemyśleń, obserwacji �ycia Egipcja�, zwłasz-
cza chłopów, dalekowzrocz�ej polityki między�arodowej.� Zamierza o� ograniczyć władzę ka-
płanów, doprowadzić do tego, �e będą zajmowali się wyłącz�ie sprawami religii i świątyń oraz
rozwijali �aukę.� Zdaje sobie sprawę, �e �ale�y wzmocnić armię, powiększyć jej sta� liczeb�y
i pod�ieść spraw�ość w walce.� Jest to istot�e tym bardziej, �e Ramzes pla�uje podbijać boga-
tych sąsiadów, �eby w te� sposób spłacić długi i zapełnić skarbiec kosztow�ościami.� Po�adto
woj�y miałyby dostarczyć Egiptowi �iewol�ików, których mo��a będzie wykorzystać jako siłę
roboczą w rol�ictwie – każdy chłop miałby swojego niewolnika.
Pla�owa�e przez Ramzesa XIII reformy – jeśli udałoby się je przeprowadzić – dałyby
mu peł�ię władzy, wzmoc�iły obro��ość kraju, wzbogaciły skarb państwa i poszczegól�ych
obywateli (tak�e chłopów), doprowadziłyby zapew�e do ogól�ego dobrobytu i uz�a�ia dla tak
skutecz�ego i opiekuńczego władcy.�
Przyczyny klęski Ramzesa XIII
Ramzes XIII musiał po�ieść klęskę, mimo �e jego projekty dotyczące reform w państwie
egipskim były przemyśla�e i dalekowzrocz�e.� Trzeba było jed�ak �a �ie pie�iędzy, których fa-
rao� �ie mógł zdobyć w �ade� sposób.� Słusz�ą drogą było stara�ie się o skarby Labiry�tu, ale
w tym wypadku �ie wystarczyła zgoda społeczeństwa uzyska�a w drodze głosowa�ia przed-
stawicieli ró��ych sta�ów.� Decydujący głos mieli i tak kapła�i, zwłaszcza �e tylko wybra�e
gro�o spośród �ich mogło tam wejść.� Pla� dotarcia do skarbu wbrew ich woli �ie powiódł się.�
Ramzes był stale �ara�o�y �a wrogie mu działa�ia duchow�ych, którzy ostatecz�ie pozbawili
go autorytetu, przypisując mu chorobę psychicz�ą (wykorzysta�ie sobowtóra Lyko�a) i rozpo-
wiadając wśród ludzi �iepochleb�e opi�ie.�
Kapła�i dosko�ale zdawali sobie sprawę z �iechęci Ramzesa XIII wobec �ich i wyko-
rzystywali ka�dą okazję, �eby osłabić jego pozycję, posuwając się �awet do sugestii, by Lyko�
go zabił.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Dotkliwe dla ubogich waru�ki �ycia doprowadziły ostatecz�ie do �astrojów powstań-
czych.� �ówczas kapła�i przeszkodzili bu�tow�ikom, ma�ipulując posiada�ą wiedzą o zbli�a-
jącym się termi�ie zaćmie�ia Słońca.�
Ramzes XIII �ie mógł ko�kurować z duchow�ymi, którzy okazali się �ie tylko lepiej
wykształce�i i spryt�i, ale przede wszystkim bardziej doświadcze�i i zdol�i do działań �ie-
zgod�ych z ogól�ie przyjętymi zasadami moral�ymi.� �alka o władzę �ie z�a – jak się okazuje
– uczciwych metod.� Herhor utrud�ił Ramzesowi XIII realizację skądi�ąd korzyst�ych dla kraju
reform, �eby �a ko�iec zająć jego miejsce i wprowadzić z�acz�ą ich część ju� pod włas�ym
imie�iem.� Do tego celu �ie wahał się wykorzystać skarbów Labiry�tu, które �ie mogły być
u�yczo�e Ramzesowi.�
Klęska Ramzesa XIII wią�e się z jego młodzieńczą wiarą, �e uda mu się skutecz�ie
wyprzeć kapła�ów i samodziel�ie sprawować władzę.� Nie doce�ił ich przebiegłości i umiejęt-
�ości.� Nie doce�ił te� zagro�e�ia, jakim był dla �iego Lyko�, tym bardziej, �e z�ajdował się
pod wpływem wrogiego farao�owi kapła�a Mefresa.�
Sukcesy Herhora
Herhor zdobył sobie ju� wcześ�iej z�aczącą pozycję w środowisku kapła�ów, ale rów-
�ie� autorytet u farao�a Ramzesa XII, który chęt�ie zasięgał rady, po�yczał od �iego pie�iądze
i bardzo liczył się z jego opi�ią w ka�dej sprawie.� �obec Ramzesa XII udawał sympatię dla
księcia.� Z opa�owa�iem i sprytem starał się jed�ak dawać mu do zrozumie�ia, �e bez wspar-
cia ze stro�y kapła�ów sobie �ie poradzi.� Kiedy okazało się, �e �astępca tro�u �ie zamierza
pozwalać kapła�om �a wtrąca�ie się do rządze�ia państwem, Herhor sta�owczo opowiedział
się przeciwko �iemu swoim działa�iem, ale zachowywał pozory, �e jest sługą i wier�ym pod-
da�ym Ramzesa XIII.� Przy ró��ych okazjach dawał dowody swojego przywiąza�ia do rodzi�y
królewskiej (�p.� zorga�izowa�ie pogrzebu Ramzesa XII �a koszt państwa, rozmowy z królową
Nikotris), stwarzając wra�e�ie, �e zale�y mu �a szczęściu farao�a i dobrobycie Egiptu.�
Kiedy Herhor sta�ął �a czele państwa po śmierci młodego farao�a, podjął zapla�owa�e
przez poprzed�ika reformy, otworzył Labiry�t, by pozyskać �a �ie potrzeb�e środki.� Postę-
pował w taki sposób, by wywołać powszech�ą opi�ię, �e bez �iego Egipt popadłby w �ędzę i
uzale��ie�ie od sil�iejszych sąsiadów.� �yraź�a stop�iowa poprawa sta�u �ycia mieszkańców
kraju �ad Nilem zyskała mu uz�a�ie i szacu�ek �arodu.�
Sukcesy Herhora są w istocie efektem zdol�ości i przemyśleń Ramzesa XIII, ale trzeba
przyz�ać, �e �ajwy�szy kapła� potrafił odpowied�io pokierować zdarze�iami i opi�iami, by
zasługi przypisywa�o tylko jemu.� � sytuacji, gdy �ie było kolej�ego �astępcy tro�u (bracia
Ramzesa byli chorzy i �iezdol�i do rządze�ia), Herhor zadbał o spraw�e przejęcie władzy i
zatroszczył się o wszelkie szczegóły.� Drogą �a tro� był związek mał�eński z królową Nikotris i
praw�e zrzecze�ie się przez �ią władzy.� Z�ajomość przepisów praw�ych zapew�iła mu trwałe
i spokoj�e przejęcie władzy, �a której bardzo mu zale�ało.� Od�iósł więc sukces osobisty, ale
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
rów�ie� zapew�ił Egiptowi poprawę sta�u rzeczy w ró��ych dziedzi�ach �ycia: spłacił długi
swoich poprzed�ików, opa�ował bu�ty, wprowadził co siódmy dzień jako czas odpoczy�ku
chłopów, zaopiekował się m�iejszościami �arodowymi w Egipcie, zawarł korzyst�y traktat z
Asyrią (bez odstępowa�ia jej Fe�icji).�
Znaczenie powieści Prusa
Z�acze�ie powieści Faraon le�y w jej przedstawie�iu przez autora wieloaspektowego
obrazu �ycia staro�yt�ych Egipcja�.� � dobie pozytywizmu, kiedy ze względu �a odkrycia
archeologicz�e zai�teresowa�o się tym obszarem i odległym czasem w jego historii, była to
ksią�ka szczegól�ie atrakcyj�a, tym bardziej, �e mająca z�acz�e walory poz�awcze.�
Za pośred�ictwem powieści B.� Prusa mo��a poz�ać strukturę społecz�ą i waru�ki �y-
cia poszczegól�ych warstw społecz�ych (kast) w ówczes�ym Egipcie.� Sta�owi o�a rów�ie�
i�spirację do rozwa�ań o przyczy�ach problemów państwa i metodach wychodze�ia z kryzysu.�
Te aspekty rozwa�ań �iosą z sobą wielki ładu�ek wiedzy i kształtują wra�liwość społecz�ą
czytel�ika.�
Istot�ym walorem utworu jest ukaza�ie obyczajowości, relacji rodzi��ych i codzie�-
�ych zajęć ówczes�ych Egipcja�.� Poz�ajemy styl �ycia arystokracji, kapła�ów, �oł�ierzy oraz
ludu a tak�e sytuację farao�a i obyczaje dworskie.� Ksią�ka przedstawia uczty, zabawy, modli-
twy w świąty�iach, pogrzeb farao�a i wygląd jego grobowca.� Ukazuje me�tal�ość ludzi przy-
zwyczajo�ych do przepychu (�p.� Tutmozis), działających w bezwzględ�y sposób dla osiąg�ię-
cia włas�ych celów (kapła�i), egzystujących �a gra�icy przetrwa�ia (chłopi).� Czytel�ik obser-
wuje ich �ycie w �atural�ym otocze�iu: �a polach upraw�ych, podczas �awad�ia�ia ziemi, �a
rzece, �a polu walki, w świąty�i, pałacu, ogrodzie itp.� Mo��a się tak�e dowiedzieć o relacjach
pa�ujących między Egipcja�ami a lud�ością �apływową, czyli m�iejszościami �arodowymi o
odmie��ej kulturze, religii i me�tal�ości.�
Za sprawą powieści B.� Prusa wiele mo��a się dowiedzieć o religii w staro�yt�ym Egip-
cie i wykorzystywa�iu wiary �arodu przez kapła�ów.� Rygory wy�ikające z religii i rytuały
świąty��e oraz ludzie słu�ący bogom to źródło utrzymywa�ia Egipcja� w posłuchu wobec
kasty duchow�ych.� To rów�ie� jede� z powodów podporządkowa�ia im farao�a, ale tak�e
czy��ik wzmac�iający jego pozycję w państwie (oddawa�o mu boską cześć).�
Powieść Faraon pozwala poz�ać waru�ki �ycia i obyczaje staro�yt�ych Egipcja�, ale
ma rów�ie� wymowę u�iwersal�ą.� Pod osobami ścierających się sil�ych i�dywidual�ości –
Ramzesa XIII i Herhora – mo��a odkryć przypisa�e do ró��ych pokoleń te�de�cje.� Młody fa-
rao� jest idealistą prag�ącym poprawiać los uciś�io�ych, patriotą marzącym o sil�ym państwie
i �yjącym w dostatku �arodzie, zaś głów�y kapła� repreze�tuje postawę praktycz�ą, myśli o
włas�ych korzyściach i sukcesach, kieruje się �ądzą władzy.� I��y jest rów�ie� ich stosu�ek do
religii.� � uproszcze�iu mo��a powiedzieć, �e symbolizują ścierające się siły dobra i zła, acz-
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
kolwiek powieść jest ukształtowa�a realistycz�ie, więc jed�oz�acz�ych opi�ii (dobry – zły) �ie
mo��a bohaterom przypisywać.�
Ksią�ka Prusa powstała jako szeroka pa�orama �ycia Egipcja�, przyrody i waru�ków
pa�ujących w tym kraju, religii i me�tal�ości osób sprzed tysięcy lat.� Udało się to, mimo drob-
�ych błędów, jakie historycy wytykali pisarzowi.� Ciekawostką jest, �e autor �igdy sam �ie
miał okazji zobaczyć Egiptu.� Ksią�ka jest wy�ikiem poszukiwań poz�awczych i lektur Prusa.�
Rozbudza zai�teresowa�ie egzotycz�ym odległym krajem i odmie��ą kulturą.� Skła�ia do po-
dejmowa�ia lektur historycz�ych, do refleksji o charakterze społecz�ym i politycz�ym.�
Mo��a prowadzić a�alogie między czasem pozytywizmu, kiedy powstało dzieło B.� Pru-
sa, a okresem pa�owa�ia Ramzesa XII i jego sy�a w staro�yt�ym Egipcie.� Zasad�icze podo-
bieństwo �arzuca się ju� �a początku utworu.� Słaby eko�omicz�ie, wy�iszczo�y przez zabor-
ców i długi okres �iewoli, kraj wymaga radykal�ych reform.� �ładza, która faktycz�ie �ale�y
do gro�a osób dbających tylko o włas�e i�teresy (kapła�i – zaborcy) �ie przy�iesie �arodowi
po�ytku i dobrobytu.� Brak mo�liwości rozwoju, kształce�ia, złe waru�ki �ycia przewa�ającej
części społeczeństwa �ie rokują dobrze �a przyszłość.� Taki jest obraz staro�yt�ego Egiptu, w
którym rów�ie� mo��a dopatrywać się kome�tarza dotyczącego współczes�ej autorowi sytu-
acji Polski.�
Zawsze i wszędzie mo��a mówić o problemie władzy, walki o �ią między ró��ymi śro-
dowiskami lub osobami, metod jej zdobywa�ia i utrwala�ia, wreszcie o kłopotach społecz�ych,
które �ale�y rozwiązywać przy pomocy reform, oraz o stosu�kach z i��ymi państwami, które
mogą być budowa�e �a pokoju lub podbojach i �arzuca�iu wpływów.� Taka problematyka ma
ze swojej �atury wymiar u�iwersal�y a tak�e prowokujący do przemyśleń i właś�ie w �iej le�y
u�iwersalizm oraz z�acze�ie powieści Faraon.
Cechy powieści historycznej
Powieść Faraon powstała w �urcie realistycz�ym i cechuje się tzw.� realizmem histo-
rycz�ym, czyli zasadą prawdopodobieństwa zdarzeń, osób, miejsc w określo�ym czasie, w
jakim toczy się akcja.� Powieść tego typu ma więc cechy utworu realistycz�ego i zarazem hi-
storycz�ego.� Po�iewa� w dalszej części ksią�ki z�ajduje się stosow�y kome�tarz dotyczący
cech tego gatu�ku, poz�a�ego przy okazji omawia�ia powieści He�ryka Krzyżacy, odsyłamy
Czytel�ika do końcowej części rozdziału poświęco�ego temu utworowi.�
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Henryk Sienkiewicz, Latarnik
Życie i twórczość Henryka Sienkiewicza
Henryk Sienkiewicz – pisarz, publicysta, działacz społecz�y – urodził się 5 maja 1846
r. w Woli Okrzejskiej �iedaleko Łukowa; rodzice: Stefa�ia i Józef
do 1866 r.� uczył się w warszawskich gim�azjach; �astęp�ie w Szkole Głów�ej, której
�ie ukończył
debiut prasowy w 1869 r.� w „Przeglądzie Tygod�iowym” (rece�zja teatral�a), praca
publicysty i dzie��ikarza ko�ty�uowa�a przez resztę �ycia; kolej�e publikacje: studium
o twórczości Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, powieść Na marne (1872), Humoreski z
teki Worszyłły pod pseudo�imem Litwos; praca dzie��ikarska w „Gazecie Polskiej”,
gdzie pisarz publikuje pierwsze �owele: Sielanka, Stary sługa i Hania
sły��e przyjaź�ie pisarza – z malarzem Józefem Chełmońskim, rodzi�ą aktorki Hele�y
Modrzejewskiej (stąd pomoc w orga�izowa�iu jej występów w Ameryce
1876 r.� – wyjazd do Ameryki – korespo�de�t „Gazety Polskiej”; powstały wówczas Li-
sty z podróży do Ameryki oraz Szkice węglem ukazujące realia �ycia zacofa�ej polskiej
wsi
1878 – pobyt w Pary�u i Norma�dii; �owele Przez stepy, Orso, Jamioł, Janko Muzy-
kant
1879 – cykl odczytów w Galicji; zwiedza�ie Zbara�a; wyjazd do �łoch, powstają �o-
wele:
Z pamiętnika korepetytora oraz Za chlebem; wyda�ie I tomu Pism (do 1920 r.�
ukazało się �8 tomów)
1880 r.� – Latarnik; odczyty
1881 r.� – ślub z Marią Szetkiewiczów�ą; 1882 – �arodzi�y sy�a He�ryka Józefa; ob-
jęcie sta�owiska redaktora �aczel�ego „Słowa”; 188� – „Słowo” zaczy�a drukować
odci�ki powieści Ogniem i mieczem – e�tuzjastycz�y odbiór dzieła; �arodzi�y córki
Jadwigi
188� r.� – początek pracy �ad Potopem; podró�e z chorą �a gruźlicę �o�ą do kurortów
– �łochy, Fra�cja, Bawaria; 1885 – śmierć �o�y; wyjazd do �ied�ia
1886 r.� ukończenie Potopu; 1886-1887 – podró�e do Zakopa�ego, Ko�sta�ty�opola,
Ate�, Neapolu, Rzymu, Flore�cji, �a Litwę, do Krakowa i �ied�ia, dłu�sze wycieczki
do A�glii, Fra�cji i Niemiec
1887-1888 – w „Słowie” ukazuje się Pan Wołodyjowski; podró�e związa�e z kłopotami
zdrowot�ymi
twórczość po opublikowa�iu Trylogii: powieści Bez dogmatu (1890), Rodzina Połanie-
ckich (189�), Quo vadis (1896); 1891 – podró� do Egiptu i Za�zibaru – Listy z Afryki
publikowa�e w „Słowie”; 189� – ślub z Marią �ołodkowiczów�ą (rozwód w 1896 r.�)
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
stara�iem Sie�kiewicza odsło�ięto w �arszawie pom�ik A.� Mickiewicza w 1898 r.�
(czas zaborów!)
1899 – pisarz zostaje prezesem warszawskiej Kasy Przezor�ości i Pomocy dla Litera-
tów i Dzie��ikarzy; poz�aje Marię Radziejowską
1900 r.� – obchody spóź�io�ego jubileuszu 25-lecia pracy pisarskiej: publikacja Krzy-
żaków, uroczystości w Krakowie, Poz�a�iu, Lwowie i �arszawie; jako „dar �arodu”
otrzymuje dworek w Oblęgorku
udział w kampa�ii a�tygerma�izacyj�ej: m.�i�.� w 1902 – odezwa w sprawie dzieci pol-
skich z �rześ�i; 190� – akcja pomocy powodzia�om
190� r.� – otrzyma�ie fra�cuskiego odz�acze�ia Legia Ho�orowa; ślub z Marią Babską
kolej�e utwory: Na polu chwały (1905), Wiry (1909), W pustyni i w puszczy (1911),
Legiony
(1911)
1905 r. – Nagroda Nobla w dziedzinie literatury
dzieła Sie�kiewicza słu�yły jako i�spiracja dla malarzy (�p.� Quo vadis Ja�a Styki), fil-
mowców (�p.� adaptacje filmowe powieści historycz�ych: Krzyżacy, Quo vadis, kolej�e
części Trylogii oraz Rodzina Połanieckich)
po wybuchu I woj�y światowej w 191� r.� Sie�kiewicz wyjechał do �ied�ia a potem
do Szwajcarii, gdzie �a skutek pogarszającego się sta�u zdrowia (choroba wieńcowa)
zmarł w Vewey 15 listopada 1916 r. w wieku siedemdziesięciu lat
27 paździer�ika 192� r.� prochy pisarza sprowadzo�o do Polski i pochowa�o w katedrze
św.� Ja�a.�
Okoliczności powstania i publikacji utworu
Podczas podró�y po Ameryce Sie�kiewicz zetk�ął się z problemami polskich emigra�-
tów, którzy prze�ywali dramat oddale�ia od bliskich i od ojczyz�y, z trudem aklimatyzowali
się w �owej rzeczywistości, �ie umieli wejść w bliskie relacje z ludźmi o i��ej me�tal�ości, �ie
zawsze z�ajdowali pracę, a rzadko była o�a �aprawdę satysfakcjo�ująca.�
Prototypem postaci latar�ika Skawińskiego – jak podają badacze twórczości Sie�kiewi-
cza – był Polak o �azwisku Sielawa, który pod ko�iec �ycia pracował w Aspi�wall (u wejścia do
Ka�ału Pa�amskiego) i prze�ył tragedię, która póź�iej doprowadziła go do samobójczej śmierci
w Nowym Jorku.� Pisarz wykorzystał motywy z biografii Sielawy i twórczo rozwi�ął je we wzru-
szającą historię losów emigra�ta tęsk�iącego do ojczyz�y, dla którego zwrot�ym wydarze�iem
było otrzyma�ie ksią�ki budzącej tłumio�e od lat uczucia (A.� Mickiewicz, Pan Tadeusz).�
Nowela została po raz pierwszy opublikowa�a w piśmie „Niwa” w 1881 r.�, zaś rok póź-
�iej ukazała się w wyda�iu ksią�kowym w 5.� tomie Pism He�ryka Sie�kiewicza w �arszawie.�
Pisarz umieścił przed tekstem i�formację dla czytel�ików przypomi�ającą, �e historię latar�ika
z Aspi�wall (obec�ie Colo�) mieli okazję poz�ać wcześ�iej za pośred�ictwem korespo�de�cji
z Ameryki autorstwa J.� Horai�a.�
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Streszczenie
Nie wiadomo, co stało się z latar�ikiem z Aspi�wall (miasto u wejścia do Ka�ału Pa-
�amskiego), prawdopodob�ie uto�ął, dlatego ko�sul Sta�ów Zjed�oczo�ych w Pa�amie musiał
szybko obsadzić wakujące sta�owisko, gdy� od tego zale�ało bezpieczeństwo podró�ujących
statkami.� Jedy�ym ka�dydatem był polski emigra�t o �azwisku Skawiński, człowiek starszy
(około siedemdziesięciu lat), ale wzbudzający zaufa�ie i prag�ący �a starość osiąść w spokoj-
�ym miejscu, gdzie mógłby – pracując – spędzić resztę �ycia.�
Skawiński był człowiekiem bardzo skrom�ym i zasłu�o�ym dla ojczyz�y.� �iele lat
spędził w walce a potem tułał się po obcej ziemi.� Był ju� zmęczo�y, ale jeszcze �a tyle sil�y, �e
podjął się pracy wymagającej odpowiedzial�ości, systematycz�ości oraz siły fizycz�ej, a �awet
bardzo o tę posadę zabiegał.�
Latar�ia z�ajdowała się �a bezlud�ej wyspie.� Na szczyt wie�y prowadziło czterysta
schodów.� �odę i �yw�ość dostarcza�o �a wyspę raz dzie��ie łodzią z miasta Aspi�wall.� Nowy
latar�ik jak �ajszybciej przybył do swojej samot�i, z �adzieją, �e tu osiądzie ju� �a stałe.� Był to
człowiek o bogatym doświadcze�iu �yciowym.� Poza walkami i wędrówką podejmował ró��e
zajęcia, przyjmował wyzwa�ia, ale �ie prowadziły o�e do stabilizacji �yciowej i osiąg�ięcia
spokoju, czego �ajbardziej prag�ął.� �ydobywał złoto w Australii, oraz diame�ty w Afryce, był
strzelcem rządowym w I�diach �schod�ich, zajmował się ha�dlem, kowalstwem, pracował
�a morzu jako harpu��ik polujący �a wieloryby.� Bywał w egzotycz�ych odległych miejscach,
poz�awał ró��e zawody, �ara�ał się �a �iebezpieczeństwa i śmierć, �p.� w I�diach zachorował
�a �ółtą febrę.� Życiowe doświadcze�ia bardzo zmęczyły Skawińskiego, dlatego z ulgą przyjął
�owe – i jak sądził ju� ostat�ie – zajęcie.�
Życie latar�ika upływało spokoj�ie i mo�oto��ie, z czego był zadowolo�y.� Najpierw
raz w tygod�iu bywał w mieście, chęt�ie czytywał gazety, uczest�iczył w �abo�eństwach w
kościele.� Rozmyślał o Europie, Polsce i o powsta�iu, które mo�e wybuch�ie, dając �ową sza�-
sę �a �iepodległość.� Stop�iowo rezyg�ował z odwiedza�ia Aspi�wall, coraz bardziej zamykał
się w sobie, izolował się od otocze�ia.� Zawsze troszczył się o rzetel�e wypeł�ia�ie obowiąz-
ków latar�ika, był człowiekiem wyjątkowo odpowiedzial�ym i solid�ym pracow�ikiem.�
Pew�ego d�ia otrzymał paczkę od polskiego towarzystwa w Nowym Jorku.� Zapom�iał
ju� o tym, �e kiedyś, przeczytawszy o tej orga�izacji w gazecie, zło�ył pokaź�y datek.� �łaś�ie
teraz otrzymał podziękowa�ie w postaci polskich ksią�ek.� �zruszo�y Skawiński zaczął czytać
Pana Tadeusza, po�iewa� ju� wcześ�iej z�ał autora – czytał jego utwory w Pary�u po 18�0 r.�
Lektura początkowych wersów epopei ogrom�ie poruszyła tułacza, który wiele lat temu
opuścił ojczyz�ę.� �spomi�ał rodzi��e stro�y, wydawało mu się, �e widzi je przed sobą, �e ob-
serwuje okolicę jako �oł�ierz ko��y, stojący �a widecie.� Skawiński całkowicie stracił ko�trolę
�ad sobą, zatopił się w przyjem�ych myślach, zapom�iał zapalić latar�ię.� Uświadomił mu to
dopiero stra��ik portowy Joh�s, kiedy łódź rozbiła się �a mieliź�ie.� Na szczęście �ie było ofiar,
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
jed�ak Skawiński stracił posadę latar�ika.� Razem z Joh�sem udał się do ko�sulatu, �eby zała-
twić formal�ości związa�e z zakończe�iem pracy w Aspi�wall.�
Kiedy latar�ik został zatrud�io�y, wydawało mu się, �e będzie to ju� ostat�ie, spokoj�e
miejsce jego pobytu, tymczasem kolej�y raz przyszło mu wyruszyć w drogę, �ie wiedząc, do-
kąd się udać.� Na �ową tułaczkę zabrał z sobą �ajbardziej ce��ą rzecz – ksią�kę, dzięki której
mógł w wyobraź�i z�aleźć się z�owu w ojczyź�ie, w rodzi��ych, bliskich sercu stro�ach.�
Postać emigranta Skawińskiego
Za�im Skawiński został zatrud�io�y w Aspi�wall, w ciągu swojego długiego �ycia
prze�ył wiele dobrych i złych chwil.� O jego losach poprzedzających akcję utworu i�formuje
czytel�ika �arrator, ale tak�e opowiada o sobie sam bohater.� �iemy, �e po 18�0 roku przeby-
wał w Pary�u, gdzie poz�ał dzieła A.� Mickiewicza, oraz o tym, �e wcześ�iej i póź�iej walczył.�
Starając się wzbudzić zaufa�ie u amerykańskiego ko�sula, opowiedział mu swoją historię, da-
jąc do zrozumie�ia, w jakich wydarze�iach historycz�ych uczest�iczył.� �alczył w powsta�iu
listopadowym, w woj�ie domowej w Hiszpa�ii (18��-18�0), za ka�dym razem był odz�acza-
�y.� Otrzymał rów�ie� fra�cuską Legię Ho�orową i krzy� węgierski (udział w �ioś�ie Ludów
18�8-18�9) oraz dokume�t poświadczający walkę w Sta�ach przeciwko „połud�iowcom”.� Im-
po�ujące są rów�ie� kolej�e etapy jego �ycia: sam przemierzył pieszo prerię od Nowego Jorku
do Kalifor�ii oraz słu�ył �a wieloryb�iku.� �iele razy tracił dobytek, musiał tułać się i poszuki-
wać �owego zajęcia.� �ykazał się ogrom�ą wra�liwością i ofiar�ością, kiedy oddał chorym cały
zapas chi�i�y, co o mało �ie zakończyło się dlań tragicz�ie, kiedy sam zachorował.�
Życie �ie oszczędzało Skawińskiego.� �ielokrot�ie popadał w wielkie kłopoty i był �a-
ra�o�y �a śmierć.� Był kopaczem złota w Australii, poszukiwaczem diamentów w Afryce, strzel-
cem rządowym w Indiach Wschodnich. Gdy w swoim czasie założył w Kalifornii farmę, zgubiła
go susza; próbował handlu z dzikimi plemionami, zamieszkującymi wnętrze Brazylii: tratwa
jego rozbiła się na Amazonce, on sam zaś bezbronny i prawie nagi tułał się w lasach przez kilka
tygodni, żywiąc się dzikim owocem, narażony co chwila na śmierć w paszczy groźnych zwierząt.
Dalsze dzieje bohatera są rów�ie �iezwykłe i �iebezpiecz�e: stracił w po�arze włas�y warsztat
kowalski w Hele�ie, w Arka�sas, potem w Górach Skalistych o mało �ie zgi�ął z rąk I�dia�,
był majtkiem �a statku pasa�erskim, potem harpu��ikiem �a wieloryb�iku, ale oba statki roz-
biły się, wreszcie stracił wiele �a i�teresach ze wspól�ikiem, który okazał się oszustem, cudem
uszedł z �yciem, kiedy zachorował �a �ółtą febrę.�
Skawiński wiele lat spędził w oddale�iu od ojczyz�y.� Starał się za wszelką ce�ę poko-
�ać tęsk�otę, po�iewa� zdał sobie sprawę, �e �ie wróci do kraju.� Swoje �ycie wypeł�iał pracą i
tułaczką w poszukiwa�iu miejsca, gdzie zaz�ałby spokoju i został do końca swoich d�i.� Osta-
tecz�ie takim azylem miała być latar�ia morska w Aspi�wall, jed�ak i tam bohater �ie mógł
zostać �a skutek wypadku łodzi, którego stał się pośred�im sprawcą, kiedy �ie zapalił w porę
latar�i.�
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Latar�ik miał około siedemdziesięciu lat, ale był e�ergicz�ym, czerstwym, wyprosto-
wa�ym mę�czyz�ą.� Miał siwe włosy, opalo�ą skórę, �iebieskie, �yczliwe oczy, smut�ą, bu-
dzącą zaufa�ie twarz.� Na bezlud�ej wyspie spędzał samot�ie �ycie i coraz rzadziej wyruszał
do miasta, by ko�taktować się z ludźmi.� Nie miał �ikogo bliskiego, dlatego chęt�ie przebywał
wśród ptaków, które dokarmiał resztkami swojego po�ywie�ia.� Niewiele potrzebował do za-
spokoje�ia swoich potrzeb, wypeł�iał codzie��e obowiązki i czekał �a kres swoich d�i.�
Spokój mo�oto��ej egzyste�cji �a wyspie zakłóciła Skawińskiemu przesyłka od emi-
gracyj�ego polskiego towarzystwa.� Polskie ksią�ki były dla �iego wspom�ie�iem ojczystych
stro�, zaś ta jed�a – Pan Tadeusz – sprawiła, �e z wielką siłą odrodziły się w �im tłumio�e od
lat uczucia.� Latar�ik zapom�iał o swoim zada�iu, �ie był w sta�ie zapalić latar�i, po�iewa�
w u�iesie�iu, wręcz w jakimś tajem�iczym letargu, czytał wymow�e wersy rozpoczy�ające
epopeję Mickiewicza, mówiące o tęsk�ocie emigra�ta do swojej ojczyz�y.� Z�amie��a jest re-
akcja �a przeczyta�e słowa tego zawsze wywa�o�ego, spokoj�ego starszego mę�czyz�y: Stary
ryknął i rzucił się na ziemię; jego mleczne włosy zmieszały się z piaskiem nadmorskim. Oto
czterdzieści lat dobiegało, jak nie widział kraju, i Bóg wie ile, jak nie słyszał mowy rodzinnej,
a tu tymczasem ta mowa przyszła sama do niego – przepłynęła ocean i znalazła go, samotnika,
na drugiej półkuli, taka kochana, taka droga, taka śliczna! We łkaniu, jakie nim wstrząsało, nie
było bólu, ale tylko nagle rozbudzona niezmierna miłość, przy której wszystko jest niczym…
Nagły powrót myślami do ojczyz�y stał się dla Skawińskiego tak sil�ym doz�a�iem,
�e stracił pa�owa�ie �ad emocjami, płakał, wzruszał się, wyobra�ał sobie siebie w rodzi��ych
stro�ach, w miejscach, gdzie walczył w powsta�iu.� Był to dla latar�ika tak �ietypowy sta�,
�e za�iedbał o� swoje obowiązki, ale te� był to mome�t odrodze�ia się w �im polskości.� Za
sprawą roma�tycz�ego utworu i��ego polskiego emigra�ta Skawiński �a �owo poczuł się Po-
lakiem tęsk�iącym za ojczyz�ą, jak gdyby odzyskał swoją to�samość.� Odchodząc z Aspi�wall,
zabrał ze sobą ce��y przedmiot – ksią�kę, która stała się dla �iego powodem dalszej tułaczki,
ale tak�e pozwoliła mu odrodzić się Polakiem.�
Tytułowy bohater �oweli Sie�kiewicza jest postacią wzruszającą swoim przywiąza�iem
do ojczyz�y, tęsk�otą tułacza skaza�ego �a samot�ość, wzbudza współczucie i zrozumie�ie.�
Został ukaza�y jako człowiek skrom�y, dyskret�y, w przeszłości poświęcający się dla ojczy-
z�y, ale �ie przechwalający się tym, po�adto dotkliwie wielokrot�ie doświadczo�y przez los i
cudem ocalo�y.�
Wymowa i artyzm noweli
Nowela Latarnik została zai�spirowa�a obserwacją �ycia polskich emigra�tów w Ame-
ryce.� He�ryk Sie�kiewicz szczegól�ie zai�teresował się losem latar�ika z Aspi�wall, o którym
dowiedział się, kiedy te� popeł�ił samobójstwo, zapew�e związa�e z tragedią, jaka wydarzyła
się �a morzu.� Utwór os�uty wokół aute�tycz�ej historii ma jed�ak bardziej optymistycz�ą wy-
mowę, po�iewa� ma kompozycję otwartą – Skawiński wyrusza �a kolej�ą tułaczkę.�
~
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Ukaza�ie Polaka, który od wielu lat przemierza obce ziemie i stara się �ie myśleć o
ojczyź�ie, ale przecie� �adal pozostaje wier�y patriotycz�ym uczuciom, miało szczegól�ą wy-
mowę w czasie �iewoli �arodowej, kiedy �ył prototyp tytułowej postaci oraz tworzył H.� Sie�-
kiewicz.� Nowela ta miała rów�ie� – jak z�a�e powieści historycz�e pisarza – krzepiącą moc.�
Ma taką wymowę i teraz, po�iewa� mo��a się przeko�ać, �e zawsze i wszędzie świadomość, �e
jest się Polakiem, powi��a towarzyszyć ka�demu, kto opuszcza te� kraj i z ró��ych powodów
osiedla się z dala od �iego lub tuła po obcej ziemi.� Tak jak Skawiński mógł pozostać w peł�ym
z�acze�iu tego słowa Polakiem, tak i ka�dy i��y emigra�t mo�e zachować polskość w swoim
sercu.� Niewola �arodowa �ie pozbawiła tej wartości �awet tych, którzy mieszkali poza krajem,
tym bardziej więc �ie mogła z�iszczyć jej w Polakach w kraju, chocia� był o� pod zaborami.�
Jest to dzieło, które zwraca uwagę �a z�acze�ie i siłę oddziaływa�ia literatury o cha-
rakterze patriotycz�ym, w tym przypadku epopei �arodowej powstałej w dobie roma�tyzmu.�
Pisarz ukazuje prawdę, jak wiele mo��a osiąg�ąć przy pomocy literatury, jak wielkie mo�e
mieć z�acze�ie dla podtrzymywa�ia lub budze�ia uczuć patriotycz�ych.�
Pięk�a postać walczącego w przeszłości za ojczyz�ę i �adal wier�ego jej bohatera jest
przykładem wzorcowym.� �iele w �yciu wycierpiał, wiele przeszedł dróg i prze�ył trud�ości,
a przecie� �ie zapom�iał o swoich stro�ach, ciągle pamięta ojczystą mowę, chocia� sam od
daw�a �ie miał okazji jej u�ywać.� Jest to zarazem wskazówka, jak mogą bro�ić się przed tęsk-
�otą współcześ�i emigra�ci – właś�ie uciekając się do dzieł �apisa�ych w mowie ojczystej,
przedstawiających z�ajome z dzieciństwa i bliskie sercu stro�y, rodzime tradycje i problemy
bliskie rodakom.�
Nowela jest przejmująca w ukaza�iu losów Skawińskiego i wyrazista w swojej wymo-
wie.� Narrator opowiada o przeszłości bohatera i przedstawia jego sylwetkę w taki sposób, �e
czytel�ik musi się tym wzruszyć i wzbudzić w sobie �yczliwy odbiór tej postaci.� Jest to pełe�
rezerwy w okazywa�iu uczuć samot�ik, którego emocje z wielką siłą ujaw�iają się pod wpły-
wem patriotycz�ej lektury.� Poruszo�a wyobraź�ia prze�osi Skawińskiego w rodzi��e stro�y
– �arrator jakby wczuwa się w prze�ycia bohatera i relacjo�uje je jak gdyby patrzył z jego per-
spektywy (chocia� jest to �arracja utrzyma�a w trzeciej osobie liczby pojedy�czej).�
Otrzyma�ie paczki i rozpoczęcie lektury jest pu�ktem kulmi�acyj�ym, który radykal�ie
burzy dotychczasowe �ycie Skawińskiego.� Za sprawą ksią�ki Pan Tadeusz staje się o� w jed-
�ej chwili i��ym człowiekiem �i� te�, który przybył do Aspi�wall, by podjąć pracę latar�ika.�
Fragme�ty mówiące o kraju ojczystym widzia�ym przez bohatera oczyma wyobraź�i są sil�ie
�asyco�e liryzmem, który korespo�duje z Mickiewiczowymi frazami z epopei.�
Nowela Sie�kiewicza �ie jest typowym przykładem tego gatu�ku, po�iewa� autor �ie
rezyg�uje z eleme�tów opisowych a�i �awet �ie stara się ich zdecydowa�ie redukować.� Przed
oczyma czytel�ika rozpościera się więc �astrojowy widok �a morze obserwowa�e z brzegu
wyspy lub ze szczytu wie�y, �ad falami kłębią się szukające po�ywie�ia mewy.� Opisy wizual-
�e uzupeł�iają wra�e�ia słuchowe – swoista pieśń morza, czasem jed�ostaj�a i cicha, i��ym
~
100
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
razem hucząca, groź�a, dopeł�ia�a odgłosami ptaków.� � takim otocze�iu tym bardziej mo��a
odczuć samot�ość bohatera, który prag�ął w spokoju i oddale�iu od ludzi doko�ać �ywota.�
Za pomocą obrazowa�ia zmysłowego oraz środków językowych oddających �astrój
pisarz ukazał smut�ą dolę starego emigra�ta, jego tłumio�ą i �agle o�ywio�ą tęsk�otę do oj-
czystego kraju, wreszcie prze�ycia związa�e z wypadkiem i wyrusze�ie �a kolej�ą tułaczkę.�
Latar�ik jest więc upostaciowa�iem polskiego emigra�ta, któremu cię�ko jest �yć między ob-
cymi.� Dźwiga o� �a sobie tułaczy trud emigra�tów polskich, którym �ie było da�e wrócić do
ojczyz�y a�i zaz�ać spokoju �a obczyź�ie.�
Cechy noweli
Utwór Latarnik repreze�tuje popular�y w okresie pozytywizmu gatu�ek – �owelę.� Po-
�iewa� wcześ�iej przedstawiliśmy cechy tej formy literackiej, �i�iejszym odsyłamy Czytel�ika
do końcowej części rozdziału poświęco�ego omówie�iu Kamizelki B.� Prusa.�
~
101
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Henryk Sienkiewicz, Potop
I�formacje o �yciu i twórczości He�ryka Sie�kiewicza zostały zamieszczo�e �a począt-
ku rozdziału poświęco�ego �oweli Latarnik.
Okoliczności powstania i publikacji utworu
Powieść Potop jest ce�tral�ym eleme�tem cyklu trzech utworów, który w całości fu�k-
cjo�uje pod umow�ym tytułem Trylogia.� � jej skład wchodzą obszer�e powieści: Ogniem i
mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski.� Program zreformowa�ej szkoły śred�iej zachowuje jako
lekturę podstawową obowiązkową utwór Potop.
�edług zało�eń autora, Trylogia miała speł�ić specjal�e zada�ie – została bowiem �api-
sa�a ku pokrzepieniu serc.� Czas �iewoli �arodowej i rozpamiętywa�ia klęski kolej�ego zrywu
�iepodległościowego – powsta�ia stycz�iowego – powodował �astroje smutku, rozgorycze�ia,
rezyg�acji.� Sie�kiewicz (podob�ie jak większość twórców pozytywizmu) uwa�ał, �e z�aczącą
rolę w przełama�iu marazmu i pod�osze�iu ducha �arodowego mo�e speł�ić literatura.� Dzia-
łająca wówczas ce�zura u�iemo�liwiała odwoływa�ie się wprost do aktual�ej sytuacji i wska-
zywa�ie dróg wyjścia, dlatego te� powieść historycz�a dawała taką mo�liwość, preze�tując
treści ukazujące świet�ość Polski i szlachet�ość postaw bohaterów a�ga�ujących się w walkę z
wrogiem.
Praca �ad powieścią historycz�ą, której akcja osadzo�a jest w odległej epoce, wymaga
odpowied�iego przygotowa�ia w zakresie z�ajomości wydarzeń i postaci historycz�ych oraz
kolorytu epoki, struktury społecz�ej i u�ywa�ego wówczas języka.� � tym celu autor podjął
studiowa�ie dzieł historycz�ych oraz subiektyw�ych przekazów z tamtego czasu, tz�.� pamięt-
�ików, listów itp.�
Okres �ajazdu szwedzkiego z perspektywy czasu pisa�ia Potopu jawi się jako dość
dobrze opracowa�y przez historyków.� � tym przypadku autor powieści miał daleko łatwiejsze
zada�ie �i� podczas realizacji Krzyżaków, których akcja została osadzo�a w dobie śred�iowie-
cza.� Jak i�formują badacze dorobku pisarskiego Sie�kiewicza, poz�ał o� około 20 przekazów
z okresu, w którym została umieszczo�a akcja Trylogii, lub traktujących o tym czasie.� �śród
�ich mo��a wymie�ić prace L.� Kubali i K.� Szaj�ochy, zbiór listów i dokume�tów zawartych w
Księdze pamiętniczej Jakuba Michałowskiego, Pamiętniki Ja�a Chryzostoma Paska, Nową Gi-
gantomachię ojca Augusty�a Kordeckiego, Żywot ks. Janusza Radziwiłła autorstwa Kotłubaja,
Pamiętnik Bogusława Radziwiłła oraz pamięt�ikarskie zapiski Łosia, �yd�gi czy kro�ikarskie
– Rudawskiego i Kochowskiego (Klimaktery).� Zresztą �ie o ścisłą wier�ość historycz�ą tu cho-
dzi, a o odda�ie klimatu trud�ej przeszłości, w której Polacy sprawdzili się jako �aród bit�y i
zwycięski – stąd czytel�icy w dobie �iewoli mieli czerpać siły do przetrwa�ia cię�kich chwil i
budować poczucie włas�ej wartości jako �astępców wyjątkowych przodków.�
~
10
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
�iele ukaza�ych w powieści miejsc Sie�kiewicz zwiedził osobiście, o i��ych sporo
czytał.� �spom�ijmy tylko odleglejsze zakątki.� Przez związek z Marią Szetkiewicz poz�ał jej
krew�ych – przedstawicieli rodzi� osiadłych �a tere�ie Litwy.� Odwiedzając ich, miał okazję
być w �ołmo�towiczach i �odoktach.� Przebywał rów�ie� �a tere�ie Nizi�y Podlaskiej oraz w
okolicach Puszczy Białowieskiej.� Z�ajomość tych miejsc, ich specyficz�ego kolorytu lokal�e-
go i przyrody, pozwoliła autorowi buj�ie rozwi�ąć eleme�t opisowy powieści.�
Praca �ad Potopem została rozpoczęta jesie�ią188� r.�, ale pisarz odrywał się od �iej z
powodu choroby �o�y, Marii z Szetkiewiczów, z którą podró�ował po europejskich kurortach
(�łochy, Fra�cja, Niemcy, Austria).� Część utworu powstała w �arszawie i Zakopa�em, ale ca-
łość została dokończo�a dopiero po śmierci �o�y, podczas pobytu Sie�kiewicza w austriackim
uzdrowisku Kalte�leutgebe�.�
Pierwsza publikacja powieści miała miejsce w czasopismach – �ajpierw w „Słowie”
(�arszawa, lata 188�-1886), �iedługo póź�iej w „Czasie” (Kraków) i „Dzie��iku Poz�ań-
skim”.� Po druku w odci�kach ukazało się wyda�ie ksią�kowe w sześciu tomach, w �arszawie,
jeszcze w 1886 r.� Utwór zdobył sobie uz�a�ie czytel�ików i szeroki odbiór, bowiem speł�iał
wymaga�ia powieści popular�ej, łatwej w odbiorze, przedstawiającej przygody, walki, miłość,
czyli �iosący z sobą ofertę dla czytel�ików bardziej i m�iej wymagających, młodszych i star-
szych.� �ielka popular�ość Potopu i całej Trylogii została doce�io�a przez świat filmowców,
stąd rów�ie popular�e jak ksią�ki są adaptacje filmowe wszystkich trzech powieści re�ysero-
wa�e przez Jerzego Hoffma�a.�
Streszczenie
Tom I. Akcja powieści rozgrywa się w II połowie XVII wieku.� Na początku �arrator
przedstawia dzieje rodu Billewiczów, akce�tując zasługi dla ojczyz�y Herakliusza, człowieka
�iezwykle zaprawio�ego w �oł�ierce, stojącego �a czele chorągwi, którego przyjaź�ią darzył
sam Ja�usz Radziwiłł – hetma� wielki i wojewoda litewski.� Na woj�ę w 165� r.� Herakliusz Bil-
lewicz �ie poszedł – był ju� starcem – a po klęsce Radziwiłła zmarł �a apopleksję.� �iadomość
o tym przywiózł pułkow�ik Michał �ołodyjowski, sław�y �oł�ierz, który zatrzymał się u Pa-
kosza Gasztowta i leczył ra�y woje��e pod opieką jego pięk�ych córek �azywa�ych pacu�el-
kami.� �edług testame�tu Billewicza, jego dobra z wyjątkiem wsi Lubicz miała odziedziczyć
w�uczka Aleksa�dra Billewiczów�a, której rękę „dziadu�io” przez�aczył A�drzejowi Kmici-
cowi, sy�owi swojego towarzysza walki.� Od mał�eństwa mo��a było odstąpić tylko wówczas,
gdyby kawaler zyskał złą sławę lub pa��a posta�owiła wstąpić do zako�u.�
Oleńka przebywa w �odoktach w towarzystwie swojej ciotki i opieku�ki, pa��y Kul-
wieców�y.� Jest styczeń 1655 rok.� �szyscy wyczekują pojawie�ia się A�drzeja Kmicica.� Jego
przybycie zdradza, �e jest to kawaler pełe� temperame�tu, gotów od razu poślubić pa��ę – obo-
je przypadają sobie do serca.� Trzeba jed�ak czekać �a ko�iec �ałoby po dziadku.� Kawaler
wyje�d�a do Lubicza, darowa�ego mu przez Billewicza, i tam spotyka swoich kompa�ów,
~
10
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
zabijaków i opojów, ale wier�ych towarzyszy, zawsze gotowych do walki pod jego kome�dą.�
Poza Rekuciem-Leliwą są to mę�czyź�i splamie�i krwią – Kokosiński, Uhlik, Ra�icki, Kul-
wiec-Hippoce�taurus, Ze�d.� Po wspól�ej pijatyce strzelają �ajpierw do trofeów myśliwskich
a potem do portretów przodków Billewiczów�y, �astęp�ie dość agresyw�ie przystępują do
pa�ie� słu�eb�ych.� Kmicic �ie chce, �eby Oleńka dowiedziała się o wyczy�ach jego kompa�ii
i �akazuje słu�bie milcze�ie, sam zaś odwiedza pa��ę w �odoktach.� Jed�ą z atrakcji jest kulig
do Mitru�ów – wsi �ale�ącej do Billewiczów�y – przerwa�y przez wachmistrza Kmicica, So-
rokę, który mówi o po�arze Upity – podpalili ją jego ludzie, gdy �ie chcia�o im wydać obroku
dla ko�i.� Kmicic udaje się tam, by zaprowadzić porządek, tymczasem Oleńkę odwiedzają opie-
ku�owie laudańscy: Pakosz Gasztowt, jego zięć Józef Butrym (Bez�ogi) oraz staruszek Kasja�
Butrym.� �ieści o zachowa�iu podkome�d�ych Kmicica są bulwersujące i Oleńka posta�awia
skło�ić go, by z �imi zerwał.� Nazajutrz przychodzą do �iej, by prosić o proch, strzelby i czeladź
dla wsparcia Kmicica w Upicie, ale Billewiczów�a odmawia pomocy, oskar�a ich o sprowa-
dza�ie �a ich pa�a �iesławy i sta�owczo odprawia.� Kiedy udają się do karczmy, z�owu upijają
się i zaczepiają szlachcia�ki, wywołując reakcję okolicz�ej szlachty, która staje do walki.�
Do �odoktów przybywa Kmicic i chwali się swoimi wyczy�ami w kara�iu mieszcza�
w Upicie (wybato�ył burmistrza, oficerów – przeciw�ików jego kompa�ii – przego�ił �ago po
ś�iegu).� Oleńka jest rozg�iewa�a i �ąda, by odprawił �iegodziwców, sam zaś �ył statecz�ie i
uczciwie.� Łzy dziewczy�y sprawiają, �e Kmicic obiecuje poprawę.�
Po powrocie do Lubicza Kmicic zastaje wymordowa�ych towarzyszy.� Od umierającego
Rekucia dowiaduje się, �e �apadli ich Butrymowie.� � porywie wściekłości i rozpaczy doko�u-
je zemsty �a mieszkańcach �ołmo�towicz, wyci�a Butrymów, pali domy.� Okolicz�a szlachta
ściga go, by go pojmać.� Kiedy Kmicic traci ko�ia i czuje się osaczo�y, szuka schro�ie�ia u
Oleńki.� O�a zamyka go w kom�acie, zaś poszukującym mówi, �e w dworze go �ie ma.� Kiedy
Butrymowie odchodzą, o�a zaś wyrzuca Kmicica ze słowami: Precz na wieki.
Po kilku tygod�iach ukrywa�ia się Kmicic przysyła list, w którym prosi Oleńkę o prze-
bacze�ie.� O�a odpowiada, �e będzie to mo�liwe, gdy przebaczą mu poszkodowa�i.� Szlachta
laudańska posta�owiła wydać Oleńkę za przebywającego pod opieką pacu�elek Michała �o-
łodyjowskiego, jed�ak o�a �ie zgadza się.� Kiedy Kmicic porywa Oleńkę do Lubicza, �ołody-
jowski staje �a czele wojska spieszącego jej �a pomoc.� Po poko�a�iu ludzi Kmicica wyzywa
go �a pojedy�ek, obiecując puścić wol�o, jeśli zwycię�y.� �alka �a szable kończy się sukcesem
„małego rycerza”.� Poko�a�y i ośmieszo�y Kmicic błaga o dokończe�ie pojedy�ku i – ugodzo-
�y przez �ołodyjowskiego – pada cię�ko ra��y.� Zwycięzca prosi Oleńkę o rękę, ale zostaje
odrzuco�y.� Na rozkaz hetma�a wielkiego Radziwiłła ma orga�izować wojsko.� Posta�awia dać
sza�sę �a rehabilitację Kmicicowi i odwiedza go w Lubiczu, by przekazać pismo hetma�a.�
I�formuje rów�ie� o tym, �e Oleńka �adal kocha Kmicica i �ie chce i��ego.�
Narrator opisuje sytuację w Rzeczypospolitej.� Na tere�ie �ielkopolski trwa pospolite
rusze�ie.� Nie jest to dobra pora do orga�izowa�ia ludzi do walki ze Szwedami, po�iewa� jest
czas strzy�e�ia owiec, zaś �a tym tere�ie mieszkają głów�ie gospodarze.� Polski obóz wygląda
~
10
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
�ałoś�ie: jest to hałaśliwa, �iekar�a zgraja.� Szwedzi są świet�ie wyszkolo�ym i wyposa�o-
�ym regular�ym wojskiem.� Coraz sil�iej dochodzą do głosu zwole��icy kapitulacji.� �ojewoda
poz�ański Krzysztof Opaliński poddaje �ielkopolskę pod zwierzch�ictwo króla szwedzkiego
Karola Gustawa – układ pod Ujściem.� �iększość szlachty cieszy się, patrioci rozpaczają (�ła-
dysław Skoraczewski rwie włosy z głowy).�
Na Podlasiu, w Burzcu, Sta�isław Skrzetuski (przeciw�y ugodzie w Ujściu) odwiedza
stryjecz�ego brata Ja�a (obrońcę Zbara�a w Ogniem i mieczem), u którego gości Zagłoba.� Do-
wiedziawszy się o zdradzie, posta�awiają udać się do hetma�a wielkiego i wojewody litewskie-
go Ja�usza Radziwiłła, który ma opi�ię wielkiego patrioty, by walczyć z �im przeciwko Szwe-
dom.� � Upicie spotykają �ołodyjowskiego i razem z �im ruszają dalej do Kiejda�.� Zostają
serdecz�ie przywita�i i zaprosze�i �a ucztę.� Od wczoraj gości tu ju� Kmicic.� �ieść �iesie, �e
Szwedzi zajęli Poz�ań, zaś polski król Ja� Kazimierz opuścił �arszawę i udał się do Krakowa,
po�iewa� wrogie wojska podchodzą pod stolicę.� � zamku przebywa te� Oleńka pod opieką
miecz�ika rosieńskiego Tomasza Billewicza.�
Hetma� kompleme�tuje gości i szczodrze ich obdarza.� Michał �ołodyjowski otrzy-
muje wieś w do�ywocie.� Przed ucztą Kmicic przysięga mu �a krucyfiks wier�ość, �ie podej-
rzewając pułapki.� Obiecuje Oleńce walkę dla ojczyz�y, by okupić krzywdy, jakie wyrządził.�
Podczas uczty Radziwiłł wz�osi toast za Karola Gustawa.� Goście są zaskocze�i obrotem spraw.�
Komorowski ogłasza zawartość umowy (potem �azwa�ej kiejdańską) – waru�ki podda�ia się
Szwedom.� Pułkow�ik Sta�kiewicz �a pró��o błaga Radziwiłła o opamięta�ie.� Patrioci w g�ie-
wie rzucają pod �ogi hetma�a swoje buławy.� Oleńka oczekuje tego rów�ie� od Kmicica, ale o�
�ie robi tego ze względu �a zło�o�ą wcześ�iej przysięgę.� Nocą, pod zarzutem złama�ia przy-
sięgi, Radziwiłł ka�e uwięzić przeciw�ików, wśród �ich obu Skrzetuskich, Zagłobę i �ołody-
jowskiego.� Nie spodziewał się a� takiego oporu.� Ma wyrzuty, tym bardziej, �e ksią�ę Michał
Radziwiłł jest przeciw�y pertraktacjom ze Szwedami.� Przeko�uje Kmicica, �e układ jest pozor-
�ym chwilowym zabiegiem.� Chce zyskać �a czasie, wzmoc�ić pozycję Litwy i po uzyska�iu
polskiej koro�y skutecz�ie zaatakować Szwedów.� Obiecuje Kmicicowi buławę hetmańską i
fu�kcję wojewody wileńskiego.� Kmicic poko�uje chorągwie wier�e pojma�ym pułkow�ikom.�
Uzyskuje od Radziwiłła zamia�ę wyroku śmierci �a oficerów �a odstawie�ie ich do więzie�ia
w Bir�ach.�
Bu�tow�ików eskortują drago�i pod wodzą Rocha Kowalskiego, sil�ego fizycz�ie, ale
ocię�ałego umysłowo.� Zagłoba wmawia mu, �e jest jego wujem, upija go i sprowadza chorą-
giew �ołodyjowskiego, która odbija eskortowa�ych.� List Radziwiłła, z�alezio�y przy Rochu,
zdradza prawdziwe pla�y Radziwiłła – kome�da�t w Bir�ach ma rozkaz rozstrzela�ia oficerów.�
Zagłoba przeko�uje Rocha, �e powi�ie� dołączyć do jego kompa�ii.� Żoł�ierze �ołodyjow-
skiego uczest�iczą w walkach podjazdowych przeciw Szwedom.� �ziętych do �iewoli wrogów
uwal�iają i mówią im, �e zostali poko�a�i przez hetma�a, który tylko udawał przyjaźń ze
Szwedami (zgod�ie z fortelem Zagłoby działa�ie to prowadzi do waś�i między Szwedami a
Radziwiłłem).�
~
10
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Kmicic ciągle ufa Radziwiłłowi i wyko�uje jego polece�ia.� Udaje się po Oleńkę, by
sprowadzić ją do Kiejda� – Radziwiłł chce rzekomo ją chro�ić, a w istocie liczy �a to, �e bę-
dzie w razie potrzeby zakład�iczką.� Nieoczekiwa�ie przybywa �ołodyjowski z wojskiem i
udarem�ia zabra�ie Billewiczów�y.� Oficerowie chcą od razu rozstrzelać Kmicica jako zdrajcę,
co wywołuje �agłe omdle�ie Oleńki.� Życie ratuje mu Zagłoba, który z�ajduje przy �im listy
Radziwiłła z i�formacją, �e to właś�ie Kmicic ocalił oficerom �ycie w Kiejda�ach.� Zagłoba
wzywa Kmicica, by odstąpił od hetma�a i przystał do �ich – prawowitych Polaków, te� jed�ak
�ie daje się przeko�ać.� �raca do Kiejda�, mimo �e poz�ał treść listu �akazującego stracić ofi-
cerów w Bir�ach.�
Rozmowa z księciem Radziwiłłem przeko�uje Kmicica, �e jego i�te�cje są i��e �i�
mówił wcześ�iej.� Po�iewa� rozumie swój błąd, chce opuścić Kiejda�y i prosi o jakąś misję
do wyko�a�ia.� Za�im wyruszy �a Podlasie z listami do księcia Bogusława, hetmańskiego bra-
ta, otrzymuje błogosławieństwo od sprowadzo�ej do Kiejda� Oleńki.� Po drodze obserwuje
z�iszczo�y kraj i wyczerpa�ych ludzi.� Spotyka Bogusława w Pilwiszkach.� �zbudziwszy jego
zaufa�ie, stara się wybadać, jakie są prawdziwe zamiary Radziwiłłów.� Bogusław �ie ukrywa,
�e traktują o�i te� kraj jako postaw czerwonego sukna, z którego ka�dy chce coś wyrwać dla
siebie (o�i rów�ie�).� � tej sytuacji Kmicic �ie ma wątpliwości, co powi�ie� zrobić – zamierza
porwać Bogusława jako zakład�ika i przejść �a stro�ę wojsk wier�ych polskiemu królowi.�
Podczas ko��ej przeja�d�ki ma dojść do porwa�ia, jed�ak Bogusław uwal�ia się i ucieka, ra-
�iąc strzałem Kmicica.�
Tom II. �ier�y Kmicicowi Soroka ukrywa ra��ego A�drzeja w chacie smolarza, w
lesie, chro�iąc go przed ewe�tual�ym pościgiem.� Odzyskawszy siły, Kmicic stwierdza, �e zgu-
bił listy kompromitujące Radziwiłła, sam zaś stracił mo�liwość rehabilitacji.� Do chaty wracają
Kiemlicze (ojciec oraz sy�owie: Kosma i Damia�), jej właściciele.� �ydaje się, �e dojdzie do
walki, jed�ak okazuje się, �e są to daw�i podkome�d�i pułkow�ika jeszcze z okresu podcho-
dów Chowańskiego.�
Kmicic podejmuje decyzję o zmia�ie �azwiska �a Babi�icz i pisze dwa listy: do Ja�usza
Radziwiłła, któremu wypowiada posłuszeństwo i grozi wyda�iem jego listów królowi, oraz
do �ołodyjowskiego (ju� pod �azwiskiem Babi�icz) o prawdziwych zamiarach Radziwiłłów.�
Posta�awia wyjechać �a Śląsk do króla Ja�a Kazimierza.� �ier�i towarzysze podą�ają z �im,
udając ha�dlarzy ko�i.� � karczmie Kmicic spotyka przechwalającego się Rzędzia�a z �ąso-
szy oraz Butryma z ludźmi.� Rozpoz�a�y musi sta�ąć do walki.� Poko�uje przeciw�ików, ale
z�owu zostawił za sobą trupy.� Nakazuje Rzędzia�owi, �eby przekazał ko�federatom prawdę o
tym, co widział, radzi te� �ołodyjowskiemu ko�ce�trację wojsk.�
Siły ko�federackie ruszają �a Białystok.� Dowodze�ie zespolo�ych oddziałów ma ob-
jąć wojewoda witebski Sapieha.� Za�im przybędzie, obowiązki regime�tarza będzie sprawował
świet�y orga�izator Zagłoba.� Tymczasem podjazdy Radziwiłła zbli�ają się do Tykoci�a.� Sam
Karol Gustaw dziwi się, z jaką łatwością podbija coraz większe tere�y.�
~
10
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Hetma� Ja�usz Radziwiłł jest �iezadowolo�y z biegu spraw – kończą się pie�iądze,
szwa�kuje zdrowie, �arasta przeczucie �adchodzącej śmierci.� Bogusław przyje�d�a do Ja�usza
i opowiada mu o próbie porwa�ia go oraz o groźbach Kmicica.� Gdyby ujaw�ił treść listów
Ja�owi Kazimierzowi, te� �ie darowałby zdrady.� Podczas uczty podejmują pla� kompromi-
tacji Kmicica.� Mówią, �e pojechał o� �a Śląsk, �eby porwać króla i oddać go Szwedom.� Tym
sposobem chcą przeko�ać Oleńkę, �e istot�ie jest o� zdrajcą gotowym �a wszystko.� Bogusław
zabiera Billewiczów�ę i miecz�ika, jej opieku�a, do swojej posiadłości w Taurogach (chce ich
wykorzystać jako zakład�ików).� Oleńka oczarowuje wra�liwego �a kobiece wdzięki Bogu-
sława.� Z akceptacją brata ksią�ę prag�ie ją uwieść, by w te� sposób zemścić się �a Kmicicu.�
Ja�usz Radziwiłł odrzuca zachętę Sapiehy do wspól�ego ataku �a Szwedów.� �ysyła swoje
wojska �a Podlasie (początek woj�y domowej).�
Kmicic przemierza kraj, udając ha�dlarza końmi.� Szwedzki oficer, �abywca ko�i, daje
mu kwit, �a podstawie którego otrzyma �ale��ość w �arszawie.� � te� sposób pułkow�ik
orszański zdobywa dokume�t, który uzasad�ia jego drogę do stolicy, gdyby go ko�trolowa-
�o.� Kraj podupada, szlachta �ie wierzy w zwycięstwo �ad Szwedami i wspiera wroga, dziel-
�ie walczą lud i mieszczaństwo.� Szerzą się grabie�e, pale�ie wiosek i wszelkie przejawy bez-
prawia.� Ucieczka króla �a Śląsk jest powodem załama�ia Polaków.� Kmicic pomaga staroście
Łuszczewskiemu odeprzeć Szwedów i Niemców.� Jest tego samego zda�ia, �e wiele zale�y od
postawy religij�ej i moral�ej �arodu.� Sam zmierza do Częstochowy, by się duchowo zmie�ić
i umoc�ić.� Przypadkowo podsłuchuje w karczmie rozmowę po �iemiecku między baro�em
Lisolą a dowódcą szwedzkiego wojska �rzeszczowiczem, z której wy�ika, �e Szwedzi pla�ują
atak �a klasztor �a Jas�ej Górze będący pod opieką pauli�ów.� �rzeszczowicz krytykuje Pola-
ków za zaprzeda�ie się Szwedom (sam jest tak�e tego przykładem).�
Kmicic przestrzega ojca Kordeckiego, przeora pauli�ów, o zamiarach Szwedów.� Pod-
czas spowiedzi wyz�aje, kim jest, oficjal�ie jest �adal Babi�iczem.� Dzięki zaufa�iu ojca Kor-
deckiego Kmicic z i��ymi przygotowuje klasztor do obro�y.� Kiemlicze odstępują go, sądząc,
�e lepiej im będzie słu�yć mu spoza murów twierdzy.�
Noc�ą porą, 8 listopada 1655 r.�, Szwedzi podchodzą pod mury klasztoru, ale �ajpierw
grabią mieszkańców miasta.� Od 18 listopada zaczy�a się prawdziwy szturm.� Dowódcą wojsk
wroga jest Miller.� Nie udaje mu się poko�ać obrońców, walka przedłu�a się, Babi�icz pod-
czas �oc�ych wypadów doko�uje spustosze�ia wśród szwedzkiego wojska.� Podjęte mediacje
�ie przy�oszą oczekiwa�ych skutków.� Szwedów repreze�tuje pułkow�ik Kukli�owski, który
propo�uje Babi�iczowi przejście �a swoją stro�ę.� Przy okazji wspomi�a dziel�ego Kmicica, z
którym mógłby się rów�ać w męstwie.� �ściekły Kmicic wyzywa go i policzkuje.�
Nie mogąc zdobyć klasztoru, Szwedzi sprowadzają potę��e działa, zwłaszcza kolubry-
�ę, która mo�e z�iszczyć mury.� Z błogosławieństwem przeora Kmicic przygotowuje ładu�ek
prochów i w �ocy, przedarłszy się przez obóz Szwedów, wkłada je w lufę i �iszczy działo.� Sam
traci przytom�ość �a skutek eksplozji i zostaje pojma�y przez Szwedów.� Miller odstępuje Kmi-
cica pałającemu �ądzą zemsty Kukli�owskiemu.� Te� �ie od razu zabija jeńca, w opuszczo�ej
~
10
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
stodole torturuje go, przypalając mu boki og�iem.� Z ocale�iem przybywają Kiemlicze i teraz
Kmicic przypala og�iem ciało swojego oprawcy, który potem gi�ie �a skutek zamarz�ięcia.�
Miller �ie chce więcej strat, ale chce odejść z okupem, tymczasem pauli�i dają mu opłatki.� Po
�ieskutecz�ym szturmie w dzień Bo�ego Narodze�ia Szwedzi odchodzą z Częstochowy.� Prze-
or sądzi, �e Kmicic zgi�ął i wyjawia prawdę o �im obrońcom klasztoru.�
Kmicic jako Babi�icz wyrusza �a Śląsk do króla.� Towarzyszą mu Kiemlicze.� � Gło-
gowej opowiada o obro�ie Jas�ej Góry i dowiaduje się, �e Bogusław Radziwiłł oskar�ył go
(Kmicica) o zamiar porwa�ia Ja�a Kazimierza, by wydać go Szwedom.� Tyze�haus podejrzewa,
�e Babi�icz jest zdrajcą.� Król posta�awia wyruszyć do kraju i polega �a pla�ach Babi�icza;
jest ko�iec 1655 r.� Podczas przeprawy przez góry w wąwozie drogę zagradza im �00-osobo-
wy oddział szwedzki.� Do przodu wysuwają się Kmicic z Kiemliczami i dziel�ie walcząc, dają
pozostałym sza�sę ochro�y króla.� Przewaga Szwedów sprawia, �e szala zwycięstwa musi się
przechylić �a ich stro�ę.� Tymczasem do walki włączają się górale i wspól�ie z wojskiem króla
poko�ują wroga.� Uratowa�y król �ie chce ju� słyszeć o Babi�iczu jako zdrajcy, poleca �atych-
miast odszukać swojego wybawcę, który szedł �a pew�ą śmierć, by chro�ić władcę.� Odszuka-
�y, cię�ko ra��y, wyz�aje, �e jest Kmicicem.�
� Lubowli, siedzibie marszałka koro��ego Jerzego Lubomirskiego, odbywa się uczta
i tur�iej �a cześć Ja�a Kazimierza.� Kmicic opowiada królowi swoje czy�y i uzyskuje przeba-
cze�ie.� Gdy wróci do sił, ma się stawić pod kome�dę Czar�ieckiego jako Babi�icz.� Król i jego
doradcy ustalają dalszą taktykę.� Na wieść o powrocie króla do kraju Polacy powstają przeciw
Szwedom.� Zamek Ja�usza Radziwiłła w Tykoci�ie z trudem bro�i się przed ko�federatami pod
wodzą Sapiehy.� �alczą z �im Zagłoba, �ołodyjowski, Skrzetuscy, Roch Kowalski.� Ksią�ę Ra-
dziwiłł czuje się opuszczo�y i przegra�y.� Schorowa�y stary człowiek umiera �1 grud�ia jako
zdrajca ojczyz�y.� Zdobywszy twierdzę w Tykoci�ie, �ołodyjowski poszukuje Oleńki Billewi-
czów�y, ale wcześ�iej zabrał ją do Taurogów ksią�ę Bogusław.�
Ja� Kazimierz dociera do Lwowa i składa w kościele śluby – oddaje polski �aród Matce
Bo�ej w opiekę, zaś po poko�a�iu Szwedów za walkę z wrogiem obiecuje ul�yć doli ludu.� �o-
łodyjowski przywozi królowi wiadomość o klęsce i śmierci Radziwiłła.� Dowiedziawszy się o
zasługach i odwadze Kmicica, �ołodyjowski, a potem tak�e Skrzetuscy, Zagłoba i Rzędzia� darzą
go przyjaź�ią.� Od Charłampa Kmicic dowiaduje się o uwodze�iu i uprowadze�iu Oleńki do Tau-
rogów.� Na jego prośbę król powierza mu dowództwo �ad oddziałem Tatarów, który cha� przysłał
polskiemu królowi do pomocy.� Chce dogo�ić Bogusława i rozprawić się z �im, wysyła Sorokę �a
zwiady.� Sam dociera do Zamościa, gdzie dowodzi ordy�at Ja� Zamoyski (pisow�ia �azwiska we-
dług Sie�kiewicza).� Zakochał się o� w A�usi Borzobohatej-Krasieńskiej, dwórce księ��ej Gryzel-
dy �iś�iowieckiej (A�usia była �iegdyś �arzeczo�ą poległego Podbipięty).� Kmicic miał zawieźć
pa��ę do Sapiehy, skąd Zamoyski mógłby ją porwać, jed�ak zorie�tował się w pla�ach ordy�ata.�
Odwozi A�usię do Białej, skąd Sapieha odsyła ją do Grod�a, w drodze jed�ak porywa ją Bogu-
sław Radziwiłł i zabiera do Taurogów, gdzie przebywa Oleńka Billewiczów�a.� Kmicic wyjawia
wojewodzie witebskiemu prawdziwe �azwisko, pokazując �a dowód królewskie listy.�
~
10
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Kmicic �ęka księcia Bogusława a� dochodzi do starcia z �im wojsk Sapiehy pod Sokół-
ką.� �ojewoda odrzuca układy propo�owa�e przez Bogusława za pośred�ictwem Sakowicza.� Z
odpowiedzią udaje się do obozu przeciw�ika Kmicic, który chce ratować wachmistrza Sorokę
skaza�ego �a śmierć przez wbicie �a pal.� Bogusław upokarza pa�a A�drzeja, ale Sorokę i tak
zamierza stracić.� �ówczas Kmicic wzywa podkome�d�ych Radziwiłła do stawie�ia mu oporu
jako zdrajcy.� Udaje mu się uwol�ić przyjaciela i z Sapiehą poko�ać jego wojsko, ale sam pada
pod ciosem Bogusława, któremu udaje się uciec.� Na prośbę Czar�ieckiego o pomoc Kmicic
posta�awia ruszyć do Zamościa.�
Tom III. Stefa� Czar�iecki wytrwale �ęka wroga woj�ą podjazdową.� Szwedzi są coraz
bardziej osłabia�i.� Karol Gustaw zamierza zdobyć Zamość, ale 2 chorągwie Czar�ieckiego są
w pogotowiu.� Kmicic przyczy�ia się do obro�y Zamościa i wygrywa bitwę �ad Sa�em.� �ypra-
wę do Taurogów jako sprawę prywat�ą zostawia �a póź�iej.� � walce gi�ie szwedzki dowódca
Ka��eberg, poko�a�y przez �iezawod�ego �ołodyjowskiego dowódca chorągwi.� Zamoyski
�ie daje się przekupić szwedzkiemu władcy i, kpiąc sobie z �iego, w zamia� za oferowa�e
województwo lubelskie daje mu Niderla�dy.� Czar�iecki �ie daje się wciąg�ąć w otwartą bitwę
i dalej wy�iszcza wroga metodą podjazdową.� Zdobywa Sa�domierz.� Stacjo�uje z wojskami za
�isłą, zaś Sapieha z oddziałami Litwi�ów za Sa�em.�
Szwedzi gi�ą w walkach i umierają z głodu.� Za sprawą Zagłoby do Czar�ieckiego dołą-
cza marszałek Lubomirski.� Karol Gustaw o mało �ie gi�ie z rąk Rocha Kowalskiego.� Szwedzi
zostają odcięci w widłach �isły i Sa�u.� Kmicic z�owu spotyka przyjaciół.� �ołodyjowski przy-
sięga zemstę Bogusławowi za porwa�ie A�usi.� Roch Kowalski zostaje szwedzkim jeńcem, ale
z pomocą przybywa Zagłoba, który za zgodą Czar�ieckiego udaje się z Kmicicem i �ołody-
jowskim do szwedzkich dowódców.� � rozmowie z królem Karolem Gustawem Zagłoba sypie
dowcipami i wyjed�uje łaskę dla Rocha.� �ładca szwedzki szuka sprzymierzeńców.� Na pomoc
podą�a armia grafa badeńskiego Fryderyka Sztei�boka, ale uprzedza ją Czar�iecki i rozbija pod
�arką.� Sapieha �ie upil�ował Karola Gustawa (zwlekał ze szturmem), który u�ik�ął pułapki
i wyruszył do �arszawy a potem do Prus.� Podczas próby ucieczki z uwięzie�ia Kmicic bierze
w �iewolę �oł�ierzy a wraz z �imi oficera w słu�bie Radziwiłła, Szkota Ketli�ga (Hassli�g vel
Ketli�g), który i�formuje go o pobycie Oleńki w Taurogach i jej �iechęci wobec starań Bogu-
sława.� Kolej�e miejsca bitew�e to tere�y pod Kozie�icami i �ad Pilicą, Lubli� i �arszawa,
gdzie szczegól�ie zasłu�yli się Kmicic i ko�trowersyj�y Zagłoba.� Polski król wezwał �itte�-
berga do podda�ia, ale te� ho�orowo walczył.� Po bitwie o �arszawę, Ja� Kazimierz wyprawił
Kmicica �a Litwę, by tam potykał się ze Szwedami.�
Podczas tych walk w Taurogach Bogusław Radziwiłł zaleca się do Oleńki Billewiczów-
�y, będącej pod opieką miecz�ika rosieńskiego i ciotki, pa��y Kulwieców�y.� Ksią�ę urządza
uczty, bale i tur�ieje, kompleme�tuje pa��ę, lekcewa�ąc �awet oblę�e�ie brata, Ja�usza Ra-
dziwiłła, który – jak pamiętamy – umiera.� Próba ucieczki pa��y z Taurogów �ie udaje się.�
Sakowicz radzi złamać opór Oleńki przez fikcyj�y ślub, mimo �e �o�ą Bogusława ma zostać
księ��a A��a.� Oleńka �ie chce Radziwiłła, który jest przecie� zdrajcą �arodu i króla.� Miecz-
~
10
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
�ik, prag�ąc koligacji z ksią�ęcym rodem, wyra�a zgodę �a ślub podopiecz�ej, oczywiście �ie
wiedząc o podstępie mag�ata.� Oleńka �ie chce o tym słyszeć.� Od przywiezio�ej do Taurogów
A�usi Borzobohatej-Krasieńskiej Oleńka dowiaduje się o obro�ie Jas�ej Góry i odwa��ym
Babi�iczu oraz o poko�a�iu �oł�ierzy Bogusława pod Ja�owem.� Ksią�ę traci dobry �astrój i
chęć do zabaw.� Sakowicz s�uje pla�y poślubie�ia A�usi i zdobycia du�ego posagu.� O�a boi się
go i zwodzi.� Bogusław obawia się �adciągających wojsk Sapiehy i Babi�icza, dlatego ucieka
do Królewca w Prusach.� Tomasz Billewicz, opieku� Oleńki, ucieka z Taurogów, by walczyć
ze Szwedami.� Formuje oddział �a Żmudzi.� A�usia odmawia wyjazdu z Sakowiczem do Prus,
dlatego o� te� zostaje w Taurogach.�
Kmicic �ęka podjazdami wojska Bogusława.� Dowiaduje się o śmierci Rocha Kowal-
skiego z ręki księcia.� �e wrześ�iu 1656 r.� rozgrywa się krwawa bitwa pod Prostkami, gdzie
oddziały Radziwiłła zostają rozbite.� Kmicic doga�ia uciekającego Bogusława i poko�uje go w
pojedy�ku, ale daruje mu �ycie, obawiając się o los Oleńki, tymczasem o�a z A�usią i Toma-
szem Billewiczem wyjechała do swoich dóbr i tam się ukrywa.� �oj�a doko�ała tu wiele spu-
stoszeń: spalo�y dwór w �odoktach oraz wsie Mitru�y, Dro�ejka�y, Mozgi, Morozy i Gosz-
czu�y, Pacu�ele w połowie.� Zgi�ęło wielu ludzi.�
Ucieki�ierów zdradza jed�ak przypadkowo sama A�usia, której listy do Kmicica z proś-
bą o pomoc i ochro�ę przez Sakowiczem przechwytuje o� sam.� Rozg�iewa�y Sakowicz �apada
�a �ołmo�towicze, wykorzystując pomoc Szwedów.� �ówczas atakuje ich Kmicic, przy�osząc
wybawie�ie wsi i ukocha�ej pa��ie (chocia� �ie wie o jej pobycie w tym miejscu), �astęp�ie
rusza w pościg za uciekającymi.� Odbiera Tatarom list A�usi i dowiaduje się o miejscu pobytu
Oleńki, jed�ak �ie mo�e do �iej jechać, bo otrzymuje rozkaz wyrusze�ia �a woj�ę z Rakoczym
�a połud�ie kraju.� �ierszułł przy�osi rozkaz samego Sapiehy do stawie�ia się w Brześciu.� Od-
powiedzial�ość za kraj jest dla Kmicica priorytetem, chocia� bardzo tęsk�i za Oleńką.� Z woj�y
wraca cię�ko ra��y w jed�ej z końcowych węgierskich bitew, pod Magierowem, jesie�ią 1557
roku.� Oleńka pod jego �ieobec�ość posta�owiła wstąpić do zako�u be�edykty�ek.� Zamieszka-
ła z opieku�em w �odoktach.� Kiedy zgod�ie z wolą ra��ego Kmicica wiezio�o go do Lubicza,
był �ieprzytom�y, umierający.� Oleńka mijała go w drodze i zai�teresowała się �im.� Do chorego
wezwa�o księdza, zaś Oleńka w �odoktach �arliwie modliła się o jego zdrowie.� Nie chciała go
widzieć, jed�ak posyłała sługę po �owe wiadomości.� Po okolicy rozchodziły się plotki o tym,
�e sły��y Babi�icz to Kmicic.� Oleńka marzyła o tym, �eby zmazał swoje wi�y, ale �ie chciała
się ju� z �im wiązać.� Powierzała go Boskiej opiece.�
Gdy Kmicic odzyskał przytom�ość, dowiedział się od wier�ego Soroki, �e Oleńka prze-
bywa w �odoktach i i�teresuje się jego zdrowiem.� Posta�owił pojechać do kościoła w Upicie
�a mszę, �astęp�ie do Oleńki, tymczasem o�a rów�ie� pojawiła się w kościele.� Podczas �abo-
�eństwa przybyła chorągiew laudańska z �ołodyjowskim i Zagłobą.� Ksiądz �a ko�iec mszy
odczytał list króla Ja�a Kazimierza rehabilitujący Kmicica, wymie�iający jego �ajwa��iejsze
zasługi dla ojczyz�y.� �zruszo�a Oleńka przypadła ustami do jego dło�i, mówiąc, �e �iegod�a
jest je całować.� �z�oszo�o wiwaty �a jego cześć.� A�usia ucieszyła się z przybycia �ołody-
~
110
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
jowskiego.� Odbyły się podwój�e zaręczy�y: Billewiczów�y i Kmicica oraz Borzobohatej-Kra-
sieńskiej i �ołodyjowskiego.�
Po ślubie Kmicic �ie mógł cieszyć się ukocha�ą, bo wyruszył �a kolej�ą woj�ę �a
wschod�iej rubie�y.� Czar�iecki i Sapieha szybko poko�ali oddziały Chowańskiego i Kmicic
mógł wrócić do �o�y.� „Chorąstwo orszańskie” oddał stryjecz�emu bratu, Jakubowi, zaś o� sam
otrzymał od króla starostwo upickie.� Żył w zgodzie z ludźmi i był otoczo�y szacu�kiem.� �
wa��ych sprawach radził się �o�y.�
Wydarzenia i postaci historyczne
Zgod�ie z zało�e�iami powieści historycz�ej, ka�wą całej akcji jest siatka zdarzeń i
postaci historycz�ych, ukaza�ych �a szerokim tle epoki, czyli szczegółów dotyczących �ycia
codzie��ego i świętowa�ia, sposobów walki, ucztowa�ia, obyczajów, me�tal�ości ludzi tam-
tego czasu itp.� Napisa�y z rozmachem epickim Potop rów�ie� zawiera wiele detali charakte-
ryzujących epokę.� Autor przecie� przygotowywał się do pisa�ia dzieła pod tym względem.� Z
ko�iecz�ości jed�ak skupimy się �a sprawach zasad�iczych: głów�ych wydarze�iach i posta-
ciach historycz�ych, które �ie tylko oddają klimat epoki, ale rów�ie� �iosą z sobą podstawową
wiedzę historycz�ą o latach 1655-1657.�
A�drzej Kmicic, głów�a postać utworu, miał swój pierwowzór historycz�y, ale jego
kreacja jest poprowadzo�a z wyobraź�i autora (w istocie postać fikcyj�a).� Bierze o� jed�ak
udział w wydarze�iach historycz�ych, które miały miejsce podczas �ajazdu szwedzkiego �a
Polskę w XVII wieku.� Są tu przedstawio�e: kapitulacja wojsk pod Ujściem, uczta u Ja�usza
Radziwiłła w Kiejdanach, �a której mag�at otwarcie opowiedział się po stro�ie króla szwedz-
kiego, kulmi�acyj�e zdarze�ie: obrona Jasnej Góry przed atakiem Szwedów, powrót Jana
Kazimierza do kraju, pod�iesie�ie morale Polaków za sprawą powrotu króla, które wywołało
zwrot w �astawie�iu do walk z �ajeźdźcą (coraz więcej szlachty opowiadało się za polskim
królem i stawało do walki z wrogiem), bitwa pod Sokółką, odcięcie Szwedów w widłach �isły
i Sa�u, seria zwycięskich bitew: pod Warką, Kozienicami, o Lublin i Warszawę, pod Prost-
kami.
Nie bez z�acze�ia dla historycz�ego modelu powieści były te� szczegóły dotyczące
walk – rodzaje bro�i, metody postępowa�ia, pla�y strategicz�e, podstępy, pułapki, skutecz�a
wobec regular�ej i dobrze wyposa�o�ej armii szwedzkiej metoda woj�y podjazdowej.�
� wydarze�ia historycz�e autor zaa�ga�ował zarów�o postaci ist�iejące w tamtym cza-
sie (historycz�e), jak i bohaterów fikcyj�ych.� Po�iewa� �a pla� pierwszy wysuwa się ko�flikt
zbroj�y ze Szwedami, ukaza�e są osoby biorące w �im udział.� Szwedzi zamierzali zagar�ąć
cały Bałtyk, dlatego wykorzystali zamiesza�ie w Polsce związa�e z woj�ą rosyjską i trzema sil-
�ymi armiami uderzyli z ró��ych stro�, by szybko zdławić ewe�tual�y opór Polaków.� Krzysz-
tof Opaliński poddał �ielkopolskę, Janusz Radziwiłł Litwę, zaś Gdańsk walczył.� Karol Gu-
staw z oddziałami Wittenberga pla�ował zająć �arszawę.� Polski bro�i Stefan Czarniecki,
~
111
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
zaś król chro�i się �a Śląsku.� Część szlachty i mag�aterii przechodzi �a stro�ę wroga, �ie wi-
dząc sza�s �a obro�ę.� Szwedzi tymczasem pod ka�dym względem wy�iszczają podbite ziemie.�
Za sprawą zaa�ga�owa�ia prawdziwych patriotów, ludu, mieszczaństwa i duchow�ych Polacy
coraz bardziej są zdetermi�owa�i do walki.� Zwrot�ym pu�ktem w dziejach tego ko�fliktu jest
obrona Jasnej Góry (19 listopada – 27 grud�ia 1655 r.�) będącej pod duchowym zarządem ojca
Augustyna Kordeckiego.� �ydarze�ie to zostało opisa�e w Potopie jako skutek ludzkich dzia-
łań i i�terwe�cji Boskiej za sprawą wstawie��ictwa Matki Bo�ej, obec�ej tam w sły�ącym cu-
dami wizeru�ku.� Trwające po�ad miesiąc oblę�e�ie z udziałem 12 tysięcy �oł�ierzy po stro�ie
szwedzkiej przeciwko 200 obrońcom twierdzy istot�ie było �iezwykłe, tym bardziej, �e udało
się skutecz�ie odeprzeć atak.� To przełomowe w woj�ie wydarze�ie mobilizuje �arodowe siły
do tego stop�ia, �e odtąd wróg stale popada w kłopoty i po�osi klęski, zadając jed�ak Polakom
du�e straty.� Kolej�ym przełomem jest powrót króla Jana Kazimierza do Polski i po�ow�e
objęcie dowództwa armii przez Czar�ieckiego oraz śluby zło�o�e przez �iego w lwowskiej ka-
tedrze.� Śmierć zdrajcy Janusza Radziwiłła pozwala mia�ować hetma�em litewskim wier�ego
królowi Pawła Sapiehę.� Odcięcie wojsk szwedzkich w widłach �isły i Sa�u to początek po-
płochu Karola Gustawa.� Kolej�e bitwy przy�oszą chwałę polskiego orę�a.� Klęska Szwedów
staje się �ieu�ik�io�a.� Dalszą jej ko�sekwe�cją jest pokój zawarty ze Szwecją w Oliwie � maja
1660 r.�
Do �iechlub�ych bohaterów historycz�ych �ale�y te� stro�iący od walki Bogusław
Radziwiłł, brat księcia Ja�usza.� Razem z �im dzieli odpowiedzial�ość za zdradę kraju.� Bu-
dzi odrazę jako oszust, podstęp�y uwodziciel, człowiek pozbawio�y ho�oru.� �spomi�a się
o
Opalińskim, który poddał Szwedom �ielkopolskę i o Zamoyskim, przemawiającym do
zako��ików oraz bro�iącym twierdzy w Zamościu.� Nie jest postacią jed�oz�acz�ie pozytyw�ą
a�i �egatyw�ą.�
Ge�eral�ie do gro�a patriotów odpowiedzial�ych za losy ojczyz�y Sie�kiewicz zaliczył
Czar�ieckiego, o.� Kordeckiego, Sapiehę.� Do tego gro�a dołączyć mo��a postać wzorowa�ą �a
aute�tycz�ej, ale ukształtowa�ą według wyobra�eń autora, czyli Michała �ołodyjowskiego.�
Zdecydowa�ą przeciwwagę sta�owią zdrajcy, chro�iący swoje majątki mag�aci, którzy współ-
pracowali z Karolem Gustawem: Opaliński, Radziejowski, bracia Ja�usz i Bogusław Radzi-
wiłłowie.� Kmicic (postać fikcyj�a) łączy w sobie pozytyw�e i �egatyw�e cechy, jest jed�ak
szczerze odda�y ojczyź�ie i królowi.�
Struktura społeczna Polski w XVII w.
Powieść Sie�kiewicza przedstawia społeczeństwo polskie �a początku II połowy XVII
w.�, jed�ak z�acz�ie więcej miejsca poświęca zamo��ej szlachcie i mag�aterii �i� i��ym war-
stwom, które wszak�e te� ukazuje.� Najwy�ej w hierarchii społecz�ej z�ajdują się magnaci,
ludzie posiadający ogrom�e majątki i sprawujący wysokie dochodowe urzędy w państwie.� Ich
charakterystyka jest dość jed�oz�acz�a i kreowa�a przede wszystkim przez pryzmat stosu�ku
~
11
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
do ojczyz�y.� Bracia Radziwiłłowie, Opaliński i Radziejowski są po prostu zdrajcami �arodu i
króla, po�iewa� poszli �a korzyst�e dla siebie układy ze Szwedami.� Spodziewali się, �e Polska
i tak zosta�ie podbita, więc chcieli �iejako uprzedzić przykre wypadki i bardziej przypodobać
się przyszłemu polskiemu władcy, czyli królowi Szwecji.� Tymczasem �awet ich wsparcie (za
osobistym poparciem idzie przecie� wojsko pod ich kome�dą) �ie wystarczyło, �eby Szwedzi
podbili Polskę.� Skompromitowa�i mag�aci są tu dodatkowo określe�i jako egoiści kierujący
się prywatą, pysz�i, lekcewa�ący króla i �aród.� Takich jest �iestety więcej, ale są tak�e przy-
zwoici, szlachet�i, odwa��i ludzie, którzy są ofiar�ymi patriotami, jak Sapieha stojący �a
czele chorągwi oraz Lubomirski, a tak�e Zamoyski, któremu autor przydał �ieco �egatyw�ych
cech z powodu jego �amięt�ej �ieko�trolowa�ej miłości.�
�śród szlachty �a pierwszy pla� wysuwa się jej bogatsza grupa.� Tu tak�e z�ajdziemy
przykłady wielkiej miłości do ojczyzny, ale rów�ie� przejawy zdrady.� Po podda�iu �ielko-
polski przez Opalińskiego, �atychmiast z�acząca część szlachty udziela mu poparcia i wiwa-
tuje �a cześć obcego mo�archy.� Po�adto warto zauwa�yć skło��ość do warcholstwa, egoizm,
brak troski o ojczyz�ę lub i�teresow�e odstąpie�ie od jej obro�y, �p.�za obiet�icę przywilejów
i urzędów.� Niektórzy ulegają �amięt�ości do walki i skło��ości do zemsty, �p.� kompa�ia puł-
kow�ika Kmicica i o� sam.� Nie liczy się dla �ich prawo a�i dobre obyczaje.� Do wyjątkowo
pięk�ych postaci pisarz zaliczył elega�ckiego, walecz�ego Skrzetuskiego i �iezwykle spraw�e-
go w walce, peł�ego ate�cji wobec kobiet �ołodyjowskiego.� Kmicic sta�owi miesza�kę cech
�egatyw�ych i pozytyw�ych, po�iewa� jako bohater dy�amicz�y ewoluuje od postawy hulaki i
warchoła do ideału ofiar�ości dla ojczyz�y, �iekiedy wspiera�ego �iezbyt etycz�ymi metodami
walki (�p.� podstęp�e wysadze�ie kolubry�y, zemsta �a Kukli�owskim).�
Najbardziej �yczliwie zostali przedstawie�i �aj�i�ej urodze�iu Polacy – lud wsi i
miast.� Chocia� przedstawicielom tej warstwy Sie�kiewicz �ie poświęcił wiele uwagi, trzeba
przyz�ać, �e pokazał ich jako postaci pozytyw�e, god�e szacu�ku i pochwały, zawsze gotowe
do walki w słusz�ej sprawie, �ie współpracujące z wrogiem, wier�e królowi i ojczyź�ie, �awet
w sytuacji ogól�ej klęski.� Nie ulegają presji Szwedów i �ie pozwalają się wykorzystywać do
wspiera�ia wroga (�p.� budowa�ia umoc�ień w tere�ie).� Szczegól�e zasługi ludu miejskiego
widać podczas obro�y Częstochowy: Szwedzi �ęka�i są przez mieszkańców miasta, obrońcom
potajem�ie dostarcza się �yw�ość).� Drugim przedstawio�ym tu wprost mome�tem chwały jest
włącze�ie się górali do obro�y króla podczas jego przeprawy przez góry do ojczyz�y.� Kmicic
wraz z Kiemliczami powstrzymuje pierwszy impet Szwedów, ale przecie� �ie jest w sta�ie
walczyć z ogrom�ym oddziałem, któremu skutecz�ie �ie przeciwstawią się rów�ie� przybocz�i
króla.� �ówczas decydującą rolę odgrywa wier�y mo�arsze lud, który rozprawia się z wrogiem
przy pomocy dostęp�ych mu �arzędzi i sposobów.� �art przypom�ie�ia jest rów�ie� bohaterski
chłopak wiejski Michałko – w krytycz�ej chwili sprowadza polską chorągiew i sam aktyw�ie
walczy ze Szwedami.�
� tle rozwa�ań o społeczeństwie pojawia się sugestia, �e ludowi dotkliwie daje się we
z�aki �ierów�ość.� Król zobowiązuje się w zło�o�ych Matce Bo�ej ślubach (w katedrze we
~
11
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Lwowie) do ul�e�ia cię�kiej doli ludu po zakończe�iu woj�y.� Obiet�ica ta jed�ak �ie została
zrealizowa�a.�
Ocena społeczeństwa na kartach Potopu
Społeczeństwo polskie dzieli się �a część odpowiedzial�ą, przejętą sytuacją
zagro�o�ej ojczyz�y oraz część gotową przejść �a stro�ę wroga dla włas�ej wygody i bez-
pieczeństwa.� Polaków charakteryzują dwie skraj�ie ró��e opi�ie: �rzeszczowicza i królowej.�
Pierwszy sam jest zdrajcą, ale ze zgrozą mówi o tym, �e Polacy sami oddają się w ręce wroga,
�ie sza�ują prawa i obyczajów, oddają się rozrywkom, dbają o wygodę, kierują się prywatą.�
Królowa zaś dostrzega błędy Polaków, ale widzi ogrom�y pote�cjał dobra i szlachet�ości – są
wier�i Bogu i królowi, potrafią się odwa��ie bić, gotowi są do poświęceń, zawrócą ze złej drogi
i sta�ą się prawdziwymi obrońcami ojczyz�y.�
Sie�kiewicz pokazuje ewolucję postaw Polaków – umoc�ie�i skutecz�ą obro�ą jas-
�ogórskiej twierdzy i powrotem króla do kraju doz�ają od�owy moral�ej i przyłączają się do
obrońców, stają do walki ze Szwedami, doprowadzając do zwycięstwa i wypędze�ia wroga.�
Zgod�ie z istotą realizmu historycz�ego Polacy �ie są a�i jed�oz�acz�ie źli, a�i te�
wyłącz�ie dobrzy.� Łączą w sobie cechy pozytyw�e i �egatyw�e.� Dotyczy to bohaterów zbioro-
wych, czyli całych warstw społecz�ych, które przedstawiliśmy w poprzed�im rozdziale, oraz
poszczegól�ych osób, ko�kret�ych bohaterów, którzy tak�e �ajczęściej �ie są charakterologicz-
�ymi mo�olitami.� Dość wspom�ieć duchową przemia�ę Kmicica czy postawę Kiemliczów od-
stępujących Kmicica w �ajbardziej gorących chwilach (obro�a Jas�ej Góry), ale czuwających i
spieszących �a ratu�ek w kulmi�acyj�ym mome�cie zagro�e�ia (gdy skaza�ego �a śmierć ich
dowódcę torturuje Kukli�owski).�
Naród polski jest katolicki, ma szczegól�e �abo�eństwo do Matki Bo�ej, w której widzi
Orędow�iczkę w chwilach trwogi.� Mimo błędów, �ie opuszcza ojczyz�y w potrzebie.� Żoł�ierze
posługują się ró��ymi, �ie zawsze szlachet�ymi metodami walki, ale jest to ko�iecz�ość w obli-
czu przewa�ających sił wroga.� Starają się �awiązywać do etosu rycerskiego.� Poza sce�ami walki
ho�orowej ukaza�e są te� bijatyki, burdy, kłót�ie, awa�tury (postępowa�ie kompa�ii Kmicica),
akty zemsty i odwetu (�p.� spale�ie �ołmo�towicz przez Kmicica, samosąd �ad Kukli�owskim).�
Oce�a społeczeństwa polskiego �ie jest więc jed�oz�acz�a, chocia� Sie�kiewicz zmie-
rza do pokaza�ia Polaków jako dziel�ych, bit�ych, zdol�ych do wielkich czy�ów i porywów
serca.� Powieść „ku pokrzepie�iu serc” wzmac�ia rów�ie� za sprawą pojedy�czych bohaterów
i zbiorowości – przecie� w dziejowych zawirowa�iach �igdy �ie zawodzą.�
Kontrowersyjna postać Kmicica
A�drzej Kmicic, chorą�y orszański, wywodził się ze zubo�ałego rodu szlacheckiego.�
Z czasów daw�ej świet�ości zachował dumę, butę, poczucie, �e jest kimś lepszym od i��ych.�
Na tej te� podstawie uwa�a, �e wiele mu wol�o i �ikt �iczego �ie ma prawa mu zabro�ić.� Ma
~
11
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
ogrom�y temperame�t, który �ie zawsze wykorzystuje w szlachet�ych i�te�cjach.� Ma skło�-
�ości do zabawy z alkoholem, a potem chęt�ie się bije, łatwo podejmuje decyzje o zemście,
błyskawicz�ie reaguje �a wszelkie przejawy oporu wobec �iego.� Jest porywczy, e�ergicz�y,
gwałtow�y, odwa��y.� � g�iewie potrafi być groź�y �awet dla swoich podkome�d�ych, z któ-
rymi wią�ą go sil�e więzy przyjaź�i i pamięć wspól�ych walk.�
Kiedy Kmicic przybywa do Oleńki, �eby się jej przedstawić, robi �a �iej wra�e�ie �ie-
uprzejmego, pew�ego siebie szlachcica, ale jed�ocześ�ie ją fascy�uje, i�tryguje, podoba się jej
i szybko rozkochuje ją w sobie.� Nie licząc się z �iczyją opi�ią, wywołuje wraz z kompa�ami
powszech�e zgorsze�ie pijaństwem oraz strzela�iem do portretów przodków rodu Billewiczów.�
Jego podkome�d�i w �iewybred�y sposób zaczepiają szlachcia�ki i sieją postrach oraz gwałt,
dlatego miejscowi krwawo rozprawiają się z �imi.� Kmicic z zemsty podpala �ołmo�towicze,
�ie licząc się ze stratami material�ymi a�i ludzkim �yciem.� � g�iewie gotów jest mścić zamor-
dowa�ych bez a�alizy sytuacji, �ie wiedząc �awet, kto pada jego ofiarą.�
Nad swoim postępowa�iem Kmicic zasta�awia się pod wpływem Oleńki, która odrzuca
go, choć �ie jest jej obojęt�y.� Chro�i go przed pościgiem, ale wygar�ia mu prawdę i ka�e wię-
cej się �ie pokazywać.� Jeszcze większym ciosem jest dla �iego pułapka zastawio�a przez Ja�u-
sza Radziwiłła – gdy Kmicic przysięgał mu wier�ość, sądził, �e Radziwiłł jest zwole��ikiem
polskiego króla i pod jego szta�darami będzie walczył.� Gdy odkrywa zdradę mag�ata, sam te�
okazuje się zdrajcą i odwracają się od �iego wszyscy wier�i Ja�owi Kazimierzowi.� Kmicic jest
jed�ak prawdziwym, szczerym patriotą i chocia� przysięga zobowiązuje, �ie mo�e przecie�
współpracować z Radziwiłłem przeciwko ojczyź�ie.� � tej sytuacji wybiera m�iejsze zło – zry-
wa ko�takt z mag�atem, któremu przysięgał wier�ość, �eby z całym odda�iem słu�yć Polsce.�
Przemia�a wew�ętrz�a doko�uje się w �im stop�iowo, ale jej kulmi�acja to uporządkowa�ie
spraw duchowych podczas spowiedzi wobec przeora pauli�ów �a Jas�ej Górze.� Kmicic wystę-
puje jako Babi�icz.� Ojciec Kordecki z�a całą prawdę o �im, ale mu ufa i �akazuje przygotować
klasztor do obro�y.� �obec ataku cię�kich dział to właś�ie brawurowy Kmicic wysadza potę��ą
kolubry�ę, ratując twierdzę przed Szwedami.�
Poświęce�ie Kmicica dla ojczyz�y �ajbardziej widać w obro�ie częstochowskiego
klasztoru i podczas przeprawy króla przez góry.� Jest gotów oddać �ycie w sytuacjach, które i�-
�ych zapew�e by przerosły.� Nie waha się rzucić przeciwko szwedzkiemu oddziałowi z trzema
�ajbli�szymi towarzyszami, Kiemliczami.� �łaś�ie te czy�y i kilka i��ych sta�owią podstawę
do rehabilitacji, której oficjal�ym pismem doko�uje sam król.�
Poza walką w obro�ie Polski Kmicic stale zabiega o względy Oleńki.� Szlachet�a pa��a
z zasadami �ie zwią�e się ze zdrajcą, dlatego pa� A�drzej musi udowod�ić jej, �e �im �ie jest,
wręcz przeciw�ie – pokazać, �e �aprawdę kocha ojczyz�ę i dla �iej jest gotów �a wszystko.� Dla
�iej te� wcześ�iej posuwa się do drastycz�ych metod (porwa�ie Oleńki) i z�osi upokorze�ie w
pojedy�ku z �ołodyjowskim.� Gdy cię�ko ra��y z trudem wraca do zdrowia, sił dodaje mu wia-
domość, �e ukocha�a i�teresuje się jego losem.� Kiedy Oleńka poz�aje jego zasługi, stwierdza
ze łzami, �e �ie jest god�a całować jego rąk.�
~
11
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Po spektakular�ych wyczy�ach w Częstochowie i w górach, Kmicic �ie przestaje wal-
czyć ze Szwedami, gdzie tylko mo�e.� Kroczy z chorągwią za wypiera�ymi wojskami Karola
Gustawa, bierze udział w wielu bitwach i walce podjazdowej, przychodzi z pomocą �ołmo�-
towiczom, �ie wiedząc �awet, �e ratuje tak�e Oleńkę, wyrusza do walki z Rakoczym.�
Sie�kiewicz zapla�ował postać Kmicica jako barw�ego �oł�ierza, zakocha�ego mę�-
czyz�y i bohatera z gatu�ku „zabili go i uciekł”, dając mu mo�liwość powrotu do zdrowia z
�ajcię�szych ra� i wyjścia z wielu bez�adziej�ych opresji.� Razem z �im pokazuje pogrą�o�y
w chaosie i �iemoral�ym postępowa�iu kraj, który po od�owie moral�ej staje po stro�ie króla
i poko�uje militar�ie sil�ego wroga, odzyskując przy tym dobrą reputację.�
Andrzej Kmicic a Jacek Soplica
� szkol�ej praktyce często doko�uje się porów�a�ia Jacka Soplicy i A�drzeja Kmi-
cica.� Pierwszy został stworzo�y jako �owy model bohatera roma�tycz�ego, drugi pochodzi
z epoki póź�iejszej, ale jeśli wziąć pod uwagę czas jego �ycia (czas akcji utworu), poprzedza
Jacka.� Oczywiście i�teresować �as będą przede wszystkim epoki, w których powstały obydwa
dzieła.� Mickiewicz stworzył postać Jacka kilkadziesiąt lat wcześ�iej �i� Sie�kiewicz Kmicica.�
Nie mo��a mieć co do tego wątpliwości, �e autor Potopu z�ał Pana Tadeusza, ale te� trzeba
zaraz dodać, �e jego bohater �ie jest przykładem prostego �aśladow�ictwa, raczej – twórczego
świadomego �awiąza�ia do jed�ej z czołowych postaci roma�tyzmu.� Przyjrzyjmy się zatem
wspól�ym cechom i charakterystycz�ym podob�ym rysom obu bohaterów.�
Młodość Jacka Soplicy i A�drzeja Kmicica wyz�aczają podob�e zachowa�ia: obaj
są hulakami, zawadiakami, wywołują wokół siebie sporo zamiesza�ia, cechują się przy tym
pychą, mściwością, gwałtownością, bezwzględ�ością.� Jede� i drugi mają w swoim otocze-
�iu du�e wpływy.� Na skutek błędu popeł�iają cię�kie grzechy, �iewybaczal�e czy�y i muszą
uchodzić z miejsc, z którymi wiązali pla�y �a przyszłość.� Jacek Soplica �ie mo�e zostać w
Soplicowie, zaś A�drzej Kmicic jeszcze długo �ie osiedli się w Lubiczu i �ie o�e�i z Oleńką.�
Obaj przecie� dźwigają �a sobie cię�ar zdrady ojczyz�y, chocia� zaraz trzeba dodać, �e zostali
oskar�e�i �iesłusz�ie – Soplica �ie przystał do Rosja�, zaś Kmicic ślubował wier�ość Radzi-
wiłłowi w dobrej wierze, myśląc, �e sposobi się o� do walki ze Szwedami.�
Świadomość złego postępowa�ia skła�ia ich obu do wewnętrznej przemiany, pokuty
i zadośćuczy�ie�ia, które w obu przypadkach polegają �a poświęce�iu swojego �ycia i umie-
jęt�ości dla ratowania zagrożonej ojczyzny.� I Soplica, i Kmicic są �adzwyczaj�ie ofiar�i oraz
skutecz�i w działa�iu.� Z�ajdują się wszędzie tam, gdzie �ajtrud�iej i �ajbardziej �iebezpiecz-
�ie.� Obro��ą ręką wychodzą z wielu przeciw�ości.� Ich działa�ia umo�liwia przyjęcie nowego
nazwiska, zmia�a zachowa�ia, pokora.� Soplica przyjmuje �azwisko Robaka i szaty zako��e,
zaś Kmicic ka�e się �azywać Babi�iczem.� Dzięki temu odci�ają się od hańby, którą okryli
swoje prawdziwe �azwiska i mogą skutecz�ie walczyć, stop�iowo uzyskując wiarygod�ość i
uz�a�ie.�
~
11
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Obaj bohaterowie uzyskują przebacze�ie za daw�e wi�y, zostają oficjal�ie zrehabilito-
wa�i, a pamięć o ich czy�ach rozchodzi się w rodzi��ych stro�ach, zmazując złą opi�ię.� Jacek
Soplica umiera �a skutek od�iesio�ych ra�, zaś A�drzej Kmicic rusza �a kolej�ą woj�ę, by
wrócić z �iej i o�e�ić się z ukocha�ą Oleńką.� Obaj jed�ak pod ko�iec utworów mogą się czuć
spełnieni i szczęśliwi.� Jacek Soplica wie, �e jego ra�y w zachod�iej Europie i działal�ość emi-
sariusza politycz�ego �a Litwie przy�iosły oczekiwa�e rezultaty, po�iewa� Napoleo� i wojsko
polskie kierują się �a Rosję, co wró�y (tak wtedy mo��a było sądzić) zwycięstwo �ad wrogiem
Polski, po�adto jest szczęśliwy z powodu pla�ów mał�eńskich Tadeusza i Zosi, odchodzi z ulgą
�a sercu, wiedząc, �e sam Horeszko przebaczył mu zabójstwo.� A�drzej Kmicic zrehabilitował
się w opi�ii publicz�ej, a jego sława z�acz�ie urosła, ma wielu odda�ych przyjaciół, m.�i�.�
�ołodyjowskiego, Zagłobę, odzyskał względy Oleńki Billewiczów�y, której c�oty i mądrość
�iezwykle sobie ce�i.� Tylko Kmicica spotyka peł�ia szczęścia, bo mo�e o� jeszcze przez długie
lata się �im cieszyć.�
Wątek miłosny
Zgod�ie ze zwyczajami pa�ującymi w XVII wieku, związki mał�eńskie kojarzyli
przedstawiciele starszego pokole�ia, �ajczęściej bliscy czło�kowie rodzi�y.� � przypadku osie-
roco�ej Oleńki jej opieku�em był dziadek, który zatroszczył się o przyszłość pa��y i swoje
�ycze�ie zapisał w testamencie.� Otó� poz�ał �a woj�ie chorą�ego orszańskiego A�drzeja Kmi-
cica i uz�ał, �e tak walecz�y, serdecz�y i szczery mę�czyz�a �ajlepiej zadba o jego ukocha�ą
w�uczkę.� Je�eli jed�ak Kmicic �ie przypad�ie Oleńce do gustu, a o�a sama zechce wstąpić do
zako�u, dziadek zostawił jej taką mo�liwość.� Chocia� �a pierwszy rzut oka młodzi są skraj�ie
ró��i i w �ade� sposób do siebie �ie pasują, okazuje się, �e przyciągają się jakimiś szczegól-
�ymi więzami i zakochują w sobie.� Przeszkodą w zawarciu mał�eństwa są jaw�ie �egatyw�e
postępowa�ie Kmicica i zasady respektowa�e przez pa��ę Billewiczów�ę.�
Jak przystało �a i�trygującą powieść, stop�iowo �arastają liczne przeszkody, które
rozdzielają młodych zakocha�ych, by �a ko�iec wszystko potoczyło się po ich myśli i mogli
się pobrać.� Kmicic i Oleńka to dwa przeciwstaw�e charaktery: o� jest gwałtow�ym zabijaką,
o�a zaś spokoj�ą, dobrze uło�o�ą, bogoboj�ą pa��ą z �iezłom�ymi zasadami.� Billewiczów�a
przepędza Kmicica po krwawym samosądzie doko�a�ym �a �ołmo�towiczach, chro�i go jed-
�ak przed pościgiem.� Potem dowiaduje się o jego zdradzie, która całkowicie przekreśla go jako
ka�dydata �a mę�a polskiej patriotki.� Kolej�ą przeszkodą jest „te� trzeci”, w tym przypadku
Bogusław Radziwiłł, któremu Oleńka się podoba, ale o� chce się z �ią tylko „zabawić”, bez zo-
bowiązań.� Jej opór jeszcze bardziej wzmaga jego zamiary.� Gotów jest �awet �a świętokradcze
oszustwo – fałszywy ślub – jed�ak o�a �ie zgadza się wyjść za księcia.�
Ostatecz�ie Oleńce udaje się dać skutecz�y odpór stara�iom Bogusława i doczekać
chwili, kiedy Kmicic zostaje zrehabilitowa�y.� �tedy bez �ad�ych oporów i komplikacji mo�e
za �iego wyjść, mimo �e podjęła ju� decyzję o wstąpie�iu do klasztoru.�
~
11
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
A�drzej Kmicic zmie�ia się wew�ętrz�ie w du�ej mierze za sprawą Oleńki.� Najpierw
uwa�a, �e o�a mu się po prostu �ale�y, zaś o� sam �ie musi się starać, �eby zasłu�yć �a jej
rękę.� Kiedy pa��a wyrzuca mu złe postępowa�ie, jest zaskoczo�y, ale przyjmuje jej uwagi do
wiadomości.� Jest jej wdzięcz�y za pomoc i ratu�ek przed pościgiem, lecz czuje się po�i�o�y
odtrące�iem.� Uzyskuje jed�ak świadomość, �e Oleńka jest wymagająca i stanowcza oraz �e
�ie zdobędzie jej brawurą i osobistym wdziękiem.� Musi speł�ić podstawowy waru�ek – być
prawym Polakiem.� To wymaga�ie �ie kłóci się by�ajm�iej z jego osobistym podejściem do
spraw ojczyz�y.� Gdyby �ie przysięga da�a Radziwiłłowi w dobrej wierze i okres waha�ia, co
począć, �ie spadłaby �a chorą�ego orszańskiego opi�ia zdrajcy, która przekreśliła jego dotych-
czasowe zasługi dla kraju.� Kmicic rozumie jed�ak, �e �ie mo�e przejść �a stro�ę Szwedów
tylko dlatego, �e przysiągł wier�ość mag�atowi-zdrajcy.� Teraz musi szczegól�ie wyraziście i
jed�oz�acz�ie udowod�ić, �e �aprawdę �ie zdradził ojczyz�y i polskiego króla.� Przede wszyst-
kim sam musi oczyścić z zarzutów swoje imię i odzyskać Oleńkę.�
Postępowa�ie Kmicica dowodzi, �e działa bez troski o siebie i jakichkolwiek zahamowań
– z tego wy�ika, �e gotów jest polec w słusz�ej sprawie i wystarczy mu, �e Oleńka dowie się,
�e był uczciwym i walecz�ym Polakiem, a �ie zdrajcą.� �ówczas �ie byłoby mowy o wspól�ym
szczęściu, ale przecie� i�aczej jak tylko �adzwyczaj�ym zaa�ga�owa�iem �ie zmyje hańby, jaka
�a �im cią�y.� Miłość jest więc w przypadku Kmicica motorem duchowej odnowy i prowadzi
do rehabilitacji bohatera.� Po�iewa� udało mu się prze�yć �ajcię�sze opresje i �ajgroź�iejsze
ra�y, mo�e teraz cieszyć się wzajem�ością ukocha�ej kobiety i pla�ować mał�eństwo.�
�ątek miłos�y słu�y �ie tylko ubarwie�iu powieści historią miłości z przeszkodami,
która została szczęśliwie speł�io�a, ale przede wszystkim pokazuje ozdrowieńczą, przeobra-
żającą siłę uczucia, zdol�ego skło�ić i doprowadzić do głębokiej przemia�y brawurowego,
dum�ego mę�czyz�ę.�
Potop
jako powieść ku pokrzepieniu serc – wymowa utworu
Trylogia H.� Sie�kiewicza przez samego autora �azywa�a była dziełem ku pokrzepieniu
serc.� Jej zada�ie było więc ogrom�e i trzeba dodać, �e Potop świet�ie je speł�iał.� Utwór po-
wstał w okresie niewoli, która �iebezpiecz�ie się przedłu�ała.� Utraco�ej w końcu XVIII wieku
�iepodległości �ie odzyska�o, mimo powstań �arodowych.� � końcu XIX wieku (Trylogia była
pisa�a w latach 80-tych tego wieku) Polska �adal była pogrą�o�a w �iewoli, a �aród tracił
�adzieję �a zmia�ę sytuacji kraju.� Potrzeba mobilizowa�ia sił duchowych Polaków i wiary
w niepodległość była więc oczywista i pil�a.� Sie�kiewicz �iejako programowo podejmował
gatu�ek powieści historycz�ej, pokazującej świet�e karty historii �aszego �arodu, pięk�e po-
stawy patriotów gotowych oddać �ycie za ojczyz�ę, przypomi�ał aute�tycz�e (a więc wiary-
god�e) wydarze�ia historycz�e, świadczące o �iezłom�ości ideałów i mo�liwości od�osze�ia
sukcesów w okolicz�ościach wręcz bez�adziej�ych.� Taki charakter mają powieść Krzyżacy
oraz wszystkie trzy skład�iki Trylogii, czyli Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski.
~
11
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Odwołując się do podstawowej wiedzy historycz�ej i rozszerzając ją, Sie�kiewicz po-
kazuje, �e Polacy zwyciężali �awet wówczas, gdy przewaga wroga była mia�d�ąca i walka
mogłaby się wydawać bezse�sow�a.� Przykład poko�a�ia Szwedów w zmaga�iach �azywa-
�ych słowem o du�ym zakresie z�acze�iowym „potop” mówi sam za siebie.� Polacy �ie mieli
wyszkolo�ej du�ej armii, �eby w ogóle marzyć o zwycięstwie, jed�ak o �im myśleli, wierzyli,
�e się uda.� Nie dotyczy to wszystkich – pisarz pokazuje �oł�ierzy zdrajców (�rzeszczowicz,
Kukli�owski), kierujących się prywatą mag�atów, którzy zaprzedali się Karolowi Gustawowi
(Opaliński, Radziwiłłowie), ale przecie� �ie o�i �arzucili bieg wypadków.� Nawet ci, którzy w
pierwszym odruchu przystali do Szwedów, wrócili z pokorą pod polskie szta�dary.�
Na wyobraź�ię załama�ych Polaków końca XIX wieku działało spektakular�e ocalenie
Jasnej Góry.� �iarę w Boga i wstawie��ictwo Matki Bo�ej łączo�o z �adzieją �a wol�ość – i
wiara ta dodawała siły obrońcom Polski.� Byli o�i, mimo pozor�ie małych mo�liwości obro�y,
�adzwyczaj�ie skutecz�i.� Przy okazji Sie�kiewicz pokazał bohatera dy�amicz�ego, który �ie
zawsze był wyłącz�ie szlachet�y i �ieskazitel�y – jak większość ludzi.� Polacy mogli więc mieć
�adzieję, �e ka�dy z �ich mo�e się przysłu�yć ojczyź�ie, �e �ie jest �a straco�ej pozycji.� Przede
wszystkim jed�ak mieli prawo myśleć, �e obiektyw�ie bez�adziej�a sytuacja przedłu�ającej
się �iewoli kiedyś przesta�ie być aktual�a.� Skoro udało się poko�ać potę��ą szwedzką �awałę,
uda się pokonać trzech zaborców i wyswobodzić kraj spod ich wpływów.�
Powieść historyczna
Powieść Potop jest przykładem tzw.� powieści historycznej.� Jest to typ powieści rea-
listycz�ej, której akcja została prze�iesio�a w przeszłość, cechuje się więc tzw.� realizmem hi-
storycz�ym.� Po�iewa� w �i�iejszej ksią�ce z�ajduje się ju� omówie�ie tego gatu�ku – w ostat-
�im paragrafie rozdziału poświęco�ego utworowi H.� Sie�kiewicza Krzyżacy (dzieło �apisa�e
chro�ologicz�ie póź�iej �i� Potop, ale w ramach programu szkol�ego omawia�e wcześ�iej, w
gim�azjum), dlatego te� odsyłamy Czytel�ika do wskaza�ego fragme�tu �aszej publikacji.� Za-
chęcamy tak�e do zapoz�a�ia się z kolej�ym paragrafem, traktującym o zło�o�ości gatu�kowej
Potopu
– jest to powieść historycz�a, ale mieści w sobie przykłady i��ych gatu�ków.�
Złożona struktura i język Potopu
Powieść Potop cechuje eklektyzm gatu�kowy.� Jest to powieść historycz�a, jed�ak w
jej ramach mo��a od�aleźć przykłady wielu gatu�ków oraz ich głów�e cechy.� Niektóre z �ich
postaramy się wskazać.�
Mo��a zauwa�yć tu wyz�acz�iki różnych odmian powieści.� � fabułę historycz�ą
wplecio�e są więc powieść miłosna (perypetie miłos�e Kmicica i Oleńki oraz zagro�e�ie dla
ich przyszłego związku ze stro�y Bogusława Radziwiłła to jede� z głów�ych wątków utworu),
~
11
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
sensacyjna (motywy porwań, podstępy, wysadze�ie kolubry�y), przygodowa lub żołnierska
(przygody �oł�ierskie związa�e z przemierza�iem kraju, walkami, �agłymi zwrotami akcji),
kostiumowa (barw�e �ycie mag�aterii i bogatej szlachty, stroje, uczty, zabawy).� Szczegól�ym
�a polskim gru�cie waria�tem powieści jest western powstały dla preze�tacji kultury Dzikiego
Zachodu, dziel�ych szeryfów o ko�trowersyj�ych charakterach, którzy zaprowadzają porządek
i ratują miejscową społecz�ość przed �apast�ikami lub degradacją moral�ą.� Tu rów�ie� sil�i
bohaterowie dą�ą do opa�owa�ia trud�ej sytuacji.� Są charakterystycz�e obrazy pędu �a ko-
�iach przez rozległą przestrzeń, sce�y samosądu oraz wiele sytuacji �apięcia – ucieczki, porwa-
�ia, pojedy�ki, podstępy, �ieoczekiwa�e uratowa�ie zagro�o�ych.� Jak przystało �a wester�,
dobro musi zwycię�yć – tu Szwedzi zostają poko�a�i, zdrajcy skompromitowa�i, a szlachet�i
bohaterowie doce�ie�i lub zrehabilitowa�i (jak Kmicic).�
W Potopie
są uobec�io�e rów�ie� i��e gatu�ki epickie z eposem �a czele.� Są więc
walczący w pojedy�kach szlachet�i bohaterowie, �iezłom�i obrońcy ojczyz�y oraz osób uciś-
�io�ych, skrzywdzo�ych (�p.� �ołodyjowski).� �iele z tych postaci to ludzie �ieustrasze�i, wa-
lecz�i, impo�ujący �iemal �adludzką siłą i �iezłom�ym charakterem – ho�orowi, dbający o
dobre imię, słu�ący ojczyź�ie bez �ajm�iejszego waha�ia i ryzykujący dla �iej utratę �ycia.�
Charakterystycz�e dla eposu jest �agromadze�ie sce� batalistycz�ych (sce� walki), przedsta-
wie�ie losów bohaterów �a tle szerokiej pa�oramy społecz�ej, w przełomowym mome�cie
dla �arodu.� Tu owym przełomem jest woj�a ze Szwedami – prawdziwe „być albo �ie być”
Polaków.� Ukaza�i są o�i w przekroju społecz�ym przez ró��e warstwy ze wskaza�iem ich
historycz�ych przedstawicieli, od których zale�ały losy kraju – zarów�o patriotów, jak i zdraj-
ców.� �oj�a o ojczyz�ę za ka�dym razem jest kome�towa�a z patosem, zaś zasługi obrońców
wy�oszą ich do ra�gi �ajwiększych patriotów.�
Najbardziej spektakular�ym wydarze�iem przedstawio�ym w Potopie jest obro�a Jas-
�ej Góry.� Sposób ukaza�ia składających się �a �ią wydarzeń i kome�tarzy wskazuje, �e autor
zaczerp�ął pomysł z miraklu historycznego.� Jest to gatu�ek dramatu ukazujący wa��e dla
�arodu wydarze�ie historycz�e jako cud.� Skutecz�a obro�a Jas�ej Góry przy tak wielkiej sile
Szwedów jest i�terpretowa�a �ie tylko jako efekt walki odwa��ych ludzi, ale rów�ie� (a mo�e
przede wszystkim) jako z�ak Boskiej opieki �ad miejscem, w którym przebywa obraz Orę-
dow�iczki polskiego �arodu.� Za sprawą i�terwe�cji Maryi Bóg przechylił szalę zwycięstwa �a
stro�ę Polaków.�
Potop
ma tak�e wiele z uroku baśni.� Rozgrywa się w �im przecie� walka sił dobra i zła,
jest wiele �iesamowitości, tajem�iczości, zagadek.� Oczywiście wspa�iali prawi �oł�ierze mu-
szą poko�ać zło i odtąd w pięk�ej polskiej krai�ie zapa�uje dobro.� Taką wizję Polski głosi kró-
lowa, która wierzy w triumf dobra i zwycięstwo �ad Szwedami za sprawą szlachet�ych sy�ów
�arodu, którzy – �awet jeśli kiedykolwiek błądzili – będą odtąd wier�i królowi i ojczyź�ie.�
Dość często �arrację głów�ą uzupeł�iają wypowiedzi Zagłoby, starego szlachcica
Sarmaty, ustylizowa�e �a gawędę szlachecką.� Bohater te� ma szczegól�y dar opowiada�ia
swoich przygód, do których chęt�ie dodaje ró��e eleme�ty, �eby lepiej w �ich wypaść.� Lubi
~
10
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
się przechwalać �oł�ierskim sprytem i ko�ceptem, zaś o mome�tach strachu �ie wspomi�a.�
Przedstawia barw�e szlacheckie i �oł�ierskie �ycie z rozmachem epickim, patosem i urokiem
charakterystycz�ym dla spraw�ego gawędziarza.�
Nie mo��a �ie zauwa�yć, �e Sie�kiewicz zadbał o to, �eby czytel�ik w peł�i odczuł
klimat daw�ej epoki.� Dzieje się tak za sprawą kolorytu czasu baroku, strojów, zwyczajów, me-
tod prowadze�ia walki, daw�ej bro�i, wystroju w�ętrz, relacji społecz�ych itp.� �a��ym czy�-
�ikiem jest tu rów�ie� język stylizowa�y �a polszczyz�ę XVII wieku.� Jest to więc przykład
archaizacji mowy, dzięki której mo��a z całą wyrazistością poczuć się czło�kiem społeczeń-
stwa polskiego XVII wieku.� Poza zwyczajowymi zwrotami grzecz�ościowymi, dotyczącymi
mo��ych i szlachet�ie urodzo�ych, w daw�ej ko�we�cji językowej utrzyma�e są rozmowy
zakocha�ych, twarda mowa �oł�ierska peł�a �azw bro�i, stop�i i formacji wojskowych, cha-
rakterystycz�e dla kultury dworu zwroty do króla itp.�, ale i rubasz�ość kompa�ii Kmicica.�
Za�im Sie�kiewicz przystąpił do pisa�ia Potopu, zapoz�ał się z dziełami z tamtego
okresu, zwłaszcza z kronikami.� Z �ich mógł zaczerp�ąć wiele i�formacji �a temat waru�ków
�ycia i kultury ró��ych grup społecz�ych i środowisk (�p.� z Pamiętników J.� Ch.� Paska z okresu
�oł�ierskiego) oraz poz�ać język, jakim się wówczas posługiwa�o.� Nie mo��a – oczywiście
– twierdzić, �e Potop został �apisa�y językiem XVII wieku.� Autor wprowadził jed�ak tak wiele
jego eleme�tów, �e mo��a mówić o głębokiej archaizacji.� Jest o�a obec�a �a poziomie fo�e-
tycz�ym (daw�a wymowa), morfologicz�ym (końcówki fleksyj�e z tamtego okresu), leksy-
kal�ym (�ieu�ywa�e dziś �a co dzień słow�ictwo) oraz skład�iowym (często stosowa�y szyk
przestaw�y).�
~
11
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Henryk Sienkiewicz, Quo vadis
I�formacje o �yciu i twórczości He�ryka Sie�kiewicza zostały zamieszczo�e �a począt-
ku rozdziału poświęco�ego �oweli Latarnik.
Geneza powieści
Powieść Quo vadis powstawała w latach 1895-1896 w odci�kach, była drukowa�a w
„Gazecie Polskiej”, �iedługo póź�iej w „Dzie��iku Poz�ańskim”.� Sie�kiewicz miał ju� wów-
czas du�e doświadcze�ie w pisa�iu zarów�o krótkich utworów (�owele), jak i wielotomowych
dzieł epickich (m.�i�.� Trylogia, Bez dogmatu, Rodzina Połanieckich).�
Mo��a sądzić, �e autor podjął dzieło o tematyce historycz�ej, mówiące o wa��ym mo-
me�cie dziejowym, który zaowocował istot�ą ko�sekwe�cją dla całej Europy – odtąd stawała
się coraz bardziej chrześcijańska – po�iewa� chciał odpowiedzieć �a zapotrzebowa�ie swojej
epoki, w której mod�e były dzieła o a�tyku i wczes�ym okresie chrześcijaństwa.�
Zgod�ie z dotychczasowym zwyczajem Sie�kiewicz przygotowywał się do pisa�ia po-
wieści, czytając dzieła historyków i pisarzy rzymskich.� Poz�awał dzieje Rzymu w tamtym
okresie, zwyczaje, kulturę, styl �ycia dworu cesarskiego oraz szczegóły dotyczące praktyk re-
ligij�ych i martyrologii pierwszych chrześcija�, �aucza�ia apostołów Piotra i Pawła, ściera�ia
się przeciwstaw�ych, jeśli chodzi o pojmowa�ie moral�ości, te�de�cji rzymskich i chrześci-
jańskich.� �śród wymie�ia�ych autorów, do których sięgał Sie�kiewicz, są twórcy staro�yt�i
Tacyt i Sweto�iusz, pisarze podejmujący motywy a�tycz�e Z.� Krasiński, J.� I.� Kraszewski, A.�
Guiraud oraz historyk E.� Re�a�.�
Tytułowy motyw słow�y powstał z i�spiracji �apisem �a jed�ej z kapliczek, zapo�yczo-
�ym z lege�dy.� Gdy Piotr ucieka z Rzymu podczas prześladowań chrześcija�, spotyka Chrystu-
sa podą�ającego w przeciw�ym kieru�ku.� Zadaje Zbawicielowi pyta�ie: quo vadis, Domine?
(Dokąd idziesz, Panie?).� Dowiaduje się, �e Chrystus udaje się do Rzymu, �eby być ze swoim
ludem.� Zawstydzo�y Piotr wraca, by umrzeć ze współwyz�awcami męczeńską śmiercią.�
Sie�kiewicz dą�ył do pokaza�ia odmie��ości dwu kultur, które spotkały się w czasie,
ale �ie mogły z�aleźć dla siebie płaszczyz�y porozumie�ia.� Otwartość chrześcija� i przyka-
za�ie miłości bliź�iego wywoływały �iechęć, agresję, podejrze�ia.� Rzymia�ie �ie chcieli ich
zaakceptować, woleli za wszelką ce�ę pozbyć się ich, doko�ując masowej rzezi z okrut�ymi
torturami.� Akcja powieści historycz�ej urozmaico�a �aje�o�ym przeszkodami wątkiem miłos-
�ym jest utrzyma�a w dobrym tempie, przyciąga uwagę czytel�ika.�
Quo vadis to powieść chęt�ie czyta�a w i��ych krajach świata, przeło�o�a �a po�ad �0
języków, kilkakrot�ie ekra�izowa�a.� Doce�iła ją tak�e komisja przyz�ająca literacką Nagrodę
Nobla – w 1905 r.� Sie�kiewicz został jej laureatem.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Streszczenie
Powieść jest 1-tomowa, składa się z 7� rozdziałów i epilogu.� Akcja toczy się w Rzymie
w I wieku �.�e.�
Petro�iusz po cało�oc�ej uczcie u cesarza Nero�a wziął kąpiel i za�ywał zabiegów dla
od�owy sił biologicz�ych.� Odwiedził go siostrze�iec – Marek �i�icjusz – od �iedaw�a prze-
bywający w Rzymie po długiej �ieobec�ości.� Brał udział w zwycięskich podbojach.� Petro�iusz
bardzo lubił �i�icjusza.� Te� zwrócił się do z�a�ego z dobrego smaku mistrza elega�cji z proś-
bą o pomoc.� Zakochał się w pięk�ej dziewczy�ie i prag�ął ją zdobyć.� Jest to Ligia (Kalli�a),
wzięta przez Rzymia� zakład�iczka, córka króla barbarzyńskiego plemie�ia Ligów z okolic
�isły i Odry.� Jest podopiecz�ą Aulusa Plaucjusza i Pompo�ii Grecy�y, dla których �ie jest �ie-
wol�icą, ale osobą bliską jak córka.� �i�icjusz zobaczył ją tam i został urzeczo�y jej wdziękiem
i urodą.�
Nie zwlekając, zaraz po ś�iada�iu, Petro�iusz i �i�icjusz posta�owili udać się do domu,
w którym przebywa Ligia.� Niesie�i w lektyce rozmawiają o dziewczy�ie i jej opieku�ach,
którzy zatroszczyli się o ra��ego �a woj�ie �i�icjusza i pielęg�owali go u siebie.� �i�icjusz
wspomi�a o tym, �e Ligia �akreśliła �a piasku rybę.� Dom Pompo�ii i Aulusa daje poczucie spo-
koju, tch�ie miłością, gości��ością i posza�owa�iem drugiego człowieka.� Petro�iusz rów�ie�
jest pod urokiem gospodarzy i atmosfery domu.� Czytel�icy orie�tują się, �e są to chrześcija�ie,
chocia� wywodzą się z kręgu Rzymia� (Pompo�ia Grecy�a wyz�aje głoś�o, �e wierzy w je-
dy�ego, sprawiedliwego i wszechmoc�ego Boga).� Ligia ujęła wdziękiem tak�e Petro�iusza i
obiecał o� �i�icjuszowi pomoc w uczy�ie�iu jej jego �ało��icą.�
Kolej�ego d�ia �oł�ierze cesarscy przybywają z rozkazem zabra�ia Ligii �a dwór Ne-
ro�a.� Dziewczy�a boi się, �ie wie, w jakim celu zostaje tam zabra�a.� Opiekują się �ią trzy
�iewol�ice i siłacz Ursus z plemie�ia Ligów.� Aulus i Pompo�ia są przera�e�i i za�iepokoje�i
biegiem zdarzeń.� Tymczasem �i�icjuszowi zdaje się, �e go oszuka�o i cesarz zabrał Ligię �a
swój dwór dla siebie.� Petro�iusz wyjaś�ia, �e to jego sprawka – chodzi o zachowa�ie pozorów:
Ligia będzie kilka d�i u cezara, potem Nero� odda ją pod opiekę �i�icjuszowi.�
� pałacu Ligią opiekuje się Akte, daw�a kocha�ka cesarza, która teraz patrzy kry-
tycz�ie �a władcę i zwyczaje pa�ujące �a dworze, mimo to �adal jest zakocha�a w Nero�ie.�
I�formuje o�a zakład�iczkę o szczegółach �ycia w tym miejscu, jest dla �iej �yczliwa i miła.�
Odpowied�io przygotowa�a Ligia uczest�iczy w uczcie w towarzystwie Akte i Marka �i�i-
cjusza.� Kiedy zaczy�a się �ią i�teresować cesarz, Petro�iusz stara się odwrócić jego myśli w
i��ą stro�ę.� Ligia jest zaskoczo�a i przestraszo�a widokiem pija�ych i rozpust�ych ludzi, boi
się �i�icjusza, który pod wpływem alkoholu oświadcza, �e zabierze ją do siebie, i przemocą
całuje.� Na pomoc przychodzi Ursus, który bierze Ligię �a ręce i wy�osi w bezpiecz�e miejsce.�
Oboje pla�ują ucieczkę podczas prze�osze�ia zakład�iczki do pałacu �i�icjusza.� Ligia bez-
skutecz�ie prosi �o�ę Nero�a, Poppeę, o wstawie��ictwo i uwol�ie�ie jej.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Ursus werbuje zaufa�ych chrześcija�, z którymi uwal�ia Ligię.� Zabija jed�ego ze sług
Marka �i�icjusza.� O� sam szaleje z wściekłości, �e dziewczy�ie udało się uciec i w g�iewie
zabija wier�ego starego �iewol�ika, swojego opieku�a z czasów dzieciństwa.� I��ych rozkazuje
wychłostać.� Orga�izuje pościg i poszukiwa�ia Ligii, ale �ie udaje mu się trafić �a jej trop.� Akte
doradza mu radykal�ą zmia�ę postępowa�ia.� Uwa�a, �e o� sam spłoszył gwałtow�ym zacho-
wa�iem dziewczy�ę, która go kocha.� Powi�ie� starać się o �ią jak o królewską córkę i o�e�ić
się z �ią, bo �ie jest �iewol�icą, ale zakład�iczką, w której �yłach pły�ie królewska krew.� Nagle
zachorowała córka cesarza.� Być mo�e podejrze�iem o czary zosta�ie obcią�o�a Ligia.� Byłoby
to rów�oz�acz�e z wyrokiem śmierci.�
Petro�iusz pociesza �i�icjusza i ofiarowuje mu �ajpięk�iejszą �iewol�icę, którą Marek
odrzuca.� Eu�ice jest szczęśliwa, po�iewa� kocha swojego pa�a i �ie chce go opuszczać.� Petro-
�iusz wpada �a pomysł, by zatrud�ić do poszukiwań wyrachowa�ego bezwzględ�ego Chilo�a
Chilo�idesa, lekarza i filozofa, który szuka łatwego zarobku.�
Córka Nero�a umarła, zaś o rzuce�ie czarów �a �ią podejrzewa�o Ligię.� Cesarz roz-
g�iewał się �a Petro�iusza, za którego sprawą dziewczy�a przebywała w pałacu.� Te� jed�ak
ułagodził Nero�a i przeko�ał, �e to �ie Ligia zawi�iła.� Poradził mu opuszcze�ie Rzymu i od-
poczy�ek.� Chilo� ustala, �e wybra�ka �i�icjusza jest chrześcija�ką.� Domyśla się, �e została
uwol�io�a dzięki pomocy współwyz�awców.�
Cezar ze świtą przebywa w A�cjum.� Jest z �im Petro�iusz, który w listach przekazuje
�i�icjuszowi wiadomości, zaś te� i�formuje go o poszukiwa�iu Ligii.� �i�icjusz �ie potrafi
zaakceptować utraty dziewczy�y, ale uświadamia sobie, �e �yje o�a w i��ym świecie �i� o�,
słu�y i��ym wartościom.� Chilo� dowiaduje się, �e w Rzymie ma spotkać się z chrześcija�ami
uczeń Chrystusa.� Liczy �a to, �e będzie tam Ligia.�
Chilo� chce od�aleźć dziewczy�ę w tłumie chrześcija�, ale obawia się zemsty Glauku-
sa – lekarza, którego daw�iej oddał w ręce zbójców i zostawił �a pastwę losu, �ie litując się �ad
umierającym.� Sugeruje Urba�owi, czyli Ursusowi (Urba� – imię �ada�e �a chrzcie), �e to sy�
Judasza i �ale�y go zabić.� �ykorzystuje uczucia i�telektual�ie �ieporad�ego osiłka.� Petro�iusz
tymczasem przeko�uje w listach �i�icjusza, �eby zapom�iał o Ligii.�
Chilo� i�formuje �i�icjusza o �adchodzącym spotka�iu tłumu chrześcija� z apostołem
w Ostria�um �a Zatybrzu.� Marek a�ga�uje do pomocy gladiatora Kroto�a, by móc poko�ać
Ursusa.� Pla�uje z�aleźć i porwać dziewczy�ę.� Chilo� zmie�ia zda�ie o chrześcija�ach.� Opi�ie
o �ich są �iezgod�e z prawdą.� Nie są mordercami dzieci i �ieokrzesa�ymi dzikusami.� Uwa�a
jed�ak, �e religia, która zabra�ia kłamać, kraść, oszukiwać, zabijać, �ie jest łatwa do przyjęcia.�
� spotka�iu z św.� Piotrem uczest�iczą �i�icjusz i Chilo� w przebra�iu.� Towarzyszy
im Kroto�.� Słowa ucz�ia Chrystusa robią �a �i�icjuszu wielkie wra�e�ie.� Ofiara Zbawiciela,
śmierć w �adziei �a zmartwychwsta�ie to dla �iego �owe treści.� Zasady �ycia chrześcija�,
które respektuje Ligia, są zupeł�ie odmie��e od tych, według których postępują Rzymia�ie.�
Marek uświadamia sobie, �e �ycie w c�ocie, miłowa�ie wrogów, wybacza�ie wi�, odpłaca�ie
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
dobrem za zło to obce mu, ale bliskie Ligii ideały.� Chrześcija�ie, wbrew obiegowej opi�ii, są
licz�i, zaś ich postępowa�ie bez zarzutu.�
Zauwa�ywszy w tłumie Ligię i Ursusa, �i�icjusz i jego towarzysze czekają do końca
zgromadze�ia i podą�ają za �imi.� Okazuje się, �e śledze�i mieszkają �a Zatybrzu – w ubogiej
dziel�icy Rzymu.� Nie udało się porwać Ligii.� � walce z Ursusem zgi�ął Kroto�, �i�icjusza
w ostat�iej chwili ocaliła Ligia, przypomi�ając słudze przykaza�ie: �ie zabijaj.� Ursus usu�ął
ciało poko�a�ego, wrzucając je do Tybru, i sprowadził Chilo�a �a rozkaz jego chlebodawcy.�
�i�icjusz został opatrzo�y przez lekarza Glaukusa.� Cieszył się, �e jest w pobli�u Ligii.� Prosił,
�eby chrześcija�ie �ie opuszczali swojego miejsca zamieszka�ia, obiecał, �e �ie będzie więcej
podejmował prób uprowadze�ia dziewczy�y.�
Glaukus rozpoz�aje swojego �iedaw�ego dręczyciela Chilo�a, Ursus wyjawia, �e właś-
�ie o� �amawiał go do zabicia lekarza.� Chrześcija�ie jed�ak �ie biorą odwetu za krzywdy ich
współwyz�awcy, tylko wielkodusz�ie przebaczają wi�owajcy.� �i�icjusz jest ciągle zaskakiwa-
�y pięk�ym zachowa�iem chrześcija�, ich wzajem�ymi relacjami, peł�ymi miłości i szacu�ku
dla drugiego człowieka.� Pojmuje, �e stosowa�ie przemocy wobec Ligii mija się z celem.� Do-
z�aje głębokiej duchowej przemia�y.� Nauka Chrystusa staje się mu coraz bli�sza.� � gorączce
jakby �a �owo prze�ywa treści głoszo�e przez św.� Piotra, czyli zało�e�ia �auki Chrystusa.�
�i�icjusz odzyskuje zdrowie i siły, staje się te� coraz bardziej świadomy ideałów chrześ-
cijańskich.� Ligia, Ursus, Glaukus �yczliwie się �im opiekowali.� Ursus wydawał mu się dotąd
tylko bezmyśl�ym osiłkiem, tymczasem o� czuje się odpowiedzial�y za los swojego plemie�ia
w aspekcie zmartwychwsta�ia.� Chce wrócić w rodzi��e stro�y, by wśród swoich szerzyć �aukę
Chrystusa i wiedzę o Nim.� Dzięki rozmowom z Ligią �i�icjusz bardziej szczegółowo poz�aje
przykaza�ia Bo�e i zasady chrześcijańskiego �ycia.� Jest �imi zafascy�owa�y.�
Ligia poświęca �i�icjuszowi wiele uwagi, pielęg�uje go i stwierdza, �e Rzymia�i� �ie
jest jej obojęt�y.� Obawia się, �e grzeszy.� Św.� Piotr spokoj�ie wyjaś�ia jej, �e �ie zrobiła �ic
złego, zaś jej miłość jest czysta i pięk�a.�
Po powrocie do swego pałacu �i�icjusz okazuje się i��ym człowiekiem.� Po�iewiera-
�ych wcześ�iej �iewol�ików traktuje z �ale��ym ludziom szacu�kiem, jest spokoj�y, opa�o-
wa�y, kieruje się szlachet�ymi odruchami.� Świat chrześcija� zrobił �a �im tak wielkie wra�e-
�ie, �e pisze o tym do Petro�iusza, i�formując przy okazji o podstawach �auki Jezusa.� Ligia
chce u�ik�ąć bli�szych relacji z Rzymia�i�em i ukrywa się przed �im.� O� �ie rozumie jej
zachowa�ia, tym bardziej, �e sam chce zostać chrześcija�i�em.� Petro�iusz jest zaskoczo�y jego
zamiarem.�
Cesarz wrócił z podró�y, ale Rzym go męczy i �udzi.� Prag�ie zabawy, radości.� Petro-
�iusz odsuwa Chryzotemis �a rzecz wyzwolo�ej wier�ej �iewol�icy Eu�ice.� Do uszu Nero�a
dociera wieść o �iezwykłym siłaczu Ursusie i chce zobaczyć go w walce.� Tigelli�us, chcąc
zapew�ić władcy rozrywkę, sprowadza egzotycz�e zwierzęta i rośli�y oraz �aczy�ia, tka�i-
�y i i��e przedmioty z odległych krajów.� �alczy o łaski cezara z Petro�iuszem i orga�izuje
wystaw�ą ucztę �a wodzie, �a wielkiej tratwie ze złoco�ych belek, z �amiotem z kosztow-
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
�ej syryjskiej tka�i�y, wypeł�io�ym stołami z jadłem i �apojami.� �okół �a łódkach pływają
harfiarki, umilając czas muzyką.� Po uczcie Nero� i jego goście schodzą �a brzeg i oddają się
orgii.� �ykorzystuje to Poppea, by uwieść przystoj�ego �i�icjusza, o� jed�ak stara się u�ik�ąć
bli�szych relacji z �o�ą Nero�a, zresztą �ie jest zai�teresowa�y jakąkolwiek i��ą kobietą poza
Ligią, zaś rozpusta dworu go przera�a i odpycha.� Petro�iusz ułatwia mu wyswobodze�ie się z
sideł Poppei.� �i�icjusz prag�ie �yć i�aczej �i� przyjęto w Rzymie.�
Nero� udaje się do A�cjum i zaprasza do swojej świty �i�icjusza, zapew�e za sprawą
Poppei, która �ie daje za wygra�ą i szuka okazji do spotka�ia z młodym Rzymia�i�em.� �i�i-
cjusz tymczasem wolałby �igdzie �ie jechać, tylko odzyskać Ligię.� Chilo� z�a miejsce pobytu
dziewczy�y i zachęca go do porwa�ia, tym bardziej, �e Ursus zajęty jest pracą w piekar�i.�
�i�icjusz myśli ju� i��ymi kategoriami i takiej metody walki o Ligię zupeł�ie �ie bierze pod
uwagę.� Chłosta�y za karę Chilo� mdleje.� �i�icjusz ka�e się zaprowadzić w miejsce pobytu
Ligii, ale potem odpędza Chilo�a.�
Marek prosi opieku�ów Ligii o jej rękę.� O�a sama rów�ie� prag�ie wyjść za �iego
za mą�.� Św.� Piotr kolej�y raz uspokaja ją, mówiąc, �e w ich miłości �ie ma grzechu.� Apostoł
udziela im błogosławieństwa.� Młodzi zakocha�i są szczęśliwi i wyz�ają sobie miłość.� �i�i-
cjusz prag�ie, �eby jego radość dzielili i��i ludzie i daje wol�ość swoim �iewol�ikom.� Jest ju�
zdecydowa�y ochrzcić się i i�formuje o tym �i�icjusza.�
Z�udzo�y Rzymem Nero� posta�awia wyruszyć w podró�, w którą zabiera z sobą ulu-
bio�e przedmioty (m.�i�.� i�strume�ty muzycz�e, dzieła sztuki) oraz świtę.� �śród dworu są
�i�icjusz i Petro�iusz.� Przed wyjazdem z Rzymu �astępuje szczegól�e spotka�ie obu wielkich
tej epoki – zderzają się wzrokiem groź�y cesarz Nero� oraz pokor�y uczeń Chrystusa i sługa
ludzi, św.� Piotr.� �i�icjusz �ie chce rozstawać się z Ligią, ale �ie ma wyboru.� Jej bezpieczeń-
stwo powierza wier�emu, �iezawod�emu Ursusowi.� Narrator opisuje krwawy, kojarzący się z
og�iem zachód słońca – zapowiedź �ieszczęśliwych zdarzeń.�
�i�icjusz tęsk�i za ukocha�ą i zapew�ia ją w liście o swojej miłości.� � �astęp�ym
z�ajduje się wiadomość, �e Nero� prag�ie zobaczyć pło�ące miasto i myśli o podpale�iu Rzy-
mu.� �i�icjusz dą�y do spotka�ia z Ligią.� � tle ich rozmowy rozlegają się dzikie ryki gło-
dzo�ych lwów, u�ywa�ych do walk �a are�ie.� Pomysł podpale�ia miasta został �ieumyśl�ie
sprowokowa�y przez Petro�iusza.� Otó� mistrz elega�cji jest dla cesarza autorytetem w spra-
wie literatury.� Nero� przedstawia mu fragme�ty Troiki – swojego dzieła o z�iszcze�iu Troi.�
Petro�iusz – oczywiście – �ie mo�e sobie pozwolić �a rozg�iewa�ie władcy i jaw�ą krytykę
grafomańskiego poematu, więc umiejęt�ie, z subtel�ymi podtekstami, daje mu do zrozumie�ia,
�e dzieło �ie jest w peł�i dosko�ałe.� Nero� �awet �ie przypuszcza, �e o� sam �ie ma tale�tu i
dlatego jest to utwór słaby.� Uwa�a, �e powodem jest brak odpowied�ich prze�yć – �igdy �ie
widział pło�ącego miasta, a trud�o sobie wyobrazić po�ar w takiej skali.�
Dzięki łasce u cezara Petro�iusz wstawia się za �i�icjuszem, prosi o pozwole�ie �a
opuszcze�ie przez �iego orszaku władcy i zgodę �a ślub z Ligią.� �iadomość o pla�ach �i�i-
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
cjusza rozg�iewała Poppeę, która ciągle myśli o uwiedze�iu go.� Posła�iec przy�osi wiadomość
o tym, �e Rzym pło�ie.�
�i�icjusz czym prędzej pędzi �a ratu�ek Ligii.� Słyszy pogłoski, �e to sam cezar stoi
za podpale�iem miasta.� �szędzie peł�o tłumów uciekających przed og�iem.� Ró��i przestępcy
wykorzystują sytuację do kradzie�y i �apaści �a ludzi.� Pa�uje powszech�y chaos i lęk.� Przy-
padkiem spotka�y Chilo� uspokaja �i�icjusza, �e Ligia �yje i pomaga w poszukiwa�iu dziew-
czy�y.� Ogień �arasta – jest ju� tak wielki, �e dosko�ale rozświetla �oc.�
Chrześcija�ie schowali się w katakumbach, więc Chilo� przypuszcza, �e właś�ie tam
przebywa Ligia.� Lud Rzymu rozpacza po stracie mie�ia i bliskich, burzy się, bu�tuje przeciwko
cezarowi, wokół szerzą się zło, chaos i kradzie�e.� Nero� osiąg�ął swój cel, przybył pod mury
pło�ącego miasta i �ocą – dla lepszego efektu – podziwiał potęgę �ywiołu, szukając w tym wi-
doku i�spiracji artystycz�ej.� Terp�os podał mu lut�ię, o� zaś skupił się, by dobrać odpowied�io
wz�iosłe, peł�e tragizmu słowa i wyśpiewać prawdziwe arcydzieło.� Stojąc �a arkadach akwe-
duktu (wodociągu), w patetycz�ej pozie śpiewa hym�, zaś gro�o pochlebców �arliwie oklasku-
je go.� Nero� uwa�ał się za wielkiego artystę i sądził, �e jego pieś�i i wiersze mają po�adcza-
sową wartość.� � przeciwieństwie do �ich Rzym �ic dla �iego �ie z�aczył, wręcz przeciw�ie
– cesarz �ie�awidził Rzymu i wcale �ie przejmował się jego klęską i śmiercią wielu ludzi.�
Sztuka była dla �iego tak wa��a, �e gotów był dla �iej poświęcić �iemal wszystko.� Narrator
pokazuje Nero�a w taki sposób, �eby pokazać jego �iezrów�owa�e�ie, chorobę psychicz�ą,
brak jakichkolwiek hamulców moral�ych i ludzkich odruchów.�
Lud jest coraz bardziej zdesperowa�y i staje się groź�y.� �idok urzeczo�ego �ywiołem
cesarza przeko�uje ludzi, �e to właś�ie cezar jest źródłem ich �ieszczęść, więc Petro�iusz stara
się opa�ować trud�ą sytuację, obiecując, �e miasto będzie odbudowa�e, zaś ludzie dosta�ą
�yw�ość.�
� obliczu potwor�ych zdarzeń św.� Piotr chrzci �i�icjusza.� Cezar �ie chce przejść do
historii jako podpalacz Rzymu, obawia się tłumu, więc zamierza obarczyć wi�ą Tigelli�a, te�
jed�ak umie się obro�ić – wobec dworu oświadcza, �e podpalił Rzym �a rozkaz Nero�a i grozi
bu�tem pretoria�.� Mając za sobą wojsko, powstrzymuje cezara, tym bardziej, �e podsuwa mu
lepsze rozwiąza�ie: wi�ę mo��a zrzucić �a wzbudzających �ieuf�ość chrześcija�.� Nikt �ie za-
sta�awia się �a moral�ym aspektem takiego postępowa�ia.� Pomysł podoba się cezarowi.�
�ezwa�i przed oblicze Nero�a kapła�i �ydowscy i Chilo� zgod�ie oficjal�ie oświad-
czają, �e za podpale�ie miasta odpowiedzial�i są chrześcija�ie.� Chilo� gotów jest wydać ich,
bo z�a miejsce ich pobytu.� �i�icjusz dowiaduje się o tym od Petro�iusza i chce jak �ajszybciej
ostrzec Ligię i i��ych współwyz�awców.� Okazuje się jed�ak, �e dziewczy�ę uwięzio�o.� Pod-
�ega�i do �ie�awiści Rzymia�ie wz�oszą złowieszcze okrzyki przeciwko chrześcija�om (�p.�
Chrześcijanie dla lwów!).� Nie�awiść tłumu �asila się.� Tymczasem cezar zamierza urządzić
wielkie igrzyska ku uciesze gawiedzi, zaś Tigelli�us sprowadza dzikie bestie.� Cezar okazuje
łaskę Rzymia�om, którzy zostali chrześcija�ami, ale pozostałych wyz�awców Chrystusa posta-
�awia wymordować, zapew�iając przy tym rozrywkę ludowi.� �i�icjusz �a wszelkie sposoby
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
stara się ocalić Ligię.� Nie udaje mu się do �iej dotrzeć.� Dręczy go sumie�ie, �e o� sam jest
wi�ie� jej losu – gdyby zostawił ją w spokoju, w domu Aulusa i Pompo�ii byłaby bezpiecz�a.�
Część chrześcija� �ie została jeszcze uwięzio�a, więc starają się o�i schro�ić.� �i�icjusz
chce prosić apostoła Piotra o ratowa�ie Ligii.� Na widok �arliwie modlących się chrześcija� sam
prosi Chrystusa, �eby zabrał jego �ycie, a ocalił ukocha�ą osobę.� Chilo� został włączo�y do
gro�a dworza� cesarskich i korzysta z przywilejów, jakie zapew�ił sobie wyda�iem chrześcija�
– �iesio�y w lektyce lekcewa�ąco traktuje i��ych, tak�e �i�icjusza.� Marek dostaje po�eg�al�y
list od Ligii z i�formacją, �e jest bardzo chora.� Ze spokojem oczekuje �a śmierć.� Prosi o pocho-
wa�ie jej w jego grobowcu.� Choć rozdzieliły ich dramatycz�e zdarze�ia, czuje się jego �o�ą.�
Na are�ie �a oczach podekscytowa�ego tłumu trwają igrzyska – głod�e lwy rozrywają
ciała chrześcija�.� �i�icjusz �ie poddaje się i z�ajduje sposób �a ocale�ie Ligii – zosta�ie wy-
�iesio�a �a zew�ątrz w trum�ie.� Za�im pla� udało się zrealizować, dziewczy�ę i Ursusa umiesz-
czo�o w i��ym więzie�iu.� Na masową skalę chrześcija�ie są torturowa�i i mordowa�i.� � am-
fiteatrze, wśród i��ych ukrzy�owa�ych umiera Kryspus, który przepowiada Nero�owi bliską
śmierć.� Cezar z satysfakcją patrzy �a rzeź.� Chilo�, który wydał ukrywających się chrześcija�,
�ie wytrzymuje widoku mordów.� Błaga Nero�a, by pozwolił mu �ie patrzeć �a potwor�ości.�
Żeby odszukać Ligię, �i�icjusz zatrud�ia się jako grabarz.� Od�ajduje ją chorą i czeka-
jącą �a śmierć w więzie�iu.� Przy po�eg�a�iu prosi, by �i�icjusz był gorliwym chrześcija�i-
�em, bo to zapew�i im połącze�ie się po śmierci.� Rzeź �arasta.� � ogrodach Nero�a pło�ą �ywe
pochod�ie – ukrzy�owa�i chrześcija�ie gi�ą w płomie�iach.� Glaukus przebacza Chilo�owi
jego złe postępowa�ie i doprowadza do �awróce�ia Greka.� Chilo� publicz�ie wyz�aje, �e to
Nero� kazał podpalić miasto, zaś chrześcija�ie umierają �iewi��ie.� Przyjmuje chrzest z rąk Pa-
wła z Tarsu.� Mimo tortur, Chilo� podtrzymuje swoje sta�owisko.� Zostaje zawieszo�y �a krzy�u
i wyda�y �a �er �iedźwiedziowi, jed�ak zwierzę �ie atakuje ofiary.� Grek umiera �a krzy�u.� �
amfiteatrze rozlega się głos: Pokój męczennikom!
Coraz częściej słyszy się wśród Rzymia� zda�ie, �e sprawcą po�aru miasta jest cesarz.�
Nero� tymczasem szykuje kolej�e krwawe „atrakcje”.� Zbywa prośbę Petro�iusza o uwol�ie�ie
Ligii, ukocha�ej �i�icjusza, i �ara�a ją �a pew�ą śmierć.� Podczas igrzysk �a are�ę wybiega
wielki tur z przywiąza�ą do rogów słabą, chorą Ligią.� Z turem ma walczyć Ursus.� �brew ocze-
kiwa�iom Nero�a Ursus zwycię�a tura.� Tłum szaleje z emocji i domaga się od cezara łaski dla
tych ludzi.� Cezar waha się, ale pod presją tłumu i �ajbli�szego otocze�ia daje z�ak łaski.� Oca-
le�i z �i�icjuszem chro�ią się w pałacu Petro�iusza, gdzie Ligia stop�iowo �abiera sił i zdro-
wieje.� �i�icjusz zabiera ją do domu Pompo�ii Grecy�y, po�iewa� prześladowa�ia chrześcija�
są ko�ty�uowa�e.� Chrześcija�ie cieszą się, �e Ligia prze�yła tak wielkie �iebezpieczeństwo i
poko�ała chorobę.� Z tego faktu czerpią �adzieję �a ocale�ie, wzmac�iają swoją wiarę.�
Nero� ka�e ścigać apostoła Piotra.� Pod wpływem opi�ii współwyz�awców Piotr ucho-
dzi z miasta.� Na drodze ma �iezwykłe widze�ie Chrystusa i pyta Go: Quo vadis, Domine?...
(dokąd idziesz, Pa�ie?).� Uzyskuje odpowiedź, �e Jezus idzie do Rzymu, by kolej�y raz go
ukrzy�owa�o, skoro apostoł opuścił swój lud.� Piotr zrozumiał przesła�ie Pa�a i wrócił do mia-
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
sta.� Tam został schwyta�y, ale jeszcze pobłogosławił w godzi�ie śmierci Urbi et orbi! (miastu
i światu).� Został ukrzy�owa�y.� Paweł z Tarsu rów�ie� zgi�ął – za miastem.�
�obec przebiegu zdarzeń Nero� czuje się pa�em �ycia i śmierci.� Nie oszczędza �awet
swoich pochlebców i bliskich – zgi�ęła tak�e Poppea.� Z prześladowa�ia chrześcija� wyrasta
jed�ak coraz pot�iej siejba Piotrowa.
�i�icjusz z Ligią osiedlili się �a Sycylii i �yją w zgodzie z �auką Chrystusa.� �i�icjusz
zawiadamia o tym w liście Petro�iusza, który tak bardzo pomagał mu w poszukiwa�iu uko-
cha�ej podczas rzezi w Rzymie.� Tigelli�us (Tygelli�) doprowadził do tego, �e cezar odsu�ął
od siebie Petro�iusza i �iedługo póź�iej skazał go �a śmierć, oskar�ając o przyjaźń z se�ato-
rem Scewi�usem, uczest�ikiem spisku Pizo�a (zamach �a Nero�a).� Petro�iusz �ie chce jed�ak
dać cezarowi satysfakcji, sprasza �a wystaw�ą ucztę gości, odczytuje swój list do Nero�a, w
którym przedstawia go jako mordercę i dzikusa, �astęp�ie prosi lekarza, by otworzył mu �yły.�
Takiemu zabiegowi poddaje się dobrowol�ie wier�a E�ice, po�iewa� �ie chce �yć bez ukocha-
�ego Petro�iusza.�
Epilog. Cezar wraca z podró�y do Grecji, jed�ak w Rzymie zaszły dramatycz�e wypad-
ki – wybuchł bu�t i obra�o �owego władcę, Galbę.� Go�iec przy�osi Nero�owi wyrok.� Nero�
posta�awia się zabić, ale ciągle przykłada i cofa �ó�.� � tej sytuacji Epafrodyt popycha jego
rękę i pomaga mu w samobójstwie.� Nero� umiera w poczuciu, �e był wielkim władcą i wybit-
�ym artystą, zaś jego śmierć to ogrom�a strata dla współczes�ych i potom�ych.�
Na ko�iec �arrator doko�uje podsumowa�ia: I tak minął Nero, jak mija wicher, burza,
pożar, wojna lub mór, a bazylika Piotra panuje dotąd z wyżyn watykańskich miastu i światu.
Pamiątką tamtych zdarzeń jest mała kaplicz�a z �apisem Quo vadis, Domine?
Elementy historyczne
Przygotowa�ie autora do powieści o chrześcijańskim przełomie, lektura dzieł litera-
ckich i ksią�ek historycz�ych ukazujących I wiek �.�e.�, zaowocowały troską o historycz�y wy-
miar powieści.� Dość szczegółowo została odda�a topografia miasta, które pisarz dokład�ie
zwiedzał (w latach: 1879, 1886, 1890, 189�, 189�).� Sie�kiewicz zadbał o bogate tło obyczajo-
we i społeczne, zgod�e z klimatem epoki, w której osadził akcję utworu.� Razem z �arratorem
i bohaterami czytel�ik kroczy ulicami Rzymu, bywa w elega�ckich, peł�ych dzieł sztuki, pa-
łacach bogatych Rzymia�, ale tak�e w katakumbach i skrom�ych mieszka�iach �a Zatybrzu,
gdzie przebywają ubodzy chrześcija�ie.� Mo��a tu obserwować daw�e zwyczaje pa�ujące w
ró��ych środowiskach – uczty i orgie �a cesarskim dworze i w gajach, styl �ycia elit rzymskich,
modlitwy i �abo��e skupie�ie wyz�awców Chrystusa, ich postawę miłości bliź�iego rozumia-
�ą radykal�ie, pracę �iewol�ików i traktowa�ie ich przez Rzymia�.�
Sie�kiewicz skupił uwagę głów�ie �a środowisku chrześcija� i dworze cezara, jed�ak
w tle przedstawił szeroki przekrój społecz�y ówczes�ego Rzymu.� Są tu więc zbli�e�i do ce-
sarskiego dworu ulubieńcy Nero�a (�p.� mistrz elega�cji Petro�iusz), są tacy, którzy zabiega-
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
ją o jego względy i gotowi �a wszystko gorliwie mu słu�ą (�p.� wódz pretoria� Tigelli�us),
Rzymia�ie, którzy sprzyjają �owym tre�dom lub sami ju� przeszli �a chrześcijaństwo (�p.�
Aulus Plaucjusz i Pompo�ia Grecy�a, opieku�owie Ligii) oraz słu�ący rzymskiemu imperium
w walce (�p.� Marek �i�icjusz).� Ludzie ci �yją dostat�io, wygod�ie, otocze�i zbytkow�ymi
przedmiotami i dziełami sztuki, pielęg�owa�i i obsługiwa�i przez �iewol�ików, których mogą
po�i�ać, bić, wyz�aczać im dotkliwe kary �awet za drob�e przewi�ie�ia.� Z tego kręgu Rzy-
mia�ie dobierają sobie �ało��ice.� Rzymska elita �yje według pew�ych reguł i rytuałów.� Stara
się uczest�iczyć w spotka�iach �a dworze, �a które zaprasza Nero�.� U�ywa odpowied�ich
formuł grzecz�ościowych przy powita�iu, po�eg�a�iu i w i��ych okolicz�ościach, troszczy się
o wysoką jakość �ycia.� Przestrzega religij�ych praktyk i w tradycyj�y sposób czci bogów, �ie
a�ga�ując się zbyt�io duchowo w kwestie religij�e.� Uczest�iczy w rozrywkach – ucztach, or-
giach, widowiskach teatral�ych i krwawych igrzyskach, walkach ze zwierzętami i potyczkach
gladiatorów a� do śmierci jed�ego z �ich.�
� powieści historycz�ej istot�ą rolę peł�ią postaci z przeszłości.� �a��ym bohaterem z
tej grupy jest Nero�.� Cesarz �ył w latach �7-68, pa�ował w okresie 5�-68 r.� Czas jego władzy
przerwała śmierć.� Do aute�tycz�ego przekazu �ale�y wykreowa�ie go jako miłoś�ika sztuki
(muzyki, literatury) i artysty, który prag�ął być podziwia�y i oklaskiwa�y.� Z okresu jego pa�o-
wa�ia został tu przedstawio�y etap 6�-66 r.� oraz jego śmierć w 68 r.� �alor prawdziwości mają
opisy �ycia dworu cezara oraz po�ar Rzymu i obrazy martyrologii pierwszych chrześcija�.�
Sam Nero� został ukaza�y jako potwor�y psychopata, morderca włas�ej matki, gotów wydać
�a śmierć ludzi i z�iszczyć pięk�e potę��e miasto dla pod�iety artystycz�ej.� Do gro�a postaci
historycz�ych zaliczają się te� Poppea, Tygelli�, Se�eka, Petro�iusz.� Rekrutują się o�i tak�e ze
środowiska chrześcija� – zwłaszcza święci Piotr i Paweł, apostołowie Chrystusa.�
Sylwetki i ocena pogan
Z pu�ktu widze�ia chrześcija� Rzymia�ie jako zwole��icy wielobóstwa są poga�ami.�
Nie z�ają �auki Chrystusa, �ie rozumieją istoty przykazań Bo�ych, po�iewa� �ie i�teresują się
�ową religią.� Politeizm jest dla �ich wygod�y – mogą zmie�iać swoich boskich opieku�ów, �ie
muszą krępować się rygorami moral�ymi.� Poga�ie są tu przedstawie�i jako grupa Rzymia� i
jako poszczegól�i bohaterowie.� Cechują się o�i swobodą obyczajową, dą�e�iem do wygod�e-
go �ycia peł�ego rozrywek, otacza�iem się zbytkiem, luksusem.�
Neron jest bohaterem zdecydowa�ie �egatyw�ym – z�a�a jest jego przeszłość matko-
bójcy, potem �a jaw wychodzi podpale�ie Rzymu.� Po�adto cezar lubi pochlebców, zaś jego
sympatie są zmie��e.� Ulega skło��ości do rozpusty, ob�arstwa i opilstwa, chęt�ie ucztuje przy
muzyce i pieś�i, ale rów�ie� sprzyja seksual�ym orgiom.� Lubi widok krwi, dlatego doce�ia
igrzyska, zaś chrześcija� ka�e wymyśl�ie torturować (po�era�ie przez dzikie zwierzęta, krzy-
�owa�ie, pale�ie �ywcem).� Nero� jest artystą – jak sam uwa�a – wybit�ym.� Ufa pochlebcom
i utwierdza się w przeko�a�iu, �e jego dzieła są dosko�ałe.� Dla osiąg�ięcia prawdziwego �a-
~
10
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
tch�ie�ia, by opisać po�ar Troi, �akazuje podpalić Rzym i w upoje�iu przygląda się giga�tycz-
�ym płomie�iom, �ie licząc się z kosztami swojej zachcia�ki, z ludzkim cierpie�iem, śmiercią,
stratami material�ymi, z�iszcze�iem dzieł sztuki.� Zmusza tak�e i��ych do patrze�ia �a potwor-
�e obrazy, �p.� Chilo�a sce�y mordowa�ia chrześcija�.� Bez wew�ętrz�ych oporów dowol�ie
gra ludzkimi losami, korzystając z tego, �e wszyscy muszą mu być posłusz�i.� Źle traktuje tak�e
kobiety, które są dla �iego speł�ie�iem chwilowych zachcia�ek.� Nie liczy się z ich uczuciami i
god�ością.� Bez skrupułów wykorzystuje pomysł, by g�iew tłumu skierować przeciwko chrześ-
cija�om i oskar�a ich o podpale�ie miasta, skazując tym samym �iewi��ych ludzi �a śmierć.�
Petroniusz �ale�y do gro�a dworza�, ale schlebia Nero�owi w sposób spryt�y i wyra-
fi�owa�y, przemycając pod maską pochwały krytykę jego utworów.� � istocie cezar budzi jego
odrazę.� Petro�iusz �ie lubi widoku krwi, jest estetą, co zapew�ia mu tytuł arbitra elega�cji.� Ota-
cza się pięk�ymi, kosztow�ymi przedmiotami codzie��ego u�ytku, dziełami sztuki, pięk�ymi
kobietami, które traktuje jako źródło rozrywki.� Dba o ciało, jego spraw�ość i urodę, dlatego
korzysta z kąpieli i masa�y.� Sam jest artystą (Satyricon, epigramaty).� Odró��ia dzieła artystycz-
�ie wartościowe od pozostałych (ale dobro i zło �ie są dla �iego tak wyraź�ymi kategoriami).�
Petro�iusz umiejęt�ie korzysta z bogactwa, orga�izując swoje �ycie tak, �eby było wygod�e i
przyjem�e.� Nie rozumie skło��ości �i�icjusza do chrześcijaństwa, ale ce�i jego uczucie do Li-
gii i pomaga mu w zdobyciu jej wzajem�ości, potem w odszuka�iu jej w Rzymie.� �raz z jego
śmiercią (samobójstwo wyre�yserowa�e jako sce�a o walorach estetycz�ych) odchodzi daw�y
Rzym i jego wartości.�
Marek Winicjusz jest młodym peł�ym temperame�tu patrycjuszem, który od�osił suk-
cesy w podbojach Rzymu.� Potrafi być gwałtow�y, bezwzględ�y, karać śmiercią �iewol�ików.�
Nie rozumie oporów Ligii i �a siłę chce uczy�ić ją swoją �ało��icą.� Kiedy przeko�uje się, �e
dziewczy�a jest chrześcija�ką o �iezłom�ych zasadach i coraz bardziej poz�aje �aukę Chry-
stusa, zaczy�a rozumieć wartość jej postawy i sam z czasem dojrzewa do głębokiej przemia�y
prowadzącej do przyjęcia chrztu.� Prawdziwa miłość skła�ia go do wszelkich zabiegów, by oca-
lić Ligię od śmierci.� Kiedy przejmuje ocalo�ą w igrzyskach, zapew�ia jej odpowied�ią opiekę
a potem wyje�d�a z �ią �a Sycylię.� Dalszą część �ycia spędza w poczuciu, �e Rzymia�ie byli
wręcz dzikusami, zaś chrześcija�ie �iosą z sobą świat prawdziwych wartości.�
Tygellin to zausz�ik cezara, który wszelkimi sposobami chce zdobyć jego uz�a�ie.� Jest
pełe� tupetu, schlebia Nero�owi, kieruje się podstępem, zdol�y jest do zdrady, �ie liczy się z
i��ymi ludźmi, �ie waha się przed zbrod�ią.�
Pierwsi chrześcijanie
Chrześcija�ie zostali w powieści pokaza�i jako postaci dobre, duchowo pięk�e, szla-
chet�e, kierujące się miłością bliź�iego, wybaczające ludziom zło i krzywdy, uczest�iczące
w modlitwach i religij�ych zgromadze�iach.� �idać stąd, �e bohaterowie ci pojmują swoją
postawę jako radykal�ie, jed�oz�acz�ie chrześcijańską ze wszystkimi ko�sekwe�cjami tego
~
11
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
określe�ia.� � świecie Rzymu są o�i dziw�i, i��i, dlatego �ieakceptowa�i.� Spotykają się �a
obrze�ach miasta, w miejscach, gdzie �ie przychodzą Rzymia�ie.� To z kolei sprawia, �e otocze-
�i są aurą tajem�iczości, zaś opi�ie �a ich temat głoszą, �e mogą sta�owić dla obywateli miasta
�iebezpieczeństwo, �e mają złe zamiary.�
�śród ludu chrześcijańskiego pojawiają się dwa autorytety – ucz�iowie Jezusa – Piotr
i
Paweł.� Przekazują o�i ludziom �aukę głoszo�ą przez Mistrza, i�terpretują Jego słowa, �awo-
łują do odpowied�ich postaw, wyjaś�iają wątpliwości, chrzczą �owych czło�ków wspól�oty.�
Towarzyszą ludowi w okresie rzezi.� Piotr uchodzi z miasta, ale zaraz do �iego wraca, gdy Chry-
stus uświadamia mu w widze�iu jego powi��ość.� Obaj gi�ą jako męcze��icy za wiarę.�
Spośród bohaterów fikcyj�ych �a pla� pierwszy w środowisku chrześcija� wysuwa się
Ligia
– młoda zakład�iczka, córka króla plemie�ia Ligów umiejscowio�ego przez autora �a
tere�ie dzisiejszej Polski.� Ligia jest pięk�a, delikat�a, szlachet�a, pobo��a.� Zwyczaje Rzymu
są dla �iej przera�ające.� Nie chce uczest�iczyć w ucztach i orgiach.� Zabra�a z gości��ego,
spokoj�ego domu Pompo�ii Grecy�y �ie potrafi zaakceptować �ycia dworu i �atarczywości
Marka �i�icjusza.� Uprowadzo�a i ukrywa�a przez Ursusa oraz i��ych chrześcija� jest stale
zagro�o�a.� Marek �ie daje za wygra�ą i usiłuje ją porwać.� � walce z Ursusem gi�ie wówczas
siłacz Kroto�, zaś �i�icjusz zostaje ra��y i doświadcza wybacze�ia oraz miłości bliź�iego.�
Ligia ratuje go przed potę��ym Ursusem a potem pielęg�uje.� Zakocha�a w Rzymia�i�ie prze-
�ywa wielkie rozterki duchowe (uspokaja ją apostoł Piotr).� Chora Ligia z�osi swoją sytuację z
pokorą, gotowa jest �a śmierć, prosi �i�icjusza o pochowa�ie jej w jego grobowcu jako swojej
�o�y.� Prze�ywszy wiele trud�ości i zagro�eń, Ligia dochodzi do zdrowia i zamieszkuje z mę-
�em �a Sycylii, pozostając wier�ą chrześcija�ką.� To postać dobra, �ieskazitel�a, jed�oz�acz�ie
pozytyw�a.�
Ursus jest wysokim barczystym mę�czyz�ą o �iemal �adludzkiej sile.� Czule opiekuje
się swoją pa�ią i otacza Ligię �yczliwością, po�iewa� jest przez �ią traktowa�y jak człowiek
jej rów�y.� Nie zawsze w peł�i realizuje zasady chrześcijańskiego �ycia, po�iewa� �ie zdaje
sobie sprawę ze swojej siły oraz �ie do końca rozumie istotę wybacza�ia krzywdzicielom.� �
takich sytuacjach z pomocą przychodzi Ligia, która powstrzymuje go przez zabiciem przeciw-
�ika.� Ursus towarzyszy swojej pa�i w �ajtrud�iejszych mome�tach: wy�osi ją z pałacu Nero�a,
chro�i w więzie�iu, wreszcie poko�uje olbrzymiego tura, by uratować Ligię i siebie od śmierci.�
� bohaterze tym autor połączył �iespotyka�ą siłę i czułość, delikat�ość.� Ursus prag�ie słu�yć
Chrystusowi jako krzewiciel Jego �auki – chce wrócić do swoich i czło�kom plemie�ia Ligów
przekazać prawdę o Zbawicielu.�
Pięk�ą postawą cechuje się lekarz Glaukus – potrafi wybaczać swoim oprawcom i zgi-
�ąć za wiarę.� Poz�awszy Chilo�a, który �ie udzielił mu pomocy, wspa�iałomyśl�ie wybacza
mu krzywdę.� Bez waha�ia opatruje ra�y Rzymia�i�a, który ośmielił się wtarg�ąć �a Zatybrze,
by porwać Ligię.� Gi�ie w potwor�ych katuszach jako pło�ąca �ywa pochod�ia, co ostatecz�ie
odmie�ia serce Chilo�a i decyduje o jego �awróce�iu.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Aulus Plaucjusz i Pomponia Grecyna to �ietypowa rzymska para.� Starają się �ie
uczest�iczyć w dworskich rozrywkach, u�ikają rzymskiego rozmachu i zbytku.� Dobrze traktują
słu�bę, �iewol�ików.� Zakład�iczkę Ligię przyjmują do swego domu i wychowują jak córkę.� Są
to ludzie cisi, spokoj�i, taktow�i – zupeł�e zaprzecze�ie typowych Rzymia�.� Są o�i tacy dlate-
go, �e są wyz�awcami Chrystusa i �yją zgod�ie z zasadami dekalogu, a więc kierują się przede
wszystkim miłością bliź�iego.� Aulus i Pompo�ia są więc osobami �a pogra�iczu dwu światów:
pogańskiego, w którym wyrośli (te� jest ju� dla �ich przeszłością), i chrześcijańskiego, który
świadomie wybrali.�
Konfrontacja kultury Rzymian i chrześcijan
Grupy chrześcija� i Rzymia� zostały w powieści wyraź�ie sko�trastowa�e.� Pu�ktem
wyjścia do oce�y obu środowisk jest stwierdze�ie, �e repreze�tują ró��e religie i kultury.� Z
tych ró��ic wy�ikają szczegóły dotyczące codzie��ości, stylu �ycia, podejścia do drugiego
człowieka.� Świat Rzymia� jest barw�y, dy�amicz�y, pełe� rozrywek, podczas gdy chrześci-
jański jest blady, spokoj�y, �a pierwszy rzut oka �ud�y.� Zestawie�ie to pozor�ie przemawia
�a korzyść Rzymia�, tymczasem bli�sze poz�a�ie obu grup wskazuje �a to, �e chrześcija�ie
repreze�tują prawdziwe wysokie wartości, są ludźmi moral�ie popraw�ymi i wiele od siebie
wymagają.�
Cezar i rzymscy patrycjusze �arzucają to� całemu miastu.� Przejmują tradycje wcześ-
�iejszych pokoleń – są więc wyz�awcami wielu bogów, którym składają określo�e zwycza-
jem hołdy, dbają o jakość �ycia, otaczają się pięk�ymi przedmiotami, mieszkają w dostat�ich
pałacach, oddają się wymyśl�ym rozrywkom, �eby zapobiec �udzie.� Nie liczą się z dobrem
drugiego człowieka, zwłaszcza jeśli jest sługą, �iewol�ikiem.� Życie ludzkie �ie ma dla �ich
większej wartości, chyba �e chodzi o ich włas�e.� Z upodoba�iem uczest�iczą w krwawych
igrzyskach, lubią patrzeć �a cierpie�ie, śmierć.� Nie liczą się z god�ością i uczuciami i��ych
ludzi, �a pierwszym miejscu stawiają włas�ą wygodę.� Są egoistami zdol�ymi podporządkować
sobie i��ych.� Nie mają umiaru w korzysta�iu z uciech cieles�ych – chęt�ie ucztują, piją alko-
hol, uczest�iczą w rozpasa�ych orgiach.� Nie są lojal�i wobec part�erów �yciowych, których
często i chęt�ie zmie�iają.� Są ciągle z�udze�i i rozle�iwie�i.� Miasto przemierzają w lektykach
�oszo�ych przez �iewol�ików.�
Chrześcija�ie skaza�i są �a �ycie skrom�e, ubogie, ale �ie są z�udze�i.� Cieszą się ka�-
dą chwilą i starają się być uczy��i wobec i��ych ludzi.� Skoro przyjęli �aukę Chrystusa, jak
�ajlepiej chcą ją wypeł�iać ka�dego d�ia.� �yz�ają jed�ego Boga, w którym pokładają �a-
dzieję i ufają Mu w ka�dej sytuacji.� Przyjmują te� �akazy moral�e pły�ące z wiary i stara��ie
ich przestrzegają.� Potrafią wybaczać wi�owajcom, otaczają opieką potrzebujących, są �yczliwi
wobec wrogów, �ie wol�o im kraść a�i zabijać, są wier�i współmał�o�kom, starają się dosko-
�alić w praktykowa�iu dobrych uczy�ków i w modlitwach, �awzajem się wspierają w ró��ych
sytuacjach.� Zwykle są jas�o ubra�i, �ie uczest�iczą w ucztach i zabawach, w których docho-
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
dziłoby do przekrocze�ia przykazań i zasad dobrego zachowa�ia.� Są taktow�i, powściągliwi,
opa�owa�i, �yczliwi wobec i��ych, cierpliwi.� Z pokorą przyjmują �awet śmierć w okrut�ych
męczar�iach i gi�ą za wiarę �iesłusz�ie oskar�e�i o podpale�ie Rzymu, wybaczając swoim
oprawcom.
Dokład�y ogląd obu środowisk pozwala stwierdzić, �e ich ko�fro�tacja wypada �a ko-
rzyść chrześcija�.� Ustępujący im pola Rzymia�ie �ie zwycię�ą, mimo przewagi fizycz�ej, po-
�iewa� chrześcija�ie mają ogrom�y orę� w postaci siły moral�ej.� Chocia� wielu ich zgi�ęło,
�aprawdę od�ieśli zwycięstwo i zapoczątkowali rozwój �owej religii w Europie.� Zakończe�ie
ksią�ki wyraź�ie mówi, �e Nero� i jego świat odchodzą, zaś bazylika św.� Piotra będzie górowa-
ła �ad miastem �a zawsze.� Refleksję o obu środowiskach podejmuje te� �i�icjusz – �ie mo�e
wprost patrzeć �a potwor�ość Rzymia�, �a ich pró��ość i brak wartości.� Po stro�ie chrześcija�
dostrzega to co ce��e i sam chce do �ich przystąpić, chocia� jeszcze �ie tak daw�o był but�ym,
rozpust�ym, bezwzględ�ym Rzymia�i�em.�
Miłość Ligii i Winicjusza
Zgod�ie z zało�e�iami dobrej poczyt�ej powieści autor zapla�ował wątek miłos�y �a-
je�o�y �iebezpieczeństwami.� Marek �i�icjusz, korzystając z gości�y i dochodząc do formy
po woje��ych ra�ach w domu Aulusa, poz�aje pięk�ą Ligię, zakład�iczkę, córkę króla Ligów,
plemie�ia z�ad �isły i Odry.� Dziewczy�a jest przez opieku�ów traktowa�a jak córka, mimo to
Marek �ie stara się o �ią w tradycyj�y sposób, chce ją zdobyć i zmusić do uległości.� Petro�iusz,
który prag�ie mu pomóc, skła�ia Nero�a do odebra�ia Ligii Aulusowi i przekaza�ia jej �i�i-
cjuszowi.� Dziewczy�ę jed�ak odbijają i ukrywają chrześcija�ie.� Próba odszuka�ia jej przez
�i�icjusza powiodła się, ale �ie udało się porwa�ie.� To właś�ie wtedy doświadcza o� chrześ-
cijańskiej miłości bliź�iego – chocia� był �apast�ikiem, opatrzo�o mu ra�y, pielęg�owa�o,
wybaczo�o krzywdę.� To wszystko jest dla �iego �owością.� � świecie, w którym się wychował,
raczej kierowa�o by się odruchem zemsty, bezwzględ�ie dą�o�o do ukara�ia wi�owajcy.� Ma-
rek �i�icjusz coraz bardziej poz�aje chrześcijańskie zasady i uświadamia sobie, �e porwa�ie
Ligii przekreśliłoby go w jej oczach.� �ie, �e �ie przemoc i siła, ale łagod�ość i troska o �ią
mo�e być drogą do zdobycia jej serca.�
Po pierwszym etapie zabiega�ia o Ligię w stylu rzymskim, Marek �i�icjusz zaczy�a
myśleć o �iej i�aczej.� Rozumie swój błąd i coraz lepiej pojmuje postawę chrześcija�, która mu
bardzo impo�uje.� Ligia ratuje mu �ycie, bo �iechyb�ie zgi�ąłby z rąk Ursusa, gdyby �ie jej
i�terwe�cja i okrzyk: Nie zabijaj!
Dalsze wypadki toczą się jed�ak w zastraszającym tempie i �ie sprzyjają szczęśliwe-
mu rozwiąza�iu wątku miłos�ego.� Po�ar Rzymu, oskar�e�ie chrześcija� o podpale�ie miasta,
wreszcie uwięzie�ie i rzeź �iewi��ych oddzielają zakocha�ych.� Poszukiwa�ie Ligii te� �ie jest
łatwe, wreszcie �i�icjusz od�ajduje ją i zamierza ocalić, wy�osząc w trum�ie (tylko tak mo��a
opuścić więzie�ie), jed�ak Ligia zostaje umieszczo�a gdzie i�dziej.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Dochodzi do sytuacji mro�ącej krew w �yłach – oto Ligia przywiąza�a do rogów tura,
słaba, omdlewająca mo�e zostać ocalo�a przez Ursusa, ale przecie� dla obserwatorów jest jas�e,
�e oboje muszą zgi�ąć.� �brew przewidywa�iom siłacz łamie zwierzęciu kark i ratuje dziew-
czy�ę.� To jeszcze �ie przesądza o jej ocale�iu.� Ostatecz�ą decyzję wydaje cezar, który uwielbia
widok cierpie�ia i śmierci.� Pod wpływem tłumu daje jed�ak z�ak ułaskawie�ia.� Ligia �adal jest
zagro�o�a, więc �i�icjusz stara się zapew�ić jej bezpieczeństwo w domu zasłu�o�ych patry-
cjuszy, potem zabiera ją �a Sycylię, gdzie mogą spokoj�ie �yć z dala od wpływów cezara.�
�ątek miłos�y przebiega więc z licz�ymi przeszkodami ze stro�y Nero�a, który czuje
się pa�em �ycia i śmierci, ale tak�e z powodu rozterek Ligii.� Ma o�a powa��e wątpliwości, czy
miłość, jaką darzy Rzymia�i�a, �ie jest sprzecz�a z �auką Chrystusa.� �ątpliwości te rozwiewa
apostoł, utwierdzając ją w przeko�a�iu, �e chrześcija�ka mo�e pokochać poga�i�a, którego
swoim wzorem i �auką �awróci.� Tak te� się dzieje w związku Ligii i �i�icjusza.� Po głębokiej
przemia�ie za sprawą miłości staje się o� gorliwym wyz�awcą Chrystusa, swoich �iewol�ików
traktuje jak rów�ych sobie, łagod�ieje i wzrasta duchowo.�
Quo vadis – kicz czy arcydzieło?
Chocia� powieść Quo vadis zapew�iła autorowi wielką między�arodową sławę i Na-
grodę Nobla, wokół �iej rozgorzała dyskusja dotycząca wartości artystycz�ej dzieła.� Z�alazło
sobie o�o �arliwych obrońców i zajadłych przeciw�ików.� Ka�da stro�a ma swoje racje.�
Jest to powieść historycz�a sko�struowa�a tak, by była dostęp�a dla ka�dego, tak�e
przecięt�ego odbiorcy.� Mo�e być czyta�a przez osoby w starszym, śred�im i młodym wieku,
�awet przez dzieci.� Atrakcyj�ość czytel�iczą pod�osi wątek miłos�y, który kończy się szczęś-
liwie.� Nietrud�o więc zauwa�yć, �e jest to powieść popularna, z zało�e�ia przez�aczo�a dla
masowego odbiorcy.� Żeby sprostać ró��ym gustom i oczekiwa�iom, Sie�kiewicz musiał po-
prowadzić wątki atrakcyj�ie, ale przejrzyście, u�yć języka zrozumiałego dla ka�dego czytel�i-
ka.� Zapla�owa�y efekt został osiąg�ięty, ale – jak twierdzo�o – kosztem jakości.�
Zarzuca�o autorowi zbyt prosty zabieg łącze�ia dwu skraj�ie ró��ych światów za pomo-
cą wątku miłos�ego.� Zauwa�a�o, �e �ierów�omier�ie przedstawia obydwa środowiska: Rzy-
mia�ie są o wiele bardziej barw�i i atrakcyj�i, zaś chrześcija�ie zbyt płascy i jed�olici, a przez
to �ud�i.� Niektórzy �ie akceptowali fragme�tów o charakterze moralizatorskim, �awet �atarczy-
wie dydaktycz�ych, �iesprzyjających dobrej literaturze (�p.� zbyt jed�oz�acz�e z�amie��e za-
kończe�ie o przemi�ięciu Nero�a i pa�owa�iu chrześcijaństwa).� Narrator �iejed�okrot�ie wdaje
się w oce�y, zajmuje sta�owisko w wielu sprawach, �ie u�ika kome�tarza wartościującego, a
więc odbiega od ideału �arratora realistycz�ego, powszech�ego w prozie epoki pozytywizmu.�
�edług �iektórych krytyków zabrakło tu rów�ie� rów�omier�ie rozło�o�ego eleme�tu styliza-
cji językowej – �iekiedy pojawiają się charakterystycz�e dla Rzymu termi�y dotyczące miejsc,
wystroju w�ętrz, ubiorów itp.�, określe�ia łacińskie lub charakterystycz�e dla religii chrześci-
jańskiej, ale �ie są ko�sekwe�t�ie wprowadza�e w ka�dym fragme�cie.� Powieść jest grą �a
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
emocjach odbiorcy przy pomocy moralizowa�ia, patosu, retoryki oraz drastycz�ych obrazów
wywołujących sil�e reakcje uczuciowe.� Mało w �iej �atomiast troski o artyzm opisów.�
Chocia� zarzuca�o autorowi ró��e słabości dzieła i odstępstwa od prawdy historycz�ej,
Quo vadis �adal �ale�y do �ajbardziej poczyt�ych i z�a�ych dzieł, a więc speł�ia waru�ki
literatury popular�ej i zarazem po�adczasowej – a to ju� wa��y argume�t przemawiający za
artyzmem utworu.�
Powieść historyczna
� �i�iejszej ksią�ce z�ajduje się ju� omówie�ie tego gatu�ku – w ostat�im paragrafie
rozdziału poświęco�ego utworowi H.� Sie�kiewicza Krzyżacy, dlatego te� odsyłamy Czytel�ika
do wskaza�ego fragme�tu �aszej publikacji.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Henryk Sienkiewicz, Krzyżacy
I�formacje o �yciu i twórczości He�ryka Sie�kiewicza zostały zamieszczo�e �a począt-
ku rozdziału poświęco�ego �oweli Latarnik.
Geneza utworu, źródła historyczne
� pla�ach Sie�kiewicza wyda�ie powieści miało wypaść �a czas jubileuszu 25-lecia
pracy twórczej, który zapla�owa�o dopiero �a 1900 r.� (po czasie rzeczywistego upływu 25 lat
od daty debiutu).� � marcu tego roku autor ukończył �-let�ią pracę �ad utworem.� Powstawał
o� głów�ie podczas pobytu pisarza w Zakopa�em, ale rów�ie� w podró�y (Kalte�leutgebe�,
�arszawa, Ragaz, Parc St.� Maur).�
Dzieło ukazywało się w trakcie pisa�ia, w odci�kach, w „Tygod�iku Ilustrowa�ym”, za-
pew�iając pismu większą popular�ość (luty 1897 – lipiec 1900).� �yda�ie ksią�kowe miało miej-
sce w 1900 r.� Kiedy powieść ta dotarła do czytel�ików, Sie�kiewicz był ju� powszech�ie z�a�ym
autorem dzieł o tematyce współczes�ej i historycz�ej oraz rozpoz�awa�ym publicystą.� �cześ�iej
ukazały się małe formy prozatorskie, m.�i�.� �owele Janko Muzykant, Z pamiętnika poznańskiego
nauczyciela, Latarnik, Bartek Zwycięzca oraz powieści: Trylogia (Ogniem i mieczem, Potop, Pan
Wołodyjowski), Bez dogmatu, Rodzina Połanieckich i Quo vadis.� Powieść Krzyżacy przedstawiała
�apięcia polsko-�iemieckie w odległej przeszłości, czym korespo�dowała tematycz�ie z aktual-
�ym czasem �iewoli i udręcze�ia Polaków pod zaborami.� Dla mieszkańców zaboru pruskiego,
umęczo�ych represjami ka�clerza Otto�a vo� Bismarcka, i dla lud�ości całego kraju był to wa��y
czy��ik umoc�ie�ia �arodowego, �adziei �a odzyska�ie wol�ości i poko�a�ie wrogów z�acz�ie
sil�iejszych militar�ie i dobrze zorga�izowa�ych.� �szak w śred�iowieczu potęga krzy�acka te�
była �iekwestio�owa�a, a przecie� udało się ich skutecz�ie rozgromić.�
Żeby powieść mogła krzepiąco oddziaływać, trzeba było uczy�ić przedstawio�e wy-
darze�ia jak �ajbardziej wiarygod�ymi i przemawiającymi do wyobraź�i czytel�ików.� � tym
celu pisarz i�teresował się przekazami historycz�ymi dotyczącymi śred�iowiecza, relacji pol-
sko- i litewsko-krzy�ackich, języka tej epoki.� Głów�e źródła, �a których została oparta prawda
historycz�a zawarta w powieści, to: Kronika Ja�ka z Czar�kowa, Historia Polski Ja�a Dłu-
gosza, dzieła Sta�isława Smolki i Karola Szaj�ochy, �p.� wyda�a w 1855 r.� ksią�ka Jadwiga
i Jagiełło.� Sie�kiewicz sięgał te� po prace �iemiecko- i fra�cuskojęzycz�e, i�teresował się
lege�dami i obyczajami śred�iowiecz�ymi, odwiedzał archiwa, by studiować mapy, rachu�ki i
i��e dokume�ty historycz�e (Kraków).� Do opisu bitwy pod Gru�waldem wykorzystał rów�ie�
sły��e olbrzymie malowidło Ja�a Matejki.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Streszczenie
Akcja utworu toczy się w latach 1�99-1�10 �a tere�ach Polski i Litwy.� �cześ�iejszy
czas został ukaza�y we wspom�ie�iach bohaterów i retrospekcjach �arratora, po�adto zostały
dopowiedzia�e dalsze losy relacji z Krzy�akami (pokój w Toru�iu w 1�66 r.�).�
Maćko z Bogdańca z bratańcem Zbyszkiem zatrzymuje się w gospodzie „Pod Lutym
Turem” (luty – srogi) w Tyńcu.� Są to rycerze z Bogdańca, herbu „Tępa Podkowa”, ich zawoła-
�ie brzmi: Grady! Obaj opowiadają ziemia�om i mieszcza�om o przygodach sław�ych rycerzy,
bitwach, jakie stoczyli z Krzy�akami, �ieszczęściach, jakie dotykają lud�ość polską i litewską
ze stro�y Zako�u.� Przybywa pachołek z zapowiedzią wizyty w gospodzie księ��y A��y Da�u-
ty, �o�y księcia Ja�usza Mazowieckiego.�
Księ��a cieszyła się powszech�ym szacu�kiem, więc kiedy przybyła �oc�ą porą wraz
ze swoim orszakiem, została uroczyście powita�a i dobrze ugoszczo�a.� �śród dworek wyró�-
�iała się 12-let�ia pa�ie�ka, córka Jura�da ze Spychowa, półsierota, której matkę zamordowali
Krzy�acy.� Grała �a lut�i, umilając wszystkim czas, była wychowa�ką i ulubie�icą swojej pa�i.�
Zbyszka szczegól�ie zachwyciła pieśń Gdybym ci ja miała... Podczas występu dziewczy�a
omal �ie spadła z ławy.� Zbyszko podbiegł i w porę ją chwycił.� Poruszo�y urodą, śpiewem i
cię�ką dolą osieroco�ej dziewczy�y, ślubował jej wier�ość i zdobycie pawich czubów, co oz�a-
czało zabicie Krzy�aków, w odwecie za śmierć jej matki (pawimi piórami zdobili o�i swoje
hełmy).�
� kolej�ym d�iu księ��a zatrzymała się w opactwie w Tyńcu.� Podczas mszy Zbyszko
gorąco modlił się o okazję do walki z rycerzami Zako�u.� Opat opowiadał A��ie Da�ucie o
krzy�ackich prześladowa�iach i podarował jej relikwie św.� Ptolemeusza.� Stamtąd podró��i
udali się do Krakowa.� �je�d�ając do królewskiego grodu, mę�czyź�i zdejmowali zbroje, �a
z�ak, �e odwiedzają przyjaciół.� � drodze do Krakowa Zbyszko �ieoczekiwa�ie zaatakował
kopią Krzy�aka, którego zobaczył przed sobą.� Atak udarem�ił opiekujący się posłem Zako�u
rycerz Powała z Taczewa.� Lichte�stei� poskar�ył się �a atak ze stro�y Polaka.� Za�im Zbyszko
został uwięzio�y, zamieszkał wraz z Maćkiem w domu przy ul.� św.� A��y.� Kraków zrobił �a
�ich ogrom�e wra�e�ie.� � katedrze podczas mszy świętej ujrzeli parę królewską, Jagiełłę i
Jadwigę, którą darzo�o uwielbie�iem, była łaskawą i troskliwą pa�ią.� Król, dowiedziawszy się
o wi�ie Zbyszka, posta�owił karę śmierci (ścięcie), którą podtrzymał sąd.� Młodzie�iec został
uwięzio�y.�
Królowa urodziła córkę, która �iedługo póź�iej zmarła.� Po � d�iach zmarła sama Ja-
dwiga.� � tej sytuacji �ikt �ie pamiętał o Zbyszku oczekującym �a wyko�a�ie wyroku.� Dwór i
cały Kraków pogrą�o�y był w �alu.� Przez miesiąc �ie odwiedzał bratańca Maćko, a gdy przy-
był, okazało się, �e w wy�iku �apaści stracił list księ��ej Ziemowitowej z wstawie��ictwem w
sprawie Zbyszka do króla.� Z rąk Niemców wyswobodził Maćka Jura�d ze Spychowa, jed�ak
w ra�ie pozostał kawałek �elaza i ra��y spodziewa się śmierci.� Gotów jest zastąpić Zbyszka,
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
któremu doradza ucieczkę z więzie�ia.� Te� jed�ak jest ho�orowy, po�adto kocha stryja i �ie
chce jego zguby.�
� obliczu tłumu zgromadzo�ego �a egzekucji Da�uśka Jura�dów�a �akryła Zbyszka
�ałęczką (chustką) i wypowiedziała słowa: Mój ci jest! Mój ci jest! � te� sposób, �a mocy daw-
�ego obyczaju, Zbyszko uszedł władzy kata i �ale�ał do �iej.� �zruszo�y marzył o oświadczy-
�ach i mał�eństwie z pięk�ą pa�ie�ką.� Ocalo�ego odwiedzali rycerze i obdarowywali ró��ymi
preze�tami (miecz, okrycie ko�ia).�
Kiedy do Krakowa przybył Jura�d, Zbyszko posta�owił oświadczyć się o rękę Da�usi,
ale ojciec �ie chciał wydawać jej za mą�.� Ojciec i córka pojechali do Ciecha�owa, zaś Zbysz-
ko i Maćko do Bogdańca.� Grot między �ebrami sprawiał, �e ra��y coraz gorzej z�osił ból.� �
drodze spotkali sąsiada Zycha ze Zgorzelic.� Jego córka, Jagie�ka, ułatwiła mieszkańcom Bog-
dańca uzupeł�ie�ie �iedoborów w gospodarstwie po długiej �ieobec�ości (przywiozła pościel
i �yw�ość).� Młodzi często się spotykali.� Jagie�ka wyraź�ie i�teresowała się pięk�ym i sil�ym
Zbyszkiem.� Jemu te� się podobała, ale pamiętał o Da�usi.� Pomogła mu w lesie, podczas ataku
�iedźwiedzia, gdy Zbyszko wybrał się, by go upolować �a sadło (lek dla Maćka).� Na skutek
picia stopio�ego sadła, grot podszedł bli�ej skóry i Maćko sam go sobie wyrwał.� Dość szybko
wyzdrowiał.� Jagie�ka i Zbyszko �adal często przebywali razem.� Między i��ymi wybrali się �a
polowa�ie �a bobry.�
Maćko udał się do opata, który opiekował się jego włościami, gdy te� wraz ze Zbysz-
kiem poszedł walczyć.� Opat był ojcem chrzest�ym Jagie�ki i bardzo chciał połączyć ją ze
Zbyszkiem.� Oferował mu rozwiąza�ie ślubów zło�o�ych Da�usi, ale młodzie�iec �ie chciał
o tym słyszeć.� Ojciec pa��y i stryj kawalera rów�ie� chcieli tego związku, bowiem mogliby
połączyć sąsiadujące z sobą posiadłości ziemskie, które do �ich �ale�ały.� Jagie�ka miała dwóch
adoratorów: �ilka z Brzozowej i Czta�a z Rogowa.� Kiedy zobaczyli ją w kościele w Krześ�i
w towarzystwie Zbyszka, z g�iewu pobiegli �a cme�tarz i przetaczali ogrom�e kamie�ie, by
rozładować emocje.� Po mszy w gospodzie rywal z Bogdańca �ieoczekiwa�ie oświadczył, �e
wyzywa �a pojedy�ek ka�dego, kto się sprzeciwi zda�iu, �e �ajpięk�iejszą i �ajc�otliwszą
pa��ą jest Da�usia.�
Podczas wizyty opata w Bogdańcu, Maćko dał mu zapłatę za opiekę �ad Bogdańcem,
ale tak go spryt�ie podszedł, �e gość, chcąc udowod�ić swoją wielkodusz�ość, �ie przyjął
pie�iędzy.� Zbyszko �ie podjął kolej�ej zachęty, �eby o�e�ił się z Jagie�ką.� � drodze dołączył
do �ich wędrow�y ha�dlarz relikwiami, Sa�derus.� �cześ�iej był m.�i�.� w Malborku (u Sie�-
kiewicza daw�y zapis: Malborg).� �śród „ce��ych” towarów z�ajdował się szczebel z drabi�y,
która ś�iła się Jakubowi oraz łzy Marii Egipcja�ki.� Zbyszko jed�ak �ie poz�ał się �a oszuście.�
� klasztorze w Sieradzu wysłuchali skarg staruszka opata �a krzywdy doz�a�e od Krzy�aków.�
Na prośbę Zbyszka, który �ie umiał pisać, Sa�derus �apisał �a desce oświadcze�ie, �e �ajc-
�otliwszą i �ajpięk�iejszą pa��ą jest Da�usia, zaś tych, którzy mają i��e zda�ie, jej wielbiciel
wyzywa �a walkę.� Odtąd młodzie�iec wywieszał ją w ró��ych miejscach, ale �ikt �ie domagał
się pojedy�ku.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Podró��i spotkali Jędrka z Kropiw�icy z trzema Krzy�akami.� Był wśród �ich elega�t,
pa� Fulko de Lorche, który wielbił wdzięki i zalety Ulryki de Els�er.� Razem uczest�iczyli w
łowach, �a których polował ksią�ę.� Maćko z Turobojów wyjaś�ił rycerzowi Ulryki, �e jest o�a
czterdziestolatką, która powiła sześcioro dzieci.� � dworku myśliwskim w Przas�yszu Zbyszko
spotkał się z Da�usią, która przybyła tam z orszakiem księ��ej A��y.� Da�weld opowiedział
zebra�ym, jak podczas odbudowy zamku w Złotoryi porwa�o księcia.� �ówczas z rąk Krzy�a-
ków zgi�ęła �o�a Jura�da ze Spychowa, który odtąd stał się krwawym mścicielem (zako��icy
�azywali go diabłem).�
Podczas polowa�ia księ��a została zaatakowa�a przez tura.� Nie powiodła się próba za-
bicia zwierzęcia, które poturbowało pa�a de Lorche.� Kres śmiertel�emu �iebezpieczeństwu (�a-
ra�o�a była tak�e Da�usia) poło�ył Zbyszko, wbijając w ciało tura oszczep, zaś pomógł mu to-
porem Hlawa.� Zbyszko miał połama�e �ebra, a Hugo vo� Da�weld zaoferował balsam gojący.�
Jura�d został wyzwa�y �a pojedy�ek, ale poko�ał wrogów, a jeszcze wziął do �iewoli
dwóch rycerzy (de Fourcy i de Bergow).� Na skargę udali się do księcia wspom�ia�y Da�weld
i Zygfryd de Löve, ale zostali odprawie�i (sami są źródłem wszelkiej �iesprawiedliwości).�
Uk�uli więc pla� porwa�ia Da�usi, by zmusić Jura�da do pokory.� Odjechali do swojego za-
mku w Szczyt�ie.� Ich woli sprzeciwił się de Fourcy, którego zdjęła litość �ad delikat�ą pa��ą.�
Kompa�i zabili go i chcieli zrzucić wi�ę �a rycerzy z Mazowsza.� Dogo�ił ich Hlawa, by prze-
kazać im wyzwa�ie �a pojedy�ek przez Zbyszka.� Pachołek został zaatakowa�y, ale wyrwał
się i uciekł, zra�iwszy Da�welda.� Po powrocie wyjaś�ił księciu, �e Krzy�acy sami zabili de
Fourcy’ego.�
� �agrodę za ocale�ie księ��ej �a polowa�iu, Zbyszko otrzymał pas oraz ostrogi i zo-
stał pasowa�y �a rycerza.� Nie chciał skorzystać z leku przywiezio�ego przez słu�kę krzy�acką.�
Towarzyszył jej kapita� łucz�ików z listem do księcia, �eby ukarał Hlawę za ra�ie�ie Da�wel-
da.� Księ��a otrzymała list wzywający Da�usię do Spychowa, po�iewa� część miasta została
spalo�a, zaś Jura�d jest bardzo chory po przyg�iece�iu belką.� Chocia� trwał adwe�t, Zbyszko
i Da�usia wzięli ślub.� Dziewczy�a wyruszyła do ojca.�
� drodze do Ciecha�owa Zbyszko i Sa�derus dołączyli do podró�ujących rycerzy ma-
zowieckich.� Pospieszyli �a pomoc zasypa�ym przez ś�ieg.� Zdoła�o uratować tylko Jura�da.�
�yjaś�iło się, �e �ie posyłał po córkę.� Było jas�e, �e dziewczy�ę porwali Krzy�acy.�
� drodze do Spychowa Zbyszko wyz�ał Jura�dowi, �e wziął ślub z Da�usią.� Stary
rycerz był mu wdzięcz�y za wcześ�iejsze ocale�ie córki oraz �iedaw�e uratowa�ie �ycia jemu
samemu i zaakceptował decyzję młodych.� � Spychowie dowiedzieli się od owej siostry, słu�ki
Krzy�aków, �e Da�usia jest w rękach braci Szomberga i Markwarta.� Jura�d speł�ił �ąda�ia:
uwol�ił przetrzymywa�ych zako��ików i pachołków, �apisał list do księcia, w którym wyjaś-
�iał, �e Da�usię porwali zbójcy, �ie Krzy�acy, i udał się do Szczyt�a po córkę.�
U celu podró�y Jura�d odprawił przewod�ika i sam dotarł pod zamek.� Na �ąda�ie Krzy-
�aków musiał zsiąść z ko�ia, ubrać wór pokut�y, oddać miecz a �a szyi zawiesić pustą po-
chwę.� Stał tak upokorzo�y przed bramą przez �oc, zaś ra�o usłyszał śpiew Da�usi.� Kiedy go
~
10
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
wpuszczo�o do środka, zamk�ięto bramę i pod�iesio�o most zwodzo�y.� Jura�d �ie miał �ad�ej
mo�liwości ucieczki.�
Da�weld i jego towarzysze z zajadłą �ie�awiścią i satysfakcją po�i�ali Jura�da a �a
ko�iec chcieli mu oddać „�iedojdę”, którą (tak mówili) wzięli omyłkowo za jego dziecko,
odbijając ją zbójom.� Jura�d wpadł w dziką wściekłość, wyrwał miecz tkwiący przy zbroi i
doko�ał rzezi, w której zgi�ęło wielu Krzy�aków wraz z Da�weldem.� Napast�ik został ujarz-
mio�y przez zarzuce�ie �a �iego sieci i wtrąco�y do lochu.� Następcą Da�welda został Zygfryd
de Löwe.� Po �aradzie wysłał dwóch rycerzy, by przedstawili zdarze�ia korzyst�ie dla Zako�u:
de Bergow pojechał do wielkiego mistrza, zaś ulubie�iec �owego komtura, Rotgier, do księcia
mazowieckiego.� Oficjal�a wersja głosiła, �e Krzy�acy szlachet�ie chcieli mu oddać dziewczy-
�ę, którą wzięli za jego córkę, zaś o� doko�ał wśród �ich masakry.�
Nikt �ie mógł uwierzyć w słowa Rotgiera, tym bardziej, �e Krzy�acy widzieli Da�usię
przy księ��ej i �ie mogli jej z �ikim pomylić.� Rotgier �ie ustępował – �ądał zadośćuczy�ie�ia
w postaci przekaza�ia zako��ikom Spychowa i gotów był walczyć z ka�dym, kto oskar�a ryce-
rzy �iemieckich o porwa�ie Da�usi.� Do pojedy�ku wystąpił Zbyszko jako jej mą�.� Na prośbę
księcia Rotgier �apisał do swoich, �e sam domagał się walki.� Na początek potykali się giermko-
wie obu rycerzy (Hlawa poko�ał va� Krista).� Zbyszko zabił toporem Rotgiera, którego ciało
zgodził się odwieźć do Szczyt�a de Lorche.� Dla wszystkich było jas�e, �e to Krzy�acy porwali
Jura�dów�ę.� Zbyszko posta�owił ją i jej ojca wydostać od wrogów.�
Zygfryd de Löwe szalał z rozpaczy po śmierci ukocha�ego brata Rotgiera.� Pod jego
dykta�do uzale��io�y od �iego kat Diederich (wyrwa�o mu kiedyś język) wypalił Jura�dowi
jedy�e oko, wyrwał język i odciął prawą rękę, �eby poło�yć je w trum�ie Rotgiera (Zbyszko
odrąbał mu właś�ie prawe ramię).� Zygfryd udał się z �ajgorszymi zamiarami do wie�y, gdzie
przetrzymywa�o Da�usię, jed�ak po drodze jakaś siła strąciła go ze schodów (to Diederich
mścił się teraz za swoje krzywdy i okalecze�ie Jura�da, chciał ocalić �iewi��ą dziewczy�ę).�
Na �ycze�ie Zbyszka Hlawa (Głowacz) wyjechał do Zgorzelic.� Po drodze odwiedził
Maćka, któremu opowiedział o ostat�ich wydarze�iach, o ślubie Zbyszka, porwa�iu i poszuki-
wa�iu Da�usi.� Przekazał te� 10 ludzi przejętych ze świty Rotgiera po jego poko�a�iu.� Maćko
opowiedział mu miejscowe �owi�y: Zych ze Zgorzelca został zabity strzałą podczas �apadu �a
orszak księcia Przemka, opat stracił pamięć i mowę �a skutek uderze�ia, zaś Jagie�ka pozostała
wol�a.� Zmartwiła się tym, �e Zbyszko się o�e�ił, ale Hlawa starał się uspokoić ją, �e zaraz po
ślubie Da�usię porwa�o i pew�ie �ie uda się jej od�aleźć.�
Maćko posta�owił jechać �a pomoc Zbyszkowi, ale musiał zadbać o Bogda�iec i o
Jagie�kę (teraz był jej opieku�em).� Poprosił �ilka o obro�ę swoich dóbr przed Czta�em.� Te�,
wiedząc o ślubie Zbyszka, liczył �a związek z Jagie�ką i chciał przypodobać się Maćkowi,
więc zgodził się �a propozycję.� Jagie�ka tymczasem pojechała wraz z Maćkiem, po�iewa�
chciała zaopiekować się chorym opatem, jej chrzest�ym.� Z �ią wyruszyła w drogę A�ula Sie-
ciechów�a.� Po drodze podziwiali Sieradz odbudowa�y po z�iszcze�iu przez Krzy�aków w
1��1 r.� i słuchali historii pogromu Łęczycy w tym samym roku.�
~
11
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Opat wyjechał do biskupa do Płocka, ale kiedy podró��i tam dotarli, opat od tygod�ia
�ie �ył.� Uczest�iczyli w pogrzebie.� � testame�cie zapisał bory rycerzom z Bogdańca, część
dóbr klasztorom i opactwu, zaś pozostałe włości – Jagie�ce.�
Na prośbę księ��ej Aleksa�dry Zbyszko otrzymał od Lichte�stei�a list polecający do
wielkiego mistrza, te� jed�ak wyjechał do Gdańska, skąd pla�ował dalsze podró�e.� Maćko,
Hlawa i obydwie pa��y �adal byli w drodze do Zbyszka.� � Brod�icy powiedzia�o im, �e mło-
dy rycerz zjed�ał sobie sympatię brata wielkiego mistrza, Ulryka vo� Ju�gi�ge� (udzielił mu
wsparcia, gdy te� upadał z ko�ia podczas tur�ieju) i udał się do Szczyt�a.�
Maćko i jego towarzysze spotkali �a drodze oślepio�ego �iemowę.� Był to Jura�d ze
Spychowa.� Odprowadzili go do Spychowa i dowiedzieli się, �e Zbyszko wyruszył stamtąd dwa
d�i wcześ�iej �a Żmudź, by z listem polecającym sprawdzać zamki krzy�ackie w poszukiwa-
�iu �o�y.� Maćko wyruszył do Szczyt�a z pismem od księdza Kaleba do tamtejszego kapela�a.�
Po kilku d�iach wysłał Hlawę z wieściami, �e udaje się do księcia �itolda, zaś pa��om �akazu-
je zostać w Spychowie.� Ksiądz w Szczyt�ie powiedział mu o złych zamiarach Zygfryda wobec
Da�usi (zamierzał za�ieść ją zmarłemu Rotgierowi, by wypił jej �iewi��ą krew) i udarem�ie�iu
zbrod�i przez kata �iemowę Diedericha, z którego rąk został okaleczo�y Jura�d.� Odtąd komtur
�ie �iepokoił Da�usi, mówio�o o �im, �e paktował z diabłem.� �edług wszelkich przypuszczeń
Jura�dów�a i Diederich zostali wraz z Zygfrydem zabra�i do zamku w Rag�ecie.� Jagie�ka �a-
kazała Hlawie wracać do Maćka.� Na drogę otrzymał od A�uli Sieciechów�y pątlik (zapi�kę do
włosów), by mógł się z jej imie�iem potykać w walce jak rycerz.� Jagie�ka czule opiekowała się
Jura�dem i była mu osłodą trud�ego �ycia.� Opowiedziała mu �owi�y zasłysza�e od Hlawy.�
Ksią�ę litewski �itold �ajpierw był dla Zako�u wyrozumiały, ale kiedy przebrała się
miara krzywd, sam zaczął wspomagać Żmudź do walki i przygotowywał się do woj�y.� Hlawa
dotarł do obu rycerzy z Bogdańca za Kow�em, który dołączyli tam do �mudzkich sił Skirwo-
iłły.� Posta�owio�o wyprawę �a Nowe Kow�o.� Miejscowi walczyli �a szybkich owłosio�ych
ko�ikach, dobrze biegających w bag�istym tere�ie.� Żmudzi�i to lud ju� prawie schrystia�izo-
wa�y, ale bro�iący się przed wpływami Krzy�aków.�
Chocia� Zbyszko miał odpowied�ie pismo wielkiego mistrza, �ie do wszystkich za-
mków go wpuszczo�o, powołując się �a czas woj�y, kiedy �ie obowiązują takie prawa.� Szcze-
gól�e wra�e�ie zrobił �a �im potę��y Malbork.� Rycerz przewidywał, �e jego �o�a z�ajduje się
w Rag�ecie.� Żmudzi�i �ie potrafili zdobywać zamków, jedy�a �adzieja była w Litwi�ach.� Trze-
ba było czekać �a księcia �itolda.� Po przejściu Niem�a skierowa�o się �a pół�oc.� � bitwie
Zbyszko chciał wziąć �ywcem dla okupu z�acz�ego rycerza, ale był to pa� Fulko de Lorche.�
Był po stro�ie Krzy�aków, po�iewa� przeko�a�o go, �e chodzi o walkę z poga�ami.� Zbyszko
od�iósł się do �iego przyjaź�ie.� �śród pojma�ych spotkał Sa�derusa, od którego zasięg�ął
i�formacji, �e przewo�o�o kogoś (pew�ie Da�usię) w wikli�owej kolebce do leś�ego dworu.�
Byli tam rów�ie� Zygfryd de Löwe, Ar�old vo� Bade� i siostra – słu�ka krzy�acka.� Sa�derus
mówił o smut�ym śpiewie dziewczęcym i próbie pościgu, który udarem�ił Ar�old vo� Bade�.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Uwol�io�y pa� de Lorche obiecał, �e posłu�y za zakład�ika, jeśli będzie taka potrzeba, wie-
rząc, �e Krzy�acy wydadzą za �iego ka�dego, po�iewa� pochodzi ze z�acz�ego rodu.�
Mając tak istot�e i�formacje, Zbyszko zdecydował, �e �ale�y tropić tajem�iczych po-
dró��ych.� Udało się z�aleźć ich w Smolar�i i stoczyć walkę (Maćko oddał sługom poko�a�ego
Zygfryda, pomagał Zbyszkowi w walce z Ar�oldem, Hlawa schwycił słu�kę, która póź�iej
uciekła).� Da�usia była bardzo chora i przera�o�a, �ie poz�ała Zbyszka.� Maćko ocalił od śmier-
ci z rąk Zbyszka okrut�ego komtura de Löwe (posta�owio�o przekazać go Jura�dowi).� Słu�ka
bała się kary (miała zostać odda�a w ręce księcia mazowieckiego), opiekowała się Da�usią i
błagała ją o ocale�ie.� Ar�old – jak się okazało – �ie wiedział o tym, �e Da�usię porwa�o.� Da�o
wiarę jego słowom i rozwiąza�o go.� Maćko i Hlawa podjęli decyzję, �e wrócą do Spychowa i
odwiozą stamtąd Jagie�kę do biskupa do Płocka.�
Słu�ka sprowadziła oddział pod wodzą �olfga�ga vo� Bade� (brata Ar�olda) �a po-
moc.� Doszło do układów, �e Maćko pojedzie do Malborka jako zakład�ik, a Zbyszko przywie-
zie za �iego stosow�y okup.� Tymczasem wyruszył z Da�usią, która ju� go rozpoz�awała, do
Spychowa.� Hlawa poprowadził skrępowa�ego Zygfryda i jeszcze musiał go bro�ić przed ludź-
mi, którzy chcieli się �a �im mścić.� Kiedy dotarł z jeńcem do Spychowa, Jura�d kazał go puścić
wol�o.� Jego podda�i przyjęli jego wolę jak świętą.� Tolima odprowadził Zygfryda do gra�icy
Jura�dowych włości.� Kiedy Niemiec został sam, słyszał ró��e głosy, wpadł w szaleństwo i
powiesił się �a drzewie.� Nad �im szalała burza.� Z�aleźli go �azajutrz udający się do Płocka:
Jagie�ka, Hlawa oraz pachołkowie i pochowali go.�
Za kolej�e dziewięć d�i do Spychowa dotarł orszak z chorą Da�usią, która blisko mia-
sta zmarła.� Jura�d był zupeł�ie załama�y.� Pa� �a Spychowie wysłał Tolimę do księcia do Pło-
cka po odpowied�ie pismo, �eby Zbyszko bezpiecz�ie mógł dostarczyć do Malborka okup.�
Do Spychowa przyjechał pa� de Lorche z wiadomością, �e wiozącego okup Tolimę uwięził
komtur.� De Lorche chciał dać Zbyszkowi kosztow�ości za to, �e został uwol�io�y, jed�ak mło-
dy rycerz �ie przyjął daru.� Tolimę wypuszczo�o, �eby wskazał miejsce, gdzie wcześ�iej ukrył
część okupu, wtedy udało mu się uciec.� Zbyszko spotkał go w gospodzie.� �ieści od Tolimy
bardzo go pocieszyły: Jagie�ka czule opiekowała się Jura�dem.�
Dotarłszy do Płocka, Zbyszko opowiedział ostat�ie zdarze�ia Powale z Taczewa, był
troskliwie przyjęty przez księ��ę A��ę Da�utę, w której orszaku z�alazł Jagie�kę.� Zbyszko otrzy-
mał szczegól�e wyró��ie�ie: miał uczest�iczyć w spotka�iu króla z wielkim mistrzem Zako�u w
Racią�ku (1�02 r.�).� Zjazd te� �ie u�ormował stosu�ków Polski z Krzy�akami.� Dopiero �astęp�e
(1�0� i 1�05) pozwoliły �a odzyska�ie ziemi dobrzyńskiej, ale Żmudź pozostała przy Zako�ie.�
�ielki mistrz Ko�rad vo� Ju�gi�ge� obawiał się ko�sekwe�cji �adu�yć ze stro�y ryce-
rzy Zako�u.� Zbyszko wraz z �im udał się do Malborka (po �iemiecku: Marie�burga) po Maćka.�
Umowa z polskim królem o wymia�ie jeńców zapew�iała mu wol�ość, ale Zbyszko chciał być
ho�orowy i zapłacił ustalo�y okup.� Na �ycze�ie mistrza zwiedzali zamek i uczest�iczyli w
uczcie.� Niemcy demo�strowali swoją siłę i bogactwo, Polacy odpowiadali, �e teraz wa��iejsze
jest �elazo �i� złoto.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Króla �ie było ju� w Płocku, więc rycerze z Bogdańca wyruszyli do Spychowa.� Po
śmierci Jura�da Zbyszko osadził �a dzier�awie w Spychowie Hlawę, sam zaś posta�owił udać
się do walki u boku �itolda.� Maćko i Jagie�ka wyruszyli do swoich włości.� Po drodze załatwi-
li w Płocku sprawy związa�e z testame�tem opata.� Naprzeciw wyjechał im brat Jagie�ki.� Od
�iego dowiedzieli się o śmierci �ilka (podczas zdobywa�ia �iemieckiego kasztelu �a Śląsku
przywaliła go kłoda) i ślubie Czta�a, który trafił �a rezolut�ą i dokuczliwą �o�ę.� Maćko wybrał
się �a pielgrzymkę do grobu królowej Jadwigi, by speł�ić przyrzecze�ie podjęte, gdy cię�ko
chorował.� Zabrał z sobą brata Jagie�ki Jaśka.� Marzył o zbudowa�iu w Bogdańcu kasztelu.�
Przyje�d�ała do �iego Jagie�ka i razem wspomi�ali sprawy z przeszłości i oczekiwali �a po-
wrót Zbyszka.� Maćko zostawił �ilkowi spor�e pola po wykarczowa�iu lasu, o które te� wadził
się daw�iej z opatem.�
� woj�ie o Żmudź między księciem �itoldem a Krzy�akami Zbyszko został ra��y
(złama�e �ebra, obity bok), więc z Czechem i A�ulą pojechał �ajpierw do Spychowa.� Tam
pawie i strusie pióra oddał w ofierze zmarłej Da�usi i jej matce.� �śród zdobyczy były rów�ie�
kosztow�e zbroje.� Zbyszko stale rozmyślał o �o�ie, ale poddawał się stop�iowo urokowi Ja-
gie�ki, która wytrwale się �im opiekowała.� Kiedy układała mu włosy, wyjaś�ili sobie wszystko
i Zbyszko się oświadczył.�
Mał�o�kowie Zbyszko i Jagie�ka zamieszkali w jej dobrach w Moczydołach, tymcza-
sem Maćko budował dla �ich otoczo�y fosą kasztel w Bogdańcu.� Jagie�ka była bardzo gospo-
dar�ą i dobrą dla słu�by pa�ią.� Na świat przyszły bliź�ięta: Jaśko i Maćko.� Sława i zamo��ość
Zbyszka stale wzrastała.� Urodził się kolej�y sy�, Zych.� Po czterech latach budowy powstał
wspa�iały kasztel w Bogdańcu, do którego prze�ieśli się mał�o�kowie z dziećmi, zaś Maćko
pozostał w daw�ym domu.� Rokrocz�ie Zbyszko spraszał �a ucztę sąsiadów.�
Maćko odwiedził Płock, Spychów i dotarł do Malborka, gdzie komturem został Ku�o
Lichte�stei�.� Nie sta�ął o� do walki, powołując się �a urząd, jed�ak Maćko poko�ał jego krew-
�ego i zastępcę.� Po śmierci wielkiego mistrza urząd te� objął jego brat, Ulryk vo� Ju�gi�ge�.�
Po�iewa� �adu�ycia Zako�u stale się zwiększały, zaś Ulryk �ie był tak łagod�y jak Ko�drat, za
którego te� Krzy�acy przywłaszczyli sobie Drezde�ko, mo��a było spodziewać się woj�y.� Ry-
cerstwo zmierzało do walki, m.�i�.� Zbyszko i Maćko, Czta� z Rogowa oraz Jaśko ze Zgorzelic.�
Narrator szczegółowo przedstawia okolicz�ości wybuchu woj�y, przygotowa�ia do bi-
twy pod Gru�waldem, �astęp�ie ukazuje �iektóre sce�y batalistycz�e.� �ojska Jagiełły i �i-
tolda połączyły się, ale przygotowywali się te� Niemcy, którzy z�aleźli sojusz�ików – pod
Świeciem było ich sto tysięcy, dobrze uzbrojo�ych.� Pierwszym sukcesem Polaków było zdo-
bycie fortecy w Dąbrow�ie.� Pa� de Lorche walczył teraz po polskiej stro�ie, po�iewa� z�ał ju�
zwyczaje krzy�ackie a do tego był mę�em Polki – Jagie�ki z Długolasu.� Polacy liczyli wraz
z Mazurami pięćdziesiąt chorągwi, �itold dyspo�ował czterdziestoma, dołączyli się Tatarzy,
Żmudzi�i, Serbowie i Besarabowie.�
O świcie rozstawio�o chorągwie.� Król uczest�iczył w trzech mszach, po�adto był to
Dzień Rozesła�ia Apostołów (15 lipca 1�10 r.�).� Po pierwszym �abo�eństwie otrzymał wiado-
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
mość o �iemieckim wojsku pod Gru�waldem, potem o i��ych chorągwiach.� � trakcie drugiej
mszy stale �adciągali �iemieccy rycerze.� Siły polsko-litewskie były w z�acz�ej liczbie ukryte
w lesie; Krzy�acy mogli obserwować tylko kilka�aście chorągwi.� Ulryk miał prawie pew�ość,
�e zwycię�y.� �ysłał dwóch heroldów z mieczami, by zachęcić Jagiełłę do walki.� Te� �ie tylko
�ie dał się sprowokować, ale odrzekł, �e �ie brakuje mu bro�i, a tę przyjmuje jako zapowiedź
zwycięstwa.� Rycerstwo z Bogurodzicą �a ustach wysypywało się �a plac boju.� Przebieg walki
był pod ko�trolą Zy�drama z Maszkowic.� Niemcy zaczęli od�osić pierwsze sukcesy, m.�i�.�
upadła chorągiew krakowska z orłem w koro�ie, po�iewa� przewrócił się koń Marci�a z �ro-
cimowic, jed�ak szybko Polacy ją odzyskali.� Ksią�ka zawiera opisy wielu bitew i postawy
�ajz�acz�iejszych rycerzy.�
Jagiełło chciał osobiście walczyć, ale powstrzymywa�o go.� Kiedy go okrą�a�o, �ie
mógł dłu�ej czekać, poko�ał w pojedy�ku Dypolda Kikieritz vo� Dieber.� �ielki mistrz zacho-
wywał się w bitwie jak rycerz, walczył do końca i zgi�ął z rąk litewskich.� Ar�old vo� Bade�
został zabity przez Zawiszę, zaś He�ryk, komtur w Człuchowie, chciał uciec, ale zagrodził mu
drogę Zbyszko i wziął go jako jeńca.� Tym razem komtur Lichte�stei� �ie mógł odmówić walki
i zgi�ął poko�a�y przez Maćka z Bogdańca.�
Bitwa pod Gru�waldem stawała się rzezią Krzy�aków.� Uciekających ściga�o i poko-
�ywa�o lub bra�o do �iewoli.� Przy �yciu zostało pięt�astu z siedmiuset krzy�ackich wodzów.�
Czterdzieści tysięcy rycerzy poległo.� � walce zmierzyły się siły pochodzące z dwudziestu
dwu �arodów.� � tym d�iu potęga krzy�acka została �a zawsze złama�a.� Kiedy przed Jagiełłą
poło�o�o ciało Ulryka vo� Ju�gi�ge�, skome�tował to �astępująco: Oto ten, który jeszcze dziś
rano mniemał się być wyższym nad wszystkie mocarze świata. Powieść jest wyrazem hołdu dla
wspa�iałej przeszłości i postawy Polaków wobec przewa�ającej groź�ej siły wroga.�
Narrator dopowiada losy głów�ych bohaterów i zamyka wydarze�ia historycz�e.� Mać-
ko �ył jeszcze długie lata.� Zbyszko doczekał d�ia, gdy Malbork opuścił mistrz krzy�acki, zaś
jego miejsce zajął wojewoda, który wkroczył tam �a czele wojsk polskich, by w imie�iu króla
objąć miasto i tere� a� do Bałtyku.� Jest to �awiąza�ie do ustaleń pokoju w Toru�iu, zawartego
w 1�66 r.� Tym faktem kończy się powieść Krzyżacy.
Czas i miejsce akcji
Powieść historycz�a, jakiej przykładem jest omawia�y utwór, domaga się umiejsco-
wie�ia akcji w ściśle określo�ym czasie i miejscu (zało�e�ia tzw.� realizmu historycz�ego).�
Zdarze�ia przedstawio�e �a kartach Krzyżaków rozgrywają się w czasie ich �ajwiększej potęgi
�a ziemiach polskich – to z�aczy w okresie śred�iowiecza.� Zasad�icza część akcji obejmuje
okres dwunastu lat (1399-1410), �astęp�ie – po przeskoku czasowym – czytel�ik dowiaduje
się, co stało się z głów�ymi bohaterami fikcyj�ymi oraz jakie długodysta�sowe skutki przy-
�iosło poko�a�ie potęgi krzy�ackiej pod Gru�waldem w 1�10 r.� – jest to wspom�ie�ie pokoju
zawartego w Toruniu w 1466 r. i jego ustaleń.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Dla peł�iejszego zobrazowa�ia relacji polsko-krzy�ackich �arrator i bohaterowie �ie-
kiedy przywołują wydarze�ia z przeszłości.� Pokazują o�e, �e relacje z Zako�em �igdy dobrze
się �ie układały, zaś Polacy byli �ieusta��ie �ęka�i prześladowa�iem z jego stro�y.� Osiedle�i
�a polskich tere�ach rycerze �iemieccy stop�iowo wypierali rodzimą lud�ość, wy�iszczali i
wykorzystywali w bezwzględ�y sposób, bogacąc się jej kosztem i wzmac�iając swoją pozycję.�
Lata 1�99-1�10 �ie są przedstawio�e z jed�akową szczegółowością.� Narrator zwraca
wiele uwagi �a fakty historycz�e, ale rów�ie� dba o zapreze�towa�ie losów postaci fikcyj�ych.�
� ciągu pierwszych dwu lat pokaza�e są więc szczęśliwe i tragicz�e chwile z �ycia Zbyszka
z Bogdańca i Da�usi Jura�dów�y.� Kolej�y etap osobistych losów tego bohatera jest ukaza�y
bardziej pobie��ie, po�iewa� �a pla� pierwszy wysuwają się wydarze�ia historycz�e, w któ-
rych uczest�iczy rów�ie� Zbyszko.� Jest to ju� czas jego związku z Jagie�ką Zychów�ą.� Rodzą
się kolej�i potomkowie, Maćko buduje dla młodych kasztel w Bogdańcu, zaś Zbyszko rozwija
�ycie rodzi��e, buduje swoją pozycję bogatego pa�a oraz wyrusza �a bój i stacza zwycięskie
pojedy�ki.� Oczywiście kulmi�acją wydarzeń w pla�ie historycz�ym jest bitwa pod Grunwal-
dem 15 lipca 1410 r.
Trud�o jed�oz�acz�ie określić miejsce akcji, po�iewa� często bohaterowie przemiesz-
czają się, szukając przygód, podró�ując, załatwiając ró��e sprawy.� Zasad�iczo jest to obszar
Polski, ró��e miasta i wsie oraz tere�y pomiędzy �imi, lasy, drogi.� Są wśród �ich te� miejsca
z�aczące dla �aszych dziejów �arodowych: zamek �a �awelu, katedra, opactwo be�edyktyń-
skie w Tyńcu, zamki krzy�ackie, zwłaszcza potę��a budowla w Malborku, po�adto Szczyt�o,
podmokłe tere�y Żmudzi i tamtejsze grody, wreszcie pole gru�waldzkie.� Mo��a poz�ać śred-
�iowiecz�e metody walki, umoc�ie�ia w postaci warow�ych zamków, styl �ycia dworu kró-
lewskiego (Kraków) i ksią�ęcego (Ciecha�ów), przecięt�ych rycerzy (Bogda�iec, Zgorzelice),
którym �iekiedy brakuje podstawowego wyposa�e�ia domowego, dworek myśliwski, gdzie
spotykają się uczest�icy polowa�ia.�
�ymie�io�e wy�ej przykłady świadczą o tym, �e autor szeroko �akreślił tło zdarzeń,
zadbał o to, �eby czas i miejsca akcji były dostosowa�e do przedstawia�ych zagad�ień, �eby
motywowały i tłumaczyły zachowa�ia bohaterów.� Z czasem i miejscami akcji wią�e się te�
zastosowa�ie stylizacji językowej – archaizacji i stylizacji środowiskowej.� Dzięki �im tym
bardziej zauwa�a się charakter i sce�erię zdarzeń oraz przy�ale��ość sta�ową postaci.� Dwor�e
wyra�e�ia i zachowa�ia wyró��iają ludzi związa�ych z rodzi�ą królewską lub ksią�ęcą i osoby
im towarzyszące (dwór, orszak), pole walki jest z kolei tere�em zmagań rycerskich, pojedy�-
ków, podczas których ujaw�ia się kultura rycerska wraz z zasadami postępowa�ia – tzw.� eto-
sem rycerskim.� Rycerskie zwyczaje obowiązują rów�ie� w relacjach z damami, stąd odpowied-
�ie formy zachowań i charakterystycz�e zwroty.� Archaizowa�y język postaci pozwala dobrze
odczuć klimat czasu akcji, problemy i codzie��e sprawy tego okresu.� ��osi rów�ie� wiele w
zakresie wiedzy historycz�ej: mo��a poz�ać �azwy bro�i, eleme�tów ry�sztu�ku bojowego,
części strojów, itp.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Historia w powieści
Sie�kiewicz zapropo�ował czytel�ikom popularyzatorską, łatwą do przyswoje�ia, lite-
racką wersję odległych w czasie wydarzeń historycz�ych, w których – obok postaci fikcyj�ych
– wzięli udział bohaterowie z przeszłości.� Dzięki fascy�acji dziejami �arodowymi oraz stu-
diami odbytymi �ad epoką śred�iowiecza przed przystąpie�iem do pisa�ia dzieła autor mógł
odpowied�io wykorzystać zdobytą wiedzę, więc powieść ma rów�ie� walory i�formacyj�e.�
Na jej podstawie mo��a poz�ać relacje między Polakami i Krzy�akami �a początku XV w.�
oraz poprzedzające je i �astępujące po �ich zdarze�ia.� Mo��a dowiedzieć się, jak wyglądali
�iemieccy rycerze zako��icy oraz jak postępowali.� Podob�e wiadomości dotyczą Polaków,
a tak�e Żmudzi�ów, Litwi�ów oraz – w m�iejszym stop�iu dzikich ludów �schodu, którzy
wspomagali �itolda, a tym samym i Jagiełłę w decydującej bitwie z Zako�em.� Istot�e jest
szeroko zakrojo�e tło zdarzeń, po�iewa� autor zatroszczył się o �ajdrob�iejsze szczegóły co-
dzie��ego �ycia i starał się je oddać z �ajwiększym pietyzmem.�
� ka�wę wydarzeń historycz�ych zostały wkompo�owa�e losy postaci fikcyj�ych – a
więc są to osoby wykreowa�e zgod�ie z duchem czasu akcji – rycerze, giermkowie, córki ryce-
rzy, posiadacze wielkich włości, rywale o rękę dziedziczki z�acz�ej fortu�y, pa��y z otocze�ia
ksi�ej A��y Da�uty itd.�
Powieść jest istot�ym źródłem i�formacji �a temat Zako�u Szpitala Najświętszej Marii
Pa��y, powstałego w 1190 r.�, działającego jako zako� rycerski, mający za zada�ie krzewie�ie
zasad chrześcijaństwa wśród poga�.� Na tere� Polski Krzy�acy zostali sprowadze�i przez Ko�-
rada Mazowieckiego do walki z Prusami i osiedlili się �a �ada�ej im jako le��o ziemi cheł-
mińskiej.� Szybki rozwój Zako�u doprowadził do umoc�ie�ia ich pozycji �a �aszych tere�ach,
ale i �a i��ych ziemiach, przede wszystkim stworzyli o�i swoje państwo w I�fla�tach.� Prag�ęli
podbić Żmudź, w latach 1�09-1�10 zagar�ęli Pomorze Gdańskie, prowadzili politykę terroru,
oszustwa, siali �a podbitych i �ęka�ych sąsied�ich ziemiach strach i z�iszcze�ie.� � sytuacji
powa��ego zagro�e�ia, �a mocy u�ii w Krewie zawartej w 1�85 r.�, Polska i Litwa miały działać
wspól�ie, stawiając opór Krzy�akom.� Jagiełło poślubił Jadwigę i został królem Polski, przyj-
mując wraz z �arodem litewskim chrzest.�
U�ia z Litwą przetrwała trud�e próby, Krzy�acy �adal �ękali oba �arody, a� ostatecz�ie
doszło w 1�09 r.� do woj�y, której ce�tral�ym wydarze�iem była bitwa �a polach Gru�waldu,
stoczo�a 15 lipca 1�10 r.� Obydwie stro�y ko�fliktu były wspiera�e przez dodatkowe siły, ale
wbrew oczekiwa�iom Krzy�acy po�ieśli druzgocącą klęskę i po �iej �ie mogli ju� odbudować
daw�ej pozycji.� Kres wszelkim wątpliwościom i ko�fliktom poło�ył pokój zawarty w Toru-
�iu w 1�66 r.�, �a mocy którego po trzy�astu latach woj�y Polska odzyskała ziemie utraco�e
�a rzecz Krzy�aków: Pomorze z Gdańskiem i Toru�iem, ziemię chełmińską, michałowską,
Malbork, Elbląg, �armię.� Zako� zatrzymał część Prus z Królewcem, ale został wobec Polski
le��ikiem, wielki mistrz zobowiąza�y był do składa�ia hołdów polskiemu władcy.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Poza �ajwa��iejszym wydarze�iem w trud�ych relacjach polsko-krzy�ackich, to z�a-
czy bitwą pod Gru�waldem, Sie�kiewicz ukazuje w powieści okolicz�ości, w jakich Krzy�acy
doszli do potęgi �a tych tere�ach, metody ich działa�ia, swoistą „etykę rycerską”, która zasad-
�iczo rozmija się z powszech�ie obowiązującymi rygorami etosu, spryt, przebiegłość, drob�e
bitwy i ko�flikty pojedy�czych rycerzy.� Po�adto zostały przedstawio�e eleme�ty codzie��ego
�ycia w zamkach krzy�ackich, �p.� uczty, zjazdy w sprawach politycz�ych, wie�a, gdzie prze-
trzymywa�o uwięzio�e osoby, zabezpiecze�ia obro��e (�p.� fosa i most zwodzo�y).� Podob�e
szczegóły dotyczą polskich zamków, kościołów, dworów.�
� sce�erię prze�iesio�ą z odległego śred�iowiecza autor wkompo�ował losy bohate-
rów, wśród których z�aleźli się z�a�i z historii królowie, ksią�ęta, wielcy mistrzowie Zako�u,
komturowie zamków oraz walecz�i rycerze.� Są to czasy pa�owa�ia �ładysława Jagiełły, który
został przedstawio�y jako szlachet�y mo�archa, zdruzgota�y śmiercią córki i �o�y (królowa
Jadwiga uz�a�a póź�iej za świętą) oraz jako sza�ujący prawo, ale te� zdol�y do wybacze�ia i
miłosierdzia (sprawa kary śmierci dla Zbyszka) a tak�e jako walecz�y wódz oraz dobry stra-
teg (bitwa pod Gru�waldem) a przy tym prawy chrześcija�i�.� Dość blisko przedstawio�y jest
dwór księcia Ja�usza Mazowieckiego i jego �o�y A��y Da�uty – osób szlachet�ych, pięk�ych
duchowo, ale bezkompromisowych względem krzy�ackich �apaści i oszustw.� Mówi się tu o
z�aczących rycerzach, m.�i�.� o Powale z Taczewa, Zy�dramie z Maszkowic czy Zawiszy z Gar-
bowa (zwa�ego Czar�ym).�
Losy postaci fikcyj�ych krzy�ują się z kolejami �ycia bohaterów historycz�ych, stąd
te� historia została obudowa�a fikcją literacką (por.� paragraf dotyczący cech powieści histo-
rycz�ej).� Pisarz wło�ył w usta osób z�a�ych z historii kwestie ko�iecz�e do powiąza�ia faktów
z fikcją, a więc „uzupeł�ił” ich biografie o wydarze�ia i wypowiedzi, które �ie miały miejsca
w rzeczywistości.� Nie kłóci się to jed�ak z ogól�ym zało�e�iem, �e zasad�icze i�formacje o
osobach i faktach historycz�ych, umiejscowie�ie ich w czasie, wskaza�ie ogól�ych prawideł
relacji polsko-krzy�ackich to eleme�ty pokaza�e prawdziwie, zgod�ie z powa��ymi przekaza-
mi i dokume�tami.�
Mo�liwość bli�szego zapoz�a�ia się z wybra�ymi postaciami historycz�ymi daje kolej-
�y paragraf �i�iejszego rozdziału.�
Bohaterowie
Powieść Krzyżacy zalud�iają licz�e zastępy bohaterów.� Ze względu �a szczupłość miej-
sca przedstawimy bli�ej tylko postaci wybra�e, istot�e dla toku akcji i w pla�ie wydarzeń
historycz�ych.� Na początku preze�tujemy postaci fikcyjne, wymyślo�e przez autora, których
udział w przebiegu zdarzeń jest �ajbardziej widocz�y.� Chocia� są wy�ikiem i�we�cji twórczej
Sie�kiewicza, �ie odbiegają od sposobu myśle�ia i postępowa�ia ówczes�ych ludzi.� Następ�ie
uka�emy bohaterów historycznych, zgod�ie z ich wizeru�kiem powieściowym, a więc z ele-
me�tami doda�ymi przez pisarza do sylwetek poz�a�ych ze źródeł.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Zbyszko z Bogdańca to bohater ukaza�y w rozwoju od kilku�astolatka, zapalczywego,
peł�ego e�tuzjazmu do walki, przez dojrzewa�ie �a skutek miłości do Da�usi i cierpie�ia oraz
hartowa�ie się w walce do �yciowej stabilizacji w �yciu rodzi��ym (mał�eństwo z Jagie�ką) w
Moczydołach i Bogdańcu.� Zbyszko od początku zadziwiał wielką spraw�ością i siłą fizycz�ą.�
Marzył o tym, �eby zostać rycerzem jak jego stryj, Maćko.� Razem z �im jako giermek poszu-
kiwał przygód, zdobywał łupy, które miały przyczy�ić się do pom�o�e�ia dóbr rodzi��ych i
stworze�ia dobrych waru�ków do rozwoju rodu Gradów.� Narrator przedstawia go w ró��ych
sytuacjach: w wątku miłos�ym z Da�usią a potem z Jagie�ką, w walkach, podczas poszukiwa-
�ia porwa�ej �o�y, opieki �ad chorym stryjem, w relacjach z Sa�derusem i z Krzy�akami.�
Młodzieńczy e�tuzjazm do rycerskiego losu wzmaga się jeszcze bardziej, gdy Zbysz-
ko poz�aje pięk�ą dwu�astolet�ią Da�usię, córkę mo��ego pa�a �a Spychowie.� Ślubuje jej
zdobycie pawich czubów (Krzy�acy zdobili �imi hełmy), co miało być z�akiem współczucia
– pa��a straciła matkę z rąk rycerzy Zako�u.� Odtąd traktuje Da�usię jak damę swego serca,
stale o �iej myśli, wzdycha do �iej, prag�ie jej szczęścia.� Dość szybko popada w kłopoty, chcąc
jak �ajszybciej zdobyć owe pawie czuby – jest więc młodzikiem gwałtow�ym, spo�ta�icz�ym,
�ieopa�owa�ym.� Brak szacu�ku dla posła krzy�ackiego mo�e kosztować go �ycie.� Z opresji
ratuje go ukocha�a Da�usia, której odtąd Zbyszko jest dłu��ikiem.� Zachowuje się �iekiedy
zabaw�ie i �aiw�ie, �p.� gdy zawiesza w ró��ych miejscach tablicę z wyzwa�iem �a pojedy�ek
ka�dego, kto �ie chciałby przyz�ać pierwszeństwa Da�usi wśród i��ych kobiet.� Odwa��ie bro-
�i księ��ej i zarazem Da�usi przed atakiem tura podczas polowa�ia i osłabio�y od�iesio�ymi
ra�ami bierze z �ią ślub przed rozsta�iem (Da�usia została wezwa�a przez Jura�da do Spycho-
wa, a �aprawdę wywabio�a przez Krzy�aków, którzy zapla�owali porwa�ie).�
Dojrzałość i odwaga Zbyszka oraz jego uczucie do �o�y �ajbardziej ujaw�iają się pod-
czas poszukiwa�ia jej i odbicia Krzy�akom.� Nie waha się chodzić do zamków krzy�ackich,
starać o wsparcie ze stro�y wielkiego mistrza, jest zapobiegliwy, przewidujący ró��e mo�liwe
posu�ięcia przeciw�ika.�
Zbyszko jest te� troskliwym opieku�em Maćka.� Nara�a dla �iego �ycie, �eby zdobyć
�iedźwiedzie sadło (lek), pielęg�uje chorego, a wcześ�iej �ie zgadza się, �eby Maćko zastąpił
go w lochach i zgi�ął za �iego.� Podob�ie jak Maćko, Zbyszko pla�uje rozbudowę Bogdańca,
zdobycie łupów, które pozwoliłyby zrealizować te pla�y.� Jest wier�y Da�usi, ale potem dość
szybko decyduje się �a mał�eństwo z Jagie�ką, po�iewa� zale�y mu �a przedłu�e�iu rodu
Gradów.� Na skutek pogmatwa�ych kolei losu Zbyszko staje się gospodarzem wielkich włości.�
Jura�d powierza mu opiekę �ad Spychowem, mał�eństwo z Jagie�ką w�osi Zgorzelice, Mo-
czydoły, dziedzictwo po opacie i tere�y przyległe, zaś jedy�ym dziedzicem Bogdańca i okolic
jest o� sam.� Pod ko�iec powieści wyjaś�ia się, �e jest to dobry gospodarz, troszczy się o lud i
czeladź, a tak�e o dobre relacje z sąsiadami rów�ymi sta�em (rokrocz�e uczty).�
Zbyszko stał się spraw�ym w walce rycerzem i został pasowa�y po ocale�iu �ycia
ksi�ej A��y Da�uty �a polowa�iu.� Trudy poszukiwa�ia porwa�ej Da�usi, licz�e pojedy�ki
zahartowały go w boju i wzmoc�iły jego mięś�ie oraz odpor�ość psychicz�ą.� Te atuty były mu
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
bardzo przydat�e w bitwie pod Gru�waldem, gdzie okazał się �iezmordowa�ym, walecz�ym,
odwa��ym bojow�ikiem.�
Jako rycerz Zbyszko przestrzegał obowiązujących zasad postępowa�ia, zawsze ho�o-
rowo stawał do walki, bił się w pojedy�kach, �ie stosował podstępów, pamiętał o damie serca i
da�emu jej przyrzecze�iu, god�ie traktował i��ych rycerzy, tak�e poko�a�ych.� Nie zapom�iał
o Da�usi, mimo starań Maćka, Zycha i opata, który chciał go zwol�ić ze ślubowa�ia da�ego jej
w gospodzie.� Działa szybko (podejmowa�ie decyzji, tempo walki), odpowiedzial�ie, rozwa�-
�ie.� Jest dobrze zbudowa�y i wyćwiczo�y.� Dba o rodzi��e i�teresy i zyski oraz o przyszłość
rodu.� Pamięta o Bogu i Jemu powierza �ajtrud�iejsze sprawy.� Jest przy tym mę�czyz�ą deli-
kat�ym, wra�liwym, wręcz subtel�ym w ko�taktach z Da�usią, praktycz�ym i rzeczowym w
relacjach z Jagie�ką, darzy stryja Maćka sy�owskim uczuciem i jest mu posłusz�y.�
Maćko z Bogdańca to starszy wiekiem rycerz, �iski, krępej budowy, a przy tym sil�y i
e�ergicz�y.� Ubolewa �ad wy�iszcze�iem rodu Gradów pod Płowcami i marzy o o�e�ku Zbysz-
ka i �owych dziedzicach.� Maćko jest praktycz�y, �ąd�y łupów i zysków.� �yprawy rycerskie
traktuje jako okazję do wzbogace�ia się.� Nie myśli przy tym o sobie, ale raczej o zapew�ie�iu
Zbyszkowi i jego przyszłej rodzi�ie god�ych waru�ków �ycia.� Kieruje się kodeksem rycerskim
i staje �a ka�de wezwa�ie ojczyz�y.� Gotów jest słu�yć swoją osobą w szuka�iu pomocy dla
Zbyszka oskar�o�ego o �apaść �a posła, a �awet oddać �ycie zamiast �iego.� Rozumie jed�ak
wymaga�ia prawa i dobrych stosu�ków z Niemcami i godzi się �a wyrok śmierci.� �obec bra-
tańca jest czułym opieku�em, ale te� bywa �yczliwie burkliwy, skło��y do krytyki, szorstki i
sta�owczy.�
Maćko jest odwa��y i walecz�y.� Potrafi radzić sobie z sil�ym bólem, a �awet sam wy-
rywa metalowy zadzior tkwiący w ciele.� Jest człowiekiem religij�ym, odwołuje się do Boga i
jemu powierza swój los w chorobie, zaś po powrocie do zdrowia podejmuje trud pielgrzymki
do grobu królowej Jadwigi, po�iewa� ślubował to wcześ�iej.� � walce jest pełe� e�ergii, ma
du�o siły i sprytu.� Pomaga Zbyszkowi w szuka�iu Da�usi, doradza, słu�y doświadcze�iem.� Na-
prawdę jed�ak sprzyja związkowi bratańca z Jagie�ką i stara się go do tego skło�ić, po�iewa�
uwa�a, �e to będzie dla �iego dobre rozwiąza�ie, po�adto pozwoli �a połącze�ie sąsiadujących
majątków i zapew�i ciągłość rodu (Jagie�ka jest oce�ia�a przede wszystkim jako kobieta sil�a,
zdrowa, o dobrej budowie ciała sprzyjającej rodze�iu dzieci oraz jako osoba gospodar�a i trosz-
cząca się o dom).� Maćko bywa te� dowcip�y, czasem rubasz�y, ale zawsze pełe� �yczliwości
dla bliskiego mu Zbyszka.�
Jurand ze Spychowa jest z�a�y jako groź�y mściciel krzywd doz�a�ych od Krzy-
�aków.� Sam został doświadczo�y cierpie�iem, gdy w potwor�ych torturach zgi�ęła z ich rąk
jego �o�a.� Odtąd ścigał ka�dy przejaw złego zachowa�ia rycerzy Zako�u czy wkrocze�ia �a
jego tere�y.� Oddał jedy�ą córkę, Da�usię, �a dwór księ��ej A��y Da�uty, �eby była bezpiecz-
�a i �abrała ogłady, �atomiast sam realizował swój program zemsty �a Krzy�akach, szukając
okazji do walki.� Jako pa� �a Spychowie Jura�d ma wielkie powa�a�ie u mieszkańców grodu,
jest ich dobrym opieku�em.� Jest to rycerz wytrwały w boju, dobrze zbudowa�y, przewidujący
~
10
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
posu�ięcia przeciw�ika.� Nie i�teresują go zyski material�e, walczy �ie dla łupów, ale dla idei
– �ie potrafi zapom�ieć doz�a�ych krzywd.� Potrafi być bezwzględ�y i gwałtow�y, dla Krzy-
�aków �ie ma litości.� � stosu�ku do Da�usi jest czułym ojcem, który dla bezpieczeństwa i
odzyska�ia włas�ego dziecka wyrzeka się dumy i z pokorą wyko�uje krzy�ackie rozkazy.� Ura-
�o�y okrucieństwem i po�i�e�iem, kiedy �ie oddają mu córki, a o� �ie ma wątpliwości, �e jest
przetrzymywa�a w Szczyt�ie, doko�uje potwor�ej rzezi, za co zostaje dotkliwie okaleczo�y
(wypale�ie jedy�ego oka, wyrwa�ie języka).� Na ko�iec – po doz�a�iu upokorze�ia i cierpie�ia,
Jura�d radykal�ie zmie�ia swoją postawę wobec Krzy�aków, staje się człowiekiem zdol�ym
do wybacze�ia wi� �ajwiększemu oprawcy.� Dotychczasowe rozpamiętywa�ie się w zemście
ustępuje pokorze, łagod�ości i wycisze�iu.� U podstaw tego zachowa�ia le�y wiara w Boga.�
Puszczając wol�o Zygfryda de Löwe, Jura�d od�osi �ad �im zwycięstwo moral�e.� Od g�iewu
i brutal�ej zemsty przechodzi do miłosierdzia i wybacze�ia.�
Danusia Jurandówna, dwu�astolet�ia córka Jura�da ze Spychowa, jest peł�ą dziew-
częcego uroku ślicz�ą dziewczy�ą.� Przebywa �a dworze księ��ej A��y i jest jej ulubie�icą.�
Pięk�ie śpiewa i gra �a lut�i, wzbudzając powszech�y podziw.� Jest osobą o delikat�ych rysach
twarzy i zgrab�ej sylwetce.� �cześ�ie doświadczyła cierpie�ia – jej matkę zamordowali Krzy-
�acy.� Nie mogła być w stałym ko�takcie z ojcem, który szukał �a oprawcach zemsty.� Opie-
kę �ad �ią sprawowała dobra, wyrozumiała, czuła księ��a.� Niewi��ość i uroda Da�usi ujęły
Zbyszka z Bogdańca ju� przy pierwszym spotka�iu, dlatego ślubował jej zdobycie pawich
czubów (poko�a�ie Krzy�aków).� Da�usia darzy Zbyszka plato�icz�ym uczuciem.� Jest bardzo
młoda, ale w imię miłości gotowa �a odwa��e decyzje – ratuje Zbyszka przed ścięciem, odwo-
łując się do tradycyj�ego sposobu i �a oczach wielu świadków wyz�aje mu uczucie, stwierdza-
jąc: Mój ci jest! Mój ci jest! Po porwa�iu przez Krzy�aków doświadczyła wiele bólu i po�i�e�ia
– mo��a się tego domyślać, skoro zostaje odbita wrogom w cię�kim sta�ie.� Osłabio�a choro-
bą, przera�o�a, doprowadzo�a �a skraj wytrzymałości psychicz�ej umiera przed dotarciem
do Spychowa.� Postać ta została wykreowa�a przez Sie�kiewicza �a pięk�ą, �iewi��ą ofiarę
bezwzględ�ych oprawców, jest wzruszająca i wzbudza współczucie oraz g�iew �a Krzy�aków.�
Jest przeciwieństwem Jagie�ki Zychów�y.� Da�usia jest uosobie�iem delikat�ości, dziecięcej
prostoty, jest łagod�a, miła, cicha.�
Jagienka Zychówna ze Zgorzelic jest dobrze wychowa�ą pa��ą, córką rycerza.� Pod
�ieobec�ość ojca gospodar�ie i odpowiedzial�ie zarządza całym dobytkiem.� �ykorzystuje do
tego wrodzo�ą e�ergię i zdobyte umiejęt�ości, które zwykle potrzeb�e są mę�czyz�om.� Świet-
�ie jeździ ko��o, strzela z kuszy, potrafi polować.� Po�adto zajmuje się czy��ościami typowo
kobiecymi: dogląda spraw domowych, kuch�i, garderoby.� Ma zmysł praktycz�y, jest spraw�a
w działa�iu, ko�kret�a w rozmowie.�
Pa��a ze Zgorzelic cieszy się powodze�iem u młodych mę�czyz�.� Jest dobrą ka�dy-
datką �a �o�ę �ie tylko ze względu �a to, �e odziedziczy majątek Zycha, ale rów�ie� z powodu
wyjątkowej urody.� Jest dobrze zbudowa�a, ma wdzięk krzepkiej zdrowej dziewczy�y, rumia�ą
cerę, regular�e rysy, miłą powierzchow�ość.� Jej adoratorzy, Czta� i �ilk, �ie są jed�ak bliscy
~
11
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
jej sercu, po�iewa� wielkie wra�e�ie zrobił �a �iej Zbyszko z Bogdańca.� Jagie�ka ubolewa �ad
tym, �e jej ukocha�y �ie i�teresuje się �ią, rozumie jed�ak, �e skoro związał się z Da�usią ze
Spychowa, o�a �ie mo�e mu przeszkadzać.� Jest smut�a i powa��a, z god�ością przyjmuje swój
los.� Na dworze księ��ej zdobywa ogładę towarzyską, potrafi ład�ie się ubrać, zwraca �a siebie
uwagę stylem bycia.�
�ielkie serce i dobroć Jagie�ka okazuje skrzywdzo�emu przez Krzy�aków Jura�dowi
ze Spychowa.� Opiekuje się �im jak córka, czule pielęg�uje i pociesza.� Otacza rów�ie� opieką
Zbyszka: świadczy mu pomoc, gdy po walkach wraca z Maćkiem do Bogdańca (przesyła �a-
czy�ia, pościel, po�ywie�ie), ratuje przed atakiem �iedźwiedzia, �yczliwie wspomaga dobrym
słowem po śmierci Da�usi.�
Jagie�ka długo czeka �a swoje szczęście u boku Zbyszka, ale jej cierpliwość zostaje
�agrodzo�a.� Jest dobrą gospodar�ą �o�ą, która przysparza mu kolej�ych potomków.� � te� spo-
sób speł�ia rów�ie� marze�ia Maćka o przedłu�e�iu rodu Gradów.� Pozostaje okazem zdrowia
i wital�ości, chocia� z czasem �abiera obfitszych kształtów.�
Postawa średniowiecznego rycerza
Powieść Krzyżacy ukazuje czasy śred�iowiecza, kultury rycerskiej, walk prowadzo-
�ych zgod�ie z obowiązującym etosem.� Zwyczaje te Polacy przejęli z Zachodu i rzetel�ie ich
przestrzegali.� Rycerze musieli speł�iać podstawowe waru�ki: mieć odpowied�ie urodze�ie,
spraw�ość fizycz�ą, utrzymywać ko�ia i mieć odpowied�ie wyposa�e�ie bojowe.� Byli to sil�i
mę�czyź�i, zdol�i z odpowied�ią szybkością władać cię�kim mieczem.� �alczyli w zbrojach
i szyszakach, osła�iali się tarczą.� Miecz był dla �ich bardzo ce��ym przedmiotem i �iekiedy
�adawa�o mu imię włas�e.�
Rycerze musieli przestrzegać obowiązków wasala i �a ka�de wezwa�ie pa�a �atych-
miast stawiać się do boju.� � tym celu podtrzymywali ko�dycję fizycz�ą i spraw�ość ruchową,
biorąc udział w tur�iejach i polowa�iach.� � czasie pokoju zazwyczaj opiekowali się swoimi
posiadłościami ziemskimi lub uczest�iczyli w �yciu dworskim.�
Rycerz był patriotą, dlatego zawsze walczył, gdy ojczyz�a była w potrzebie, ale te�
wyruszał w dalekie stro�y, by szukać przygód, pojedy�ków, woje� i zdobywać doświadcze�ie
oraz łupy, dzięki którym pom�a�ał swój majątek.� Był to chrześcija�i�, który pamiętał o Bogu
i a�ga�ował się w wyprawy krzy�owe, czyli �awraca�ie poga� przy pomocy miecza.� Był kar-
�ym sługą wobec swojego pa�a.� Był zawsze ho�orowy, uczciwy, odwa��y, opiekuńczy wobec
słabszych i kobiet, �ie poddawał się, walczył do końca, �ie cofał raz da�ego słowa i dotrzymy-
wał zobowiązań.�
Najbardziej z�a�e w literaturze sylwetki rycerzy (postaci historycz�e oraz fikcyj�e) to
hrabia Rola�d, tytułowy bohater fra�cuskiego eposu Pieśń o Rolandzie, Maćko, Zbyszko, pa�
de Lorche z Krzyżaków oraz Lo�gi�us Podbipięta z Ogniem i mieczem H.� Sie�kiewicza (sie-
dem�astowiecz�y �oł�ierz respektujący zasady rycerskie), szlachet�a sylwetka błęd�ego ry-
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
cerza Do� Kichota, �aśladującego w póź�iejszym czasie (barok) wzory rycerskie, z powieści
Cerva�tesa (Don Kichot).� Ruch harcerski wykorzystuje przykład sły��ego Zawiszy Czar�ego.�
Na podstawie zachowa�ia rycerzy z Bogdańca mo��a stwierdzić, �e polscy rycerze
przestrzegali obowiązującego etosu.� Zawsze byli gotowi i chęt�i do walki, �ie stosowali zasa-
dzek i podstępów, ale potykali się w pojedy�kach.� Zdobywali łupy i zabierali jeńców, którzy
mieli pom�o�yć siłę roboczą w ich majątkach.� Sza�owali posłów (raz zasadę tę złamał Zbysz-
ko, ale wtedy jeszcze �ie był pasowa�y �a rycerza).� Zbyszko – jak i��i rycerze – prag�ął mieć
damę serca, którą została Da�usia.� Obowiązywał wówczas dwor�y, pełe� usza�owa�ia model
zachowa�ia się wobec kobiet.� Z myślą o damie serca rycerz zdobywał ró��e trofea, poko�ywał
wrogów, sławił jej imię i urodę.�
Żeby uzyskać status rycerza, trzeba było speł�ić określo�e waru�ki i długo starać się o
uz�a�ie.� Ka�dydat słu�ył �a dworze bogatego pa�a, �ajpierw jako paź, a potem giermek.� Na-
bierał odpowied�ich ma�ier i zdobywał potrzeb�e umiejęt�ości.� Zazwyczaj dopiero po ukoń-
cze�iu dwudziestu lat był pasowa�y �a rycerza.� Jeśli wcześ�iej zasłu�ył się czymś wyjątko-
wym, zaszczyt te� spotykał go w młodszym wieku.�
� śred�iowieczu rycerz �ajczęściej ubra�y był w skórza�y kubrak i buty z byczej skó-
ry, �osił miedzia�y pas z klamer, zaś włosy miał zebra�e w pątlik (siateczka ozdobio�a pacior-
kami).� Podczas walki ciało chro�ił metalowy pa�cerz, po�adto rycerz miał kolczugę, hełm z
przyłbicą (mo��a ją było pod�osić), ochro��e �aramie��iki i �agole��iki oraz rękawice.� Tra-
dycyj�a broń rycerza to kopia, miecz albo kusza, czasem topór lub sztylet.�
Spośród bohaterów powieści Krzyżacy �ajwier�iej zasad rycerza przestrzega Zbyszko
z Bogdańca.� Maćko jest �ąd�y zysku, lubi się przechwalać sukcesami w walce i zdobytymi
łupami.� Do peł�ego obrazu ideal�ego rycerza wraca po cię�kich przejściach osobistych Jura�d
ze Spychowa.� Bardzo efektow�ym i elega�ckim mę�czyz�ą w stylu bycia jest Fulko de Lorche.�
Krzy�acy są odwa��i i walecz�i, ale często odstępują od obowiązującej etyki: u�ywają podstę-
pu, porywają ludzi, oszukują, wykorzystują swoją przewagę przeciwko słabszym, �ie sza�ują
polskich rycerzy.�
Ocena postępowania Krzyżaków
Zako� rycerski zwa�y Krzy�akami został powoła�y do krzewie�ia chrześcijaństwa
wśród poga�.� �ykorzystując oficjal�ą misję, zako��icy zajmują coraz większe obszary �a tere-
�ach Polski i Litwy, podporządkowują sobie miejscową lud�ość, którą wy�iszczają i ograbiają.�
Oskar�ają Polaków o działa�ie �a szkodę Zako�u i coraz bardziej umac�iają swoją pozycję,
korzystając ze wsparcia autorytetu papie�a i mo��ych rodów Europy.�
Bezkar�ość Krzy�aków sprawia, �e coraz częściej stosują i�trygi, zabójstwa, porwa�ia,
kłamstwa.� He�ryk Sie�kiewicz przedstawia rycerzy �iemieckich jako bezwzględ�ych, pod-
stęp�ych, chciwych, �ieuczciwych, obłud�ych i cy�icz�ych.� Są o�i brutal�i, okrut�i, bez ogra-
�iczeń stosują przemoc, często grzeszą pychą i kierują się �ie�awiścią.� Oce�a �iemieckich za-
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
ko��ików w powieści Sie�kiewicza jest oparta �a opi�iach �arratora i wielu bohaterów, jed�ak
�ajbardziej przemawiają drastycz�e fakty.� Przejawem �ajwy�szego okrucieństwa jest po�i�e�ie
i okalecze�ie Jura�da, spale�ie wsi, porwa�ie Da�usi.� Czytel�ik zostaje wprowadzo�y wraz z
bohaterami za mury krzy�ackich zamków, mo�e obserwować postępowa�ie Niemców i śledzić
ich zbrod�icze pla�y.� Bez trudu mo��a dostrzec licz�e odstępstwa od zasad dekalogu.� Takimi
sposobami Zako� stał się potęgą, miał du�e z�acze�ie w dziedzi�ie ha�dlu w Europie oraz
w sferze działal�ości ba�kowo-lichwiarskiej.� Zdobywając kolej�e tere�y, zako��icy budowali
zamki warow�e.� �yzyskiwali podda�ych chłopów oraz okolicz�ych mieszcza� i szlachtę.� Ze
swoich siedzib orga�izowali �ajazdy �a sąsiadów.� Kiedy �apad�ięci próbowali się bro�ić lub
podejmowali akcje odwetowe, Niemcy za�osili skargi do polskich ksią�ąt, a �awet do króla.�
� murach zamków zdarzały się makabrycz�e zbrod�ie, �adu�ycia seksual�e i praktyki
magicz�e (diabolicz�a postać Zygfryda de Löwe).� Niemcy �ie cofali się przed okalecza�iem
swoich ofiar – �p.� Jura�dowi ze Spychowa wypalo�o jedy�e oko i wyrwa�o język.� � te�
sposób oprawcy zabezpieczyli się przed rozpoz�a�iem i zrelacjo�owa�iem przebiegu zdarzeń
przez poszkodowa�ego.�
Przedstawiając metody działa�ia Krzy�aków, Sie�kiewicz uzasad�ił wa��e wydarze�ia
historycz�e ukaza�e w powieści.� Na skutek wielu �adu�yć �a polskich i litewskich ziemiach
doszło do zjed�ocze�ia władców i wspól�ych pla�ów zbroj�ych.� Zako� był bardzo sil�ą or-
ga�izacją militar�ą, prowadził ekspa�syw�ą politykę, zagar�iał coraz większe obszary, które
bez skrupułów eksploatował.� Trzeba było przeciwstawić mu dobrze wyszkolo�e licz�e wojsko.�
Rycerzy polskich wsparli rów�ie bezlitoś�ie krzywdze�i Litwi�i oraz oddziały i��ych �aro-
dowości.� Zwycięska bitwa pod Gru�waldem poło�yła kres potędze Zako�u i w ko�sekwe�cji
uszczupliła ziemie, �a których osiedlili się Krzy�acy.�
Rycerze zako��i zostali podda�i surowej oce�ie.� Ich postawa �ie licuje z wyobra�e�iem
dobrego chrześcija�i�a i prawego rycerza.� Dla ko�trastowego efektu szlachet�ym i udręczo-
�ym Polakom Sie�kiewicz przeciwstawił zbrod�iarzy, zwyrod�ialców, oszustów, ludzi pozba-
wio�ych podstawowych zasad moral�ych, budzących grozę i odrazę.�
Cechy powieści historycznej
Utwór Krzyżacy repreze�tuje gatu�ek �azywa�y powieścią historyczną.� Speł�ia więc
wymaga�ia stawia�e powieści realistycz�ej i dodatkowo wprowadza eleme�ty charaktery-
stycz�e dla ukaza�ej epoki.� Cechy powieści realistycz�ej zostały szczegółowo przedstawio�e
w rozdziale poświęco�ym dziełu F.� Dostojewskiego Zbrodnia i kara. Tu tylko ogól�ie przypo-
m�imy jej podstawowe cechy:
�arrator wszechwiedzący, obiektyw�y, wypowiadający się w trzeciej osobie
podstawowe formy podawcze: opis i opowiada�ie z dialogiem
świat przedstawio�y zgod�ie z zasadą prawdopodobieństwa
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
postaci o zło�o�ej charakterystyce, �iejed�oz�acz�e (a�i wyłącz�ie pozytyw�e, a�i �e-
gatyw�e – przemiesza�ie ró��ych cech)
układ zdarzeń – chro�ologicz�y, fakty uło�o�e według porządku przyczy�owo-skutko-
wego
osadze�ie akcji w ko�kret�ym miejscu (miejscach) i czasie.�
Po�adto doda�e zostały charakterystycz�e eleme�ty powieści historycz�ej:
osadze�ie akcji w przeszłości, z wykorzysta�iem wydarzeń historycz�ych, a�alizą pro-
cesów dziejowych, wprowadze�iem postaci real�ie �yjących w przeszłości (ramy cza-
sowe akcji wyz�aczają ko�kret�e fakty wskaza�e z poda�iem dat i miejsc, w których
miały miejsce, �p.� śmierć królowej Jadwigi, bitwa pod Gru�waldem i jej skutki, czyli
waru�ki podpisa�ego póź�iej pokoju)
zestawie�ie realizmu historycz�ego (postaci i wydarzeń historycz�ych) z fikcją lite-
racką (postaci, zdarze�ia, dialogi wymyślo�e przez autora); przykład: w historycz�ej
bitwie pod Gru�waldem potykają się zarów�o rycerze z�a�i z przekazów historycz�ych
– Zawisza z Garbowa, Powała z Taczewa – jak i bohaterowie fikcyj�i, �p.� Zbyszko i
Maćko z Bogdańca
szerokie tło społecz�e i koloryt lokal�y, czyli charakterystycz�e dla da�ego czasu i
miejsca obyczaje, stroje, waru�ki mieszka�iowe, broń, styl walki, zagad�ie�ia społecz-
�e itd.� (pasowa�ie �a rycerza, sposób wyzywa�ia �a pojedy�ek, obraz kasztelu w Bog-
dańcu, ksią�ęcy orszak, dwór królewski, wygląd kom�at, kaplicy �a �awelu)
u�ywa�ie dat, �azw miejscowych, wskaza�ie faktów historycz�ych, ukorze�ie�ie w
ko�krecie z przeszłości (bitwa pod Gru�waldem, 1�10 r.�, �ładysław Jagiełło, Ulryk
vo� Ju�gi�ge�, opisy chorągwi z odpowied�imi z�akami)
stylizacja językowa �a daw�ą mowę, czyli archaizacja – język syg�alizujący okres
śred�iowiecza, odpowied�ie �azwy przedmiotów (stroje, broń, wyposa�e�ie rycerza,
zwroty grzecz�ościowe itp.�), archaizowa�a skład�ia i fleksja (przykłady: szyszak, ku-
sza, Mój ci jest! – szyk przestaw�y).�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Maria Konopnicka, Mendel Gdański
Życie i twórczość Marii Konopnickiej
Maria Konopnicka urodziła się 2� maja 18�2 r.� w Suwałkach; ojciec Józef �asiłowski
– praw�ik; pięcioro rodzeństwa
18�9 – przeprowadzka rodzi�y do Kalisza; 185� – śmierć matki; 1855-1856 – pobyt �a
pe�sji sakrame�tek w �arszawie, gdzie poz�ała Elizę Pawłowską (Orzeszkową)
ślub Marii z ziemia�i�em w 1862 r.� – zamieszkali w Bro�owie pod Łęczycą; 186� r.�
– wyjazd do Drez�a z obawy przed represjami; od 196� r.� – pobyt w Gusi�ie; matka
sześciorga dzieci
debiut w 1870 r.� – wiersz W zimowy poranek w piśmie „Kalisza�i�”; za właściwy debiut
przyjmuje się �ajczęściej publikację cyklu wierszy W górach – 1876 r.� w „Tygod�iku
Ilustrowa�ym”
w latach 1877-1890 pobyt z dziećmi w �arszawie; udziela�ie lekcji, zaa�ga�owa�ie w
akcje społecz�e, krzewie�ie wiedzy i praktycz�ych umiejęt�ości wśród kobiet
1882 – wyjazd do Austrii i �łoch – Wrażenia z podróży (188�), potem pobyt w Cze-
chach
orga�izowa�ie pomocy dla wywłaszczo�ej lud�ości �ielkopolski i Gór�ego Śląska,
współpraca z Macierzą Szkol�ą i orga�izacjami polo�ij�ymi; protesty przeciwko repre-
sjom, �p.� wobec dzieci we �rześ�i
1902 r.� – jubileusz 25-lecia twórczości; 190� – Ko�op�icka otrzymuje dworek w Żar-
�owcu koło Kros�a jako dar �arodu
pomoc uwięzio�ym i ich rodzi�om w �arszawie – 1905-1907
działal�ość społecz�a, charytatyw�a, krytyka, publicystyka, prace tra�slatorskie, litera-
tura; w �yciu rodzi��ym – opieka �ad sześciorgiem dzieci
twórczość literacka: �awiąza�ia do roma�tyzmu i folkloru, motywy biblij�e i historycz-
�e; pseudo�imy: Ja� Sawa, Ja� �arę�; tytuły tomów: Z mojej Biblii – 1896, Litanie i
dźwięki – 1897, Italia – 1901, Drobiazgi z podróżnej teki – 190�, Śpiewnik historyczny –
190�, Nowe pieśni – 1905, Głosy ciszy – 1906, dzieła epickie: epos o chłopach-emigra�-
tach
Pan Balcer w Brazylii – 1910, zbiór Cztery nowele – 1888, Moi znajomi – 1890,
Na drodze – 189� (tu: Mendel Gdański, Nasza szkapa), Nowele – 1897, Ludzie i rzeczy
– 1898 (tu: Miłosierdzie gminy), Na normandzkim brzegu – 190�, szkice reporta�owe
Za kratą – 1886, Obrazki więzienne – 1887-1888; utwory dla dzieci: O krasnoludkach i
sierotce Marysi – 1896, O Janku Wędrowniczku – 189�, Na jagody – 190�
publicystyka w pismach: „Świt”, „Kłosy”, „Gazeta Polska”, „Kurier �arszawski”, „Bi-
blioteka �arszawska”; wypowiedzi o twórczości roma�tyków i współczes�ej; przekła-
dy dzieł �iemieckich, fra�cuskich, a�gielskich, włoskich i czeskich
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
śmierć poetki 8 paździer�ika 1910 r.� we Lwowie, pochowa�a �a Cme�tarzu Łyczakow-
skim
1957 r.� – utworze�ie poświęco�ego M.� Ko�op�ickiej muzeum w jej dworku w Żar�ow-
cu, 1958 – powstaje Towarzystwo im.� Marii Ko�op�ickiej, 197� – muzeum w Suwał-
kach.�
Streszczenie utworu
Nowela Mendel Gdański została �apisa�a w dobie agresyw�ych ataków a�tysemickich
w Polsce, zwłaszcza w �arszawie, gdzie autorka osadziła akcję utworu.� Za radą Elizy Orzesz-
kowej Ko�op�icka podjęła boles�y problem i ukazała go w taki sposób, by ob�a�yć bezse�s
i �iesprawiedliwość �apaści �a Żydów od pokoleń związa�ych z �ową ojczyz�ą, jaką jest dla
�ich Polska.�
Utwór ukazał się w dodatku do pisma „Kraj” – w „Przeglądzie Literackim” w 1889 lub
1890 r.� (ró��e da�e w źródłach), �astęp�ie w 189� r.� w zbiorze zatytułowa�ym Na drodze.
Treść �oweli obejmuje krótki wyci�ek z �ycia starego Żyda.� Me�del Gdański mieszka
w �arszawie, gdzie od dwudziestu siedmiu lat prowadzi �iewielki warsztat i�troligatorski.� Jest
solid�ym rzemieśl�ikiem i cieszy się powa�a�iem wśród klie�tów oraz �yczliwością sąsiadów,
z którymi jest w dobrych relacjach.� Jest sześćdziesięciosiedmiolet�im mę�czyz�ą, mieszka w
bardzo skrom�ych waru�kach wraz z dziesięciolet�im w�ukiem Jakubem, sy�em przedwcześ-
�ie zmarłej ukocha�ej córki Liji.� Mimo dolegliwości związa�ych z wiekiem (dusz�ości, bóle
kręgosłupa), Me�del i�te�syw�ie pracuje, jest jeszcze spraw�y i sil�y.�
Me�del przygląda się z�ajomej uliczce i wyczuwa jakiś �ieokreślo�y �iepokój.� � prze-
rwie w pracy pali fajkę i wspomi�a swoich bliskich.� Z �o�ą Resią prze�ył trzydzieści lat, sy-
�owie wyjechali za gra�icę w poszukiwa�iu pracy i lepszych waru�ków �ycia.� Żyd rozmyśla o
w�ukach, zwłaszcza o tym, którego ma pod opieką.� Jakub jest chłopcem delikat�ego zdrowia,
chudym.� Powi�ie� �iebawem wrócić ze szkoły – czeka ju� �a �iego obiad zamówio�y u są-
siadki.� Me�del bardzo troszczy się o chłopca.� Po obiedzie obaj przystępują do swoich obowiąz-
ków – dziadek do pracy, w�uk do lekcji.� Co tydzień świętują szabas.� Naśmiewający się z �ich
chłopcy zawstydzili się, gdy zobaczyli, �e proboszcz z szacu�kiem zdjął kapelusz, gdy usłyszał
dźwięki śpiewa�ej modlitwy.�
Jakub coraz bardziej odczuwa �arastającą wobec �iego �iechęć ze stro�y rówieś�ików.�
Jakiś wyrostek go�ił go i krzyczał: Żyd!... Żyd! Uciekając, chłopiec zgubił czapkę.� Me�del
spokoj�ie tłumaczył mu, �e bycie Żydem jest pięk�e i �ie powi�ie� się wstydzić swojego po-
chodze�ia.�
Złe �astroje wokół Żydów �asilają się.� Rozchodzi się pogłoska, �e będą bici.� Oz�aj-
miają to i�troligatorowi jego klie�ci, wyraź�ie zadowole�i z sytuacji: depe�de�t i stary ze-
garmistrz.� Me�del tłumaczył zegarmistrzowi, �e �ie ma powodu do obaw, po�iewa� �ikomu
�ie zrobił �ad�ej krzywdy, zaś z �arszawą związa�y jest od wielu lat.� A�tysemita �ie jest
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
by�ajm�iej przeko�a�y, �e te argume�ty mogą chro�ić sąsiada.� Sam ma wa��iejsze: Żydzi to
�aród �ąd�y zysku i bogacący się kosztem Polaków, zaś wielodziet�e rodzi�y gro�ą sil�ymi
wpływami obcego modelu �ycia.� Atak słow�y ze stro�y zegarmistrza Me�del odpiera, opisując
los swojej rodzi�y.� Pięt�aścioro dzieci ojciec traktował sprawiedliwie.� Me�del miał czworo
włas�ych dzieci, ale został tylko z w�ukiem.� Jego �o�a umarła, sy�owie wyjechali, �ajmłod-
sza córka osierociła Jakuba, którym dziadek opiekuje się �ajlepiej jak umie.� Słu�y miejscowej
lud�ości, tak�e chrześcija�om.� Jakuba wychowuje i kształci rów�ie� dla Polski, �ie tylko dla
zapew�ie�ia jemu samemu lepszego losu.� Tak samo jak i��i prze�ywa ró��e kłopoty.� Nie wy-
obra�a sobie, �eby porząd�i obywatele mogli mu cokolwiek zarzucić.� �ystąpie�ia przeciw
Żydom podejmują tylko agresyw�i, źli, pija�i ludzie.�
� kolej�y ra�ek Me�del wyprawiał Jakuba do szkoły, gdy przybiegł stude�t z facjatki,
by go ostrzec.� Rozwścieczo�y tłum zbli�a się, �iszcząc po drodze �ydowskie kramy, wybijając
szyby w mieszka�iach.� Stary Żyd �adal �aiw�ie myśli, �e przecie� �ikt go �ie zaatakuje bez
powodu.� Hałas systematycz�ie �arasta, po ulicy fruwają pióra ze z�iszczo�ych poduszek.� At-
mosfera �iebezpiecz�ie się zagęszcza.�
Życzliwe Me�dlowi osoby prag�ą chro�ić go przed atakiem.� Stró�ka Ja�owa ka�e Ja-
kubowi schować się w alkowie, zaś w ok�ie chce umieścić święty obraz lub krzy�, by zasyg-
�alizować, �e mieszka tu chrześcija�i�.� Me�del odrzuca te� pomysł, �ie chce się wypierać a�i
swojego pochodze�ia, a�i wiary.� �spierają go te� powroź�iczka i straga�iarka oraz stude�t,
któremu Me�del u�yczał świeczki, by mógł się �ocą uczyć.�
Me�del i Jakub stoją odwa��ie w ok�ie, co jeszcze bardziej prowokuje agresyw�y tłum.�
Jede� z rzuco�ych kamie�i trafia chłopca w głowę.� Staruszek jest przera�o�y i smut�y.� Ze
łzami powtarza zwrot do Boga: Adonai! Przed �astęp�ym atakiem powstrzymuje �apast�ików
młody Polak – stude�t, stając przed ok�em.� Odpędza tłum, �azywając podpitych wyrostków
gałga�ami, psubratami i hultajami.� �biegłszy do mieszka�ia, odsuwa starego Żyda �a bok i
sam staje w ok�ie, gotów przyjąć �a siebie ciosy.� Zaskoczo�a i wściekła zgraja powoli odcho-
dzi dalej.�
Me�del po tym ataku jest ju� i��ym człowiekiem.� Nie mo�e uwierzyć w to, co spotka-
ło jego i �iewi��ego chłopca.� Jakub le�y w łó�ku, obok którego siedzi stude�t.� Młody Polak
pociesza Me�dla, �e Jakub wyzdrowieje i wszystko wróci do �ormy, jed�ak Żyd jest zupeł�ie
załama�y.� Gorzko stwierdza: Nu, u mnie umarło serce do tego miasto!...
Charakterystyka i losy tytułowego bohatera
Me�del Gdański pochodzi z rodzi�y �ydowskiej od pokoleń związa�ej z Polską.� Uro-
dził się w licz�ej i bied�ej rodzi�ie (pięt�aste dziecko – stąd imię �awiązujące do tej liczby).�
Sam rów�ie� �ył skrom�ie.� Owdowiawszy po trzydziestu latach mał�eństwa, �adal prowadzi
(prawie tak samo długo) warsztat i�troligatorski.� Prze�ył śmierć �ajmłodszej córki.� Czule opie-
kuje się osieroco�ym przez matkę w�ukiem, zapew�iając mu mo�liwość kształce�ia się oraz
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
odpowied�ie po�ywie�ie.� Troszczy się o jego wątłe zdrowie, uczy przywiąza�ia do �arodowej
tradycji i religii – obaj świętują szabas, Me�del wyjaś�ia chłopcu, �e to zaszczyt być dobrym,
uczciwym Żydem.� Martwi się atakami �a Jakuba, który jest zbyt słaby, by się obro�ić.�
Narrator przedstawia starego Żyda w taki sposób, �e czytel�ik �ie ma wątpliwości, i�
jest to osoba szacow�a, god�a zaufa�ia, uczciwa, skrom�a, pod ka�dym względem prawa i
szlachet�a.� Tym bardziej razi złe zachowa�ie tłumu ulegającego a�tysemickim hasłom i �isz-
czącego skrom�y dorobek warszawskich Żydów – kramy ulicz�e, wyposa�e�ie mieszkań (ubo-
gich izb).� Sam Me�del �ie wierzy w to, by ktokolwiek mógł mieć do �iego jakąś złość czy za-
strze�e�ia – przecie� z�ają go tu od lat, jest uczciwym rzemieśl�ikiem, �ikogo �ie zawiódł a�i
�ie oszukał, dlaczego więc miałby być źle traktowa�y.� Dobrodusz�e i �aiw�e myśle�ie Me�dla
zostaje brutal�ie zweryfikowa�e przez dramatycz�e zdarze�ia.� O� rów�ie�, oprócz wielu i�-
�ych jego współplemieńców, jest obiektem groź�ych ataków i �iewybred�ych wyzwisk.� Mało
tego, ofiarą agresji pada dziecko, ukocha�y w�uk Me�dla.�
Reakcja Me�dla �a a�tysemicki �apad jest jed�oz�acz�a.� Coś pękło w jego sercu, coś
się radykal�ie zmie�iło w jego stosu�ku do miasta, w którym spędził tyle lat �ycia i do ludzi,
którym słu�ył swoją pracą.� Załama�y, po�ury i milczący Żyd czuje się wzgardzo�y i po�i�o�y,
wygląda jakby �agle się postarzał o dziesięć lat.� Pogró�ki zegarmistrza, sąsiada o a�tysemi-
ckim �astawie�iu, stały się faktem.� Na fali ogól�ej �ago�ki �a Żydów �ikogo �ie oszczędza�o.�
Me�del ma �al do Polaków za taki sta� rzeczy, chocia� przecie� doce�ia stara�ia osób z bliskie-
go otocze�ia (Ja�owa, stude�t), by mu pomóc.�
�ygląd zew�ętrz�y Me�dla przypomi�a obraz Żyda tradycjo�alisty: siwe włosy i dłu-
ga siwa broda, pikowa�y kafta�, zgarbio�a od pracy sylwetka.� Co tydzień Me�del z Jakubem
świętuje szabas i wówczas sam śpiewa modlitwę.� Nie chce przystać �a to, by w jego ok�ie
umieścić symbole chrześcijańskie – ma swoją religię i jest jej wier�y.� Jest dum�y z powodu
swojej �arodowości, ale tak�e czuje się przywiąza�y do polskiego środowiska, w którym wzra-
stał i pracował, prze�ywał chwile rados�e i problemy.� Odwa��ie, z god�ością staje w ok�ie
podczas �apaści.� Zachwyca heroizmem i �iezłom�ością zasad.� Jest to człowiek stary, który
�adal i�te�syw�ie pracuje.� Agresyw�y tłum �ie ma względu a�i �a jego postawę, a�i �a wiek.�
Z pu�ktu widze�ia a�tysemitów Me�del jest jed�ym z wielu Żydów, których za wszelką ce�ę
trzeba dręczyć i przepędzić z Polski.�
Zagubie�ie i cierpie�ie tytułowego bohatera jest wzruszające i prowokuje do przemy-
śle�ia sta�owiska w kwestii �ydowskiej.� Me�del jest człowiekiem dobrym, �yczliwym sąsia-
dem, rzetel�ym rzemieśl�ikiem, czułym opieku�em małego Jakuba – dlaczego przeciwko ta-
kim ludziom jak o� skierowa�a jest �ieko�trolowa�a agresja wrzeszczącego, przepojo�ego
�ie�awiścią tłumu? To pyta�ie prowokuje refleksja �ad tytułową pięk�ą duchowo postacią z
�oweli Ko�op�ickiej.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Zagadnienie antysemityzmu
� okresie pozytywizmu, oprócz i��ych palących kwestii społecz�ych, istot�a stała się
sprawa przybierającego �a sile a�tysemityzmu.� Zajmowali się �ią publicyści i pisarze, wśród
�ich zwłaszcza Eliza Orzeszkowa, która zai�spirowała do podjęcia tego zagad�ie�ia swoją
szkol�ą kole�a�kę, Marię Ko�op�icką, autorkę bardzo wyczulo�ą �a krzywdę drugiego czło-
wieka i sytuację ludzi starych (por.� �p.� utwory Miłosierdzie gminy czy Banasiowa).�
Akty przemocy wobec Żydów w II połowie XIX wieku z m�iejszym lub większym �a-
sile�iem zdarzały się w ró��ych zakątkach kraju.� Niepokojące �astroje – podsyca�e przez za-
gorzałych zwole��ików wypędze�ia Żydów i odebra�ia im mo�liwości pracy oraz przez utrud-
�ie�ia w codzie��ych �yciowych sprawach – stop�iowo ogar�iały zgorzk�iałych, z�ajdujących
się w złej sytuacji ludzi, którzy wi�ą za przykre poło�e�ie ich rodzi� obarczali właś�ie Żydów.�
Traktowa�o ich jako osoby obce oraz i��e pod względem kultury.� Obawia�o się z�aczącego
wpływu tych wzorów �a środowiska Polaków.� Jakkolwiek Żydzi od pokoleń mieszkali �a tere-
�ie Polski i �ie doszło do przejmowa�ia ich zwyczajów, argume�ty te w II połowie XIX wieku
z�alazły swoich zwole��ików, którzy w imię obro�y polskości lub te� z chęci przyłącze�ia
się do kręgów, w których „coś się dzieje”, brali udział w ha�ieb�ych ma�ifestacjach wrogości
wobec osób pochodze�ia �ydowskiego.� Atakowa�o tych, którzy zgromadzili du�e majątki, ale
rów�ie� biedaków.� � �arszawie �asile�ie agresji miało miejsce �a początku lat osiemdziesią-
tych, ale rozpoczęło się wcześ�iej.�
Formy demo�strowa�ia wrogości wobec osób wyz�a�ia Moj�eszowego budzą odrazę i
przera�e�ie.� �śród krzyków, złorzeczeń i obelg, �a Żydów sypały się kamie�ie.� Słychać było
odgłosy �iszczo�ych kramów i rozbija�ego szkła: Trzask łamanych okiennic, łoskot toczących
się beczek, brzęk rozbijanego szkła, łomot kamieni, zgrzyt drągów żelaznych.� �okół fruwało
pierze z rozerwa�ych poduszek.� Bezwzględ�ie bito ofiary, dodatkowo po�i�ając je słowami,
śmiechem.� Narrator �azywa tę sytuację „ohyd�ą sce�ą”.� Dopowiada rów�ie�, kto brał w �iej
udział: Ochrypłe, pijackie głosy zlewały się w jedno z szatańskim piskiem niedorostków.� Nie
była to repreze�tacja Polaków w ogóle, ale wyjątkowej grupy osób – skło��ych do alkoholu,
podat�ych �a wpływy, brutal�ych i bezwzględ�ych.�
Maria Ko�op�icka uz�ała problem a�tysemityzmu za zjawisko istot�e społecz�ie i po-
święciła mu utwór �awołujący do opamięta�ia.� Ukaza�i tu wrogowie Me�dla to grupa a�o�imo-
wych Polaków, których zachowa�ie i okrzyki pozwalają sądzić, �e jest to środowisko margi�esu
społecz�ego.� �arto jed�ak zwrócić uwagę, �e poglądy a�tysemickie głosili rów�ie� ludzie z i�-
�ych kręgów.� Nie�awiść wobec Żydów cechuje w �oweli zegarmistrza mieszkającego w pobli�u
i�troligator�i Me�dla.� Ataki agresji �ie są tu umotywowa�e jakimś ko�kret�ym zdarze�iem,
które mogło wywołać podob�e reakcje, wręcz przeciw�ie – �arrator syg�alizuje, �e �ie trzeba
�ad�ych powodów, by okazać �iechęć i złość wobec m�iejszości wyz�a�ia Moj�eszowego.�
Zachowa�ie sąsiadów �yczliwych Me�dlowi, świadczy o tym, �e �iektórzy Żydzi sta-
rali się u�ik�ąć �apaści, udając chrześcija�.� Ci, którzy pozostawali wier�i swojemu wyz�a�iu,
~
10
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
byli atakowa�i.� Me�del zachowuje swoją god�ość, doce�ia stara�ia sąsiadów, ale sam �ie za-
mierza udawać �ikogo i��ego.�
Przedstawio�y w �oweli Ko�op�ickiej opis zachowa�ia tłumu demo�strującego �ie-
�awiść do Żydów jest jed�oz�acz�y.� Ludzie, którzy uciekają się do takich metod działa�ia i
przejawiają brak tolera�cji wobec i��ych �arodowości, zostali podda�i jed�oz�acz�ej oce�ie.�
� utworze wypowiada ją młody Polak, stude�t, a więc przedstawiciel grupy wykształco�ej.�
Zasła�ia sobą ok�o Me�dla i sta�owczo sprzeciwia się sporej grupie: Wara mi od tego Żyda!
U�ywa przy tym wartościujących określeń: jeden z drugim, gałgany! Psubraty! Hultaje! � te�
sposób wypowiada sta�owisko większości Polaków, którzy są zwole��ikami dobrej asymilacji
Żydów w swoim środowisku i �ie mają �ic przeciwko ich pobytowi w �aszym kraju.�
Cechy noweli
Cechy gatu�kowe �oweli – patrz ostat�i paragraf rozdziału poświęco�ego utworowi
Kamizelka B.� Prusa.�
~
11
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Maria Konopnicka, Miłosierdzie gminy
I�formacje o �yciu i twórczości autorki zamieszczo�o �a początku poprzed�iego roz-
działu poświęco�ego �oweli Mendel Gdański.
Streszczenie
Akcja �oweli toczy się w II połowie XIX wieku w Hotti�ge�, w Szwajcarii.� Tekst �osi
podtytuł: Kartka z Hottingen.� Przed godzi�ą dziewiątą ra�o pod ka�celarią gmi�y zbierają się
ludzie.� Radca Storch �ie spieszy się, wesoło rozmawia z sędzią przed kawiar�ią.� Nowy budy-
�ek gmi�y wz�iosła cała społecz�ość i jest z �iego dum�a.� Płaski dach ozdobio�y jest balustra-
dą, pilastrami, złoce�iami.� Na fasadzie wid�ieje pamiątkowa tablica i zegar.� �ygląd gmachu
świadczy o gospodar�ości, dostatku i trosce mieszkańców o wspól�e dobro.�
Tłum przed ka�celarią jest swobod�y, zrelaksowa�y, rozmow�y.� Po wejściu do w�ę-
trza ludzie dzielą się �a zai�teresowa�ych licytacją i gapiów.� Pierwsi stoją blisko radcy, m.�i�.�
powroź�ik Sprü�gli, właściciel wi��icy Dödöli, ober�ysta z Mai�au, posiadacz piwiar�i Kägi
Tobiasz, piekarz Lorce, ślusarz Tödi Mayer, kotlarz Kissli�g, ogrod�ik Dörfli, wdowa K�aus.�
Radca �arliwie mówi o postawie chrześcijańskiego miłosierdzia i trosce gmi�y o starców i
�ędzarzy zapisa�ej w odpowied�ich ustawach.� �oź�y wprowadza starego człowieka, któremu
gmi�a chce „pomóc”.� Chodzi o dofi�a�sowa�ie przez urząd utrzyma�ia starca.� � istocie od-
bywa się licytacja, podczas której zai�teresowa�i ob�i�ają tę stawkę i gmi�a przekazuje starca
temu, kto zechce �ajm�iejszą kwotę.� Ludzie �ie przychodzą tu z odruchu serca, tylko z wyra-
chowa�ia – po darmową siłę roboczą.�
Przed oczekującymi staje Ku�tz �u�derli, schorowa�y stary tragarz.� Jest pochylo�y,
ma dr�ące ręce, �iespraw�ie się porusza.� �okół słychać kome�tarze, �e Ku�tz do �iczego się
�ie �adaje.� Starzec stara się zrobić dobre wra�e�ie.� Został ogolo�y, ubra�y w po�yczo�e rzeczy,
uśmiecha się, cierpliwie odpowiada �a pyta�ia, pokazuje zęby, wyko�uje zada�e ruchy.� Zai�te-
resowa�i bez skrupułów sprawdzają jego zdol�ość do pracy.� Odzywają się do �iego pogardli-
wie, kpią z jego �iespraw�ości.�
�śród zebra�ych jest sy� Ku�tza.� Stary �u�derli początkowo �ie chce trafić do jego
domu, po�iewa� boi się �ie�yczliwej sy�owej, ale potem zmie�ia zda�ie – chciałby być blisko
sy�a i w�uków.� Odbywa się licytacja.� Sprü�gli domaga się 200 fra�ków dotacji, co wywołuje
sprzeciw radcy (musi przecie� dbać o i�teresy gmi�y), kolej�i licytujący propo�ują m�iejsze
kwoty a� ostatecz�ie sy� Ku�tza z�acz�ie ob�i�a stawkę – do 60 fra�ków.� Bierze udział w
licytacji, bo sam �ie jest w sta�ie wziąć staruszka �a utrzyma�ie, ale �ie chce te�, by poszedł
w obce ręce do cię�kiej pracy.� Zostaje przelicytowa�y przez ślusarza, który jed�ak �ie chce
starca, gdy orie�tuje się, �e ubra�ie �ie �ale�y do �iego.� Żąda 200 fra�ków.� Po�i�o�y Ku�tz
stoi przed ludźmi, którzy śmieją się z �iego, szydzą.� Kotlarz Kissli�g kome�tuje Ecce homo!
(Oto człowiek! – słowa Piłata o ubiczowa�ym Jezusie).�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Licytację Ku�tza rozstrzyga mleczarz Probst, człowiek dobrze zbudowa�y, bezwzględ-
�y, który „zaopatruje się” w pracow�ików podczas takich licytacji.� �iadomo, �e ludzie u �iego
pracują po�ad siły.� Ostat�i z �ich – Häzli – był okrut�ie po�iewiera�y i powiesił się.� Probst
oferuje za wystraszo�ego Ku�tza 125 fra�ków, wyprowadza go i zaprzęga do mleczarskiego
wózka obok du�ego psa.�
Licytacja ludzi i fałszywe miłosierdzie
Podczas pobytu w Szwajcarii pisarka miała okazję poz�ać pa�ujące tam zwyczaje, wa-
ru�ki bytowe, orga�izację �ycia społecz�ego.� Nie była zachwyco�a krajem, w którym pod
pozorami dobrobytu i szlachet�ości kryje się zło.� � �oweli Miłosierdzie gminy z iro�ią ukazała
troskę urzęd�ików o ludzi starych, �iezdol�ych do pracy, którym jed�ak trzeba zapew�ić byt.�
Szum�e słowa radcy o opiece �ad starymi mieszkańcami Hotti�ge� zupeł�ie rozmijają się z
rzeczywistością.� � istocie �ie chodzi bowiem o pomoc potrzebującym, ale o spryt�e wykorzy-
sta�ie ich siły do końca, o to, �eby usu�ąć ich z ulic, �eby byli �iewidocz�i, z�aleźli miejsce
pobytu.� Naprawdę wyzysk tych osób jest przejawem potwor�ego �iewol�ictwa ubra�ego jak
�a iro�ię w szaty miłosierdzia.�
Licytacja przedstawio�a w �oweli odbywa się w majestacie prawa, pod szta�darami
pięk�ej postawy ludzi, którzy wezmą do siebie staruszka, i szlachet�ości gmi�y fi�a�sującej
utrzyma�ie go.� Nikt jed�ak �ie troszczy się o te osoby.� Gmi�a pozbywa się problemu, zaś
„kupujący” z�ajdują darmową siłę roboczą.� Nikt �ie myśli o uczuciach, god�ości, wreszcie
�iemocy tych ludzi.� Są o�i traktowa�i jak przedmioty, �arzędzia pracy, czasem jak zwierzęta
pociągowe, gdy zagląda się im w zęby, �eby ustalić rzeczywisty wiek, i oce�ia�i pod względem
spraw�ości fizycz�ej.� Zebra�i głoś�o kome�tują ich wygląd, chód, śmieją się, kpią.� Nie liczą
się z cierpie�iem fizycz�ym i duchowym kalek i starców.�
Powszech�ie z�a�ą tajem�icą jest to, �e licytuje się ich �ie po to, aby im pomagać, ale
po to, by ich wykorzystać.� Losy dotychczasowego pracow�ika Probsta świadczą o tym, �e
skala wyzysku i po�i�e�ia jest ogrom�a.� Häzli wolał odebrać sobie �ycie �i� dalej słu�yć mle-
czarzowi.� Mo��a się spodziewać, �e los Ku�tza �ie będzie lepszy.�
Podczas licytacji a�ga�uje się sy� Ku�tza – mo��a obserwować jego zachowa�ie się,
próbę „wykupie�ia” ojca i rodzi��e problemy.� Bieda w rodzi�ie u�iemo�liwia przyjęcie pod
wspól�y dach i utrzyma�ie starego ojca.� Młody �u�derli ma jed�ak poczucie odpowiedzial�ości
wobec rodzica.� Staje do licytacji, z�acz�ie ob�i�a stawkę, ale po�i�ej tego mi�imum �ie mo�e
licytować.� Nie mógłby prze�yć z rodzi�ą i ojcem przy �i�szym dofi�a�sowa�iu.� �idać dramat
tego człowieka, który �ie mo�e pomóc włas�emu ojcu i ostatecz�ie wycofuje się z licytacji.�
Losy i charakterystyka głównego bohatera
Losy Ku�tza �ie zostały tu szczegółowo przedstawio�e – �owela z zało�e�ia cechuje
się zwięzłością.� �iadomo jed�ak, �e jest to stary tragarz, który teraz �ie �adaje się do pracy.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Mo��a się spodziewać, �e musi być bardzo spracowa�y i schorowa�y (przecią�o�e stawy, sła-
be �ogi).� Jedy�ą sza�są jest dla �iego mieszka�ie kątem u kogoś za pracę i dofi�a�sowa�ie
z gmi�y.� To jed�ak wymaga wypeł�ie�ia po�urej procedury.� Ku�tz musi sta�ąć do licytacji,
gdzie będą go oglądać, kome�tować jego wygląd, a więc poddać się upokarzającej ekspozycji
�a widok publicz�y.�
Narrator ukazuje starego, przygarbio�ego człowieka, który został specjal�ie �a czas
preze�tacji odpowied�io przygotowa�y: ogolo�y, odzia�y w po�yczo�e ubra�ie.� Na �ycze�ie
licytujących musi chodzić, pod�osić �ogę, pokazywać zęby.� Nietrud�o zauwa�yć, �e �u�derli
jest ju� tak słaby i wyczerpa�y, �e porusza�ie się sprawia mu trud�ość.� Skoro tak, �ie mo��a
myśleć o tym, �eby był zdol�y do pracy fizycz�ej.� O i��ym rozwiąza�iu tego problemu jed�ak
�ie ma mowy.�
Ku�tz z pokorą i cierpliwością z�osi doci�ki tłumu, słucha szyderstw pod swoim adre-
sem.� Stara się – mimo upokorze�ia – jak �ajlepiej wypaść.� Rozmyśla o mo�liwości pójścia do
sy�a, ale zdaje sobie sprawę z tego, �e �ie miałby łatwego �ycia z bezwzględ�ą sy�ową.� Zaraz
jed�ak rozwa�a taką sytuację – być mo�e spotykałyby go przykrości, ale za to byłby blisko
ukocha�ych w�uków.� Ku�tz jawi się więc jako człowiek samot�y, sprag�io�y ko�taktów ro-
dzi��ych, gotów do poświęceń, byle �a starość zaz�ać �ieco rodzi��ego ciepła.�
Kiedy do ka�celarii gmi�y wchodzi Probst, wszyscy – z Ku�tzem włącz�ie – wiedzą,
co to oz�acza.� Mleczarz przystąpi do licytacji, zwłaszcza �e poprzed�i pracow�ik powiesił się,
więc pil�ie potrzeba kogoś do pomocy.� Praca polega �a ciąg�ięciu wózka obcią�o�ego pojem-
�ikami z mlekiem.� �ymaga du�ej siły fizycz�ej, spraw�ych mięś�i i zdrowych �óg.� Ku�tz
zupeł�ie się do �iej �ie �adaje, ale któ� przejmowałby się starym człowiekiem.� �u�derli jest
przera�o�y perspektywą pracy u Probsta, jed�ak �ikt �ie pyta go o zda�ie.� Przed �im cię�ka
fizycz�a praca, która prawdopodob�ie doprowadzi do zamęcze�ia starca �a śmierć.� Przyszłe
losy Ku�tza �ie rysują się więc optymistycz�ie.�
Cechy noweli
Cechy gatu�kowe �oweli – patrz ostat�i paragraf rozdziału poświęco�ego utworowi
Kamizelka B.� Prusa.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem
Życie i twórczość Elizy Orzeszkowej
Pisarka, publicystka, działaczka społecz�a Eliza Orzeszkowa (z Pawłowskich, �azwi-
sko po drugim mę�u: Nahorska) urodziła się 6 czerwca 18�1 r.� w Milkowszczyź�ie
(okolice Grod�a)
pochodziła z zamo��ej ziemiańskiej rodzi�y
uczyła się �a pe�sji sakrame�tek w �arszawie w latach 1852-1857
po ślubie z P.� Orzeszką w 1858 r.� mieszkała w Ludwi�owie pod Kobry�iem do 186�;
praca oświatowa wśród ludu, udział w słu�bach pomoc�iczych powsta�ia, ukrywała i
przewoziła R.� Traugutta
1865 r.� – powrót do Milkowszczyz�y (po zesła�iu mę�a do guber�i permskiej); 1869
– u�iewa��ie�ie mał�eństwa, pisarka osiedla się w Grod�ie
od 1879 r.� – współwłaścicielka wypo�yczal�i i księgar�i wydaw�iczej w �il�ie
1882 – zamk�ięcie księgar�i, skaza�ie Orzeszkowej �a trzy lata i�ter�owa�ia w Grod-
�ie (trwało pięć lat)
1885 r.� – pomoc pogorzelcom Grod�a
189� – ślub z S.� Nahorskim
1891, 1906 – jubileusze twórczości; dwukrot�ie �omi�owa�a do Nagrody Nobla; 1906
– lwowska �agroda im.� F.� Kochma�a
prowadziła obfitą korespo�de�cję z ludźmi sztuki, �auki, działaczami społecz�ymi
wypowiedzi autobiograficz�e: Zwierzenia („Kraj” 1891), Autobiografia w listach („Bi-
blioteka �arszawska” 1910), Pamiętnik („Kurier �arszawski” 1911), Wspomnienia
(„Sfi�ks” 1911)
twórczość literacka obejmuje problematykę społecz�ą, powsta�ie stycz�iowe, kwestię
�ydowską, �ycie chłopów i biedoty miejskiej, rozczarowa�ie hasłami pozytywizmu,
problemy oświaty, krytykę moder�istów, protest przeciwko opuszcza�iu kraju, przykła-
dy: debiut – Obrazek z lat głodowych („Tygod�ik Ilustrowa�y” 1866), Ostatnia miłość
(1868), Na prowincji (1870), W klatce (1870), Cnotliwi (1871), Pan Graba (1872),
Marta (187�), Rodzina Brochwiczów („Kłosy” 1876), dojrzała twórczość: powieść
Meir Ezofowicz („Kłosy” 1878), Widma (1881), Dziurdziowie („Ate�eum” 1885), Nad
Niemnem (1),
Cham (1888), Bene nati (1891); zbiory �owel: Z różnych sfer (t.� 1-�,
1879-1882), Panna Antonina (1888), W zimowy wieczór (1888), tom opowiadań Gloria
victis (110)
Orzeszkowa wypowiadała się �a temat poglądów filozoficz�ych, teorii prozy: Kilka
uwag nad powieścią („Gazeta Polska” 1866), O przekładach („Tygod�ik Mód i Powie-
ści” 1872), Listy o literaturze („Niwa” 187�), O powieściach T. T. Jeża („Niwa” 1879);
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
w sprawie ema�cypacji kobiet – Kilka słów o kobietach („Tygod�ik Mód” 1870); roz-
prawy:
Patriotyzm i kosmopolityzm (1880), O Żydach i kwestii żydowskiej (1882)
uprawiała prozę realistycz�ą, postulowała utwory te�de�cyj�e, w literaturze i publicy-
styce uwzględ�iała zagad�ie�ia współczes�e bliskie jej tak�e ze względu �a charakter
jej działal�ości publicz�ej
Eliza Orzeszkowa zmarła 18 maja 1910 r.� w Grod�ie i tam została pochowa�a.�
Streszczenie powieści
Akcja rozgrywa się w okolicach Grodna �ad Niem�em w 1885 r.�, czyli ponad dwa-
dzieścia lat po upadku powstania styczniowego.� Rzecz dzieje się w dwóch sąsiadujących z
sobą siedzibach szlacheckich: Korczy�ie (szlachta dworska i Bohatyrowiczach (zaścia�ek).�
Młoda pa��a Justy�a Orzelska wraca pieszo w �iedzielę z kościoła w towarzystwie ciot-
ki Marty Korczyńskiej.� Kiedy mija je wóz, którym Ja� Bohatyrowicz wiezie rados�e dziewczę-
ta, Justy�a rzuca im kwiaty.� Marta wspomi�a daw�y czas, gdy Bohatyrowiczowie (w powieści:
Bohatyrowicze) bywali gośćmi Korczyńskich, pa�owała jed�ość i przyjaźń, bez względu �a
sta� posiada�ia.�
Dwór w Korczy�ie �ale�y do gospodar�ego i pracowitego Be�edykta Korczyńskie-
go i jego �o�y Emilii, rozkapryszo�ej hipocho�dryczki, miłoś�iczki fra�cuskich roma�sów.�
Korczyńscy mają dwoje dzieci, Leo�ię i �itolda, kształcących się w mieście (dziewczy�a �a
pe�sji, chłopiec w szkole agro�omicz�ej).� Po�adto mieszkają tam przyjaciółka i towarzyszka
Emilii, Teresa Plińska oraz Marta Korczyńska, stara zgorzk�iała pa��a (�8 lat), krew�a Be-
�edykta, która prowadzi gospodarstwo domowe, i Justy�a Orzelska – ciotecz�a siostrze�ica
Be�edykta – wraz z ojcem, Ig�acym Orzelskim, skrzypkiem i�teresującym się tylko muzyką i
jedze�iem, w którym �ie ma umiaru.�
Narrator przedstawia historię rodzi�y Korczyńskich.� Nie�yjący ju� rodzice Be�edykta
mieli czworo dzieci: trzech sy�ów, i córkę.� Jede� z sy�ów – A�drzej – zgi�ął w powsta�iu,
Domi�ik wyjechał z kraju, siostra wyszła za mą� i tak�e opuściła Korczy�, w którym pozostał
tylko Be�edykt, z wykształce�ia agro�om.� Po skończe�iu szkoły, w 1861 r.� wrócił do dworu.�
Rodzice Be�edykta wychowywali Martę, która pokochała A�zelma Bohatyrowicza.� A�drzej
Korczyński był bardzo zaprzyjaź�io�y z bratem A�zelma Jerzym (obaj zgi�ęli w powsta�iu).�
Daw�a zgoda i przyjaźń między Korczy�em a Bohatyrowiczami jest ju� tylko wspo-
m�ie�iem, bowiem teraz obydwa rody są skłóco�e.�
Ród Bohatyrowiczów wywodzi się od Ja�a i Cecylii, którzy przed wiekami osiedlili się
w tych stro�ach i mają tu swój grób.� I��ą wyjątkową mogiłą jest miejsce spoczy�ku poległych
w lesie powstańców stycz�iowych.� � zbiorowym grobie le�ą tak�e repreze�ta�ci skłóco�ych
teraz środowisk: A�drzej Korczyński i Ja� Bohatyrowicz.�
Emilia Korczyńska �0 czerwca świętuje swoje imie�i�y, �a które zje�d�a licz�e gro�o
osób, rodzi�a i z�ajomi: A�drzejowa Korczyńska, posiadaczka Osowiec, z sy�em Zygmu�tem
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
i sy�ową Klotyldą, siostra Be�edykta Jadwiga Darzecka z rodzi�ą, posiadacze Olszy�ki Kir-
łowie z dwoma sy�ami i córką Mary�ią, �a którą zwraca uwagę �itold Korczyński, po�adto
przybył utracjusz Teofil Ró�yc, kuzy� Kirłowej i zarazem bogaty posiadacz ziemski.�
Justy�a Orzelska źle się czuje w towarzystwie rozbawio�ych gości, tym bardziej, �e
jest wśród �ich jej �iedaw�a sympatia, Zygmu�t Korczyński z �o�ą, opuszcza salo� i udaje
się �a spacer wśród pól.� �spomi�a wcześ�iejszy czas, kiedy uczyła się pod opieką fra�cuskiej
guwer�a�tki, w której zakochał się jej ojciec.� Opuścił rodzi�ę, wyjechał z kocha�ką, zosta-
wiając długi.� Matka, przeczuwając �adchodzącą śmierć, poprosiła Be�edykta Korczyńskiego
o opiekę �ad Justy�ą.� Ojciec wrócił, ale matka �iedługo póź�iej zmarła.� Be�edykt zabrał do
siebie Orzelskiego i czter�astolet�ią Justy�ę.� Dla wygod�ego i �ie�awykłego do pracy utracju-
sza było to korzyst�e rozwiąza�ie.� Mógł odtąd grywać �a skrzypcach i miał zapew�io�e dobre
waru�ki �ycia.� Nie musiał te� troszczyć się o córkę.� �ychowa�iem Justy�y zajęła się po części
A�drzejowa Korczyńska.� Justy�a spędzała w Osowcach po kilka miesięcy i tam zakochała się
z wzajem�ością w sy�u opieku�ki, Zygmu�cie.� Jego matka �ie chciała dopuścić do mezalia�su
– wszak Justy�a była ubogą, choć wykształco�ą pa��ą – i skło�iła Zygmu�ta do wyjazdu za
gra�icę.� Po dwulet�im pobycie w Mo�achium wrócił do Osowiec z �o�ą Klotyldą, która jest w
�im bardzo zakocha�a.�
Ście�ka doprowadza zamyślo�ą Justy�ę daleko od dworu.� Spotyka o�a tam mę�czyz�ę
zajętego ora�iem.� Ja� Bohatyrowicz z radością i śpiewem pracuje.� Jest sil�ym, postaw�ym i
uprzejmym mę�czyz�ą.� Zaprasza Justy�ę do domu, w którym mieszka ze stryjem A�zelmem i
przyrod�ią siostrą A�tolką.� Sąsiedzi i�teresują się przybyciem gościa z dworu.� Justy�a dowia-
duje się o ko�fliktach między Be�edyktem Korczyńskim a Bohatyrowiczami i o procesie sądo-
wym.� Jest zaskoczo�a �ieustępliwością Be�edykta, który �ąda odszkodowa�ia za z�iszczo�e
uprawy.
Justy�a dobrze się czuje w towarzystwie �owych z�ajomych.� Razem z Ja�em i A�zel-
mem udaje się do miejsca pochówku lege�dar�ych protoplastów rodu Bohatyrowiczów.� Na
krzy�u umieszczo�o �apis i�formujący o czasie ich śmierci: Jan i Cecylia 1549 memento mori.
Krzy� jest z�iszczo�y, więc Ja� ze stryjem przygotowują �owy.� A�zelm opowiada o zmarłych,
którzy zało�yli ich ród.�
Ja� i Cecylia bardzo się kochali, ale �ie pochodzili z rodzi� rów�ych pod względem po-
chodze�ia i majątku.� Cecylia posta�owiła z�i�yć się do poziomu �ycia ukocha�ego – ubogiego
chłopa.� Nie mogąc zostać w rodzi��ych stro�ach, wyruszyli do puszczy i tam – cię�ko pracu-
jąc, karczując las, zakładając uprawy i łąki – zało�yli osadę.� Kiedy przypadkiem król Zygmu�t
August zapuścił się w te stro�y i zobaczył ich osiąg�ięcia, �adał im tytuł szlachecki i �azwisko
Bohatyrowicze �a pamiątkę, �e po bohatersku opa�owali puszczę i zało�yli ludzkie siedlisko.�
Justy�a wzrusza się pięk�ą opowieścią i rados�a wraca do Korczy�a.�
Narrator przybli�a sytuację rodzi�y Kirłów, mieszkających w Olszy�ce.� Gospodarstwem
zajmuje się Maria, opiekując się pięciorgiem dzieci.� Jej mą� tymczasem krą�y od dworu do
dworu, odwiedza sąsiadów, lubi towarzystwo i rozrywki.� Chęt�ie gości u Emilii Korczyńskiej,
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
którą kompleme�tuje.� Z radością rów�ie� przyjmuje zaprosze�ie do stołu.� Ostat�io jest towa-
rzyszem bogatego kuzy�a �o�y – Ró�yca.� Nieoczekiwa�ie Teofil Ró�yc odwiedza Olszy�kę,
wpędzając w popłoch �ieprzygotowa�ą Kirłową.� I�teresuje się Justy�ą Orzelską, która zrobiła
�a �im du�e wra�e�ie w Korczy�ie.� Chciałby ją poz�ać bli�ej, ale �ie chce się z �ią wiązać, po-
�iewa� jest dla �iego zbyt uboga, zaś o� liczy się bardzo ze zda�iem ciotki księ��y.� Przyz�aje
się do uzale��ie�ia od �arkotyku – stał się morfi�istą za gra�icą, gdy z�udzo�y szukał wra�eń.�
Kirłowa jest osobą prostodusz�ą, przy tym lubi Justy�ę, więc doradza mu, �eby �ie oglądał się
�a ko�we�a�se i o�e�ił z Justy�ą, skoro mu się podoba, bo to pa��a z zasadami i �ie zosta�ie
jego kocha�ką, dodaje: Łajdactwo cię nie uszczęśliwiło, spróbuj poczciwego życia.
Be�edykta odwiedza szwagier Darecki, który domaga się �atychmiastowej wypła-
ty reszty posagu �o�y.� Traktuje Korczyńskiego z wy�szością, te� zaś musi z �im rozmawiać
układ�ie, co de�erwuje �itolda.� �ymia�a zdań między ojcem a sy�em dowodzi, �e �itold jest
ho�orowym młodzieńcem i bu�tuje się przeciwko ukło�om wobec egoisty i człowieka pustego,
który ka�e sprzedać część majątku, by odebrać swoją �ale��ość.�
�itold i Justy�a chęt�ie chodzą do Bohatyrowiczów, których traktują jak rów�ych sobie
(�itold �ie pozwala koledze ze wsi, Julkowi, zdejmować przed �im czapki).� Justy�a �ie wie,
�e Ró�yc zamierza podjąć stara�ia o jej rękę (Korczyńskich uprzedza o tym Kirło, którego �o�a
obiecała być swatką), coraz częściej bywa u Ja�a, którego kocha.� Jest z�udzo�a bezczy��ym
�yciem w Korczy�ie, chęt�ie pomaga Bohatyrowiczom w gospodarstwie, uczy się ró��ych
zajęć, �p.� �ąć zbo�e sierpem.� Jej postawę z całego serca popiera �itold, młodzie�iec zrów�o-
wa�o�y, któremu �ie impo�uje salo�owe �ycie, ale praca, �owoczes�e �arzędzia.�
Ja� zabiera Justy�ę łodzią przez Nieme� do mogiły poległych powstańców, przy której
jeszcze �igdy �ie była.� Są tam pochowa�i wśród i��ych Jerzy Bohatyrowicz – ojciec Ja�ka
oraz A�drzej Korczyński, dwaj przyjaciele razem walczący o �iepodległość Polski.� Razem w
grobie spoczywa czterdziestu poległych.� Ja� wypowiada się o �ich z �ajwiększym szacu�kiem
i wspomi�a czas, kiedy ojciec �eg�ał go jako małego chłopca, odchodząc do walki, zaś Marta
Korczyńska zawieszała ry�graf (medalik) �a szyi A�zelmowi.� Po powrocie do chaty Bohatyro-
wiczów Justy�a wysłuchuje historii miłości swojej ciotki i A�zelma.� Oboje bardzo się kochali,
ale Marta �ie przyjęła oświadczy�, po�iewa� bała się gorszych waru�ków �ycia i cię�kiej pracy.�
A�zelm bardzo to prze�ył, chorował przez dziewięć lat.� Ostatecz�ie wyzdrowiał, ale ju� �igdy
�ie wrócił do daw�ej formy, �ie o�e�ił się, zajął się pomaga�iem Ja�owi w gospodarstwie.�
A�zelma odwiedza staruszek Jakub z w�uczką Jadwigą Domu�tów�ą, która bardzo do-
brze opiekuje się tracącym pamięć dziadkiem.� Jest to pięk�a pa��a, zakocha�a w Ja�ku.� Jakub
wspomi�a czasy �apoleońskie i swojego brata Fra�ciszka, który w 1812 r.� zamarzł �iedaleko
domu, po�iewa� podczas srogiej zimy �ie zdołał dotrzeć do celu.� Jadwiga �ie potrafi opa�ować
zazdrości, widząc Ja�a j Justy�ę, i rozg�iewa�a opuszcza z dziadkiem dom Bohatyrowiczów.�
Po powrocie do Korczy�a Justy�a dowiaduje się od Marty o wizycie Kirłowej i za-
miarach mał�eńskich Ró�yca oraz o �im samym.� Roztrwo�ił z�acz�ą część majątku – z 900
tysięcy ocalało około �00, co rów�ie� sta�owi pokaź�ą fortu�ę.� Po�adto jest uzale��io�y od
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
morfi�y.� Ma �adzieję, �e mał�eństwo z Justy�ą pozwoli mu ustatkować się i poko�ać �ałóg.�
Marta wspomi�a daw�e lata, kiedy była młoda i kochała A�zelma.� Nie wyszła za �iego, po-
�iewa� bała się cię�kiej pracy, ale jeszcze bardziej wyśmia�ia przez swoje środowisko.� Życie
jed�ak �ie oszczędzało jej, bo i tak była skaza�a �a pracę i �ie wyszła za mą�.�
Be�edykt pomaga swojej bratowej, A�drzejowej Korczyńskiej w zarządza�iu mająt-
kiem Osowce.� Zarzuca jej �iewłaściwe wychowa�ie sy�a, który jest kosmopolitą, gardzi Pol-
ską, �ie ma szacu�ku do mieszkających tu ludzi.� A�drzejowa zaczy�a rozumieć swoje błędy
wychowawcze.� Sama jest wy�iosłą damą, która uczy – co prawda – wiejskie dzieci, przez pa-
mięć o działal�ości poległego mę�a, ale w istocie gardzi chłopami i �ie potrafi �awiązać z �imi
bliskich relacji.� �yrzuca sobie, �e �ie pozwoliła Zygmu�towi �a ślub z Justy�ą, zaś jego pobyt
za gra�icą jeszcze bardziej go odmie�ił i oddalił od matki.� Dostrzega, �e sy� �ie troszczy się
o młodą zakocha�ą w �im �o�ę, ale ogląda się za daw�ą sympatią.� Czuje się w jakimś stop�iu
odpowiedzial�a za postępowa�ie Zygmu�ta.�
�itold jest rozsąd�ym młodym człowiekiem, który prag�ie się kształcić, �eby w przy-
szłości pomagać ojcu a potem skutecz�ie zarządzać sporym majątkiem.� Przebywając w Boha-
tyrowiczach, dowiaduje się o wygra�iu przez ojca procesu sądowego o spor�e tere�y.� Zdaje
sobie sprawę, �e skaza�i z zaścia�ka �ie są w sta�ie zapłacić zasądzo�ego tysiąca rubli.� Roz-
mowa o Bohatyrowiczach wywołuje ko�flikt między ojcem a sy�em.� �itold upomi�a się tak�e
o ludzkie i wyrozumiałe traktowa�ie chłopów – jeśli parobek popsuł ��iwiarkę, to dlatego, �e
�ikt �ie poświęcił mu czasu, �eby wyjaś�ić, jak o�a działa i jak się �ią posługiwać.�
Kirło odwiedza Korczyńskich i zachęca Justy�ę do ślubu z ciągle jeszcze bogatym i
peł�ym zalet Ró�ycem.� Bezpośred�i i bezkompromisowy Be�edykt �azywa go darmozjadem,
wywołując oburze�ie Emilii i �apad globusa (migre�y).� Emilia jest zachwyco�a Ró�ycem,
uwa�a go za wielkiego pa�a, i�teresującego mę�czyz�ę i stwierdza, �e Justy�ę spotkało wielkie
wyró��ie�ie.�
Zygmu�t przyje�d�a do Korczy�a i propo�uje Justy�ie, �eby – �ie bacząc �a tutejsze
obyczaje i przesądy – została jego kocha�ką.� Justy�a sta�owczo i wy�iośle odrzuca ofertę.� Po
powrocie do Osowiec Korczyński domaga się od matki sprzeda�y rodzi��ego majątku i wyjaz-
du za gra�icę.� A�drzejowa zdecydowa�ie się sprzeciwia, co wywołuje g�iew Zygmu�ta i przy-
kre słowa – porów�a�ie ludu do bydła i �azwa�ie szaleńcem ojca, który walczył w powsta�iu.�
A�drzejowa jest zdruzgota�a zachowa�iem sy�a, mar�ego malarza i kosmopolity, który gardzi
rodzi��ymi stro�ami, tradycjami i pamięcią poległego ojca.� Dostrzega ko�sekwe�cje swoich
metod wychowawczych.�
Nadchodzi termi� wesela rezolut�ej El�u�i, córki Fabia�a Bohatyrowicza, z młodziut-
kim i całkowicie jej podporządkowa�ym Fra�kiem Jaśmo�tem.� Przy tej okazji spotykają się
Marta i A�zelm, którzy z rozrzew�ie�iem wspomi�ają daw�e czasy.� Zazdros�a o Ja�ka Jadwi-
ga Domu�tów�a rzuca w jego stro�ę kamień, który upada między �iego a Justy�ę.� Zmęcze�i
tańcami wesel�icy wypływają czół�ami �a Nieme� i w oświetlo�ych pochod�iami łodziach
śpiewają pieś�i, które �iosą się z falami.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Bohatyrowicze szukają u �itolda wstawie��ictwa w sprawie odszkodowa�ia.� Rozmo-
wa ojca i sy�a przebiega bardzo dramatycz�ie.� Zde�erwowa�y �itold stara się przeko�ać ojca
o potrzebie pojed�a�ia z zaścia�kiem, ale �ie uzyskuje zrozumie�ia.� � efekcie chwyta strzelbę
i chce wybiec, �eby się zabić.� Be�edykt udarem�ia jego działa�ia i obaj po długiej rozmowie
dochodzą do porozumie�ia.� Razem pły�ą w stro�ę Mogiły.�
� zaścia�ku Bohatyrowicze pa�uje wielka radość �a wieść, �e Be�edykt okazał wy-
rozumiałość.� Jadwiga przełamuje wew�ętrz�ą złość i przeprasza Ja�a za rzuce�ie kamie�iem.�
Oboje wyjaś�iają sobie charakter relacji między �imi i rozstają się w zgodzie.�
Ja�ek i Justy�a wyz�ają sobie miłość �ad Niem�em.� Następ�ego d�ia w Korczy�ie gości
cała rodzi�a Kirłów.� � imie�iu kuzy�a oficjal�ie proszą o rękę Justy�y Orzelskiej.� Sce�ie tej
przygląda się tak�e Zygmu�t.� Ku osłupie�iu i zgorsze�iu Emilii Justy�a odrzuca propozycję i
wyjaś�ia, �e jest ju� zaręczo�a z Ja�em Bohatyrowiczem.� Emilia dostaje �apadu złego samo-
poczucia i opuszcza towarzystwo, za to Marta jest szczęśliwa z takiego obrotu sprawy.� Ojciec
Justy�y martwi się, bo �ie chce iść z �ią do chłopskiej chaty – jak mówi zgorszo�y.� Szczerze
cieszy się �itold, akceptuje decyzję Be�edykt, ale upew�ia się co do trwałości posta�owie-
�ia i zapew�ia Orzelskiego, �e mo�e o� �adal zostać w Korczy�ie.� Nawet Kirłowie przyjmują
oświadcze�ie Justy�y ze zrozumie�iem i �yczą jej szczęścia, chocia� Bolesław śmieje się z tego,
�e krew�y księ��y „harbuza dostał”.� Zygmu�t jeszcze próbuje rozmawiać z Justy�ą i odwieść ją
od mał�eństwa z „chłopem”, o�a jed�ak �ie chce go słuchać, zostaje �azwa�a prostaczką.�
Nieoczekiwa�ie Marta oświadcza Be�edyktowi, �e chciałaby zamieszkać z Justy�ą u
Bohatyrowiczów, u których �iegdyś chęt�ie przebywała.� �ydaje jej się, �e we dworze �ie jest
potrzeb�a, a młodym jeszcze trochę pomo�e.� Be�edykt zapew�ia ją, �e bez �iej �ie mógłby
sobie poradzić, �e jej zawdzięcza dobre wychowa�ie dzieci i opiekę �ad gospodarstwem do-
mowym.� Na te słowa Marta posta�awia się leczyć (od daw�a męczy ją uporczywy kaszel), by
jeszcze długo go wspierać swoją pracą.� Be�edykt powstrzymuje kome�tarze Orzelskiego, �e
Justy�a popeł�ia mezalia�s.� Przypomi�a mu, �e jego ciotecz�a siostra wychodziła za mą� za
odpowied�iego ka�dydata, którym miał być właś�ie Orzelski, a przecie� została oszuka�a, była
�ieszczęśliwa.�
Zgod�ie z obowiązującym obyczajem Be�edykt z Justy�ą udają się do Ja�a i A�zelma z
wizytą.� Rozmowie towarzyszą wspom�ie�ia daw�ych czasów, kiedy dwór i zaścia�ek tworzyli
jed�ość, której symbolem jest Mogiła powstańców (razem walczyli i zgi�ęli).� Spotka�ie przed-
stawicieli obu środowisk jest zarazem zapowiedzią zmia�, jakie �iebawem �astąpią za sprawą
miłości młodych, która przekracza ko�we�a�se społecz�e.�
Bohaterowie
Postaci z powieści Nad Niemnem zostały przedstawio�e z troską o zachowa�ie zasady
prawdopodobieństwa (realizm).� Są to głów�ie dwa środowiska – dwór w Korczy�ie oraz za-
~
10
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
ścia�ek, czyli rozległa rodzi�a Bohatyrowiczów, tak�e odwiedzający Korczy� goście – z�ajomi
i krew�i Korczyńskich.�
Benedykt Korczyński pochodzi z dobrej szlacheckiej rodzi�y od daw�a osiadłej �a tej
ziemi.� Jego dziadek Domi�ik był �oł�ierzem legio�ów �apoleońskich, ojciec walczył w po-
wsta�iu listopadowym, zaś jego sy�owie w powsta�iu stycz�iowym (A�drzej zgi�ął).� Domi�ik
przebywa poza krajem (zesła�y �a Syberię, teraz pracuje w Rosji, pom�a�ając zyski, chce spro-
wadzić tam rów�ie� Be�edykta, który jed�ak czuje się związa�y z ojczyz�ą), zaś Be�edykt stał
się z czasem człowiekiem myślącym i�aczej �i� podczas powsta�ia.� Zajął się codzie��ą cię�ką
pracą, do której był przygotowa�y w szkole agro�omicz�ej.� Roma�tycz�ą walkę zastąpił pozy-
tywistycz�ym pragmatyzmem.�
Nieuda�e mał�eństwo z rozkapryszo�ą kobietą sprawiło, �e stał się zamk�ięty w sobie
i po�ury.� Cały pote�cjał uczuciowy przelał �a ziemię i sy�a, którego wychowuje �a swojego
�astępcę.� Przywiąza�ie do ziemi traktuje jak obowiązek patriotycz�y – utrzyma�ie Korczy�a �a
odpowied�im poziomie daje utrzyma�ie rodzi�ie, ale rów�ie� w jakimś stop�iu pom�a�a dobro-
byt kraju, utrata majątku byłaby rów�oz�acz�a z odda�iem polskiej ziemi w ręce zaborców.�
Be�edykt jest uosobie�iem pracowitości, człowiekiem cierpliwym, rzetel�ym, wy-
trwałym, sza�ującym ludzi pracowitych, �ie gustuje w spotka�iach towarzyskich i luksusach.�
Troszczy się o zapew�ie�ie rodzi�ie dobrego poziomu �ycia, martwią go wiecz�e �arzeka�ia
i prete�sje �o�y, cierpi z powodu braku dobrego ko�taktu z sy�em.� Stara się otoczyć jak �aj-
lepszą opieką Justy�ę i jej ojca.� Odszedłszy od poglądów roma�tycz�ych, �ie rozpamiętuje
powsta�ia i �ie odwiedza Mogiły poległych.� Dba o i�teresy Korczy�a i z tą myślą procesuje
się o swoje tere�y z Bohatyrowiczami.� Nie pozwala �iszczyć upraw, ma szacu�ek dla chleba i
ludzi, którzy pracują, by go zdobyć.�
Be�edykt �ie jest człowiekiem �ieprzejed�a�ym – stara się wysłuchać argume�tów
sy�a, ustępuje w kwestii �ądań od Bohatyrowiczów, �awiązuje ko�takt z Ja�em i A�zelmem,
kiedy Justy�a decyduje się wyjść za mą�.� Martwi się bezwzględ�ymi �ąda�iami Darzeckiego
(posag siostry), ale stara się załatwić sprawy łagod�ie i taktow�ie.�
Emilia Korczyńska jest kobietą wychowa�ą �a fra�cuskich roma�sach, �ieprzystoso-
wa�ą do wymagań �owego czasu.� Jest to rozkapryszo�a egoistka, hipocho�dryczka, peł�a �ie-
speł�io�ych prag�ień i poczucia, �e jest za�iedbywa�a i �iezrozumia�a.� Be�edykt o�e�ił się z
�ią z miłości i pew�ie dla posagu, którego część Emilia chce wyegzekwować �a swoje osobiste
potrzeby, �ie licząc się z wydatkami rodzi�y.�
Emilia całe d�ie spędza w towarzystwie Teresy Plińskiej, daw�ej �auczycielki dzieci,
która czytuje jej ksią�ki i razem z �ią zachwyca się barw�ym �yciem wielkiego świata.� �ydaje
jej się, �e jest osobą wra�liwą i szlachet�ą, podczas gdy Be�edykt to wiejski gbur, który myśli
tylko o uprawach, �ieurodzaju lub kłopotach z pogodą.� Emilia zamyka się w swoim buduarze,
dusz�ym zaciem�io�ym pomieszcze�iu, odgradzając się od codzie��ych problemów i pielęg-
�ując swoje prawdziwe i urojo�e choroby.� Nie wie, �e Bohatyrowicze są jej sąsiadami i �ie
~
11
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
chce pozwolić �a to, �eby Leo�ia przebywała wśród prostaków (chodzi o wesele El�u�i).� Nie
zajmuje się domem, wszelkie obowiązki przejęła kuzy�ka Be�edykta.�
Marta Korczyńska jest osobą gospodar�ą i pracowitą.� Zastępuje Emilię w obowiązku
prowadze�ia domu, speł�ia jej wszelkie zachcia�ki, �a jej �ąda�ie dogadza gościom, chocia�
potrafi oce�ić ich wartość – le�i, bawidamków.� � młodości kochała z wzajem�ością A�zel-
ma Bohatyrowicza, ale �ie zdecydowała się �a mał�eństwo, obawiając się pracy i wyśmia�ia.�
Pozostała osobą samot�ą, �yje wspom�ie�iami przeszłości i �ałuje swojej decyzji.� Chocia�
obawiała się cię�kiej pracy, ma ją teraz �a co dzień i dobrze się czuje, wypeł�iając domowe
obowiązki.�
Marta z�acz�ie podupadła �a zdrowiu, ale boi się lekarzy i �ie widzi se�su lecze�ia,
po�iewa� wydaje jej się, �e �ie jest �ikomu potrzeb�a, kiedy dzieci Be�edykta podrosły i są ju�
prawie samodziel�e.� Zgorzk�iała stara pa��a o�ywia się �a myśl, �e Justy�a zamieszka u Ja�a i
sama chce się tam prze�ieść.� Uprzedza jed�ak dziewczy�ę, �e �ie wol�o igrać z ludzkimi uczu-
ciami i skła�ia do zasta�owie�ia się �ad decyzją w obawie, �e mo�e skrzywdzić Ja�ka, jak Marta
przed laty skrzywdziła siebie i A�zelma.� Szczerze cieszy się z posta�owie�ia Justy�y, krytycz�ie
oce�ia Zygmu�ta, odzyskuje wigor, gdy Be�edykt zapew�ia ją, jak bardzo jest mu pomoc�a.�
Witold Korczyński – sy� Be�edykta i Emilii – jest peł�ym e�tuzjazmu do �auki i pracy
młodym człowiekiem, który �ie trwo�i czasu �a głupstwa, ale systematycz�ie i wszechstro�-
�ie przygotowuje się do przyszłego gospodarowa�ia.� Kształci się w szkole agro�omicz�ej,
i�teresuje się uprawami w Korczy�ie i u sąsiadów.� Nie akceptuje postawy Zygmu�ta, dra��i
go zachowa�ie matki i skło��ej do strojów Leo�ii.� Chęt�ie rozmawia z A�zelmem i i��ymi
Bohatyrowiczami, dzieląc się z �imi wiedzą wy�iesio�ą ze szkoły, dając dobre rady, sza�ując
ich potrzebę akceptacji i zarazem poszerza�ia swoich umiejęt�ości.�
�itold ma optymistycz�e usposobie�ie, jest sprag�io�y wiedzy rol�iczej, ale rów�ie�
�astawio�y �a opowieści o przeszłości (czas powsta�ia).� Żyje hasłami pozytywizmu, które
prag�ie wcielać w �ycie.� Rozumie potrzebę pracy i ce�i osoby pracowite.� Zdaje sobie sprawę
z ko�iecz�ości poprawy sta�u rol�ictwa i sytuacji społecz�ej ubo�szych po�i�a�ych, dlatego
bolą go słowa o złym traktowa�iu tych ludzi przez ojca.� Stara się z�osić wszelkie przywileje,
jakimi otaczają go wiejscy chłopcy z powodu jego pochodze�ia.� Chęt�ie spotyka się z kolega-
mi ze wsi, których traktuje jak part�erów do rozmowy.�
Młodzieńczy bu�t �itolda wobec ojca świadczy o jego idealizmie i przeko�a�iu o
słusz�ości włas�ych poglądów.� Potrafi śmiało zwrócić Be�edyktowi uwagę, �e �ie postępuje
właściwie i �arliwie przeko�uje go do swych racji.� Cieszy się, kiedy udaje mu się wyjed�ać ulgi
dla skaza�ych Bohatyrowiczów oraz porozumieć z ojcem.�
Leonia Korczyńska jest bohaterką mało ekspo�owa�ą w utworze.� Uczy się �a pe�sji
dla dziewcząt, i�teresuje się rozrywkami, strojami, wygod�ym �yciem – podob�ie jak Emilia.�
Mo��a się spodziewać, �e będzie w przyszłości podob�ą osobą jak matka.�
Justyna Orzelska to dobrze wychowa�a szlachcia�ka ze zubo�ałej rodzi�y, półsierota,
która zdobyła umiejęt�ości potrzeb�e pa��ie z dobrego domu – z�a fra�cuski, potrafi grać �a
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
pia�i�ie, z�a ręcz�e robótki, lubi czytać ksią�ki.� Be�edykt zapew�ił jej �a prośbę matki, jego
ciotecz�ej siostry, jak �ajlepszą opiekę, przygar�ął tak�e jej ojca – daw�iej hulakę i utracjusza,
który �ie potrafi zadbać o swoje sprawy, �ie umie pracować, poza grą �a skrzypcach �ie posia-
da �ad�ych umiejęt�ości.�
� domu Be�edykta Justy�a �ie musi pracować i czuje się �iepotrzeb�a, z�udzo�a,
zmęczo�a bier�ym trybem �ycia.� Jest młodą, peł�ą e�ergii kobietą, która wolałaby wypeł�iać
jakieś obowiązki.� I�teresuje się otocze�iem, podczas spacerów zapuszcza się w odległe miej-
sca, odwiedza zaścia�ek, który impo�uje jej sielskim urokiem, ale przede wszystkim stosu�-
kiem ludzi do pracy i do siebie �awzajem.� Pod ich okiem poz�aje ró��e zajęcia, m.�i�.� �ęcie
zbo�a i chocia� jest to bardzo wyczerpująca praca, Justy�a chęt�ie ją podejmuje.� Dostrzega
szczęście prostych ludzi, którzy czerpią radość z uprawia�ia pola, dogląda�ia gospodarstwa,
potrafią się kultural�ie i szczerze bawić.�
Justy�a została zra�io�a odrzuce�iem przez Zygmu�ta i jego matkę.� Niespeł�io�e
uczucie doprowadziło do tego, �e stała się osobą dojrzałą, powa��ą, �awet smut�ą.� Propozycja
Zygmu�ta (ju� �o�atego), �eby została jego kocha�ką, jest dla �iej po�i�ająca i ostatecz�ie
doprowadza do całkowitego wylecze�ia z miłości do �iego.� Po tak przykrym doświadcze�iu
Justy�a jeszcze bardziej potrafi doce�ić wartość Ja�a Bohatyrowicza i właś�ie z �im chce zwią-
zać swoje dalsze �ycie.� Nie boi się pracy – jak kiedyś bała się Marta.� Chce słu�yć Bohatyrowi-
czom swoją wiedzą.� Od �ich czerpie prawdę o przeszłości dalszej (Ja� i Cecylia) oraz bli�szej
(powsta�ie stycz�iowe), chło�ie ich tradycje i zwyczaje, które akceptuje i zachwyca się �imi.�
Ce�i szczerość, prostotę, wier�ość zasadom moral�ym, dlatego Ja� jest jej bli�szy �i� Zygmu�t
czy Ró�yc.� Justy�a �ie i�teresuje się te� kawalerem dla zdobycia lepszej pozycji społecz�ej,
�ie liczy się z przyjętymi w jej środowisku ko�we�a�sami, ce�i prawdziwą miłość i pracę �a
włas�e utrzyma�ie.� Daleka jest od stylu �ycia propagowa�ego przez fra�cuskie roma�se, za
którym tęsk�i Emilia.� Dobrze porozumiewa się z ciotką Martą i �itoldem, uzyskuje akceptację
swojej decyzji u �ich i oparcie w Be�edykcie.� Ci troje są bowiem ludźmi o zdrowym spojrze�iu
�a szczęście w miłości i potrzebę pracy.�
Justy�a to taktow�a, miła młoda osoba o wyjątkowej urodzie.� Cechuje ją duma i god-
�ość, odrzuca po�i�ające zaloty �o�atego Zygmu�ta i majątek Ró�yca �a rzecz szczerej pięk�ej
miłości.� Mimo doz�a�ych krzywd, potrafi obro�ić ojca przed szyderczymi uwagami gości.�
Opiekuje się �im.�
Ignacy Orzelski skrzywdził �iegdyś �o�ę i córkę.� �yjechał z guwer�a�tką Justy�y,
porzucił rodzi�ę, doprowadził ją do rui�y.� Teraz jest �a łaskawym chlebie Be�edykta, od czasu
do czasu zajmuje się gra�iem �a skrzypcach, zaś szczegól�ą uwagę poświęca jedze�iu – jest
przykładem dege�eracji części szlachty, przy tym �arłokiem i le�iem.� Próbuje sprzeciwić się
mał�eństwu Justy�y z Ja�em, ale czy�i to �ie z troski o córkę, lecz z pobudek egoistycz�ych
– �ie chce mieszkać w chacie bez wygód.� Zgadza się dopiero wtedy, gdy Be�edykt przypomi�a
mu jego �iechlub�ą przeszłość i pozwala pozostać w Korczy�ie.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Andrzejowa Korczyńska jest arystokratką, wdową po A�drzeju Korczyńskim, któ-
rego pamięć �adal, po wielu latach, pielęg�uje – �osi czar�e suk�ie, cierpi i sprzeciwia się,
kiedy Zygmu�t chce sprzedać rodzi��ą posiadłość i odciąć się od korze�i.� Jest przywiąza�a do
otrzyma�ych w posagu Osowiec.� Nauczyła się po śmierci mę�a gospodarować, ale w trud�ych
sprawach pomaga jej Be�edykt.�
A�drzejowa Korczyńska jest wy�iosłą damą, dlatego �ie pozwoliła Zygmu�towi �a
związek z ubogą Justy�ą, o której wychowa�ie �iegdyś się troszczyła, �ie potrafi przełamać
wew�ętrz�ych oporów wobec ludu, ale pamięć o mę�u, który słu�ył idei połącze�ia ró��ych
sta�ów i sza�ował biedaków, skła�ia ją do pracy u podstaw – do ucze�ia wiejskich dzieci.� Jest
to statecz�a osoba, czytująca powa��e ksią�ki.� Dba o dobre relacje z rodzi�ą mę�a, odwiedza
Emilię z okazji imie�i�.�
�śród wielu zalet A�drzejowa Korczyńska ma z�aczącą wadę – �igdy �ie potrafiła
krytycz�ie spojrzeć �a jedy�ego sy�a, rozpieszczała go, utwierdziła w wybujałych ambicjach,
pozwoliła �a zagra�icz�e podró�e, przez co stał się kosmopolitą, tym bardziej, �e zabrakło
wychowa�ia patriotycz�ego.� Kiedy matka orie�tuje się, jak Zygmu�t myśli i postępuje, jest ju�
za póź�o, by skutecz�ie �aprawić błędy.� A�drzejowa �ade wszystko kocha sy�a, ale jej zaśle-
pie�ie doprowadziło do powa��ych ko�sekwe�cji, �ad którymi sama teraz ubolewa.�
Zygmunt Korczyński jest przykładem postaci o �egatyw�ej charakterystyce, chocia�
mo��a dostrzec, �e wi�ę za to w z�acz�ej mierze po�osi zbyt liberal�ie wychowująca go mat-
ka.� Jest malarzem przeko�a�ym o posiada�iu ogrom�ego tale�tu, do którego potrzebuje jed�ak
szczegól�ych i�spiracji – �atch�ie�ie czerpie �ajchęt�iej z obcych pejza�y.� Gardzi rodzi��ymi
stro�ami, które traktuje jak prowi�cję, źle się tu czuje, �ie rozumie problemów pochła�iających
ludzi z tych stro�.� Uprawa roli, dogląda�ie gospodarstwa, zabiega�ie o dochody i źródła utrzy-
ma�ia to dla Zygmu�ta zajęcia trywial�e, zastrze�o�e dla prostaków.�
Zygmu�t �ie jest odpowiedzial�ym dojrzałym mę�czyz�ą, chocia� wiek wskazuje �a
to, �e powi�ie� �im ju� być.� Pod wpływem matki rozstał się z miłością swojego �ycia, Justy�ą,
o�e�ił z delikat�ą i pięk�ą, ale �iekocha�ą przezeń kobietą, zaś daw�ą sympatię prag�ie wi-
dzieć w roli swojej kocha�ki.�
Sy� A�drzejowej Korczyńskiej odziedziczył po przodkach arystokratycz�e skło��ości.�
Lubi się dobrze, mod�ie i drogo ubierać, podró�ować i swobod�ie wydawać pie�iądze �a roz-
rywki.� Nie zauwa�a wartości, które po śmierci ojca są wa��e dla matki.� Jest bezdusz�ym egoi-
stą, ra�iącym �ajbli�sze osoby.� Dla zaspokoje�ia swoich ambicji i prag�ień w brutal�y sposób
chce skło�ić matkę do sprzeda�y Osowiec i wyśmiewa działal�ość �arodowowyzwoleńczą
ojca.� Nie liczy się z uczuciami matki i zadaje jej ból.� Z łatwością wydaje pie�iądze uzyska�e z
majątku prowadzo�ego przez matkę, sam zaś �ie poczuwa się do obowiązku pomaga�ia jej w
pracy.� Jest przykładem osoby paso�ytującej �a i��ych.�
Jan Bohatyrowicz jest sy�em Jerzego Bohatyrowicza – poległego w powsta�iu stycz-
�iowym.� Jego matka po�ow�ie wyszła za mą� i mieszka z �ową rodzi�ą.� Ja� został ze stryjem
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
A�zelmem, którym stara się opiekować, jest mu posłusz�y i liczy się z jego zda�iem.� Odwiedza
Mogiłę i podtrzymuje pamięć o ojcu.�
Jest to młody, ale dojrzały mę�czyz�a, o szczerym spojrze�iu i prostych zasadach �ycia.�
Lubi pracować (śpiewa przy pracy), jest e�ergicz�y, zapobiegliwy, potrafi zadbać o gospo-
darstwo.� Chocia� �ie zdobył wykształce�ia, ma wrodzo�y takt, jest osobą kultural�ą, miłą w
ko�taktach z i��ymi, podoba się kobietom.� Jako postaw�y, pracowity i przystoj�y mę�czyz�a
cieszy się powiedze�iem – uwagę zwraca �a �iego Justy�a, ale rów�ie� Jadwiga Domu�tów�a,
która walczy o �iego, demo�strując swoją zazdrość.�
Ja� jest szlachet�y, delikat�y, pogod�y, ale te� skrom�y, �ieśmiały, obawia się odrzu-
ce�ia ze stro�y Justy�y i delikat�ie pyta o jej uczucia.� Se�s swojego �ycia widzi w codzie��ej
pracy oraz w przyszłym związku z ukocha�ą kobietą.� Los �agrodził jego prostoli�ij�ość i szla-
chet�ość i wyró��ił go tym, �e pokochała go pa�ie�ka z dworu, o której �ie powi�ie� �awet
marzyć.� Posta�owiła zostać jego �o�ą i razem z �im zamieszkać w jego chacie.� Ja� potrafi
doce�ić zalety Justy�y, sza�uje ją, uz�aje jej god�ość – postępuje z �ią zupeł�ie i�aczej �i�
zdemoralizowa�y Zygmu�t czy poszukujący w związku z �ią świe�ych wra�eń Ró�yc.� Ja� jest
zdol�y do prawdziwej, szczerej, głębokiej miłości i swoją postawą umie podbić serce Justy�y.�
Anzelm Bohatyrowicz – stryj Ja�a, brat poległego w powsta�iu Jerzego, jest starszym
mę�czyz�ą, jedy�ym z oddziału A�drzeja Korczyńskiego, który prze�ył.� Ma za sobą dwa bo-
les�e doświadcze�ia, które z�acząco wpły�ęły �a jego �ycie: klęskę powsta�ia i śmierć towa-
rzyszy bro�i oraz odtrące�ie przez ukocha�ą Martę Korczyńską.� Długi czas A�zelm �ie mógł
wrócić do �ormal�ego rytmu codzie��ości, przez dziewięć lat chorował, uciekał w samot�ość i
milcze�ie, �ękały go po�ure myśli, był jakby �ieobec�y, �ie słyszał i �ie dostrzegał otocze�ia.�
Te� sta� dobit�ie świadczy o sile prze�yć.� A�zelm pozostał samot�y i tylko czasem wspomi�a
Martę – zawsze z głębokim szacu�kiem.� Słucha wieści o �iej i dziwi się, �e tak cię�ko pracuje,
bo daw�iej bała się tego.�
A�zelm i Ja� zgod�ie razem gospodarują.� Cię�kie prace wyko�uje Ja�, ale zawsze re-
spektuje wskazówki udziela�e mu przez stryja.� Dba o dobre patriotycz�e wychowa�ie Ja�ka,
któremu choć w części stara się zastąpić ojca, opowiada mu o historii rodu, uczy szacu�ku do
przeszłości i jej symboli.� Poleca Ja�owi zmie�ić krzy� �a grobie Ja�a i Cecylii, przypomi�a o
opiece �ad Mogiłą poległych.� Z A�zelma ema�uje spokój, opa�owa�ie, delikat�ość.� Z radością
przyjmuje u siebie �itolda i cieszy się z jego podobieństwa do stryja (A�drzeja Korczyńskie-
go) pod względem poglądów społecz�ych i postępowa�ia.� O�ywia się �a myśl o daw�ych cza-
sach, kiedy Korczy� i Bohatyrowicze były jed�ym orga�izmem społecz�ym, tęsk�i do czasów
zgody, jed�ości, współdziała�ia.�
Fabian Bohatyrowicz jest �a tle i��ych postaci z zaścia�ka osobą wyjątkowo dy�a-
micz�ą, skło��ą do kłót�i i pie�iactwa.� Gotów jest walczyć o kawałek ziemi, chocia� starsi za-
świadczają, �e zawsze przy�ale�ał o� do dworu.� �ybucha g�iewem lub rozpaczą, bywa skło�-
�y do uzew�ętrz�ia�ia sil�ych emocji, �ad którymi �ie potrafi zapa�ować �awet w obec�ości
Justy�y Orzelskiej.� Jest ojcem El�u�i i dba o to, �eby jego córka miała odpowied�iego mę�a i
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
efektow�e wesele.� Troszczy się o rodzi�ę, której i�teresów rzetel�ie pil�uje, popadając czasem
w przesadę.� Jest postacią drugopla�ową, ale barw�ą i dy�amicz�ą.�
Bolesław Kirło jest przykładem le�ia i plotkarza, który krą�y po okolicz�ych dworach,
odwiedza sąsiadów, chęt�ie korzysta z ich gości�y, �ie krępując się �adu�ywać cierpliwości
gospodarzy.� Jest to typ tzw.� piecze�iarza, co to �ajchęt�iej po�ywi się przy cudzej piecze�i, sam
zaś �ie zabiega o pracę.� �ręcz przeciw�ie – o Olszy�kę troszczy się jego �o�a Maria, która �ie
tylko zarządza majątkiem, ale sama cię�ko fizycz�ie pracuje, podczas gdy Kirło zabiega tylko
o rozrywki i pielęg�uje ko�takty towarzyskie.�
Będąc gościem Korczy�a, Kirło z jed�ej stro�y jawi się jako zatroska�y o zdrowie
wiecz�ie słabej i �arzekającej Emilii oraz o przyszłość Justy�y, z drugiej jed�ak stro�y ma ci-
chą satysfakcję, kiedy mo�e kpić z Orzelskiego i przeko�uje się, �e bogaty arystokrata – Ró�yc
– �ie uzyskał wzajem�ości u ubogiej szlachcia�ki Justy�y.�
Kirło jest bawidamkiem, �arłokiem i plotkarzem, stro�i od pracy, �ie czuje się odpo-
wiedzial�y za licz�ą rodzi�ę.� �ychowa�ie pięciorga dzieci i utrzyma�ie Olszy�ki spoczywa
wyłącz�ie �a barkach Marii.�
Maria Kirłowa �ale�y do gro�a doce�ia�ych w okolicy ludzi pracy.� Chocia� jest drob-
�ą kobietą, dosko�ale radzi sobie z trud�ymi, tradycyj�ie męskimi pracami.� Potrafi z dobrymi
efektami prowadzić z�acz�e gospodarstwo, jest od świtu do wieczora zabiega�a, dogląda upraw,
ogrodu, przygotowuje ko�fitury, dba o dom.� Nie mo�e zatrud�ić więcej słu�by i część prac wyko-
�uje sama.� Jest szczerze skrępowa�a i za�e�owa�a, kiedy �iespodziewa�ie składa jej wizytę bo-
gaty, dobrze ubra�y, bywały w świecie kuzy�, poszukujący wra�eń miłos�ych w Korczy�ie, ale
przecie� zwykły dzień w jej wypadku to pra�ie, uga�ia�ie się za drobiem i podob�e obowiązki.�
Maria jest uosobie�iem kobiecej zarad�ości, prawości charakteru, szlachet�ości zasad.�
Nie tylko troszczy się o gromadkę swoich dzieci i okazuje wyrozumiałość mę�owi lekkoducho-
wi, ale tak�e zabiega o szczęście bliskich jej osób – Teofila Ró�yca i Justy�y Orzelskiej.� Nie
waha się zwrócić kuzy�owi uwagę, �e źle postępuje, chcąc uczy�ić z Justy�y swoją kocha�kę,
doradza mu mał�eństwo, ustatkowa�ie się i osiąga oczekiwa�y skutek.� Rozumie tak�e decyzję
Justy�y, odrzucającej zaloty Ró�yca, i �yczy jej szczęścia w związku z ukocha�ym Ja�em.�
Teofil Różyc jest z pochodze�ia arystokratą, który odziedziczył wielką fortu�ę – obec-
�ie majątek wart około �00 tysięcy rubli.� Z�acz�ą część (2/�) rodowych dóbr zmar�ował, wy-
dając pie�iądze �a rozrywki podczas zagra�icz�ych podró�y.� Kiedy przebywał poza rodzi��y-
mi stro�ami, �ie mógł sprawować ko�troli �ad zarządcami, co sprzyjało �adu�yciom i jeszcze
większemu uszczuple�iu dóbr.� Mimo strat, majątek jest jeszcze dość pokaź�y i Ró�yc uchodzi
w okolicy za tzw.� „dobrą partię”.�
Bohater te� jest ukaza�y w procesie przemia�y wew�ętrz�ej.� Najpierw – olś�io�y urodą
i dumą Justy�y – rozwa�a, jak sprawić, by została jego kocha�ką, potem – pod wpływem racji
Marii Kirłowej i uczucia – prag�ie się z �ią o�e�ić.� � gru�cie rzeczy jest dobrym człowiekiem,
który troszczy się o osoby będące w potrzebie – �p.� pomaga Marii Kirłowej w edukacji dzieci,
dostrzega bezse�s swojego dotychczasowego �ycia – hulaki i utracjusza.� Dotąd �ie wykazywał
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
przywiąza�ia do ojczyz�y i rodzi��ych stro�, teraz zaczy�a dostrzegać uroki �ycia �a wsi i
zamierza powa��ie zająć się gospodarstwem.�
Podczas podró�y zagra�icz�ych Ró�yc poz�ał atrakcje wielkiego świata, które jed�ak�e
go z�udziły.� Po tamtym czasie zostało uzale��ie�ie od morfi�y, z którego prag�ie się wyleczyć,
ale �a razie bez oczekiwa�ych skutków.� � oczach jed�ych jest przez to człowiekiem i�teresu-
jącym (Emilia, Teresa), w odbiorze i��ych – po prostu słabeuszem i �arkoma�em.�
�idząc god�ość i zasady Justy�y, �ie mogąc jej zdobyć dla zaspokoje�ia chwilowych
prag�ień, Teofil coraz bardziej a�ga�uje się uczuciowo i ostatecz�ie zmie�ia się �a tyle, �e
posta�awia uporządkować swoje �ycie i z czystymi zamiarami oświadczyć się dum�ej, choć
bied�ej, pa��ie.� Jest to postać ewoluująca w stro�ę korzyst�ej przemia�y, poprawy.�
Obraz i ocena ziemiaństwa po 1864 r.
Szlachta ziemiańska, ukaza�a w powieści Elizy Orzeszkowej, jest wystawio�a �a trud�ą
próbę �arzuco�ą przez czas historycz�y.� Po 186� r.�, kiedy z�iesio�o pańszczyz�ę, �ie wszyscy
potrafili w porę zorie�tować się, jak gospodarować w �owej sytuacji.� �cześ�iej w powsta�iu
zgi�ęło lub zostało kalekami wielu dziedziców majątków i dobrych zarządców.� Pozostałych
skazywa�o �a wyg�a�ie �a Syberię (wtedy orzeka�o przepadek majątku �a rzecz zaborcy) lub
zostawia�o w okrojo�ych posiadłościach ziemskich.�
Daw�y wystaw�y styl �ycia trzeba było radykal�ie zmie�ić, �eby w �owej rzeczywi-
stości ocalić rodowe dobra od upadku i utrzymać się z �ich wraz z rodzi�ą i słu�bą.� Było to
trud�e wyzwa�ie, wymagało wyrzeczeń, ogra�iczeń i przede wszystkim umiejęt�ości dobrego
gospodarowa�ia.� Polacy �ie mają mo�liwości powiększać swoich tere�ów, po�iewa� Rosja�ie
szukają pretekstu, �eby do tego �ie dopuścić, zaś sami chęt�ie przejmują upadłe majątki.� �
tej sytuacji szlachta ziemiańska musi sprostać wielkim wymaga�iom i podjąć �iemałe wysiłki,
�eby utrzymać w swoich rękach dobra rodzi��e.�
Eliza Orzeszkowa przedstawia w powieści przede wszystkim Korczy� i Be�edykta
Korczyńskiego jako właściciela oraz zarządcę majątku w jed�ej osobie.� M�iej szczegółów �ar-
rator podaje �a temat Osowiec, �a których pozostała po śmierci mę�a A�drzejowa Korczyńska
i próbuje zarządzać z�acz�ym majątkiem przy pomocy Be�edykta, �a którego rady i wsparcie
zawsze mo�e liczyć.� Po�adto ukazuje Olszy�kę i Marię Kirłową – kobietę �iezwykle zarad�ą,
mającą zdol�ości orga�izatorskie i dosko�ale radzącą sobie z prowadze�iem gospodarstwa i
utrzyma�iem licz�ej rodzi�y.�
Na przykładzie Korczy�a i postawy Be�edykta mo��a zaobserwować, jak trud�o osiąg-
�ąć wystarczające dochody, jak wa��e jest dogląda�ie pracy, ale rów�ie� uczest�icze�ie w
pew�ych zajęciach.� Na prete�sje �o�y, która czuje się za�iedbywa�a, Be�edykt odpowiada, �e
majątek przepadłby, gdyby o� razem z �ią czytywał poezję lub uczest�iczył w i��ych rozryw-
kach.� Utrzyma�ie rodzi�y �a dotychczasowym poziomie jest coraz trud�iejsze, tym bardziej,
�e trzeba kształcić dzieci, ulegać tradycyj�ej polskiej gości��ości przy suto zastawio�ym stole
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
itp.� Chcąc choć w części zachować daw�e obyczaje, poziom �ycia, Be�edykt musi cię�ko pra-
cować, �ie mo�e pozwolić, by w jego gospodarstwie wyrządza�o szkody, procesuje się o to, co
praw�ie do �iego �ale�y.�
Z�ając potrzeby ziemi i licząc się ze stop�iową utratą sił, Be�edykt przygotowuje do
gospodarowa�ia swojego sy�a.� Doce�ia potrzebę wykształce�ia agro�omicz�ego, posyła go do
odpowied�iej szkoły, wychowuje w szacu�ku do ziemi i pracy ludzkiej.� Rozumie ko�iecz�ość
zakupu �owoczes�ych maszy� rol�iczych i g�iewa się za popsucie ��iwiarki.� � surowy, ale
przy tym pełe� odpowiedzial�ości sposób Be�edykt traktuje swoją pracę jako słu�bę ziemi oj-
czystej.� Nie u�ywając gór�olot�ych słów, uzasad�ia ko�iecz�ość zachowa�ia Korczy�a (źródła
utrzyma�ia dla rodzi�y) tak�e obro�ą polskiej ziemi przed zakusami zaborcy.�
Stosu�ek ziemiaństwa do pracy, zdol�ość do skutecz�ej obro�y ziemi przed jej utratą
jest z�akiem odpowiedzial�ości w �owej epoce.� Be�edykt Korczyński, Maria Kirłowa, A�-
drzejowa Korczyńska umieją sobie z tym poradzić.� Swoje skrom�iejsze gospodarstwa chro�ią
i rozwijają Bohatyrowicze (�azywa�i ludem, pracujący jak chłopi, ale sta�owiący szlachtę za-
ścia�kową o wypracowa�ych tradycjach, kulturze – w tym kulturze pracy).� Nie sprawdził się
w tej roli Teofil Ró�yc, pozbawio�y dotąd pasji gospodarowa�ia i poczucia więzi z rodzi��ymi
dobrami.� Stracił dwie trzecie pięk�ego i zadba�ego majątku, ale być mo�e zmie�i swoje podej-
ście w tej kwestii, skoro zaczy�a się i�teresować tymi sprawami.� Skraj�ie �egatyw�ym przy-
kładem jest Zygmu�t, który �ie tylko �ie zamierza zastąpić matki w pracy �ad zachowa�iem
Osowiec, ale sam dą�y do sprzeda�y majątku i wyjazdu z kraju.� Jakkolwiek powieść realistycz-
�a u�ika jed�oz�acz�ych oce� i kome�tarzy, to przecie� dla ka�dego czytel�ika jest oczywiste,
�e za�iedba�ie ziemi w czasach zaborów groziło tak z�acz�ymi ko�sekwe�cjami w wymiarze
�arodowym, �e po prostu �ie wol�o było do tego dopuścić.� Tych, którzy �ie sprawdzili się w
roli gospodarzy w �owej rzeczywistości, �ie darzo�o szacu�kiem, traktowa�o jak utracjuszy,
ludzi bez ho�oru, wręcz zdrajców.�
Szlachta zaściankowa i jej codzienność
Niedaleko Korczy�a poło�o�y jest zaścia�ek, w którym �yją i pracują Bohatyrowicze –
przedstawiciele rodu szlacheckiego wywodzącego się od lege�dar�ej pary, Ja�a i Cecylii, którzy
zało�yli �a tym tere�ie przed wiekami osadę.� Za sprawą Justy�y, która przypadkiem zapuszcza
się tam �a spacery a potem celowo odwiedza Bohatyrowiczów, �arrator ukazuje ich styl �ycia,
problemy, stosu�ek do pracy, zdol�ość do tworze�ia kultury, oce�ę przeszłości, czyli powsta�ia.�
Najwa��iejszą wartością dla Bohatyrowiczów jest ziemia, która daje im utrzyma�ie i
radość pły�ącą z ko�taktu z �aturą.� Są to ludzie bied�i, �azywa�i przez �arratora i bohaterów z
kręgu szlachty dworskiej ludem.� � istocie �yją o�i ubogo, cię�ko pracują, �ie mają mo�liwości
kształcić się, podró�ować czy wykwi�t�ie jadać.� Trzeba jed�ak zauwa�yć, �e Bohatyrowicze
mają rodową dumę, wspomi�ają swoje pochodze�ie od Ja�a i Cecylii i z�ają lege�dę mówiącą
o �ada�iu im przez króla szlachectwa.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Jakkolwiek �a co dzień Bohatyrowicze pracują i �yją jak chłopi, ich zachowa�ia, wygląd
zagród, relacje międzyosobowe, kultura stołu, obrzędowość świadczą o tym, �e są to ludzie �a
wy�szym poziomie �ycia �i� typowi chłopi.� Dbają o�i o wygląd chat (czystość, porządek), o
ogródki (m�óstwo kwiatów, zadba�e rabaty), czym tylko mogą podejmują gości, troszcząc się
o higie�icz�y aspekt sytuacji spo�ywa�ia posiłków.� Przy �apoczy�a�iu �owego boch�a chleba,
przy pracy �a polu i w i��ych okolicz�ościach syg�alizują swoją postawę religij�ą (z�ak krzy-
�a, zdejmowa�ie czapki).� Potrafią cieszyć się pracą i posiada�iem ziemi, ale te� umieją za�arcie
walczyć o powiększe�ie dóbr (�p.� kłótliwy Fabia� Bohatyrowicz), po�iewa� od tego zale�y
poziom �ycia i pozycja w lokal�ej społecz�ości.�
Bohatyrowicze czują się szlachcicami, jed�ak zaborca �ie uz�ał ich pozycji �ada�ej
�iegdyś przez polskiego króla.� Najbardziej jed�ak boli ich to, �e �ie uzyskują uz�a�ia i sza-
cu�ku ze stro�y dworu.� A�zelm z �ostalgią wspomi�a czas powsta�ia, kiedy to pa�owała jed-
�ość między dworem a zaścia�kiem, przyjaźń, wspól�a walka o �iepodległość.� Z�akiem tego
szczęśliwego czasu jest teraz Mogiła czterdziestu poległych powstańców, o którą dbają, odwie-
dzają ją i przekazują młodszym wiedzę o przeszłości.� Bohatyrowicze mają bowiem wielki sza-
cu�ek do protoplastów swojego rodu (grób Ja�a i Cecylii), do bohaterów �arodowych (Mogiła
powstańców) oraz do �yjących ludzi w starszym wieku (relacja A�zelma i Ja�a).�
Narrator ukazuje tych ludzi jako szczęśliwych, śpiewających przy pracy, troszczących się
o obyczaje (przygotowa�ie do wesela) i oprawę folklorystycz�ą wa��ych wydarzeń (wesele El�u-
�i), ale przedstawia tak�e problemy zaścia�ka.� Bohatyrowicze �yją w biedzie, bywają zazdroś�i
o ziemię i i��e dobra, kłótliwi i gwałtow�i, skło��i do procesowa�ia się.� �iększość z �ich jed-
�ak to ludzie prości, ale z�ający zasad dobrego zachowa�ia, kultural�ej rozmowy, gości��ości,
adorowa�ia kobiet.� Lubią pracę i ko�takt z przyrodą, potrafią te� odpoczywać i opiekować się
osobami potrzebującymi wsparcia.� Obowiązuje tu �atural�y porządek rzeczy – �ale�y słuchać rad
starszych, pracować i troszczyć się o tych, którzy �ie mogą ju� podejmować i�te�syw�ych wy-
siłków (Ja� i A�zelm).� Mają swój ho�or i sprawia im przykrość obcesowe i surowe traktowa�ie
przez Be�edykta.� Podtrzymują pamięć przodków, uczą młodzie� szacu�ku dla �ich, wskazując
przy tym �a tradycje słu�by ojczyź�ie zakorze�io�e w tej warstwie społecz�ej.�
� polskiej popowsta�iowej rzeczywistości szlachta zaścia�kowa sta�owiła z�aczącą
liczeb�ie warstwę społecz�ą, która coraz bardziej ubo�ała w trwającej jeszcze długo sytuacji
zaborów i izolowała się od wy�ej postawio�ej szlachty dworskiej w poczuciu odrzuce�ia przez
�ią i braku zrozumie�ia dla swoich problemów.� Pisarka ekspo�uje zagad�ie�ie zró��icowa�ia
szeroko pojętej szlachty, zale��ie od sta�u posiada�ia.� Na przykładzie daw�ej pary – Cecylii
i Ja�a – oraz ukaza�ej w toku akcji – Justy�y i Ja�a – postuluje przełamywa�ie uprzedzeń i
barier społecz�ych, dostrze�e�ie wartości szlachty zaścia�kowej.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Konflikt między Korczynem a Bohatyrowiczami
Ukaza�a w toku akcji relacja między dworem a zaścia�kiem jest – zwłaszcza przez Bo-
hatyrowiczów – od�oszo�a do czasu, kiedy pomiędzy tymi środowiskami pa�owała zgoda, do-
bra współpraca, a �awet przyjaźń.� Dzięki temu mogło dojść do wspól�ego udziału w walkach
powstańczych.� Z�akiem owej mi�io�ej jed�ości jest odwiedza�a i otoczo�a troską przez Bo-
hatyrowiczów Mogiła.� Pamięć o chlub�ej przeszłości podtrzymuje zaścia�ek, �atomiast dwór
przestał i�teresować się tym wydarze�iem, trzeba jed�ak od�otować, �e Be�edykt Korczyński
�ie dopuszcza myśli, �e mógłby sprzedać tere�, �a którym z�ajduje się zbiorowy grób jego
brata i i��ych powstańców.�
Stop�iowe oddala�ie się od siebie Korczyńskich i Bohatyrowiczów jest szczegól�ie
dotkliwie odczuwa�e przez tych drugich.� �spomi�ają czasy jed�ości i otaczają czcią pamięć
A�drzeja Korczyńskiego, który przełamywał bariery społecz�e i bratał się z ludem.� Porów-
�ywa�ie go z bratem – Be�edyktem – zawsze wypada �a �iekorzyść drugiego.� Be�edykt �ie
podtrzymywał daw�ych ko�taktów i przyjaź�i.� Coraz bardziej pogłębiał się �atomiast ko�flikt
wywoła�y szkodą �a polu.� Korczyński �ie zgadzał się �a po�iesio�e straty.� Odszkodowa�ie
zasądzo�e w procesie sądowym było �a tyle wysokie, �e Bohatyrowicze �ie byliby w sta�ie
go spłacić.� Dopiero peł�a emocji i młodzieńczego u�iesie�ia i�terwe�cja �itolda prowadzi
do a�alizy sytuacji i zmia�y sta�owiska Be�edykta.� Jak widać, problemem dzielącym obydwa
środowiska jest sprawa ziemi.� Bohatyrowicze prag�ą mieć jej więcej, po�iewa� gospodarują �a
�iewielkich poletkach, z których trud�o się utrzymać, zaś Be�edykt Korczyński �ie ma zamiaru
ustępować i domaga się tego, co mu się praw�ie �ale�y.� Dzięki �itoldowi relacje dworu i za-
ścia�ka mogą się zmie�ić �a lepsze.� Be�edykt �awet głoś�o zasta�awia się, czy przypadkiem
młodzi – �itold i Justy�a – �ie mają racji, prag�ąc zjed�ocze�ia i współpracy.� Dzięki sy�owi
przypomi�a sobie czas przyjaź�i A�drzeja Korczyńskiego z Jerzym Bohatyrowiczem, wspól�ą
walkę o �iepodległość, zbiorową Mogiłę powstańców.� Obaj posta�awiają działać �a rzecz od-
tworze�ia dobrych stosu�ków i zaprzesta�ia waś�i, zaś wstępem do tego jest odstąpie�ie przez
Be�edykta od egzekwowa�ia zasądzo�ej kwoty odszkodowa�ia.�
Motyw powstania styczniowego – Mogiła
Pamięć o bohaterach powsta�ia stycz�iowego z tego tere�u pozwala rozszerzyć czas
zdarzeń o fakty z okresu przedakcji.� Są o�e przywoływa�e we wspom�ie�iach, w kome�ta-
rzach �awiązujących do aktual�ych relacji zaścia�ka i dworu, słu�ą celom wychowawczym
jako preze�towa�e młodemu pokole�iu, które �ie obejmuje świadomością lub czasem �ycia
okresu walk �iepodległościowych 186� r.� Przypomi�a�y jest tak�e wcześ�iejszy okres – walk
�apoleońskich, w których uczest�iczyli bojow�icy z dworu i zaścia�ka.� Dziadek Jadwigi Do-
mu�tów�y opowiada o powrocie wojsk �apoleońskich po kampa�ii moskiewskiej – wówczas
zamarzł �iedaleko domu jego brat Fra�ciszek, który poszedł walczyć za sprawą Domi�ika Kor-
czyńskiego – dziadka Be�edykta i A�drzeja.� Ju� wtedy mo��a było zaobserwować współpracę
~
10
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
obu środowisk �a rzecz �iepodległości ojczyz�y.� � walkach brało udział tak�e kolej�e pokole-
�ie – w powsta�iu listopadowym walczył Sta�isław Korczyński, ojciec Be�edykta i A�drzeja.�
Czas powsta�ia stycz�iowego jest w powieści ukaza�y jako wyjątkowy, ideal�y, wręcz
uświęco�y krwią poległych.� Są o�i traktowa�i jak męcze��icy �arodowej sprawy, którzy zło-
�yli ofiarę włas�ego �ycia i zasługują �a szczegól�ą cześć.� � Mogile spoczywa czterdziestu
powstańców poległych w 186� r.� (czterdziestu męcze��ików).� Jest to zbiorowy grób i zarazem
z�ak przekracza�ia barier społecz�ych, po�iewa� pogrzeba�o tam wspól�ie walczących przed-
stawicieli rodu Korczyńskich i Bohatyrowiczów.� Z powodów ce�zural�ych historia powsta�ia
i udziału w �im osób związa�ych z bohaterami utworu jest otoczo�a �iedopowiedze�iami, ale
wyraź�ie wysoko oce�ia�a.�
Po dwudziestu latach od klęski powsta�ia Mogiła �adal jest otoczo�a czcią.� Zwłaszcza
A�zelm, który jako jedy�y, mimo cię�kich ra�, zdołał prze�yć, pil�uje, �eby Ja� – sy� jego po-
ległego brata Jerzego – odwiedzał to miejsce i dbał o �ie.� Z poczuciem obowiązku obaj przeka-
zują wiedzę o powsta�iu młodszym – Justy�ie i �itoldowi, którzy �ie uzyskali jej we dworze.�
Motyw powstań �arodowych i walk �apoleońskich przywodzi �a myśl czasy roma�ty-
zmu, kiedy podejmowa�o walkę.� Pozytywizm w�osi �owe wartości, które �iejako przytłoczyły
te treści.� Teraz uprawa ziemi, utrzyma�ie jej w polskich rękach to sposób �a realizację postawy
patriotycz�ej.� �spom�ie�ie powsta�ia moc�iej o�ywa za sprawą młodzieńczego idealizmu
�itolda, któremu Bohatyrowicze uświadamiają pięk�o i szlachet�ość pokole�ia walczących,
te� zaś przypomi�a o tym ojcu, domagając się powrotu do daw�ych dobrych tradycji współpra-
cy i jed�ości społecz�ej.�
Dzieje rodu Bohatyrowiczów, legenda o Janie i Cecylii
Protoplaści rodu Bohatyrowiczów w odległej przeszłości poko�ali przesądy sta�owe i
związali się wbrew obowiązującym zwyczajom.� Bogata pa��a wysokiego rodu wyszła z wiel-
kiej miłości za mą� za człowieka ubogiego i opuścili rodzi��e stro�y, by osiąść w puszczy i
tam zało�yć swoje siedlisko.� Życie w tak trud�ych waru�kach wymagało wielu wyrzeczeń i
cię�kiej systematycz�ej pracy.� Dzięki �iej Ja� i Cecylia doprowadzili do stworze�ia wspa�ia-
łej osady.� �ykarczowali część puszczy, zbudowali dom i uprawiali ziemię.� � te� sposób dali
podstawy do rozwoju włas�ej rodzi�y – mieli sześć córek i sześciu sy�ów, po�adto stali się
źródłem postępu kulturowego i cywilizacyj�ego �a tym tere�ie.�
Jak głosi lege�da, przekazywa�a kolej�ym pokole�iom, Ja� i Cecylia po bohatersku
zawojowali puszczę i dlatego król Zygmu�t August �adał im szlachectwo i �azwisko Bohaty-
rowicze.� Uz�a�ie dla zasług protoplastów rodu mają ich potomkowie ukaza�i w Nad Niemnem
– zwłaszcza A�zelm i Ja�, którzy opiekują się ich grobem.� Lege�da ta robi rów�ie� wielkie
wra�e�ie �a Justy�ie, która rów�ie� ce�i prawdziwą miłość, gardzi przesądami sta�owymi i
�ie boi się pracy.� Para bohaterów zmarłych w 15�9 r.� stała się dla dwojga młodych symbolem
pięk�ego związku i wzorem do �aśladowa�ia.�
~
11
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Ja� i Cecylia dali początek szlacheckiemu rodowi, który �yje – co prawda – ubogo, ale
przestrzega tradycji, kieruje się wysokimi zasadami i wartościami, przede wszystkim sza�uje
pracę i jej �ie u�ika.� Miejsce ich pochówku jest traktowa�e jak święte, zaś pamięć o �ich stale
podtrzymywa�a.�
Realizacja haseł pozytywizmu
Eliza Orzeszkowa – podob�ie jak Prus, Ko�op�icka i Sie�kiewicz – była zwole��iczką
powszech�ej realizacji haseł pozytywizmu.� Po�adto głosiła z�acze�ie powieści te�de�cyj�ej w
dobie �iewoli �arodowej, za�iedbań gospodarczych i społecz�ych.� Utwór Nad Niemnem był
dla pisarki okazją do przedstawie�ia postaci, które podejmują wysiłek mozol�ego systematycz-
�ego wciela�ia w czy� haseł pozytywizmu.�
Praca u podstaw miała słu�yć pod�iesie�iu poziomu �ycia ludzi �ajubo�szych.� Ideą tą
kierowało się kilku bohaterów powieści.� A�drzejowa Korczyńska przez pamięć o poglądach i
działa�iach mę�a stara się otoczyć opieką wiejskie dzieci.� Chocia� �ie potrafi w peł�i przeła-
mać wew�ętrz�ego oporu wobec wieś�iaków, uczy dzieci czyta�ia i pisa�ia, poświęca im swój
czas i uwagę.�
�itold chęt�ie rozmawia z Bohatyrowiczami i dzieli się z �imi wiedzą uzyska�ą w
szkole agro�omicz�ej.� Marzy o tym, �eby wprowadzić �a wsi zasady postępu, uzdrowić relacje
zaścia�ka i dworu, pod�ieść �a wy�szy poziom metody gospodarowa�ia.� Poucza ojca, �e �ale-
�y cierpliwie i ze spokojem wyjaś�iać chłopom, jak obsługiwać maszy�y rol�icze.�
Justy�a �ie waha się pracować i prag�ie wyjść za człowieka, którego kocha.� Sytuacja ta
będzie dla �iej okazją – jak sama mówi – do podziele�ia się tym, co o�a mo�e w�ieść do chaty
Bohatyrowiczów – swoją wiedzą i ogładą towarzyską.�
� pew�ym stop�iu pracy u podstaw przysługuje się rów�ie� Teofil Ró�yc, który po-
maga Marii Kirłowej kształcić dzieci.� Jakkolwiek repreze�tuje o�a szlachtę dworską, �ie mo�e
sprostać wymaga�iom i potrzebom.� Pomoc bogatego kuzy�a jest więc sza�są �a edukację
młodszego pokole�ia Kirłów.�
Praca orga�icz�a zatacza w powieści szersze kręgi.� Są w �ią zaa�ga�owa�i �iemal
wszyscy pracujący bohaterowie, po�iewa� ich wysiłki zmierzają �ie tylko do zabezpiecze�ia
bytu ich rodzi�, ale rów�ie� pod�oszą poziom gospodarczy kraju.� Po�adto praca �a roli ma w
dobie �iewoli wymiar patriotycz�y.� Za wszelką ce�ę �ale�y dbać o majątki ziemskie, by �ie
podupadły i �ie zostały przejęte przez zaborcę.� Tej idei słu�y Be�edykt Korczyński, A�drzejo-
wa Korczyńska, Maria Kirłowa.� �spierają ją tak�e współpracow�icy Be�edykta: Marta Kor-
czyńska i po części ju� tak�e �itold (zdobywający wykształce�ie w tym celu, by w przyszłości
lepiej i �owocześ�iej gospodarować).�
Pozytyw�e �astawie�ie do pracy jest dość powszech�e wśród Bohatyrowiczów, którzy
dbają o uprawy, czystość i porządek w zagrodzie, troszczą się tak�e o wychowa�ie do pracy
młodszych.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Praca orga�icz�a jest w dobie pozytywizmu hasłem tak wa��ym jak w roma�tyzmie
idea walki zbroj�ej.� Praca jest więc swoistym sposobem walki o szczęśliwszą przyszłość �ie
tylko poszczegól�ych osób i rodzi�, ale i całej lokal�ej społecz�ości oraz �arodu.�
Stosunek bohaterów do pracy
Praca i stosu�ek do �iej pozwalają bohaterom Nad Niemnem �a wyrobie�ie sobie opi�ii
o i��ych.� Jed�i pracują dla wielkich idei, i��i, by utrzymać rodzi�ę, jeszcze i��i traktują pracę
jako se�s �ycia i źródło satysfakcji.� Bez względu �a powody zaa�ga�owa�ia w pracę, jest o�a
mier�ikiem wartości człowieka.� Przez stosu�ek do pracy ujaw�ia się szereg cech postaci.� Te�-
de�cyj�ość powieści przejawia się właś�ie w la�sowa�iu modelu człowieka pracy w opozycji
do u�ikających jej le�i, obiboków i utracjuszy.�
�śród bohaterów doce�iających wartość pracy i zaa�ga�owa�ych w �ią �a pla� pierw-
szy wysuwają się w Korczy�ie – Be�edykt i Marta, w Bohatyrowiczach – A�zelm i Ja�.� Bene-
dykt traktuje pracę jako swój obowiązek i łączy ją z szacu�kiem dla ziemi, której prag�ie słu-
�yć.� Cieszy się, �e mo�e zabezpieczyć material�ie rodzi�ę i rozumie potrzebę utrzyma�ia ma-
jątku �a dobrym poziomie, by �ie popadł w obce ręce.� Od świtu do �ocy dogląda gospodarstwa,
sam czuwa �ad „księgowością” i �ie pozwala i��ym mar�ować efektów swoich wielolet�ich
wysiłków.� Rozumie potrzebę wykształce�ia, które ma słu�yć jeszcze lepszej i wydaj�iejszej
pracy w przyszłości – sam skończył szkołę agro�omicz�ą i w tym kieru�ku kształci sy�a.� Jego
wier�ą pomoc�icą jest Marta.� Na jej barkach spoczywała �iegdyś rów�ie� troska o wycho-
wa�ie dzieci Be�edykta, zaś obec�ie pozostały rozległe obowiązki gospody�i domu.� Niegdyś
bała się pracy, dziś sta�owi o�a dla �iej ucieczkę od samot�ości i se�s �ycia.� Anzelm i Jan
repreze�tują zaścia�ek, w którym �ajwy�szą wartością jest ziemia.� Musi o�a być jak �ajlepiej
utrzyma�a, �eby mogła wy�ywić ludzi.� Małe poletka są uprawia�e z wielką pieczołowitością.�
Ludzie czerpią z pracy satysfakcję, są dum�i z plo�ów, cieszą się, �e dają im o�e zabezpiecze-
�ie bytu do �astęp�ych zbiorów.� Żeby tak było, trzeba podejmować trud orki, zasiewów, �ęcia
zbo�a sierpami.� Bohatyrowicze �ie mogą sobie pozwolić �a kosztow�e �arzędzia, dlatego ich
praca jest szczegól�ie cię�ka i wyczerpująca.�
Poza głów�ym tere�em akcji rów�ie� spotykamy miejsca, w których praca jest istot-
�ą wartością.� Kobietą �iezmordowa�ą w samodziel�ym prowadze�iu du�ego gospodarstwa w
Olszy�ce jest Maria Kirłowa.� Dziel�ie radzi sobie z obowiązkami A�drzejowa Korczyńska w
Osowcach, która po śmierci mę�a przejęła jego obowiązki i spraw�ie zarządza majątkiem.�
Szczegól�ym przykładem pozytyw�ego �astawie�ia do pracy jest Justy�a Orzelska – pa-
�ie�ka z dworu wychowa�a raczej �a damę do towarzystwa �i� osobę, która miałaby pracować.�
Justy�a �ie jest zadowolo�a ze swojej sytuacji.� Męczy ją bezczy��ość i krępuje korzysta�ie z
pracy i��ych osób.� Mał�eństwo z Ja�em otwiera przed �ią trud�e, ale oczekiwa�e wyzwa�ia
– będzie razem z �im pracowała i mieszkała w z�acz�ie gorszych waru�kach.� Ju� wcześ�iej
Justy�a pomagała Bohatyrowiczom w pracy – m.�i�.� uczyła się �ąć zbo�e sierpem.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Na przeciwległym biegu�ie wartości są osoby stro�iące od pracy, u�ikające wysiłków,
ale za to chęt�ie korzystające z odziedziczo�ych dóbr lub wykorzystujące i��ych.� Nie budzą
o�e zaufa�ia a�i szacu�ku, �ie są akceptowa�e przez pracujących bohaterów.�
Emilia Korczyńska jest przykładem salo�owej damy, która została wychowa�a �a ro-
ma�sach i marzy o wygod�ym, efektow�ym �yciu wśród rozrywek i adoracji mę�czyz�.� Nie
zajmuje się domem, wychowa�ie dzieci pozostawiła Marcie, �ie i�teresuje się sprawami go-
spodarstwa, z którego dochody pozwalają jej god�ie �yć.� Mało tego, ma prete�sje do mę�a,
�e za du�o pracuje i poświęca jej za mało czasu.� Z�udzo�a i zgorzk�iała Emilia popadła w
hipocho�drię.� Zamyka się w swoim buduarze i razem z towarzyszką Teresą Plińską spędza
czas �a czyta�iu roma�sów i wyobra�a�iu sobie siebie we wspa�iałym świecie salo�ów.� Jej
�astępczy�ią pod tym względem będzie zapew�e Leo�ia, jej córka.�
Bolesław Kirło zostawił Olszy�kę pod opieką �o�y, której �awet �ie stara się pomóc.�
Sam oddaje się rozrywkom i �yciu towarzyskiemu.� Chęt�ie odwiedza okolicz�e dwory, wystę-
pując w roli bawidamka, zaś �o�ę �azywa pobła�liwie „domatorką”.� Nie troszczy się o utrzy-
ma�ie i wychowa�ie dzieci.�
Teofil Różyc odziedziczył wielką fortu�ę i jako spokrew�io�y z księ��ą uchodzi za
tzw.� dobrą partię.� Po zagra�icz�ych podró�ach i korzysta�iu z oferowa�ych tam uciech stracił
dwie trzecie majątku.� Sam się �im �ie zajmuje, zaś pozbawie�i �adzoru zarządcy �ie dbają
�ale�ycie o powierzo�e im mie�ie.� Utracjusz Ró�yc jest do tego �arkoma�em i człowiekiem
pozbawio�ym zasad moral�ych (prag�ie uczy�ić Justy�ę swoją kocha�ką).� �idać w �im jed-
�ak te�de�cję do poprawy – ostatecz�ie decyduje się �a mał�eństwo.� �strząs, jakiego doz�ał
�a skutek odmowy ręki ze stro�y Justy�y, pew�ie stałby się sza�są �a od�owę moral�ą oraz
�a zai�teresowa�ie włas�ym gospodarstwem i pracą, jed�ak powieść się kończy bez ukaza�ia
dalszych losów bohatera.�
�śród młodych ludzi ko�ty�uatorem tradycji utracjuszy i paso�ytów społecz�ych jest
sy� A�drzeja – Zygmunt Korczyński.� �ychowa�y �a kosmopolitę, �auczo�y korzysta�ia z
wygód i rozrywek, jakie oferuje wielki świat, �ie ma zupeł�ie przywiąza�ia do rodzi��ych
stro�.� Nie chce pomóc matce w gospodarowa�iu Osowcami.� �olałby sprzedać majątek i wy-
jechać za gra�icę, gdzie spodziewa się uwol�ić od uczucia do Justy�y a po�adto z�aleźć �a-
tch�ie�ie dla malarskiego tale�tu (ma o sobie jako artyście wygórowa�e wyobra�e�ie).� Nie ma
szacu�ku dla ojca walczącego w powsta�iu a�i dla przywiąza�ej do Osowiec matki, �ie krępuje
się korzystać z jej pracy.�
� Korczy�ie mieszka jako rezyde�t Ignacy Orzelski, ojciec Justy�y.� � przeszłości
stracił majątek, opuścił rodzi�ę, stając się przyczy�ą �ieszczęścia �o�y i córki.� Teraz korzysta
z gości�y Be�edykta i �ie poczuwa się do �ad�ych obowiązków.� Oczekuje wygod�ego �ycia,
bez skrępowa�ia oddaje się ob�arstwu, z ulgą przyjmuje propozycję gospodarza, �eby pozostał
w Korczy�ie, gdy Justy�a przeprowadzi się do Ja�a.�
Te�de�cyj�ość powieści E.� Orzeszkowej przejawia się w ukaza�iu wartości ludzi pra-
cujących w ko�fro�tacji z paso�ytami społecz�ymi.� � dobie haseł pracy u podstaw i pracy
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
orga�icz�ej zaa�ga�owa�ie bohaterów w pracę jest z�akiem zrozumie�ia dla wyzwań epoki.�
Postaci u�ikające wszelkich wysiłków są przez i��e traktowa�e z dysta�sem, co w emocjach
wyra�a Be�edykt, wskazując, �e tylko te� zasługuje �a chleb, kto sam pracuje.�
Wątek miłosny
Motyw miłości �a kartach Nad Niemnem to pierwot�ie głów�y temat powieści.� Pisarka
zamierzała przedstawić rodzące się między przedstawicielami ró��ych środowisk społecz�ych
uczucie, które doprowadza do przekrocze�ia uświęco�ych tradycją przesądów i stereotypów.�
Utwór miał �osić tytuł Mezalians.� Podczas pisa�ia �a pla� pierwszy autorka wydobyła i��e
kwestie, ale miłość Justy�y i Ja�a pozostawiła jako istot�y eleme�t, dopowiadający kwestie
społecz�e.�
Powieść przedstawia trzy pary zakocha�ych w sobie ludzi, którzy pochodzili z ró��ych
sta�ów.� Żeby mogli być razem, musieliby przełamać obowiązujące �ormy – �ie wszystkim
się to udało.� Ja� i Cecylia – z�a�i z lege�dy – potrafili stworzyć uda�y związek, chocia� o�a
musiała wyrzec się wygod�ego �ycia �a rzecz cię�kiej pracy u boku mę�a-chłopa.� Ich związek
przypadł �a ko�iec XV i pierwszą połowę XVI wieku.� Podob�e uczucie dotyczyło w prze-
szłości bohaterów ukaza�ych w toku akcji – A�zelma Bohatyrowicza i Marty Korczyńskiej.�
Ci jed�ak �ie zostali mał�eństwem – Marta obawiała się trudów pracy i wyśmia�ia w swoim
środowisku.� Oboje pozostali samot�ymi osobami.� Ja� i Justy�a mają sza�sę stworzyć uda�y
związek – tak jak w odległej przeszłości Ja� i Cecylia.�
Historia miłości pochodzącego z zaścia�ka Ja�a Bohatyrowicza i pa�ie�ki z dworu Ju-
sty�y Orzelskiej rozwija się w powieści stop�iowo i subtel�ie.� Justy�a chęt�ie spaceruje przez
pola i łąki.� Podczas jed�ej z takich wycieczek spotyka Ja�a, którego widywała ju� wcześ�iej
(�p.� gdy wiózł �a wozie z kościoła bohatyrowickie dziewczęta).� Rozmowy, odwiedzi�y w cha-
cie A�zelma i Ja�a, wyprawy w odleglejsze zakątki – �p.� do grobów Ja�a i Cecylii oraz po-
wstańców – powodują, �e młodzi coraz lepiej się poz�ają i stają się sobie bliscy.�
Ja� �ie mo�e �awet marzyć o tym, �eby spotkało go takie szczęście jak mał�eństwo z
pa��ą z dworu.� Justy�a – według obowiązujących obyczajów – �ie powi��a zai�teresować się
bli�ej Ja�em, a co dopiero wyjść za �iego za mą�.� Tymczasem pa��a Orzelska �ie liczy się z
ko�we�a�sami i oczekuje i��ej przyszłości �i� bier�a egzyste�cja w dworze.� Prag�ie wykorzy-
stać swoje siły i umiejęt�ości �a po�ytecz�e cele, chce pracować i �ie przera�a jej perspektywa
�ycia w ubogiej chacie bez wygód.� Najwa��iejszą sprawą dla �iej jest związek z ukocha�ym
człowiekiem.� Nietrud�o zauwa�yć, �e Justy�a myśli podob�ie jak bohaterka miejscowej lege�-
dy – Cecylia.� Jest osobą o dojrzałych poglądach, po przykrych doświadcze�iach.� Została od-
rzuco�a jako ka�dydatka �a �o�ę Zygmu�ta Korczyńskiego przez jego dum�ą ambit�ą matkę,
bogatą pa�ią �a Osowcach.� Teraz �ie zwiedzie jej Zygmu�t, ju� �o�aty i prag�ący ją uczy�ić
swoją kocha�ką, a�i bogaty Ró�yc, oczekujący �owych wra�eń po zagra�icz�ych atrakcjach.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Miłość Ja�a i Justy�y jest szczerym uczuciem, �a którym mo��a budować przyszłość.�
Jest o�a rów�ie� sza�są �a pojed�a�ie dworu i zaścia�ka.� Czas jed�ości, czyli okres poprze-
dzający powsta�ie, i pora walki, ustąpiły waś�iom lub wzajem�ej obojęt�ości, teraz mo�e się
to zmie�ić.� Pierwszym z�akiem owych zmia� jest sta�owcze posta�owie�ie Justy�y o mał�eń-
stwie i uda�ie się Be�edykta do A�zelma, stryja i opieku�a Ja�a Bohatyrowicza.�
Tradycja epicka w powieści
Tytuł powieści Elizy Orzeszkowej przywodzi �a myśl miejsce akcji epopei �arodowej
Adama Mickiewicza Pan Tadeusz ukazującej zakątek wśród pól i łąk szeroko nad błękitnym
Niemnem rozciągnionych.� �łaś�ie to dzieło jest pu�ktem od�iesie�ia dla omawia�ej powieści.�
Najpierw spójrzmy �a związki gatunkowe.� Obydwa teksty �ale�ą do epiki, są wielo-
wątkowe i preze�tują podob�e motywy: miłos�y (pary z ró��ych pokoleń), patriotycz�y (tam
działal�ość księdza Robak, tu powsta�ie stycz�iowe) i sporu o mie�ie (tam chodzi o zamek, tu
o szkodę w zbo�u i ustale�ie włas�ości).� Epopeja jest gatu�kiem literackim, z którego wywodzi
się powieść, stąd bliskie związki formal�e.�
Skojarze�ia utworu Nad Niemnem z Panem Tadeuszem �arzucają się od pierwszych
stro� �a skutek urody artystycz�ej opisów.� A.� Mickiewicz ujmuje je w formę epiki wierszo-
wa�ej, E.� Orzeszkowa pisze prozą, ale autorzy postępują podob�ie, jeśli chodzi o przedstawie-
�ie ró��ych miejsc, osób i przedmiotów.� Uwagę zwracają przede wszystkim opisy przyrody,
peł�e środków artystycz�ych, eleme�tów zmysłowych, szczegól�ie charakterystycz�ych dla
obrazowa�ia wzrokowego i słuchowego.� Urok �ad�iemeńskich pól, łąk, lasów, rzeki, upraw,
pol�ych kwiatów uzupeł�iają w Nad Niemnem opisy miejsc wyjątkowo wa��ych w świadomo-
ści bohaterów – obrazy dwu mogił.�
Bohaterowie obu dzieł opowiadają ró��e historie z przeszłości, odwołują się do wspo-
m�ień o bohaterach �arodowych z tego tere�u (�p.� Dobrzyńscy, Horeszko czy Jerzy Bohaty-
rowicz i A�drzej Korczyński), mówią o dobrym gospodarowa�iu (sędzia Soplica i Be�edykt
Korczyński), podziałach społecz�ych (dwór w Soplicowie i zaścia�ek dobrzyński oraz a�alo-
gicz�ie: Korczy� i Bohatyrowicze).� Podobieństwa mo��a z�aleźć tak�e w ukazywa�iu konflik-
tów społecznych oraz ściera�iu się poglądów i i�teresów.� Daw�a jed�ość (przyjaźń Horeszki
z Soplicą oraz Korczyńskich z Bohatyrowiczami), demo�strowa�a tak�e jed�olitą postawą pa-
triotycz�ą, ustąpiła miejsca waś�iom i sporom (spór o zamek, zajazd oraz proces o szkodę w
polu).� Te� sta� rzeczy jed�ak pod ko�iec obu utworów ulega poprawie: zrękowi�y Tadeusza i
Zosi sprawiają, �e zamek zosta�ie przy potomkach obu rodów, zaś argume�ty �itolda a potem
zaręczy�y Justy�y i Ja�a sprawiają, �e Be�edykt odstępuje od roszczeń.� � epopei i powieści
otwiera się perspektywa �a od�owie�ie dobrych relacji społecz�ych, współpracę i trwałe zjed-
�ocze�ie warstw szlacheckich.�
Na uwagę zasługują tak�e skojarze�ia dotyczące wątku miłos�ego.� Za�im jed�ak wspo-
m�imy o młodych zakocha�ych, przedstawio�ych w toku akcji, warto zauwa�yć podobieństwa
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
dotyczące przeszłości.� � utworze Mickiewicza jest mowa o dwu parach zakocha�ych, zaś u
Orzeszkowej o trzech.� A�alogicz�e względem siebie to Jacek Soplica i Ewa Horeszków�a oraz
A�zelm Bohatyrowicz i Marta Korczyńska.� � obu sytuacjach �ie mogło dojść do szczęśli-
wego związku, mimo wielkiej wzajem�ej miłości, z powodu podziałów społecz�ych i ró��ic
majątkowych.� Potomkowie Jacka i Ewy, Tadeusz i Zosia, mają sza�sę stworzyć uda�y związek,
po�iewa� repreze�tują ju� i��y sposób myśle�ia.� Podob�ie rzecz ma się z Ja�em Bohatyrowi-
czem i Justy�ą Orzelską, postaciami spokrew�io�ymi z A�zelmem i Martą, którzy rów�ie� się
zaręczyli i zamierzają wziąć ślub.�
Ko�flikty społecz�e zostają za�eg�a�e, �astępuje poprawa wzajem�ych relacji i wraca
poczucie jed�ości a prawdziwa miłość ma sza�sę speł�ie�ia w związkach mał�eńskich – tak
oto (w podob�y sposób) układają się losy bohaterów roma�tycz�ej epopei �arodowej i po-
zytywistycz�ej powieści.� Związki między �imi i skojarze�ia treściowe oraz gatu�kowe �ie
um�iejszają z�acze�ia powieści Orzeszkowej a�i �ie odbierają jej waloru orygi�al�ości.� Pi-
sarka świadomie skorzystała z eleme�tów zapropo�owa�ych przez Mickiewicza, ale stworzyła
dzieło osadzo�e w i��ym czasie i ukazujące �owe zagad�ie�ia, właściwe tej epoce.�
Cechy gatunkowe
Utwór Nad Niemnem jest przykładem powieści realistycznej.� Cechy tego gatu�ku
omówiliśmy w końcowym paragrafie rozdziału poświęco�ego powieści Zbrodnia i kara Fiodo-
ra Dostojewskiego i tam odsyłamy zai�teresowa�ych Czytel�ików.�
� tym miejscu wypada jedy�ie dodać, �e Nad Niemnem to rów�ie� przykład tenden-
cyjności literaturze.� � tym przypadku wyra�a się o�a takim ukształtowa�iem charakterów
i losów postaci, �eby podkreślić wartość ludzi pracy, zaś w krytycz�ym świetle ukazać le�i,
utracjuszy, piecze�iarzy, cwa�iaków, kosmopolitów.�
Z powodów ce�zural�ych pisarka u�ywa tzw.� języka ezopowego – to z�aczy stosuje
�iedopowiedze�ia, u�ika mówie�ia wprost, stara się jed�ak wyraź�ie zasyg�alizować treści
związa�e z powsta�iem stycz�iowym.� Na przykład z�akami tych wydarzeń są: wspom�ie�ie
czasu zgody i przyjaź�i między Bohatyrowiczami a Korczyńskimi oraz zbiorowa mogiła pole-
głych.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Eliza Orzeszkowa, Gloria victis
I�formacje dotyczące �ycia i twórczości Elizy Orzeszkowej, patrz wy�ej – początkowy
paragraf omówie�ia powieści Nad Niemnem.
Streszczenie
Akcja �oweli rozgrywa się w II połowie XIX wieku �a Polesiu.� � leś�ym ustro�iu drzewa
i �iskie rośli�y s�ują opowieści o daw�ym czasie, kiedy �a tym tere�ie walczył oddział powstań-
ców stycz�iowych osaczo�y przez wroga.� Powodem refleksji jest zbiorowa mogiła poległych.�
Historia bohaterów tego epizodu powstańczego jest bardzo wzruszająca, utrzyma�a w pod�io-
słym stylu, wyra�ająca stosu�ek uczuciowy do tych, którzy oddali �ycie za ojczyz�ę.� Narracja
obejmuje rów�ie� przedstawie�ie postaci, ich przeszłości, pla�ów �a przyszłość, marzeń.�
Przed laty �a Polesie przyjechał Maria� Tarłowski, młody zdol�y przyrod�ik, który
razem z siostrą A�ielą podjął pracę w szkole i zamierzał badać okolicz�ą przyrodę.� Poz�a�y w
miasteczku Jagmi� stał się ich przyjacielem a potem ukocha�ym A�ieli.� Kiedy wybuchło po-
wsta�ie, obaj mę�czyź�i walczyli w jed�ym oddziale.� Brali udział z bitwach, które kończyły się
sukcesem powstańców.� Podczas którejś walki Maria� uratował od śmierci dowódcę powsta�ia,
Romualda Traugutta.�
Powstańców ostrze�o�o, �e las jest otacza�y przez du�e siły �ieprzyjaciela.� �tedy mogli
jeszcze uratować się ucieczką, jed�ak Traugutt zdecydował, �e sta�ą do walki.� �szyscy mieli
świadomość, �e chodzi o ho�orową postawę i trwa�ie �a sta�owisku do końca.� Sam wódz,
przygotowując ich �a śmierć, mówił: Ci, co zginą, będą siewcami, którzy samych siebie rzucą
w ziemię, jako ziarno przyszłych plonów. Bo nic nie ginie. Z dziś zwyciężonych dla jutrzejszych
zwycięzców powstają oręże i tarcze.� �ypowiedź Traugutta świadczy o tym, �e walka �awet w
bez�adziej�ej sytuacji ma głęboki se�s.� Lepiej zgi�ąć za słusz�ą sprawę �i� uciekać.� Ka�da
śmierć będzie zaczy�em jeszcze większej determi�acji do boju dla �astęp�ych bohaterów.�
Po wielogodzi��ej bitwie po obu stro�ach było wielu zabitych i ra��ych.� �śród tych
ostat�ich z�alazł się Maria� Tarłowski, którego prze�iesio�o do szpitala polowego zorga�i-
zowa�ego w �amiocie.� Ra��i i ich opieku�owie zgi�ęli jed�ak wymordowa�i przez Rosja�.�
Zabito tak�e Jagmi�a, który chciał pomóc zaatakowa�ym.� Dwaj przyjaciele zostali pochowa�i
w zbiorowym grobie �a tere�ie walki.� Miejsce to odwiedza po latach A�iela, która w milcze�iu,
wzruszo�a, zostawia wśród rośli� mały krzy�yk.�
Bohaterowie
Głów�ymi bohaterami �oweli są powstańcy walczący w oddziale �a Polesiu, zaatako-
wa�i przez z�acz�ie większe wojsko rosyjskie.� Są o�i ukaza�i jako zbiorowość, grupa peł�a
rycerskich c�ót, kar�a, posłusz�a wodzowi, ale rów�ie� rozumiejąca jego decyzję o podjęciu
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
walki w bez�adziej�ej sytuacji.� �śród �ich �a pla� pierwszy wysuwają się wódz Romuald
Traugutt oraz dwaj przyjaciele: Jagmi� i Maria� Tarłowski.�
Romuald Traugutt został w utworze wykreowa�y �a wielką mitycz�ą postać herosa
zawsze gotowego do walki w słusz�ej sprawie, do ofiary z �ycia dla ojczyz�y, ale zachowujące-
go skrom�ość, smut�ego i powa��ego.� Tak jak Leo�idas w staro�yt�ości bro�ił się z �iewielką
grupą Sparta� i god�ie wraz z �imi oddał �ycie, tak te� zachowywał się Romuald Traugutt.� To
porów�a�ie wy�osi polskiego przywódcę do wysokiej ra�gi heroicz�ych pięk�ych �iezłom-
�ych rycerzy, zawsze przestrzegających zasad ho�oru i gardzący podda�iem lub ucieczką.�
Sam Traugutt argume�tuje swoją decyzję i sprawia, �e �oł�ierze akceptują ją i walczą
zacięcie do końca, z peł�ą świadomością, �e �ie poko�ają wroga, mogą tylko god�ie umrzeć
za ojczyz�ę.� �ódz (a tak�e jego podkome�d�i) zostaje wykreowa�y �a męcze��ika �arodowej
sprawy.� Do tego celu autorka zastosowała stylizację biblij�ą: Pytasz, dlaczego świętym jest to
imię? Albowiem według przykazania Pana opuścił on żonę i dzieci, wszystko, co pieści, wszyst-
ko, co raduje i jest życia ponętą, czasem, skarbem, szczęściem, a wziąwszy na ramiona krzyż
narodu swego poszedł za idącym ziemią tą słupem ognistym i w nim zgorzał.� Jest tu zawarty
powstańczy mesja�izm, zaś wódz jest odwzorowa�iem Osoby Ukrzy�owa�ego, który w tym
przypadku ofiarowuje włas�e �ycie za szczęśliwą przyszłość polskiego �arodu.�
Postać ta była Orzeszkowej szczegól�ie bliska, po�iewa� pisarka a�ga�owała się w
przewo�e�ie Traugutta przez policyj�e kordo�y, zaś jej rodzi�a ukrywała ra��ego dowódcę w
swoim domu.� Kiedy powstawał omawia�y utwór, autorka �ie mogła z�ać prawdziwych losów
Traugutta.� Straco�o go �a stokach Cytadeli 5 sierp�ia 186� r.� wraz z i��ymi przedstawiciela-
mi Rządu Narodowego i przysypa�o wap�em w fosie, �eby Polacy �ie mogli uczcić swojego
�iepodległościowego bojow�ika.� Utwór Orzeszkowej okazał się pierwszym aktem hołdu odda-
�ego wybit�emu wodzowi.�
Marian Tarłowski jest postacią fikcyj�ą, ale przemawiającą do wyobraź�i czytel�ika
wiarygod�ą charakterystyką.� Jest mę�czyz�ą spokoj�ym, �ieśmiałym, ale twardym i �ieugię-
tym.� Jest szczupły, wręcz wątły, przy tym słaby fizycz�ie, jed�ak w dramatycz�ych mome�tach
zachowuje się zdecydowa�ie i przejawia wielką e�ergię do działa�ia (�p.� kiedy ratuje �ycie R.�
Trauguttowi).�
Pla�y �yciowe Maria�a Tarłowskiego oscylują wokół wizji spokoj�ego �ycia w małym
miasteczku, pracy w szkole, prowadze�ia badań przyrod�iczych.� Jest o� typowym przedsta-
wicielem praktycyzmu �yciowego a przy tym marzeń o azylu w ko�takcie z przyrodą.� Pil�y,
dokład�y w pracy miał zadatki �a dobrego �aukowca.� Nagle w pla�y �a przyszłość wkroczyła
rzeczywistość powstańcza i Maria� Tarłowski – wychowa�y w ideałach patriotycz�ych – �ie
mógł zachować się i�aczej jak tylko sta�ąć do walki.� Ra��y w bitwie, został zamordowa�y
przez Rosja� wraz z i��ymi osobami przebywającymi w szpitalu polowym – z �oł�ierzami i
lekarzami.� Nie zdołał zrealizować swoich pla�ów �yciowych, po�iewa� musiał – podob�ie jak
wielu i��ych Polaków w tamtym czasie – poświęcić prywat�e sprawy dla ojczyz�y.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Jagmin przyjaź�ił się z Maria�em Tarłowskim, ale był jego przeciwieństwem pod
względem temperame�tu.� Tryskał e�ergią, był przedsiębiorczy i chęt�y do działa�ia.� Został w
�oweli wyobra�o�y jako Młody Herkules z rysów, Scypio rzymski z kształtów.� Peł�ił obowiązki
dowódcy jazdy, umiejęt�ie postępował z �oł�ierzami, których traktował �yczliwie i po przy-
jacielsku.� Bardzo ce�ił sobie przyjaźń Maria�a i zgi�ął, spiesząc mu z pomocą podczas ataku
wroga �a �amiot-szpital.�
Przyjaźń z Maria�em i częste spotka�ia z jego siostrą sprawiły, �e Jagmi� ją pokochał.�
Kiedy wyruszał do walki, chciał oszczędzić jej bólu i �ie wyjawił wprost swoich uczuć.� Zdawał
sobie sprawę, �e mo�e zgi�ąć.� Jagmi� miał zapew�e marze�ia dotyczące wspól�ego �ycia z
A�ielą, jed�ak �ie mógł ich zrealizować – ko�iecz�ość słu�by ojczyź�ie przekreśliła �adzieje
i oczekiwa�ia.�
Aniela jest siostrą Maria�a Tarłowskiego, podziela jego zamiłowa�ie do przyrody i
pasję �aukową.� Chocia� sama �ie brała udziału w powsta�iu, w z�acz�ym stop�iu zdetermi-
�owało o�o jej losy.� Musiała pogodzić się z tym, �e �ajbli�si jej ludzie – brat oraz ukocha�y
mę�czyz�a – muszą przystąpić do walki.� Straciła ich obu.� Nie zdą�yła powiedzieć o swoich
uczuciach Jagmi�owi, ale wiadomo, �e był jej bardzo bliski.� Świadczy o tym jej zachowa�ie po
latach, gdy przychodzi wzruszo�a i smut�a odwiedzić zbiorową mogiłę w lesie.�
Interpretacja tytułu. Hołd bohaterom powstania styczniowego
� pierwszym odruchu mo��a by pomyśleć, �e autorka pomyliła się, �adając tytuł ła-
ciński, który w polskim przekładzie brzmi: „chwała zwycię�o�ym”.� Tekst �oweli utwierdza
�as jed�ak przeko�a�iu, �e tak właś�ie powi�ie� o� brzmieć.� �alczący powstańcy zachowali
się bowiem jak daw�i rycerze: ho�orowo, z god�ością walczyli do końca, �ie poddali się, cho-
cia� �ie mieli mo�liwości obro�ić się przed z�acz�ym oddziałem rosyjskim, otocze�i w lesie.�
Autorka składa tym utworem hołd poległym za ojczyz�ę i podkreśla to tytułem, który w wersji
łacińskiej wydaje się jeszcze bardziej dostoj�y i z�aczący.�
Oddawa�ie czci zwycięzcom i sławie�ie ich czy�ów jest �atural�ą ko�sekwe�cją suk-
cesu w walce, ale przecie� jeszcze większą determi�acją i �iezwykłą postawą wykazali się ci,
którzy �ie odstąpili od działań zbroj�ych, chocia� dosko�ale wiedzieli, �e muszą się o�e zakoń-
czyć pora�ką.� Na hołd zasługuje świadomie podjęta ofiara – odda�ie dla �arodu włas�ego �ycia.�
Powstańcy z utworu Gloria victis byli w tej mierze ko�ty�uatorami �ajwspa�ialszych tradycji
rycerskich, od Leo�idasa przez śred�iowiecz�ych wyz�awców idei ho�oru po�ad wszystko.�
Ich poświęce�ie zostało tu ukaza�e w i�terpretacji mesjańskiej – za ich sprawą ma się doko�ać
dzieło ocale�ia �arodu.� Tak widzi ich rolę Romuald Traugutt – choćby sami zgi�ęli, dadzą i�-
�ym mo�liwość skutecz�ego upomi�a�ia się o �iepodległość.�
Utwór był opublikowa�y w czasopismach w latach 1907-1908, osob�o wyda�y w
�il�ie w 1910 r.� � związku z tym pisarka mogła ju� sobie pozwolić �a mówie�ie bardziej
bezpośred�ie �i� to było dopuszczal�e wcześ�iej z powodów ce�zural�ych.� Chro�ologicz�ie
~
10
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
rzecz biorąc, �ale�y o� ju� do okresu Młodej Polski, ale został tu omówio�y ze względu �a
umieszcze�ie go w programie szkol�ym przy epoce pozytywizmu.� Nowela przedstawia jede� z
epizodów powstańczych, jakie rozegrały się �a Polesiu, w lasach horeckich, �iedaleko Ka�ału
Królewskiego.�
Sławę bojow�ików upamięt�ia przyroda – jedy�y �yjący świadek tamtych zdarzeń.� Od
rośli� i wiatru mo��a więc dowiedzieć się, jak było �aprawdę.� Pięk�a postawa wodza, Romu-
alda Traugutta, szlachet�a przyjaźń Maria�a Tarłowskiego i Jagmi�a, ho�orowa walka całego
oddziału osaczo�ego w lesie przez Rosja� – to wartości zasługujące �a �ajwy�szą cześć.� �szy-
scy o�i zgi�ęli, ale przecie� zgi�ęli pięk�ie, bohatersko, z god�ością – stąd sposób wyra�e�ia
tych treści i hołd odda�y powstańcom przez pisarkę.�
Sposób prowadzenia narracji
Utwór Gloria victis ma budowę �oweli, ale zawiera rów�ie� elementy baśniowe.� Sta-
ło się tak za sprawą o�ywie�ia (uperso�ifikowa�ia) przyrody, która speł�ia rolę świadomego
świadka zdarzeń i zarazem narratora rozpowiadającego o tym, co widział, i utrwalającego
pamięć o poległych bojow�ikach.� Drzewa i kwiaty przekazują wiatrowi prawdę o zdarze�iach,
jakie rozegrały się w tym lesie podczas powsta�ia 186� r.� Rośli�y mają więc zdol�ość widze�ia i
słysze�ia, a�alizowa�ia obserwowa�ych zjawisk (wydawa�ia opi�ii, oce�ia�ia).� Za sprawą wia-
tru wieść o poległych rozejdzie się po dalszej okolicy i rozsławi ich czy�y.� Odreal�io�a �arracja
przywodzi �a myśl baśń, w której wszystko jest mo�liwe, zaś w walce dobra ze złem zawsze
zwycię�ają postaci duchowo pięk�e i dobre (w tym wypadku jest to triumf moral�y).� Szczegól-
�ą rolę przypisa�o dębowi – staremu, „wiecz�emu” drzewu, które gromadzi w sobie rozległą
wiedzę i doświadcze�ia: wiele widziało, rozumie i peł�i rolę autorytetu w lesie.� Jest to zarazem
stra��ik i opieku� mogiły powstańców, chro�i ją swoimi ko�arami, otula cie�iem i podtrzymuje
pamięć o poległych, którą przekazuje dalej.� Jest to symbol trwa�ia, wiecz�ości, pamięci.�
Obrazowa�iu towarzyszy zabieg hiperbolizacji uwz�ioślający styl i zarazem ukazu-
jący wielką ra�gę czy�ów powstańców wobec druzgocącej przewagi wroga: Sto strzelb na
jedną strzelbę. Sto pik na jedną pikę. Jak w baśniach. Lecz bywa to prawdą. Czy ulękną się tej
prawdy? Kimże są? Nie niewolnikami są przez gwałt i przemoc ciągniętymi na pole krwawe,
ale dobrowolnymi ofiarnikami wysokich ołtarzy.
Przewaga wroga określo�a jak sto do jed�ego (hiperbolizacja) skła�iałaby raczej do
u�ik�ięcia ko�fro�tacji, tymczasem powstańcy podejmują walkę.� Narrator mówi tu o świado-
mej i dobrowol�ej ofierze, zasługującej �a chwałę ołtarzy.� Po pyta�iach retorycz�ych dopowia-
da, jak �ale�y traktować owych bohaterów.� Narracji towarzyszy patos, wysoki styl wypowiedzi
wspomaga�y chwytami retorycz�ymi (pyta�ia retorycz�e, hiperbolizacja) i archaizacją (szyk
przestaw�y, odświęt�e słow�ictwo kojarzące powstańców z rycerstwem).�
Dla wzmoc�ie�ia hołdu składa�ego powstańcom autorka zastosowała w �iektórych
fragme�tach aluzje historyczne i literackie – porów�a�ie Traugutta do Leo�idasa (efekt ar-
~
11
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
chaizacji) oraz do Mesjasza �iosącego krzy� (archaizacja i zarazem stylizacja biblij�a).� Są to
fragme�ty wyjątkowo �asyco�e patosem, bogato i�krustowa�e środkami artystycz�ymi, wśród
których z�ajdują się licz�e epitety i porów�a�ia, symbole (krzy�, dąb), hiperbolizacja, i�wer-
sja, wylicze�ie.� �alka powstańców �abiera szczegól�ej ra�gi jako ofiara mesjańska zło�o�a �a
ołtarzu �arodu.�
Utwór Orzeszkowej repreze�tuje poz�a�y ju� gatu�ek – nowelę.� Cechy tej formy zosta-
ły szczegółowo omówio�e w ostat�im paragrafie rozdziału poświęco�ego preze�tacji Kamizel-
ki
B.� Prusa i tam odsyłamy zai�teresowa�ych Czytel�ików.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Powtórka przed sprawdzianem
Ho�oriusz Balzak, Ojciec Goriot
Honoriusz Balzak (Ho�oré de Balzac; 1799-1850), fra�cuski pisarz doby realizmu,
autor powieści z cyklu Komedia ludzka (91 utworów ukazujących losy 2�72 postaci),
opartych �a obserwacji otocze�ia; �yjący w długach, marzący o wejściu do arystokra-
tycz�ych salo�ów; ostat�ie pół roku �ycia – w mał�eństwie z Eweli�ą Hańską, polską
arystokratką; bardzo du�o pracował, zmarł z wyczerpa�ia �a atak serca.�
Ojciec Goriot
– pierwodruk w czasopiśmie „Revue de Paris”, wyd.� ksią�kowe w 18�5 r.�;
powieść realistycz�a (og�iwo cyklu Komedia ludzka) ukazująca losy starego człowieka
odrzuco�ego przez córki, które dzięki �iemu bogato wyszły za mą�, ukaza�e w powią-
za�iu z i��ymi wątkami �a tle Pary�a lat dwudziestych XIX w.�: �ycia obyczajowego
i �owej struktury społecz�ej po przemia�ach doko�a�ych �a skutek rewolucji 1789 r.�
Głów�e postaci: tytułowy stary ojciec, daw�y fabryka�t makaro�u, Vautri� – zbiegły z
galer ko�trowersyj�y przestępca, Euge�iusz de Rastig�ac – stude�t prawa, karierowicz,
utrzyma�ek kobiety zam�ej; wszyscy trzej mieszkali w pe�sjo�acie wdowy Vauquer.�
Powieść realistyczna o charakterze społecz�o-obyczajowym – zdarze�ia prawdopo-
dob�e, osadzo�e �a tle ko�kret�ej epoki historycz�ej, w geograficz�ie określo�ym
miejscu, zgod�e z charakterem czasu i miejsca; wszechwiedzący, obiektyw�y, wyra�a-
jący się w trzeciej osobie �arrator, stojący �a zew�ątrz świata przedstawio�ego; postaci
o zło�o�ych charakterach, tak�e z �izi� społecz�ych, margi�esu lub świata przestępcze-
go; psychologicz�a i społecz�a motywacja działań postaci.�
Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara
Fiodor Dostojewski (1821-1881), pisarz rosyjski, autor powieści Biedni ludzie, Zbrodnia
i kara, w których zwrócił uwagę �a ko�sekwe�cje �ycia w biedzie i podkreślił psychologię
postaci; mrocz�e tematy zawierają utwory: Idiota, Biesy, Bracia Karamazow.� Pokazywał
�amięt�ości, zło w człowieku, sprzecz�ości, psychologicz�e skutki zbrod�i.�
Zbrodnia i kara – powieść realistycz�a i zarazem psychologicz�a, religij�a, społecz�a,
obyczajowa.� Były stude�t Rodio� Raskol�ikow zabija lichwiarkę Alo�ę, �eby zagrabio-
�ymi pie�iędzmi obdarować potrzebujących.� Podwój�a zbrod�ia (ofiarą pada rów�ie�
siostra Alo�y) wywołuje jed�ak wyrzuty sumie�ia, rozterki moral�e i swoistą „chorobę
duszy” oraz ciała.� Pod wpływem szlachet�ej młodej prostytutki So�i Rodio� przyz�aje
się do wi�y, odbywa karę �a Syberii, gdzie prze�ywa prawdziwą od�owę moral�ą �a
skutek ko�taktu z Biblią i miłości do So�i.� Powieść obejmuje szeroki krąg zagad�ień
społecz�ych, m.�i�.� przedstawia obraz biedy popychającej do przestępstwa i grzechu, los
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
rodzi�y alkoholika, wymusza�e potrzebami material�ymi związki mał�eńskie (pla�owa-
�y ślub Du�i i Łu�y�a).�
Powieść polifoniczna – Zbrodnia i kara jest powieścią realistycz�ą o charakterze psy-
chologicz�ym, religij�ym, społecz�ym i obyczajowym, ale jej �ajwa��iejszą cechą jest
polifo�icz�ość (wielogłosowość).� Postaci są charakteryzowa�e �ie tylko przez �arrato-
ra, ale rów�ie� przez bohaterów.� Na przykład Rodio� Raskol�ikow został ukaza�y jako
były stude�t, który zmaga się z powa��ymi problemami fi�a�sowymi i pla�uje zabój-
stwo lichwiarki, którego doko�uje, popadając w problemy moral�e i zdrowot�e.� Poza
opi�ią �arratora czytel�ik dowiaduje się jeszcze, jak widzi go So�ia (cierpiący �ieszczę-
śliwy człowiek), matka (ukocha�y idealizowa�y sy�), Porfiry Pietrowicz (zbrod�iarz,
któremu trzeba udowod�ić wi�ę), Swidrygajłow (podob�y do �iego zwyrod�ialec) itd.�
Te zró��icowa�e opi�ie �akładają się i uzupeł�iają, tworząc z wielu głosów zło�o�ą
całość – skomplikowa�ą psychikę i zachowa�ie głów�ego bohatera.�
Bolesław Prus, Kamizelka
I�formacja o �yciu i twórczości pisarza – patrzy �i�ej: kome�tarz dotyczący powieści
Lalka.
Kamizelka
– pierwodruk w „Nowi�ach” w 1882 r.�; zamieszkałe w �arszawie ubogie
mał�eństwo spotyka �ieszczęście – mą� choruje �a gruźlicę, zaś jego sta� w złych wa-
ru�kach bytowych szybko się pogarsza; mał�o�kowie �awzajem dyskret�ie pocieszają
się: �o�a wszywa boki kamizelki, zaś mą� przesuwa sprzączkę paska, syg�alizując w
te� sposób, �e �ie tylko �ie chud�ie, ale jego sta� się poprawia; śmierć mę�a i sprze-
da� kamizelki są okazją do tego, by �arrator i zarazem obserwator �ycia mał�o�ków
(sąsiad) odkupił ją od Żyda �a pamiątkę; problematyka: pięk�a miłość mał�o�ków; złe
waru�ki �ycia biedoty; brak dostępu do osiąg�ięć medycy�y.�
Nowela – krótki, jed�owątkowy utwór epicki o przejrzystej ko�strukcji, z motywem
wiodącym, obec�ym we wszystkich og�iwach ko�strukcyj�ych (tu: kamizelka), z ogra-
�iczo�ą liczbą postaci; brak (lub zmi�imalizowa�ie) opisów, charakterystyk, epizodów,
utwór z wyraź�ie zarysowa�ą li�ią zdarze�iową i pu�ktem kulmi�acyj�ym.�
Bolesław Prus, Lalka
Bolesław Prus (właściwe �azwisko: Aleksa�der Głowacki, 18�7-1912), publicysta, pi-
sarz, uczest�ik powsta�ia stycz�iowego, związa�y głów�ie z �arszawą i Nałęczowem;
debiut
Przygody Stasia (1879), póź�iejsze utwory: Anielka, Powracająca fala, Kataryn-
ka, Antek, Kamizelka, Placówka, Lalka, Emancypantki, Faraon; działal�ość społecz�a
�a rzecz krzewie�ia oświaty, higie�y, pomocy strajkującym robot�ikom; publicystyka,
głów�ie felieto�y.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Lalka
– powieść współczes�a drukowa�a w l.� 1877-1879 w „Kurierze Codzie��ym”
w �arszawie, wyd.� ksią�kowe 1890; głów�y bohater Sta�isław �okulski repreze�tuje
pokole�ie przełomu roma�tyzmu i pozytywizmu, kocha jak roma�tyk (Izabela Łęcka),
pracuje jak pozytywista (ha�del, spółka fi�a�sowa, import towarów, zai�teresowa-
�ie rozwojem �auki, wy�alazki); utwór przedstawia tak�e typowych przedstawicieli
roma�tyzmu (Rzecki) i pozytywizmu (Ochocki); szerokie tło społecz�e: pa�orama i
oce�a ró��ych warstw, obraz XIX-wiecz�ej �arszawy, ha�dlu, obszarów �ędzy i boga-
tych salo�ów arystokratycz�ych.� Oszukiwa�y przez Izabelę �okulski podejmuje próbę
samobójczą (ocalo�y spod kół pociągu), potem sprzedaje majątek i opuszcza miasto w
�iewyjaś�io�ych okolicz�ościach.�
Cechy
powieści realistycznej i polifonicznej – por.� końcowa część rozdziału poświę-
co�ego omówie�iu Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego.�
Bolesław Prus, Faraon
Bolesław Prus – i�formacje o �yciu i twórczości autora – patrz: kome�tarz dotyczący
powieści Lalka.
Faraon
– powieść historycz�a opublikowa�a w 1897 r.�; dwa tomy; akcja toczy się w
XI wieku p.��.�e.� w Egipcie, rozpoczy�a się w �� r.� za pa�owa�ia farao�a Ramzesa XII;
całość zamyka i�formacja o dacie ukończe�ia: 2 V 1895; przedstawia obraz �ycia sta-
ro�yt�ych Egipcja� (me�tal�ość, kultura, religia, waru�ki mieszka�iowe, zajęcia, oby-
czaje itp.�), ściera�ie się i�teresów farao�a i kapła�ów; głów�i bohaterowie: Ramzes
XIII (młody idealista prag�ący �iepodziel�ej władzy i korzyst�ych dla �arodu reform)
i Herhor (�ąd�y władzy kapła�, bezwzględ�y w działa�iu); opis struktury społecz�ej
Egiptu; przyczy�y klęski państwa i projekt reform przygotowa�y przez Ramzesa XIII.�
Cechy
powieści historycznej – patrz He�ryk Sie�kiewicz, Krzyżacy.
He�ryk Sie�kiewicz, Latarnik
He�ryk Sie�kiewicz (18�6-1916), autor �owel i powieści realistycz�ych o tematyce
współczes�ej i historycz�ej (Janko Muzykant, Szkice węglem, W pustyni i w puszczy,
Krzyżacy, Trylogia (Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski), publicysta i działacz
społecz�y, podró��ik; pseudo�im: Litwos.�
Latarnik
– �owela opublikowa�a w piśmie „Niwa” w 1881 r.�, przedstawiająca emigra-
cyj�e losy Polaka Skawińskiego, który podjął pracę latar�ika i utracił ją �a skutek sil-
�ego wstrząsu wywoła�ego lekturą Pana Tadeusza A.� Mickiewicza i wspom�ień ojczy-
z�y; utwór mówi o prze�yciach Polaka �yjącego z dala od swojego kraju, który stłumił
w sobie tęsk�otę, ale �ie potrafił �ad �ią zapa�ować, gdy została �agle obudzo�a.�
Cechy
noweli – patrz kome�tarz do utworu Kamizelka B.� Prusa.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
He�ryk Sie�kiewicz, Potop
Henryk Sienkiewicz (patrz wy�ej: fragme�t opracowa�ia dotyczący utworu Latar-
nik
).�
Potop
– powieść historycz�a osadzo�a w XVII w.�, w okresie tzw.� potopu szwedzkie-
go; głów�y bohater – A�drzej Kmicic – ukaza�y w procesie przemia�y wew�ętrz�ej,
odrzuca ofertę zdrajcy Ja�usza Radziwiłła, walczy ze Szwedami, chro�i króla Ja�a Ka-
zimierza, bohatersko bro�i Jas�ej Góry, rehabilitując się za błąd (przysięgę zło�o�ą
Radziwiłłowi) i zasługując w te� sposób �a rękę Oleńki Billewiczów�y – pięk�ej pa��y
z zasadami.�
Powieść historyczna – patrz �i�ej – kome�tarz do utworu H.� Sie�kiewicza Krzyżacy;
po�adto Potop to przykład zło�o�ej struktury gatu�kowej – w powieść historycz�ą włą-
czo�e zostały i��e modele powieściowe: przygodowa, se�sacyj�a, kostiumowa, miłos-
�a oraz gatu�ki: mirakl historycz�y, wester�, gawęda szlachecka, cechy eposu, baś�i i
i��ych form.�
He�ryk Sie�kiewicz, Quo vadis
Henryk Sienkiewicz (patrz: fragme�t ksią�ki dotyczący utworu Latarnik).�
Quo vadis – powieść ukazująca czasy przełomu – schyłku kultury staro�yt�ego Rzymu i
�arodzi� wczes�ego chrześcijaństwa, czyli okres pa�owa�ia cesarza Nero�a.� � powie-
ści ukaza�e są obydwa środowiska.� Rzymia�ie prowadzą barw�e, bogate �ycie, uczest-
�iczą w wystaw�ych ucztach i rozpasa�ych orgiach, gromadzą dzieła sztuki.� Estetyka
jest dla �ich wa��iejsza od etyki.� Chrześcija�ie są skrom�i, pokor�i, radykal�ie kierują
się przykaza�iami Bo�ymi, w tym zasadą miłości bliź�iego.� Nero� jest okrut�ym wład-
cą, zdol�ym w imię pod�iety do tworze�ia spalić miasto.� Poza �im w powieści są i��e
postaci historycz�e, przede wszystkim apostołowie Piotr i Paweł.� �ątek miłos�y wią-
�e chrześcija�kę Ligię i Rzymia�i�a �i�icjusza, który prze�ywa głęboką wew�ętrz�ą
przemia�ę i staje się wyz�awcą Chrystusa.�
Powieść historyczna – patrz �i�ej: kome�tarz do utworu H.� Sie�kiewicza Krzyżacy.
He�ryk Sie�kiewicz, Krzyżacy
Henryk Sienkiewicz (patrz wy�ej: fragme�t �i�iejszej ksią�ki dotyczący utworu Latar-
nik
).�
Krzyżacy – powieść historycz�a ukazująca losy Polaków �ęka�ych przez Krzy�aków
w okresie śred�iowiecza, z kulmi�acyj�ym wydarze�iem – decydującą o rozgromie�iu
i�truzów bitwą pod Gru�waldem.� Na tle wydarzeń historycz�ych zostały ukaza�e losy
bohaterów fikcyj�ych, rycerzy Zbyszka i Maćka z Bogdańca, wątek miłos�y wią�e �aj-
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
pierw Zbyszka z Da�usią, córką Jura�da ze Spychowa, porwa�ą póź�iej przez Krzy�a-
ków, a po jej śmierci z Jagie�ką Zychów�ą ze Zgorzelic.�
Powieść historyczna – zachowuje zało�e�ia tzw.� realizmu historycz�ego, przedstawia
wydarze�ia i postaci historycz�e oraz fikcyj�e, z troską o zachowa�ie realiów opisywa-
�ego okresu (styl �ycia ludzi ró��ych sta�ów, ubiory, metody prowadze�ia walki i wiele
i��ych szczegółów).� Prawda historycz�a jest tu stale wspomaga�a fikcją, dopeł�ia�a
dialogami i przygodami rycerzy wykreowa�ych przez autora.� Dodatkowym walorem
Krzyżaków jest odda�ie klimatu odległego czasu przez stylizację językową, tzw.� archa-
izację, czyli �aśladowa�ie języka epoki śred�iowiecza.�
Maria Ko�op�icka, Mendel Gdański
Maria Konopnicka – autorka poezji i prozy dla dorosłych oraz utworów dla dzieci,
„pieś�iarka ludu polskiego”, ur.� 18�2, zmarła w 1910 r.�, działaczka społecz�a; tematyka
utworów: �ycie ludzi wsi, zagad�ie�ie a�tysemityzmu, fałszywej postawy miłosierdzia,
los starych ludzi, germa�izacja.�
Mendel Gdański – akcja toczy się w �arszawie, podczas �asilającego się a�tysemi-
tyzmu, którego ofiarą padają m.�i�.� Żyd Me�del i jego w�uk Jakub; Me�del Gdański
– i�troligator, człowiek szlachet�y, związa�y ze swoim miastem, słu�ący swoją pracą
Polakom – skrzywdzo�y i ura�o�y przez atak pija�ych wyrostków.�
Nowela – cechy �oweli – patrz kome�tarz do utworu Kamizelka B.� Prusa.�
Maria Ko�op�icka, Miłosierdzie gminy
Maria Konopnicka – por.� wy�ej, omówie�ie utworu Mendel Gdański.
Miłosierdzie gminy – gmi�a stara się zapew�ić opiekę starym ludziom, dając dotację
�a ich utrzyma�ie osobom, które wezmą je do siebie, jed�ak w rzeczywistości – pod
pozorami dobrego działa�ia – skazuje tych ludzi �a potwor�y wyzysk, cię�ką pracę
u �owych „opieku�ów”.� Głów�y bohater, Ku�tz �u�derli, uczest�iczy w po�i�ającej
licytacji, podczas której jest pośmiewiskiem dla i��ych, zaglądają mu w zęby, ka�ą
odpowied�io poruszać się itp.� Zabiera go do siebie z�a�y z okrut�ego wyzysku pracow-
�ików mleczarz Probst, który �ąda �iewielkiej dopłaty od gmi�y.� Starzec będzie z psem
ciąg�ął cię�ki wózek z pojem�ikami z mlekiem.� Tytuł utworu – iro�icz�y.�
Nowela – cechy gatu�ku – patrz wy�ej: kome�tarz poświęco�y utworowi B.� Prusa Ka-
mizelka.
Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem
Eliza Orzeszkowa (18�1-1910) – autorka �owel, opowiadań i powieści, działaczka
społecz�a, publicystka (m.�i�.� „Tygod�ik Ilustrowa�y”), pracowała w słu�bach pomoc-
�iczych w powsta�iu stycz�iowym; rzecz�iczka prozy realistycz�ej i te�de�cyj�ej; au-
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
torka powieści: Nad Niemnem, Marta, Meir Ezofowicz, Dziurdziowie, Cham oraz opo-
wiadań i �owel, m.�i�.� Gloria victis, A…B…C…, Tadeusz, Dobra pani; i�teresowała się
m.�i�.� losem za�iedba�ych, skrzywdzo�ych dzieci oraz a�tysemityzmem.�
Nad Niemnem – powieść ukazująca środowisko szlachty dworskiej (Korczy�, rodzi�a
Korczyńskich) oraz zaścia�kowej (Bohatyrowicze, ród wywodzący się od protoplastów
Ja�a i Cecylii); wspom�ie�ie powsta�ia stycz�iowego jako czasu jed�ości �arodowej,
której teraz brakuje; szczęśliwa miłość Ja�a Bohatyrowicza i Justy�y Orzelskiej, krew-
�ej Be�edykta Korczyńskiego; se�s pracy i pły�ąca z �iej radość; krytyka ludzi stro�ią-
cych od pracy.
Cechy
powieści realistycznej – patrz wy�ej: kome�tarz poświęco�y omówie�iu Zbrod-
ni i kary Fiodora Dostojewskiego; przy zachowa�iu realizmu jest to tak�e powieść ten-
dencyjna, to z�aczy �arzucająca odbiór czytel�iczy, w tym wypadku propagująca mo-
del człowieka pracy, w opozycji do le�i, piecze�iarzy, utracjuszy.�
Eliza Orzeszkowa, Gloria victis
Eliza Orzeszkowa – i�formacje biograficz�e, patrz wy�ej: kome�tarz poświęco�y po-
wieści Nad Niemnem.
Gloria victis – ukaza�ie epizodu powsta�ia stycz�iowego, podczas którego osaczo�y
w lesie oddział walczy ho�orowo i gi�ie; autorka oddaje hołd poległym – tytuł: „chwa-
ła zwycię�o�ym” – jako męcze��ikom �arodowej sprawy, którzy poświęcili �ycie dla
ojczyz�y; bohaterowie: wódz Romuald Traugutt, przyrod�ik Maria� Tarłowski, jego
przyjaciel Jagmi� oraz siostra Maria�a – A�iela, ukocha�a Jagmi�a; �arrację prowadzi
przyroda (drzewa i kwiaty przekazują wiatrowi prawdę o wydarze�iach, zaś te� roz�osi
ją po okolicy); archaizacja, stylizacja biblij�a, aluzje do Leo�idasa i obrońców Termopil
oraz do Mesjasza, licz�e środki stylistycz�e, patetycz�y styl.�
Cechy
noweli – patrz wy�ej: kome�tarz poświęco�y utworowi B.� Prusa Kamizelka.
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Bibliografia
Baculewski Ja�, Maria Konopnicka, �arszawa 1978.�
Barczyński Ja�usz, Narracja i tendencja. O powieściach tendencyjnych Elizy Orzeszkowej,
�rocław 1976.�
Brodzka Ali�a, O nowelach Marii Konopnickiej, �arszawa 1958.�
Detko Ja�, Eliza Orzeszkowa, �arszawa 1971.�
Eustachiewicz Lesław, „Quo vadis” Henryka Sienkiewicza, �arszawa 1959.�
Ja�kowski Edmu�d, Eliza Orzeszkowa, �arszawa 1980.�
Karczewska-Markiewicz Zofia, Ojciec Goriot Honoriusza Balzaka, �arszawa 1968.�
Krzy�a�owski Julia�, Henryk Sienkiewicz. Kalendarz życia i twórczości, �arszawa 1956.�
Kulczycka-Salo�i Ja�i�a, Bolesław Prus, �arszawa 1975.�
Kulczycka-Salo�i Ja�i�a, O „Faraonie”. Szkice, �rocław 1955.�
Kułakowska Da�uta, Dostojewski, �rocław 1987.�
Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, pod red.� Julia�a Krzy�a�owskiego i Czesława
Her�asa, t.� 1, �arszawa 198�; t.� 2, �arszawa 1985.�
Literatura polska w szkole średniej, pod red.� Sta�isława Grzeszczuka, �arszawa 1985.�
Ludorowski Lech, Arcydzieło powieści historycznej. Trylogia, w: Powieść polska XIX wieku,
Lubli� 1992.�
Maria Konopnicka. Nowe studia i szkice, pod red.� Józefa Z.� Białka i Tadeusza Budrewicza,
Kraków 1995.�
Markiewicz He�ryk, Pozytywizm, �arszawa 1980.�
Maurois A�dré, Prometeusz czyli życie Balzaka, przeł.� Julia� Rogoziński, �arszawa 1970.�
O „Krzyżakach” Henryka Sienkiewicza, wybór: Tomasz Jodełka, �arszawa 1958.�
Szweykowski Zygmu�t, Trylogia Sienkiewicza i inne szkice o twórczości pisarza, Poz�ań
197�.�
Tyszkiewicz Teresa, Bolesław Prus. Życie i dzieło, �arszawa 1971.�
Urba�kowski Bohda�, Dostojewski: dramat humanizmów, �arszawa 199�.�
Zweig Stefa�, Balzac, przeł.� �a�da Krage�, �arszawa 1965.�
�a�da Krage�, �arszawa 1965.�
Żmigrodzka Maria, Orzeszkowa. Młodość pozytywizmu, �arszawa 1965.�
~
1
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Spis treści
Życie i twórczość Ho�oriusza Balzaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6
Streszcze�ie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6
Głów�e wątki i postaci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11
Postaci drugopla�owe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16
Społeczeństwo fra�cuskie w powieści Balzaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18
�alory u�iwersal�e dzieła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19
Ojciec Goriot
Fiodor Dostojewski – i�formacje biograficz�e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
Ge�eza utworu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
Streszcze�ie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2�
Czas i miejsce akcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29
Kompozycja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .�0
Charakterystyka i losy głów�ego bohatera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .�1
Religij�a grzesz�ica – So�ia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .��
I��i bohaterowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .��
U�iwersal�e przesła�ie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .�7
Powieść polifo�icz�a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .�9
Okolicz�ości powsta�ia i publikacji �oweli Kamizelka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41
Streszcze�ie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .�1
Motyw miłości mał�eńskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .�2
Kamizelka
Życie i twórczość Bolesława Prusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .�5
Okolicz�ości powsta�ia i publikacji Lalki, wyjaś�ie�ie tytułu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .�5
Streszcze�ie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .�6
Przegląd wątków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56
Czas i miejsce akcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57
Powieść o trzech pokole�iach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58
Roma�tyk Ig�acy Rzecki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60
Sta�isław �okulski – roma�tyk i pozytywista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61
Julia� Ochocki – pozytywista-marzyciel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65
Historia �a kartach powieści . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65
Obraz i oce�a społeczeństwa polskiego w Lalce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67
Forma utworu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70
Ge�eza utworu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72
Streszcze�ie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7�
Czas i miejsce akcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80
Sylwetki bohaterów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81
~
00
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Obraz społeczeństwa egipskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85
Trud�a dola ludu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86
Rola arystokracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87
Potęga kapła�ów i z�acze�ie religii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88
Źródła kryzysu państwa i pla�owa�e reformy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89
Przyczy�y klęski Ramzesa XIII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90
Sukcesy Herhora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91
Z�acze�ie powieści Prusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92
Cechy powieści historycz�ej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9�
Życie i twórczość He�ryka Sie�kiewicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9�
Okolicz�ości powsta�ia i publikacji utworu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95
Streszcze�ie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96
Postać emigra�ta Skawińskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97
�ymowa i artyzm �oweli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98
Cechy �oweli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100
Okolicz�ości powsta�ia i publikacji utworu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101
Streszcze�ie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102
�ydarze�ia i postaci historycz�e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110
Struktura społecz�a Polski w XVII w.� . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111
Oce�a społeczeństwa �a kartach Potopu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113
Ko�trowersyj�a postać Kmicica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11�
A�drzej Kmicic a Jacek Soplica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115
�ątek miłos�y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116
Potop
Ge�eza powieści . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121
Streszcze�ie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122
Eleme�ty historycz�e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128
Sylwetki i oce�a poga� . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129
Pierwsi chrześcija�ie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1�0
Ko�fro�tacja kultury Rzymia� i chrześcija� . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1�2
Miłość Ligii i �i�icjusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1��
Quo vadis – kicz czy arcydzieło? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1��
Powieść historycz�a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1�5
Ge�eza utworu, źródła historycz�e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1�6
Streszcze�ie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1�7
Czas i miejsce akcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1��
Historia w powieści . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1�6
Bohaterowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Postawa śred�iowiecz�ego rycerza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151
Oce�a postępowa�ia Krzy�aków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152
Cechy powieści historycz�ej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15�
~
01
~
I TY POLUBISZ LEKTURY SZKOLNE, TOM III
Życie i twórczość Marii Ko�op�ickiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155
Streszcze�ie utworu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156
Charakterystyka i losy tytułowego bohatera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157
Zagad�ie�ie a�tysemityzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159
Cechy �oweli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .160
Streszcze�ie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161
Licytacja ludzi i fałszywe miłosierdzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162
Losy i charakterystyka głów�ego bohatera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162
Cechy �oweli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16�
Życie i twórczość Elizy Orzeszkowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16�
Streszcze�ie powieści . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165
Bohaterowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Obraz i oce�a ziemiaństwa po 186� r.� . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .176
Szlachta zaścia�kowa i jej codzie��ość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177
Ko�flikt między Korczy�em a Bohatyrowiczami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179
Motyw powsta�ia stycz�iowego – Mogiła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179
Dzieje rodu Bohatyrowiczów, lege�da o Ja�ie i Cecylii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180
Realizacja haseł pozytywizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .181
Stosu�ek bohaterów do pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .182
�ątek miłos�y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18�
Tradycja epicka w powieści . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .185
Cechy gatu�kowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .186
I�terpretacja tytułu.� Hołd bohaterom powsta�ia stycz�iowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189
Sposób prowadze�ia �arracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190
Powtórka przed sprawdzianem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
pozytywizm opracowania lektur, filologia polska, HLP, II rok
Gogol - Martwe dusze, Opracowania lektur po rosyjsku
MAKBET, Teksty (różne), opracowania lektur
POZYTYWIZM, Polonistyka studia, II ROK, Pozytywizm, opracowania i BN
CUDZOZIEMKA JAKO MASKA, Opracowania lektur, Cudzoziemka
Jądro ciemności, OPRACOWANIA LEKTUR , STRESZCZENIA
1- ANTYK, Lektury Szkolne Opracowania, Lektury Szkolne - opracowania
GENEZA I PSYCHOLOGIZM CUDZOZIEMKI, Opracowania lektur, Cudzoziemka
Lermontov - Maskarad, Opracowania lektur po rosyjsku
OPRACOWANIA LEKTUR
Opracowania Lektur
więcej podobnych podstron