1

1. Prometeusz, Ikar, Syzyf - realizacja określonych postaw. .......................................................................1
2. Świat obozów koncentracyjnych i łagrów, ratowanie człowieczeństwa w sytuacjach ekstremalnych. ..4
3. Wokulski, Judym, Ziembiewicz - bohaterowie z awansu ........................................................................6
4. Literatura reagująca na wydarzenia; sztuka na usługach; utylitaryzm pewnych epok. ...........................8
5. Oblicza sarmatyzmu (Potocki - pozytywny, Pasek - negatywny) ..........................................................10
6. „Dom rodzinny jako ruina”....................................................................................................................11
7. „Pan Tadeusz”, „Nad Niemnem”, „Noce i dnie” - historia polskiego domu .........................................12
8. Motyw Boga...........................................................................................................................................14
9. „Heroizacja i deheroizacja postaci w literaturze wojennej i powojennej” ............................................16
10. Renesans a Barok - kontrast ...................................................................................................................18
11. Oświecenie a romantyzm - kontrast .......................................................................................................20
12. Obrazy wsi w literaturze ........................................................................................................................22
13. „Obraz inteligencji i mieszczaństwa w literaturze Młodej Polski i dwudziestolecia międzywojennego”24
14. Tragizm powstań narodowych. ..............................................................................................................26
15. Troska o losy ojczyzny od średniowiecza do oświecenia......................................................................28
16. Troska o losy ojczyzny w romantyzmie i pozytywizmie .......................................................................29
17. Grupy Poetyckie Dwudziestolecia Międzywojennego ..........................................................................31
18. Emigracja, tragizm losu emigracyjnego w literaturze romantyzmu i współczesności ..........................35
19. Cechy dramatu .......................................................................................................................................42
20. Koncepcja poety i poezji w poszczególnych epokach ...........................................................................50
21. Motyw matki Polki................................................................................................................................54
22. Charakterystyczne cechy poetyki baroku (Naborowski, Morsztyn) .....................................................55
23. Wartości filmów Kieślowskiego............................................................................................................56
24. Rola motta i tytułu oraz ich wpływ na interpretację i znaczenie tekstu.................................................58
25. Służyć temu, cóż ci jest w niebie (Legenda o św. Aleksym) jako dewiza sztuki i literatury

ś

redniowiecznej......................................................................................................................................61

26. Choroby RP szlacheckiej oraz proces moralnego odradzania się narodu w literaturze XVII i XVIII

w.............................................................................................................................................................64

27. Ideał człowieka i obywatela w literaturze staropolskiej ........................................................................67
28. Afirmacja codziennej pracy ...................................................................................................................72
29. I śmiech niekiedy może być nauką ... Udowodnij, że Krasicki jest klasykiem ....................................74
30. Ocena ideałów Średniowiecza i Renesansu ...........................................................................................76
31. Grecja Homera, Fidiasza, Sofoklesa, Platona spełnia zadania uwertury i jest prologiem, powołując się

na znane przykłady wykaż związki literatury z tradycją literatury antycznej........................................78

32. „Grób Agamemnona” Juliusza Słowackiego - elementy pamfletu i retoryczność. „Bema pamięci

ż

ałobny rapsod” C. K. Norwida - retoryczność. ....................................................................................82

33. Społeczeństwo polskie w oczach pisarzy Młodej Polski i XX-lecia .....................................................87
34. Jak oceniasz zjawiska kultury masowej (jej niebezpieczeństwa). .........................................................92
35. Dezintegracja osobowości w świecie form i stereotypów. ....................................................................93
36. Rozważanie nad psychiką Polaków, przywarami, na podstawie „Wesela” i utworów romantycznych 96
37. Styl perswazyjny, retoryczny .................................................................................................................97
38. Nastroje końca XIX w. i początku XX w. , szukanie celu i sensu życia. .............................................98
39. Symbolizm, symbol..............................................................................................................................102
40. Obrazy wsi w literaturze ......................................................................................................................103
41. Najważniejsze wydarzenia kulturalne lat 1995 i 1996. .......................................................................106
42. Zagadnienia do ustnej matury ..............................................................................................................108

2

P

ROMETEUSZ

, I

KAR

, S

YZYF

-

REALIZACJA OKREŚLONYCH POSTAW

.

Postacie mitologiczne, czy to greckie, czy rzymskie, miały określony charakter, realizowały określone postawy. Sens

ich czynów, dokonań był jasno określony i łatwy do odebrania przez czytelnika. Bohaterowie ci stali się symbolem ludzi
realizujących określone postawy. Stąd też wielu twórców późniejszych epok nawiązywało do tych typów postępowania,
czerpało z nich tematykę dla swoich utworów. Takimi bohaterami mitologicznymi byli właśnie Prometeusz, Ikar i Syzyf.

Prometeusz był jednym z tytanów greckich. Ukradł on ogień i dał ludziom. Bogowie zemścili się za to na ludziach i

zesłali im w beczce pandory nieszczęście, choroby i nędzę. Prometeusz widząc to postanowił zrobić bogom na złość. W
tym celu zabił wołu i podzielił go na dwie części: osobno złożył mięso i owinął je w skórę, oddzielnie zaś kości, nakrył
je tłuszczem i kazał wybierać Zeusowi, którą część ludzie mają składać bogom. Zeus wybrał drugą część, myśląc że pod
tłuszczem jest najlepsze mięso. Odtąd tylko tę część ludzie składali bogom w ofierze. Rozgniewało to Zeusa i kazał
przykuć Prometeusza do skał Kaukazu. Codziennie sęp wyjadał mu wątrobę, która wciąż odrastała. Prometeusz stał się
symbolem człowieka cierpiącego z miłości do ludzi, człowieka zbuntowanego przeciwko bogom. To od jego imienia
powstało określenie prometeizmu - postawy buntu przeciwko bogom, naturze w imię miłości do ludzi.

Postawę taką realizuje Konrad, poeta z III cz. Dziadów Adasia Mickiewicza. Chce on poświęcić się dla ludzi,

narodu. Przemawia do Boga w imieniu ludzi Nazywam się Milion, bo za miliony kocham i cierpię katusze. Porównuje
siebie do Boga, twierdzi, że ma taką siłę jak Bóg, jego pieśń jest równa dziełu Boga, a nawet ją przewyższa Pieśń to
wielka, pieśń tworzenie, taka pieśń jest siła, dzielność, taka pieśń to nieśmiertelność! Ja czuję nieśmiertelność,
nieśmiertelność tworzę, cóż Ty większego mogłeś stworzyć Boże? Chce, aby Bóg dał mu moc władania ludźmi, bluźni
Bogu. Twierdzi, że jeżeli Bóg mu jej nie da, to on odwróci od Niego ludzi. Konrad jest cierpiącym patriotą, dla którego
ojczyzna jest najważniejsza, chce się dla niej poświęcić.

Postawę prometeizmu dostrzegamy również w hymnach Kasprowicza. W Dies irae pokazany jest koniec świata. Bóg

pokazany jest jako karzący, surowy sędzia, obojętny na cierpienie. Adam chciałby dojść do Boga, ale drogę tarasuje mu
przełęcz z Ewą. Dostrzega cierpienie świata, winę Ewy. Pokazuje Bogu, że to On stworzył Dobro i Zło, człowieka
grzesznego. Adam bluźni Bogu, oskarża Go, że to On stworzył grzech, a teraz za to każe ludzi.

Postać Prometeusza nie jest jednak zawsze pokazywana tylko jako bohatera poświęcającego się dla ludzi. Twórczy

współcześni dążą do deheroizacji Prometeusza, staje się on figurą groteskową. Taki Prometeusz pokazany jest w
wierszu Wiśki Szymborskiej Pisane w hotelu. Jest tu osobą, która strzeże zwykłego, codziennego porządku i umie
korzystać z jego uroków. Jest podstarzały, w rannych pantoflach. Tak potraktowany Prometeusz staje się znakiem
nieufności wobec tych wszystkich, którzy chcieli - często na siłę - zbawić ludzkość. Prometeusz staje się bohaterem
swego rodzaju antyutopii.

Gustaw Herling - Grudziński napisał swoją wersję mitu o Prometeuszu, który miałby być prowokatorem wysłanym

przez bogów, aby zdradzić ludziom sekrety fałszywe i aby ludzie nie szukali sekretów prawdziwych, zainscenizowano
karę przykucia Prometeusza do skały. Pokazuje to, że minęły czasy w których literatura chciałaby opiewać bohaterów.
Bohaterowie ci są dwuznaczni, także moralnie.

Herbert w tekście Stary Prometeusz uzwyczajnia Prometeusza, pokazuje go jako starego człowieka siedzącego przy

kominku. Zaakceptował już bogów, pogodził się z porządkiem świata. Nad kominkiem wisi wypchany orzeł.

Utwory te stanowią przykład reinterpretacji mitów, czyli zmiany jego sensu, nadania mu innego.
Drugim bohaterem antycznym, do którego nawiązuje literatura innych epok był Syzyf. Był on królem Koryntu.

Często bywał na Olimpie na ucztach. Pewnego razu Syzyf zdradzł poufny sekret Zeusa, co rozgniewało bogów. Wysłali
po niego bożka śmierci Tanatosa, jednak Syzyf uwięził go. Ludzie przestali umierać. Bogowie wysłali Aresa, aby
uwolnił boga śmierci. Jako pierwszego śmierć dosięgła Syzyfa. Nie mógł on jednak trafić do państwa cieni, gdyż żona
nie zakopała jego ciała zgodnie z jego wcześniejszym przykazaniem. Pozwolono mu więc wrócić na ziemię, aby mógł
ukarać żonę. Syzyf poszedł, ale nie wrócił. Bogowie zapomnieli o nim. Żył długo, aż wreszcie przypomniano sobie o
nim i wysłano Tanatosa po jego duszę. Za karę Syzyf miał wnieść wielki kamień na górę. Syzyf wziął się do pracy, ale
gdy już był u szczytu nagle kamień wyślizgnął mu się i spadł. Tak było za drugim, trzecim, dziesiątym razem. Syzyf
ciągle wznosi kamień, ale zawsze tuż przy szczycie on mu się wyślizguje. Jest symbolem pracy, działania nie
zakończonego sukcesem, bezsensownego.

W późniejszych epokach twórcy dosyć często odwołują się do postaci syzyfa, na przykład Kochanowski w Trenie IX

porównuje siebie do Syzyfa. Pokazuje, że jego życie było ciągłym wspinaniem się pod górę mądrości i nagle z niej
spadł. Powodem tego upadku była śmierć córki. Wszystko traci dla niego sens.

Albert Camus w Dżumie pokazuje podobieństwo losów doktora Rieux i Syzyfa. Pokazuje, że praca Rieux jest w

gruncie rzeczy bezcelowa, gdyż dżuma, mimo jego wysiłków i tak będzie się rozprzestrzeniać, dopóki sama nie
wygaśnie. Praca ta nie przyniesie oczekiwanych efektów. W Micie Syzyfa Camus pokazuje, że w gruncie rzeczy całe
ż

ycie ludzkie jest jednym toczeniem kamienia problemów pod górę czasu. Szczyt tej góry, cel nie jest jednak określony,

a gdy wydaje nam się, że osiągnęliśmy to, co chcieliśmy okazuje się, że to wcale nie jest takie wspaniałe i nie spełnia
naszych oczekiwań.

Ż

eromski w Syzyfowych pracach przyrównuje proces rusyfikacji na ziemiach polskich do pracy Syzyfa. Proces ten

nie był w stanie zniszczyć polskości tkwiącej w samych Polakach.

Trzecim bohaterem mitologicznym, do którego postaci odwołują się twórcy jest Ikar. Był on synem Dedala -

rzeźbiarza i konstruktora greckiego. Dedal tęsknił za ojczyzną - grecją i poprosił Minosa, króla Krety, aby mu pozwolił

3

wrócić do Grecji. On jednak na to się nie zgodził, więc Dedal skonstruował z ptasich piór i wosku skrzydła doczepiane
do ramion, by w ten sposób mógł wraz z synem wrócić do Grecji. Przykazał Ikarowi, aby ten nie wzbijał się za wysoko,
gdyż wosk może się stopić i aby nie schodził zbyt nisko wody, gdyż pióra mogą nasiąknąć wilgocią. Ikar jednak nie
posłuchał ojca. Zachwycony wynalazkiem wzbijał się wyżej i wyżej i wyżej i wyżej i wyżej i wyżej... aż wreszcie wosk
stopił się, pióra poodpadały i Ikar spadł na ziemię. Stał się on symbolem człowieka tragicznego, którego zafascynowanie
wynalazkiem wzięło górę nad zdrowym rozsądkiem. Jego tragedia, śmierć nie jest zauważona przez nikogo.

W tekście Ikar Iwaszkiewicza porównana jest postać Ikara z Michasiem, chłopcem z ulicy w czasie wojny. Tak jak

Ikar lotem tak Michaś zafascynowany jest książką (jak Genizak) i zapomina o niebezpieczeństwie. Występuje
przyrównanie śmierci Ikara do zabrania Michasia przez Niemców. Także jego zniknięcia nikt nie zauważa. Autor
stwierdza Ja jeden zauważyłem, że Ikar utonął.

Erneścik Bryll w (Wciąż o Ikarach głoszą...) nawiązuje do charakteru społeczeństwa polskiego. Pokazuje

podobieństwo między jego działaniem, a działaniem Ikara. Polacy także często działali pod wpływem uniesienia, a ich
działania nie kończyły się sukcesem. Podejmuje polemikę z kultem bohaterstwa, występuje w imię trzeźwości i
rozsądku. Gani postępowanie impulsywne, nieprzemyślane. Zwraca uwagę na postać Dedala.

Tadek Różewicz w tekście Prawa i obowiązki weryfikuje mit Ikara (występuje reifikacja mitu). Pokazuje, że mimo

tragedii jednostki życie powinno toczyć się normalnym torem. Nie powinniśmy zwracać na to większej uwagi.

Wszystkie te przykłady pokazują, że mity, mimo iż od czasu ich powstania upłynęły ponad dwa tysiąclecia, to jednak

nie straciły na aktualności, często są wykorzystywane w innych tekstach. Pokazuje to ponadczasowość mitów.

4

Ś

WIAT OBOZÓW KONCENTRACYJNYCH I ŁAGRÓW

,

RATOWANIE CZŁOWIECZEŃSTWA W SYTUACJACH EKSTREMALNYCH

.

I. Wojna i jej konsekwencje - jako główne zagrożenie dla człowieka

1. Totalitaryzm - określenie systemów politycznych, które ingerują w osobiste życie człowieka i podporządkowują

go odgórnym prawom , są oparte o rozbudowany system kontroli, odziaływują poprzez starch i przemoc.

2. Osobowość człowieka wychowanego w systemie totalitarnym.
A. Łagry - Stan bezprawia - Inny świat Grudzińskiego - praca jako środek deprawacji i niszczenia człowieka
B. Człowiek zlagrowany - przyzwyczajony do warunków panujących w obozie.
3. Literatura łagrowa i lagrowa to literatura, która wyrosła z doświadczeń obozowych zarówno po stronie sowieckiej

jak i hitlerowskiej.

II. Świat obozów koncentracyjnych i łagrów, ratowanie człowieczeństwa w sytuacjach ekstremalnych.

1. Ujemny wpływ wojny na psychike ludzką.
A. Medaliony Nałkowskiej. W opowiadaniu Przy torze kolejowym człowiek chce pomóc drugiemu zabijając go bez

poczucia zbrodni.

Dno - udawadnia, że w straszliwym głodzie człowiek zdolny jest do ludożerstwa
B. Borowski w swoich opowiadaniach ukazuje człowieka zlagrowanego, czyli takiego, którego psychika

przystosowała się do warunków obozowych. Vorarbeiter Tadek - myśli o tym jak się dostosować, jak przetrwać. Nie
tylko - w obozie, ale i w powstańczej Warszawie, w codzienności wojennej, ludzie byli zmuszeni obojetnieć na śmierć,
bo następowała ciągle.

2. Świat obozów koncentracyjnych i łagrów.
A. Tu otwierał się inny, odrębny świat, do niczego niepodobny, tu panowały inne, odrębne prawa, inne obyczaje,

inne nawyki i odruchy: tu trwał martwy za życia dom, a w nim życie jak nigdzie i ludzie niezwykli. Inny świat
Grudzińskiego, przedstawia świat łagru sowieckiego, w którym człowiek popada w stan tępoty, posłuszeństwa i
uległości - po to by przeżyć lub choćby uniknąć bólu czy głodu.

Prawa, nawyki i obyczaje funkcjonujące w obozie nie można przenieść do świata rzeczywistego.
Obozowe zniewolenie - to fizyczne i psychiczne złamanie człowieka.
Warunki w obozie są bardzo trudne: ciasnota, brud, prymitywizm warunków, niedbałość o higienę, odebrano

człowiekowi jego prywatne życie.

Realia obozu sowieckiego przedstawionego przez Grudzińskiego to - selekcja i niszczenie słabszych (selekcja

według kotłów).

Ś

mierć: obecna wszędzie i stanowiąca cały proces, od chorób i głodu.

Samobójstwo staje się aktem wolności.
B. Pojawia się pojęcie człowieka zlagrowanego w opowiadaniach Borowskiego Lagry czy nie dla ludzi? - człowiek

zlagrowany jest bezsilny wobec ciągłej śmierci i zbrodni.

Jest zobojetniały na ból i rozpacz.
Upadły moralnie fizycznie i egoistycznie w obronie własnego życia.
Rzeczywistość obozowa okazuje się sumą przemocy, a ludzie którzy w niej uczestniczą to mocni i słabi, ci którzy

gwałt zadają i ci którzy mu ulegają.

C. Jeden dzień Iwana Denisowicza Sołżenicyna.
Opowiadanie jest odtworzeniem jednego dnia obozowego życia (przebieg dnia ujawia realia obozu).
Prawami obozu są donosicielstwa, kradzieże i nikogu tu nie dziwią wieczne wyroki, warunki i polityka władz

obozowych powoduje, że więzeiń staje się wrogiem więźnia.

3. Rola pracy w systemie zbrodni.
A. Warunki pracy przedstawione w Innym świecie.

Praca przy wyrębie drzewa, przy temperaturze -30o -40oC, nieodpowiednie ubrania, więżniowie muszą dochodzić

do miejsca pracy 6-7 km, czas pracy 12h, brak wolnych dni, normy zbyt wysokie nawet dla finskich drwali.

Nie może nikt się przełamać i nie iść do pracy, ludzie wzajemnie się pilnowali. Praca prowadzi do upodlenia, do

zezwierzęcenia, praca zabija, odwrócenie roli pracy, praca nie daje możliwości rozwoju.

B. Rola pracy w opowiadaniu Jeden dzień Iwana Denisowicza - w pracy ludzie zapewniaja sobie miejsce, które

należy szanować. Tu praca wymaga odpowiedniego podejścia, należy mieć dobre układy z brygadzistą: Dobry
brygadzista drugie życie podaruje, przy złym nogi wyciągniesz.

4. Próby ratowania człowieczeństwa, próby zachowania godności w warunkach ekstremalnych.
A. Opowiadanie Dwojra Zielona w Medalionach. Dwojra chciała przeżyć by opowiedzieć co Niemcy wyrabiali.
B. Ratowanie godności przedstwaiono w opowiadaniach Borowskiego. Człowiek chce być traktowany jako

jednostka.

Każdy chce decydować o swojej śmierci, a nie żeby decydowli o tym okupanci. Tak jak to było w przypadku matki,

która nie przyznaje się do swojego dziecka, gdyż wszystkie matki idą od razu do gazu, a ona nie chce iść na śmierć.

C. Inny świat Grudzińskiego. Ratowanie człowieczeństwa widoczne u Kostylewa, który walczy o swoją niezależność

o samookaleczenie.

Natalia Lwowna uważa, iż to ona powinna wybrać moment śmierci próbując popełnić samobójstwo.

5

Możliwą formą wyrażenia sprzeciwu była głodówka, rezygnacja nawet z tak małej porcji żywnościowej dowodzi

heroizmu.

III. Deprawacja człowieka, unicestwienie go, narzucenie racji silniejszego ukazane w literaturze powojennej.

1. Ukazanie zmarnowanego życia, spatrzonej psychiki w utworach Borowskiego i Nałkowskiej.
2. Ukazanie okrutnego, bezprawnego świata obozów, w których człowiek popada w stan pozornego posłuszeństwa,

po to by przeżyć.

3. Człowiek zlagrowany - jednostka przyzwyczjona do życia w obozie.
4. Głodówki, wybór włąsnego momentu śmierci - jedynymi rzeczami do zachowania godności.

6

W

OKULSKI

, J

UDYM

, Z

IEMBIEWICZ

-

BOHATEROWIE Z AWANSU

I. Tworzenie modelu zachowań, poglądów, kształtowanie opinii - cechą charakterystyczną epoki.
1.Lata 1848-1939 pełne gwałtownych przemian na wielu płaszczyznach życia:
- nastroje schyłkowe związane z fin de siecle
- zacieranie się różnorakich wpływów w kształtowaniu się schematów społecznych
- dynamiczność rzeczywistości związania ze zbrojnymi wystąpieniami oraz wzrostem nastrojów rewolucyjnych.
Nie było pokolenia, które by przeżyło tak kosmopolityczny najazd, ukształtowało się pod tak rozmaitymi znakami

(Kazimierz Wyke)

2. Pojawienie się nowego typu bohatera noszącego cechy romantyczno - pozytywistyczne będącego

indywidualnością, nieszczęśliwie zakochanego, rozdartego wewnętrznie pomiędzy ideałami, a ludzkimi odruchami tj.
pragnieniem szczęścia osobistego, bezpieczeństwa, odwzajemnionej miłości.

- uważającego siebie za część przyrody, podlegającego tym samym co one prawom (determinizm, naturalizm).
- będącego zwolennikiem rozwoju produkcji jako warunku dobrobytu
- opowiadającego się za koniecznością reform socjalnych
- uważającego naukę pomocną w udoskonalaniu, polepszaniu i ułatwianiu życia ludzkiego.
- poddanego wnikliwej analizie psychologicznej
3. Próba oceny i klasyfikacji poczynań jednostek - bohater z awansu.
postawa cechująca osoby:
A) Których męstwo, odwaga, heroizm i poświęcenie wypływają z wewnętrznej potrzeby danej osoby lub zostają

wymuszone i ukształtowane przez okoliczności.

B) Których czyny bądź postawa zostają niewłaściwe odczytane przez otoczenie nadające im cechy, których nie

posiadają.

II. Wszystkie uczucia, czyny i wyobrażenia mają swoje źródło w świecie zewnętrznym lub w naszym własnym

świecie (Piotr Chmielowski)

-Wokulski, Judym i Ziembiewicz bohaterami z awansu
1. Są tacy ludzie, którzy sami sobie niejako aranżują świat i im właśnie wszystko udaje (Danuta Zaniślan)
- Wokulski i jego dzieje dramatyczne konfrontacje wielkiej indywidualności z nierozumiejącym jej tłumem
A) Pogarda i bunt wobec schematów myślowych i ograniczenia - chęć znalezienia lekarstwa na pustkę myślową i

obyczajową panującą wśród arystokracji

- praca jako wartość nadrzędna stanowiąca broń, narzędzie w walce przeciwko zgniliźnie społecznej i absurdom

otaczającego świata

- pragnienie zaangażowanie wyższej klasy w czynne kształtowanie i przekształcanie rzeczywistości
B) Współczucie i miłość kreujące poczynaniami bohatera:
- chęć niesienia pomocy najbardziej potrzebującym, filantropia i altruizm
- miłość do kobiety będąca motorem wszelkich działań, nadająca im sens i cel
C) Pragnienie wyzwolenie z pęt związanych a przynależnością środowiskową, zaznaczanie swojej obecności wobec

poprzez próby i poszerzenia doświadczeń:

nierówność społeczna między ludźmi-warunkiem rozwoju i postępu (wobec Waltera Lippana)
D) Awans społeczny jako czynnik dominujący w poczynaniach Wokulskiego pomagający jednocześnie na pomoc

najbiedniejszym oraz realizacją pragnienia bycia użytecznym zawartego w założeniach utylitaryzmu

2. Woleli się mylić w działaniu niż trwać..., woleli błądzić w drodze niż stać w miejscu (Zbigniew Załuski)
- Judym jako samotny pielgrzym i gniewny bojownik "lepsze jutro":
A) Romantyczna pasja będąca motorem działania pobudzająca wizję przyszłości:
- czyny Judyma jako protest przeciwko zakłamaniu i wygodzie ludzi zadufanych w sobie pewnych swojej pozycji w

ś

wiecie uregulowanym przez zasady broniące interesów wybranej grupy ludzi

- Judym jako obrońca etyki i odpowiedzialności społecznej
- bohater przeciwstawiający się mieszczańskim kanonom zachowań, złu i krzywdą.
B) Bogate życie wewnętrzne i złożona psychika przyczyną osamotnienia i niezrozumienia bohatera:
- nie znajduje on sobie w źle urządzonym społeczeństwie
- uczciwość i poczucie odpowiedzialności jako przeszkoda w kontaktach ze światem pełnym zakłamania, hipokryzji

i troski o prywatne interesy.

C) Judym sięgający po prawo bezwzględnego i samodzielnego osądu świata:
- stwarzający własną autonomiczną hierarchię wartości
- szukający oparcia w sobie, we własnej wrażliwości moralnej i uczuciowej.
D) Awans społeczny bohatera stwarzający możliwości oraz rozkwit jego filantropijnych pragnień.
3.Człowiek jest bezsilnym płomykiem stanowiącym przedmiot działania sił, których sensu nie jest i nie będzie w

stanie pojąć, a tym samym nigdy tych sił nie ujażmi i nie podporządkuje swoim interesom (Tomasz Weeis)

- Ziembiewicz tragiczna indywidualność czy zwykły karierowicz?
A) Role społeczne bohatera kształtujące jego obraz ulegający stałym przemianom.
- uzależnienie jednostki od zbiorowości

7

- wulgarny schemat życia erotyczno - obyczajowego w rodzinnym majątku
- wakacyjna przygoda z wiejską dziewczyną nie wybiegająca poza ten schemat
- bierność i tchórzostwo, rezygnacja z ideału samodzielności wobec ludzi wpływowych i bogatych
- uległość wobec protektora
- reprezentant mieszczańsko - urzędniczego "towarzystwa" małego miasteczka
- pozbawiony wrażliwości moralnej, utrzymujący dziewczyną spychaną na margines życia
B) Bunt bohatera przeciwko utożsamianiu jego indywidualności z widzeniem jej przez innych ludzi:
- jednoczesne niekonsekwencje w działaniu
C) Rezygnacja z dążenia do przełamania schematów, postępowania według własnych zasad:
-postawa odarta z męstwa i heroizmu
D) Awans społeczny będący przyczyną katastrofy i klęski życiowej - niemożność wykorzystania sprzyjających

okoliczności.

III. W naturze każdego z nas tkwi opór przeciw sprowadzaniu do jakiś norm (Stefania Szurlejdona)

Jednocześnie jest się takim jak myślą ludzie nie takim jak myślimy o sobie samym (Zofia Nałkowska)

- bohaterowie wtopieni w banalność schematów społeczno - obyczajowych
- wieloznaczność i wieloaspektowość rzeczywistości niepozwalająca na jednoznaczną oceną bohaterów
1. Wpływ środowiska na poczynania bohaterów
2. Działania bohaterów wynikiem buntu lub niezadowolenia z warunków bytu własnego lub innych.
3. Próba samorealizacji, pragnienie bycia użytecznym, czynienie dobra
4. Postępowanie kierowane uczuciami: litością, miłością lub współczuciem
5. Znalezienie w życiu priorytetu, któremu podporządkowuje się każdą inicjatywę:
- niemożność jednoznacznej oceny postępowania ze względu na niepewną i uzależnioną od wielu czynników,

okoliczności wiedzy o człowieku.

8

L

ITERATURA REAGUJĄCA NA WYDARZENIA

;

SZTUKA NA USŁUGACH

;

UTYLITARYZM PEWNYCH EPOK

.

Oświecenie i pozytywizm to dwie epoki, w których dostrzegamy ogromny wpływ literatury i sztuki na

człowieka. Wartościowa stała się jedynie sztuka reagująca na wydarzenia - tzw. sztuka na usługach. Przewodnim
terminem tych dwóch epok jest utylitaryzm.

Utylitaryzm, inaczej użyteczność, opiera się na zasadzie moralnej, która wymaga, aby wszystkie nasze czynności

zmierzały do jednego celu: do rozwoju i udoskonalania, a w rezultacie do uszczęśliwienia najpierw danego
społeczeństwa, a następnie całej ludzkości.

I. Oświecenie w Polsce pojawiło się w chwili, gdy nasz kraj był zagrożony w swoim politycznym istnieniu i

podupadły kulturalnie. Zatem wszystkie wysiłki naszego społeczeństwa skupiały się wokół ratowania niepodległego
bytu państwowego i narodowej kultury. Naczelnym zadaniem literatury i sztuki było „uczyć, wzruszać i bawić”.

1. Pierwsza faza oświecenia i wpływ działalności reformatorskiej i kulturalnej na jej charakter:

a) Stanisław Leszczyński „Głos wolny wolność ubezpieczający” (postuluje m.in. konieczność stworzenia silnej

armii, reformy sejmu, opiekę prawną nad chłopstwem).

b) Stanisław Konarski „O skutecznym rad sposobie” (prowadzi walkę z liberum veto, wolną elekcją, samowolą

magnaterii).

„O poprawie wad wymowy” (walka o czystość polszczyzny), założenie Collegium Nobillium (przeznaczona dla

młodzieży szlacheckiej).

c) Józef i Andrzej Załuscy - gromadzą i udostępniają uczonym księgozbiory, umożliwiając tym samym przyszłe

badania naukowe.

2. Druga faza oświecenia za czasów króla Stanisława Augusta Poniatowskiego - walka o reformy ustrojowe, o

odnowę umysłową i kulturalną społeczeństwa.

a) rola prasy („Monitor”, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” w walce z sarmatyzmem, zacofaniem czasów

saskich.

b) rola teatru: miał pokazywać wzory zachowania, kształtować nowego obywatela. Teatr Narodowy pod

dyrekcją Wojciecha Bogusławskiego odegrał wybitną rolę w walce o reformę ustroju Rzeczypospolitej wystawiając
na scenie sztuki o wyraźnie politycznym obliczu („Powrót posła”), nawiązujące do aktualnych wydarzeń w kraju
(„Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale”)

3. Okres Sejmu wielkiego - ogromny wpływ publicystyki na kształtowanie postaw obywatelskich. Działali

członkowie słynnej Kuźnicy Kołątajowskiej

a) Hugo Kołątaj „Anonima listów kilka”
b) Stanisław Staszic „Przestrogi dla Polski”
Propagowali reformy społeczne, polityczne. Szukali sposobu na uzdrowienie Polski.

4. Literatura tego okresu silnie związana z życiem narodu, z walką o odnowę polityczną, o postęp społeczny i

kulturalny (ośmieszanie wad społeczeństwa, zabobonu, ciemnoty, konserwatyzmu, kosmopolityzmu; broniła godności
stanów niższych; kryterium wartości człowieka staje się praca; krytyka próżniactwa)

Utwory: liryka patriotyczna Krasickiego „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”, walka z zacofaniem

kulturalnym i zwyrodnieniem społeczeństwa w „Monachomachii” Krasickiego

5. Literatura propagująca określony typ bohatera literackiego.

a) pozytywny: wzorowy gospodarz, ojciec rodziny, wzorowy obywatel zaangażowany w reformy państwa.
b) negatywny: Sarmata, pijak, pieniacz, konserwatysta, chciwy na majątek, niewykształcony, hulaka, fircyk,

modne damy.

Przedstawienie tych postaw w „Powrocie posła” J. U. Niemcewicza.

II. Pozytywizm zaczyna się od upadku powstania styczniowego. Jest to tragedia dla społeczeństwa polskiego.

Trwa żałoba narodowa. Upadek powstania to moment, do którego nawiązują pozytywiści. Silnie działa cenzura nie
pozwalająca pisać o powstaniu. Klęska spowodowała zmianę sposobu patrzenia na walkę narodowowyzwoleńczą.
Romantycznego entuzjastę zastąpił rozsądny, trzeźwy, rozważny człowiek, który podejmuje się zadań możliwych. Poetę
zastępuje uczony, który chce przekazać określone treści. Pisanie jest taką samą pracą jak każda inna. Powstaje literatura
tendencyjna, utwory były przemyślane. Literatura miała za zadanie propagować hasła pozytywistyczne: scjentyzm, pracę
organiczną, pracę u podstaw, emancypację kobiet, równouprawnienie Żydów. Każdy miał być użyteczny, czyli poeta
miał przyczyniać się dla dobra społeczeństwa pisząc utwory tendencyjne, ponieważ „bez tendencji nie ma dobrego
dzieła sztuki”.

1. Hasła pozytywistyczne w nowelistyce Elizy Orzeszkowej („A...B...C...”, ”Tadeusz”, „Dobra pani”) i Marii

Konopnickiej („Miłosierdzie Gminy”, „Mendel Gdański”)
Bohaterami były dzieci, kobiety, które dzięki pracy odnajdywały cel w życiu, Żydzi nie akceptowani przez
społeczeństwo polskie, los ludzi najbiedniejszej klasy społecznej. Opisy, postaci tendencyjne miały wzbudzać
współczucie czytelnika.

2. Powieści okresu pozytywizmu:

a) „Nad Niemnem” powieścią wzorcową. Orzeszkowa stała się autorytetem społecznym. Pełna realizacja haseł

pozytywistycznych przez bohaterów tej powieści.

9

b) „Lalka” Bolesława Prusa powieścią o społeczeństwie polskim w XIX w. Krytyczna ocena społeczności.

Obraz społecznego rozkładu.

c) „Potop” Henryka Sienkiewicza - powieścią historyczną okresu pozytywizmu. Powieść, która powstała ku

pokrzepieniu serc Polaków.

3. Programowe wiersze Adama Asnyka „Daremne żale, próżny trud...”, „Do młodych”; poezja Marii

Konopnickiej, która koncentrowała się na krzywdzie ludzkiej, interesowała się problemami społecznymi,
politycznymi i narodowymi: „Wolny najmita”, „Na fujarce”, „O Wrześni”.

Przykłady tych dwóch epok pokazują, że niemożliwe jest wyzwolenie literatury od powinności. Jest to

literatura na usługach społecznych, staje się uzależniona od spraw życiowych. Tylko taka literatura jest wartościowa.

„Artysta powinien przed wykonaniem swego dzieła powziąć cel jakiś społeczny. Utwór jego powinien mieć

tendencje, bez tendencji nie ma dobrego dzieła sztuki, są tylko mniej lub więcej pięknie wyrobione fatałaszki.”

10

O

BLICZA SARMATYZMU

(P

OTOCKI

-

POZYTYWNY

, P

ASEK

-

NEGATYWNY

)

Wacław Potocki należy do nurtu sarmackiego XVII w. W swoich utworach porusza problemy polityczne i

społeczne Polski, krytykuje pewne ówczesne zachowania.

„O tym szlachta, panowie, o tym myślą księża,
choć się co rok w granicach swych ojczyzna zwęża
choć na b___g umierają żołnierze niepłatne,
choć na oczy widzą jej peryjod ostatni...” - „Zbytki polskie”
W „Zbytkach polskich” i „Czuj! Stary pies szczeka” Potocki z gorzką ironią mówi o przepychu, w jakim żyje

szlachta, podczas gdy ojczyzna potrzebuje pomocy. Nikt nie przestrzega praw, nie szanuje konstytucji, występki
możnych uchodzą płazem. Potocki ostrzega, że państwo schyla się ku upadkowi. Apeluje do szlachty, do Polaków by się
opamiętali i naprawili błędy:

„Porwij się biały orle!
Radź o sobie Lachu!”
W „Wojnie chocimskiej” autor sięgnął do 1621 r. by ukazać bohaterską obronę Chocimia i ofiarność patriotyczną

polskich żołnierzy. Utwór ten powstał w obliczu nowego zagrożenia tureckiego. Potocki uważał, że potrzebne jest
dzieło mówiące o dawnych sukcesach i potędze. Przedstawione przykłady męstwa i ofiarnej służby ojczyźnie, honoru
rycerskiego miały stanowić wzór i zachętę dla Polaków.

W wierszu „Pospolite ruszenie” czy „Ogród fraszek” (zbiór 1800 utworów) piętnuje wady ustroju politycznego

Polski, a więc anarchię, bezprawie, złotą wolność, prywatę, brak obrony granic, słabość pospolitego ruszenia, zanik
ducha rycerskiego. Szlachta głucha jest na słowa dobosza, który chce ją zmusić ,do podjęcia walki.

Utwory Potockiego dotyczą niedomagań Rzeczypospolitej; wiele w nich krytyki, bolesnej zadumy i pesymizmu.
Wacława Potockiego z pewnością można uważać za gorliwego patriotę, który martwił się losami kraju.

Drugim przedstawicielem sarmatyzmu polskiego jest Jan Chryzostom Pasek. Dzięki jego „Pamiętnikom”

możemy poznać ludzi i obyczajowość tamtych czasów. „Pamiętniki” można podzielić na dwie części: na przygody
wojenne oraz na opis życia i obyczajów szlacheckich. Już w pierwszej części jest ukazany negatywny stosunek Polaków
ż

ołnierzy do walki o dobro kraju. Szlachcic walczy dzielnie, ale zapału do walki dostarcza mu ambicja osobista i chęć

zdobycia łupów. Sam Pasek nie kryje się z tym , że przyczyną udziału w wyprawie do Danii była tylko ciekawość i
żą

dza przygód. W opisach ważnych wydarzeń historycznych autor skupia uwagę na własnych przygodach,

wyolbrzymiając niekiedy swą rolę świadka i uczestnika tych wydarzeń. Pisze o sobie by zwrócić na siebie uwagę. Paska
cechuje zaściankowy patriotyzm. Polskę poczytywał jako naród wybrany. Na inne narody patrzył „z góry”. Był raczej
szkodliwy dla ojczyzny niż pożyteczny. Był lekkomyślny i nieodpowiedzialny.

Druga część utworu zawiera szeroki obraz pokojowego życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Autor myśli

kategoriami przeciętnego szlachcica, toteż ucisk i niedolę chłopa uważał za naturalny stan rzeczy. Czasami był nawet
okrutny i nieludzki dla podwładnych. Uważał, że tylko szlachta jest godną przedstawicielką narodu. Życie szlachty
nacechowane było troską o dobrobyt i korzyści materialne. Same zaloty do Anny Łęckiej przypominały układy
handlowe a nie wyznania miłosne.

Religijność ówczesnej szlachty też nie jest ukazana w dobrym świetle. Szlachta przestrzegała posty i składała

jałmużny, które nie zmieniały jej życia, i których nie brała sobie do serca. Dalej uważała, że jest górą. Pasek nie bał się
opisać mszę świętą, do której służył mając ręce zbroczone krwią wrogów. Pasek nie zdawał sobie sprawy, iż cechy
szlachty, o których on mówił są złe, i że nie godzi się tak postępować. Był dumny i pewny siebie; uważał się za
prawdziwego patriotę i wzorcowego obywatela. Jednakże w rzeczywistości było inaczej. On i cała szlachta była
egoistyczna, cechował ją materializm, zabobonność i krótkowzroczność.

11

„D

OM RODZINNY JAKO RUINA

”

I. Dom rodzinny zawsze kojarzy nam się z miejscem, gdzie spędziliśmy nasze dzieciństwo, gdzie wpajano nam

dobre obyczaje, kształtowano w nas wartości, na których musimy bazować w dorosłym życiu. Dom jest miejscem, w
którym panują określone zasady, do których musimy się stosować. Taki obraz domu bardzo często występuje w
literaturze, jednak możemy również zauważyć utwory ukazujące nam wizję domu rodzinnego, która nie zgadza się z
naszym wyobrażeniem, ponieważ w utworach tych dom nie wypełnia przeznaczonego mu zadania, nie dostarcza
ż

adnych wartości.

Do takich utworów możemy zaliczyć np.: „Moralność pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej, następnie wiersz Juliana

Tuwima „Mieszkańcy”, powieść Witolda Gombrowicza „Ferdydurke” oraz dramat Sławomira Mrożka „Tango”.

II. Dom rodzinny jako ruina nie dostarczająca żadnych wartości.
1. Wymienione utwory pokazują zakłamanie domu rodzinnego , na przykład w „Moralności pani Dulskiej”

zauważamy kołtuństwo i obłudę, która dotyczy zarówno sfery moralnej jak i obyczajowej, czyli tak zwaną dulszczyznę.
Bohaterką dramatu jest pani Dulska, która jest osobą dwulicową , która dba o pozory, o to, co powiedzą inni ludzie,
krytykuje innych, mimo, że sama zasługuje na krytykę. Mówi, że: ”na to mamy cztery ściany i sufit, aby brudy swoje
prać w domu i aby nikt o nich nie wiedział.”

2. W dramacie zauważamy również skąpstwo, pogoń za wartościami materialnymi. Dulska jest osobą, która

oszczędza na wszystkim, nawet na ubraniach (w domu nosi rzeczy zużyte, a lepsze ubiera wyłącznie w obecności gości
).

Również w wierszu Tuwima „Mieszkańcy” troska o dobra materialne jest podstawowym elementem życia

mieszkańców. Boją się oni, że utracą swój majątek:

„ I znowu sprawdzą kieszonki, kwitki,

Spodnie na tyłkach zacerowane,

Własność wielebną, święte nabytki,

Swoje, wyłączne, zapracowane.”

Tuwim pokazuje również bezmyślność i ciasnotę umysłową mieszkańców, ich brak wykształcenia:

„ A patrząc - widzą wszystko oddzielnie:

Że dom... że Stasiek... że koń... że drzewo...”.

3.W powieści „Ferdydurke” autor przedstawił rodzinę Młodziaków, w której rodzice dążą do nowoczesności w

wychowaniu swej córki. Nowoczesność ta polega na pozwalaniu jej na wszystko, na braku jakiejkolwiek karności, na
braku autorytetu rodziców. Rodzice chcą odejść od staroświeckiego modelu wychowania dziecka, są liberalni i
tolerancyjni (zachęcają córkę aby miała nieślubne dziecko).

Podobną sytuację zauważamy w „Tangu”, gdzie mamy zbuntowanych rodziców, którzy nie ustalają żadnych norm.

Ich brak staje się tu normą: Artur posyła babcię na katafalk, Stomil jest rozleniwiony, nie zwraca uwagi na romans
Elonory z Edkiem, ponieważ jest to dla niego wygodne, w domu panuje totalny bałagan, niechlujstwo, zupełna anarchia:
„I coście stworzyli? Ten burdel, gdzie nic nie funkcjonuje, bo wszystko dozwolone, gdzie nie ma ani zasad ani
wykroczeń ? ”.

Okazuje się, że nie prowadzi to do niczego dobrego. W „Ferdydurke” dochodzi do zatracenia wszelkich więzi

między rodzicami a córką, rodzina przestaje być ostoją, źródłem wartości.

Forma, którą chcieli przyjąć rodzice, jest niedopracowana. Państwo Młodziakowie nie wytrzymują, gdy bohater

„babrze się w kompocie”, a już całkowity upadek formy następuje, gdy odkrywają dwóch kochanków córki: starego i
młodego.

Okazuje się więc, że stara forma jest niemożliwa do odrzucenia.
W „Tangu” Artur buntuje się przeciw temu rozprężeniu, chce powrotu starych zasad, starej formy, lub w ogóle

jakiejś formy. Życie bez norm jest dla niego nie do zniesienia. Dramat kończy się przejęciem władzy przez Edka, z
czego wynika, że przemoc, władza jest najlepszą ideą, najlepszym sposobem na opanowanie sytuacji. Człowiek musi
mieć jakieś ograniczenia, jakieś zakazy, a szczególnie w okresie który spędza w domu rodzinnym. Tam zasady ustalają
rodzice, a człowiek uczy się do nich stosować.

4. Życie ludzkie powinno być już od najmłodszych lat urozmaicane. To powoduje, że jesteśmy ciekawi świata,

chętni do wejścia w dorosłe życie, nie boimy się go. W wierszu „Mieszkańcy” autor pokazuje monotonię życia,
trzymanie się schematów życiowych. Tuwim ukazuje typowy dzień przeciętnego mieszczanina, jego myśli, styl życia i
sposób postrzegania świata. Jest to dzień taki sam jak każdy inny: szary, monotonny, nieciekawy:

„Od rana bełkot. Bełkocą, bredzą,

Że deszcz, że drogo, że to, że tamto,

Trochę pochodzą, trochę posiedzą,

I wszystko widmo, i wszystko fantom”.

III. Podsumowując należy stwierdzić, że w omawianych utworach dom rodzinny nie jest ostoją dostarczającą

wartości, uczącą dobrych obyczajów. Jest to dom pełen obłudy i zakłamania, którego mieszkańcy albo dbają wyłącznie
o dobra materialne i panicznie boją się skandalu, albo są zbyt nowocześni i liberalni, co nie wpływa dobrze na
wychowanie młodych ludzi.

12

„P

AN

T

ADEUSZ

”, „N

AD

N

IEMNEM

”, „N

OCE I DNIE

” -

HISTORIA POLSKIEGO DOMU

I. Wstęp
1.Jan Kochanowski pierwszym twórcą w którego twórczości spotykamy zagadnienie domu i rodziny: „Na dom w

Czarnolesie”, „Treny”, pieśń „Wsi spokojna,wsi wesoła...”.Przedstawienie powinności gospodarza i pozostały członków
rodziny.

2.”Dom zawsze powinien ustępować krajowi” - ważne spostrzeżenie dla sprawy rodziny i domu w późniejszych

okresach literackich - „Powrót posła” J.U. Niemcewicza.

3.Dworek szlachecki „centrum polskości” w polskiej tradycji literackiej i kulturowej. Ośrodkiem życia narodowego

w kraju pod zaborami, dającym poczucie bezpieczeństwa. Rodzina naturalnym środowiskiem człowieka -
przechowywanie tradycji, wpajanie wartości. „Polski dom wspólnotą dworu i wsi”.

4.”Pan Tadeusz”, „Nad Niemnem”, „Noce i dnie” - prezentacja kolejnych etapów historii polskiego domu.

II. Rozwinięcie:
Każdy utwór jest kroniką polskiego domu na prowincji. Praca na roli i zjednoczenie z naturą podstawą wspólnoty

dworu i wsi. Wspólny rytm prywatnych dziejów bohaterów oraz życia politycznego i gospodarczego kraju.

1.”Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza :
-- w romantyzmie dom, rodzina stają się ostoją pielęgnowania tradycji narodowej, cnót patriotycznych i wartości

moralnych. Z chwilą jednak gdy ojczyzna zostaje zagrożona, lub cierpi niewolę, sprawy rodziny i domu ustępują
miejsca sprawom narodowym.

-- rodzina

* może być szczęśliwa tylko w wolnym kraju:

„kiedyż nam Pan Bóg wrócić z wędrówki pozwoli

I znów dom zamieszkać na ojczystej roli”.

Księga XI i XII - ukazanie wolnego Soplicowa w dzień po wkroczeniu wojsk Napoleona na Litwę.

* wolność pozwala na odzyskanie poczucia godności - odradza się polska rodzina, która spaja to, co zdawało

się znajdować w rozsypce

* rodzina to nie tylko krewni, ale i sąsiedzi, w ogóle ludzie bliscy, wśród których ma się swoje miejsce

-- Dom - Soplicowo

* polski dom mikrokosmosem, uporządkowany świat rządzony prawami natury i zasadami etyki, obraz

szlacheckiego raju, w którym nawet historia nie jest siłą niszczącą nowoczesne idee wolności i równości jako
kontynuacja tradycji harmonijna synteza przemiany i trwania .

Soplicowo:

* szlachecki majątek uprawiany przez pańszczyźnianych chłopów, patriarchalne stosunki między dworem a

wsią (Sędzia jako dobry gospodarz czuwający nad przebiegiem prac polowych i opiekun dbający o poddanych jak
ojciec o ich dobro)

* ostoją pielęgnowania dobrego smaku (kuchni staropolskiej), sztuki szermierki, tradycji narodowych i

ludowych (tradycja legionów, opis serwisu przedstawiającego obrady sejmu, wystrój domu: portret Kościuszki. Rejtana,
główny bohater nazywa się Tadeusz, wspomina się powstanie, zegar wygrywa „Mazurka Dąbrowskiego”), zwyczajów i
obyczajów, a przede wszystkim zgody, zrozumienia, miłości.

* ukazanie konieczności reform społecznych - obdarzenie chłopów wolnością w dniu zaręczyn pana Tadeusza z

Zosią.

2. „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej
-- historia pionierskiej osady w puszczy założonej przez Jana i Cecylię

* bohaterstwo pracy podstawą tradycji polskiego domu

Dzięki pracy ludzie stają się silni duchowo, odnajdują sens życia, odbudowują swój odwieczny związek z życiodajną

naturą.

-- sytuacja wyjściowa

* kryzys (rozbicie rodziny, konflikt między dworem a zaściankiem, zagrożenie ekonomiczne bytu

Korczyńskich - w wyniku postyczniowego uwłaszczenia brak rąk do pracy - i Bohatyrowiczów - brak ziemi.

* przyczyny: odejście Korczyńskich od tradycji symbolizowanych przez grób Jana i Cecylii i Mogiłę

powstańczą z 1863r. (oba groby stają się nie tylko ważnymi punktami odniesienia dla teraźniejszości, ale obecne w
legendzie i wspomnieniach uzasadniają pragnienia i działania bohaterów. Są osią wspierającą życie rodziny).

* przezwyciężenie kryzysu: odbudowa jedności dworu i zaścianka dzięki pamięci o wspólnej walce

narodowowyzwoleńczej i przyjęcia pozytywistycznych rozwiązań ekonomicznych.

--pamięć o powstaniu styczniowym:

* powstanie symbolem połączenia niższej i wyższej klasy społecznej: w nim to razem zginęli i spoczywają w

jednej mogile ramię przy ramieniu Andrzej Korczyński z dworu i Jerzy Bohatyrowicz z zaścianka.

13

Ich wspólny udział w powstaniu styczniowym był dowodem na to, że są sprawy, dla których każdy kochający

ojczyznę Polak powinien zapomnieć o swoich drobnych konfliktach czy uprzedzeniach klasowych

* powstanie styczniowe stało się symbolem solidaryzmu klasowego i jedności narodowej , węzłem, który

zawiązał losy wszystkich Polaków w jedną, nierozerwalną całość.

* autorka uważa, że pamięć o tym wydarzeniu powinna być zachowana, winniśmy poległym szacunek.

Szacunek dla mogiły według twórcy jest miarą patriotyzmu, jednak nie namawia do kolejnego zrywu narodowego,
zaleca patriotyzm pracy.

-- Małżeństwo Justyna i Jana Bohatyrowicza jest przykładem tworzenia demokratycznego społeczeństwa.
Zarówno rodzina Bohatyrowiczów, jak też rodzina Korczyńskich, pomimo wewnętrznych dylematów (napięć między

mężem a żoną, ojcem a synem) posiadają cechy wzorcowe dla rodziny polskiej. Są rozwinięciem i umocnieniem idei
rodziny zarysowanej w ostatnich księgach „Pana Tadeusza”.

3.”Noce i dnie” Marii Dąbrowskiej
-- powstanie styczniowe spowodowało rozbicie kochającej się rodziny, utratę majątków, rozłąkę, tułaczkę po

ś

wiecie, co spowodowało wiele nieszczęść

-- Serbinów kapitalistycznym folwarkiem wykorzystującym siłę najemną
-- tradycyjno-zwyczajowe stosunki między dworem a wsią, ale ich podwaliną jest inna postawa niż szlachecka

patriarchalność Sędziego. Bogumił korzysta z samodzielności i niezależności w prowadzeniu folwarku, ale dla chłopów
nie jest panem, tylko rządcą, takim samym człowiekiem jak oni.

-- dzięki pracy odnajdujemy sens życia (postać Bogumiła jest wyznacznikiem człowieczeństwa, celem istnienia, nie

jest sposobem dla osiągnięcia korzyści, jest wartością samą w sobie: może być twórcza i może sprawiać przyjemność

- rodzi się nowa tradycja demokratyczna, którą - jako rodzinną - przyjmują dzieci Niechciców.

III.Zakończenie
Te trzy utwory przedstawiają kolejne etapy rodzenia się nowoczesnego, demokratycznego etosu społeczeństwa. Z

tradycji rodzinnych polskiego domu wyjawia się wzór człowieka-obywatela, który swe osobiste dążenia realizuje w
wyjściu poza siebie w stronę zbiorowości, ku szerokiej aktywności społecznej. Dom jest ostoją życia społecznego i
narodu z którym kojarzymy poczucie bezpieczeństwa.

14

M

OTYW

B

OGA

Biblia - ukazuje człowieka w stosunku do Boga, opis stworzenia świata - wszystko co jest stworzone pochodzi od

Boga ,

Hymn o miłości - miłość jest cechą Boga, a zbawienie będzie oznaką tej miłości.
Ks. Koheleta fragment „Wszystko ma swój czas” - Kohelet w końcowych rozważaniach stwierdza, że wszystko

pochodzi od Boga,

„Przypowieść o talentach” - wszystko, czym jesteśmy i co posiadamy jest darem Bożym, talentem nam

powierzonym.

Narodziny i życie Chrystusa, dzieje apostolskie i prześladowanie pierwszych chrześcijan.
Ś

redniowiecze

-teocentryzm- Bóg jest przyczyną wszelkiego bytu i bytem najwyższym.
„Legenda o św. Aleksym” - tylko człowiek cnotliwy może ze spokojem oczekiwać śmierci, po której zostanie

zbawiony.

„Pieśń o Rolandzie” - „Bóg, honor i ojczyzna" - najważniejsze wartości rycerza, Roland poprzez swą rycerską

ś

mierć wyraża bezwzgledną wierność Bogu.

„Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią” - Bóg przychyla się do modlitewnej prośby Mistrza, „by uźrzał

ś

mierć w jej postawie” co świadczy o Jego wszechobecności.

„Posłuchajcie bracia miła" - Matka Boska namawia kobiety, aby prosiły Boga, Bóg jest miłosierny.
Renesans
Jan Kochanowski:
hymn „Czego chcesz od nas, Panie” - utwór ten jest pochwałą Boga. Chwała niewidzialnego Boga poprzez

widzialny świat. Bóg jako artysta, świat to dzieło sztuki. Poczucie trwałości i

niezmienności świata logicznie uporządkowanego i kierowanego przez Boską mądrość, wolę i opatrzność. Bóg jest

doskonały, idealny i taki też stworzył świat.

fraszka „Na dom w Czarnolesie” - apostrofa do Boga, prośba o dobre, uczciwe życie.
pieśni: „Chcemy sobie być radzi”, „Miło szaleć kiedy czas po temu" - hołd złożony Bogu przez poddanego mu,

miłującego Go człowieka,

treny: X - Jan Kochanowski zwątpił w życie po śmierci, w Boga, do którego miał zaufanie, w obliczu nieszczęść

nawet wiara upadła.

XI - nie jesteśmy w stanie zmienić decyzji Boga.

Barok
M. Sęp - Szarzyński - Bóg karzący, Bóg jako Chrystus Król, oddalenie się, daleki do osiągnięcia
D. Naborowski „Marność” - dramatyczne życie człowieka, ale należy to przyjmować ze spokojem, wierzyć w

Boga jako przeznaczenie. Musimy być pobożni, aby móc nie bać się śmierci ciągle musimy mieć wzgląd na Boga.

Romantyzm
Adam Mickiewicz:
„Dziady” : Widzenie ks. Piotra - „Panie czymże ja jestem przed Twoim obliczem?...prochem i niczem” -

personifikacja ojczyzny, jest ofiara niewinna, tak jak Chrystus.

Wielka Improwizacja - bunt i bluźnierstwo Konrada, który domaga się od Boga „rządu dusz”, Bóg milczy.

„Pan Tadeusz” - Jacek Soplica przyjął imię Robak - wyraz skruchy i pokory wobec Boga.
J. Słowacki - „Smutno mi Boże” - ton żałobny, elegijny, dominuje smutek i zaduma, dostrzeganie podobieństwa do

modlitwy (Bóg, wieczór). Zrezygnowany podmiot wątpi w skuteczność wiary.

Z. Krasiński - „Nie-Boska komedia” - przeciwko i bez Boga, krwawa komedia, zasługuje raczej na Boży gniew.

Zakończenie utworu - cudowne pojawienie się Chrystusa i zwycięstwo dobra nad złem.

C. K. Norwid - „Moja piosnka” (II) - „Tęskno mi Panie...” - refleksja nad własnymi uczuciami, własnym losem.

Tęsknota za ojczyzną (gniazdo bocianie, zwyczaj pokłonu w imieniu Chrystusa)

Pozytywizm
H. Sienkiewicz - „Quo vadis” - obraz pierwszych chrześcijan.
Młoda Polska
J. Kasprowicz - "Hymny" - bunt wobec Boga, wizja zagłady, końca świata, Bóg karzący, surowy sędzia obojętnie

patrzy na to co dzieje się poniżej, niemy.

„Księga ubogich” - Bóg jest dobrotliwym staruszkiem, który wszystko wybaczy.

T. Miciński - [Jam ciemny jest wśrod wichrów płomień Boży]-wszystko pochodzi od Boga, nawet zło.
„Anake” - szatan buntuje się przeciwko harmonii gwiazd, jednostka uosabiająca bunt człowieka przeciw

boskiemu porządkowi.

Współczesność

15

J. Twardowski - „Podziękowanie”, „Daj nam”, „Spieszmy się” - Ksiądz-poeta prezentuje w swojej poezji układ

Bóg-człowiek oparty na najważniejszym z przykazań Boskich, na przykazie miłości, Bóg jest bliski człowiekowi,
przejawia się w jego zwykłym życiu, darach i radości ziemskiej, pełnym istnieniu.

Hanna Krall - „Zdążyć przed Panem Bogiem” - wyścig, chęć uprzedzenia Boga, próba wydarcia życia: „Pan Bóg

już chce zgasić świeczkę, a ja muszę szybko osłonić płomień wykorzystując Jego chwilową nieuwagę. Niech się pali
choć trochę dłużej, niż On by sobie tego życzył.”

Albert Camus - „Dżuma” - dla dr Rieux niewiara staje sie siłą i oparciem. Na nikogo nie zrzuca

odpowiedzialności, nie ma pytań, pretensji do Boga dlaczego do tego dopuścił. „Śmierć stanowi porządek świata. Może
lepiej jest dla Boga dlaczego do tego dopuścił. Walczy ze wszystkich sił ze śmiercią nie wznosząc oczu ku temu niebu
gdzie on milczy. Paneloux - uważa dżumę za karę rzuconą przez Boga na grzeszników, jedynym sposobem odwrócenia
plagi jest modlitwa i pokuta : Miłość do Boga jest trudną miłościa.

T. Różewicz - „Bez” - świat bez Boga. Współczesnego człowieka cechuje brak wiary, Bóg przestaje być potrzebny,

nie zauważamy momentu odejścia od Boga.

Cz. Miłosz - „Piosenka o końcu świata” - wiersz nie neguje Boga, przyjęcie, że koniec świata następuje każdego

dnia dla jakiegoś człowieka.

„OEcomomia divina” - świat bez Boga byłby chaosem, byt bez Boga nie ma podstaw, ludzie grzesząc

prowokują Boga, chcą znaku, chociaż kary.

„Wiara” - cierpienie nadaje sens życiu, widzi Boga w świecie, wiersz to akceptacja świata.

„Nadzieja” - nadzieja, czyli wiara w to, że istnieje coś więcej niż świat widzialny.

„Miłość” - kolejne wymaganie, prawda wiary, służyć Bogu należy nawet jeśli nie rozumiemy : „to nic, że

czasem nie wie czemu służyć, nie ten najlepiej służy kto rozumie”.

16

„H

EROIZACJA I DEHEROIZACJA POSTACI W LITERATURZE WOJENNEJ I POWOJENNEJ

”

Wybuch drugiej wojny światowej miał wielki wpływ na działalność twórców literatury polskiej. Od tego czasu

ich twórczość należy do epoki nazwanej na razie współczesnością. Charakteryzuje się ona poszukiwaniem nowych form.
Autorzy starając się jak najdokładniej oddać zachowania się ludności w realiach wojennych przedstawiają bohatera w
różny sposób. Jedni starali się nie wywyższać jednostki ponad resztę, inni znów czuli się zobowiązani do przekazania
pokoleniom wielkich czynów, których autorami byli mali zwykli ludzie. Jeszcze inni wiązali ze sobą obydwa te sposoby
w celu osiągnięcia wcześniej zamierzonego celu.

Sposobem relacji, która występuje w „Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall, a wynikającym z postawy

dr Edelmanna jest deheroizacja. Doktor wręcz nalega, aby opisywanych przez niego ludzi autorka przedstawiła jako
normalnych obywateli pełniących lepiej lub gorzej swoje obowiązki. Dążąc do jak najprawdziwszego przedstawienia
wydarzeń doktor wystrzega się jakiegokolwiek wywyższania jednostek, ponieważ czytelnik mógłby skoncentrować
uwagę na bohaterskich czynach a nie na przesłaniu jakie posiada utwór czyli na wiernym opisie zdarzeń w getcie,
zachowań i przemyśleń ludzi uwięzionych.

Z podanych przyczyn, to jest poprzez chęć przedstawienia zachowań cywila w oblężonym mieście także autor

„Pamiętników z powstania warszawskiego” - Miron Białoszewski deheroizuje zagrożonych warszawiaków, do których
sam należy. Przedstawia on doświadczenia cywila nie zaangażowanego w militarne zmagania, przedstawia świat
schronów, podwórek, skrytych przejść i kanałów, życie wypełnione strachem, ucieczką do stopniowo zacieśniających
się przestrzeni życiowych oraz zdobywaniem pożywienia i wody. Tak właśnie przedstawia się życie cywila w tamtych
warunkach. Nie jest ono niczym wielkim, nie jest bohaterskie, jest po prostu ciągłym zagrożeniem i lękiem.

Chęć przedstawienia bohatera jako zwykłego człowieka widoczna jest także w „Medalionach” Zofii

Nałkowskiej. Na przykładzie kilku osób chce ukazać losy tysięcy ludzi. Są to zazwyczaj ludzie prości, niewinni,
przyjmujący bierną postawę wobec wojny. Nie mają poczucia swej bohaterskości, znają jedynie swoją niedolę.

Można jednak doszukać się w tym utworze elementów heroicznych. Postaciami przedstawianymi w sposób

heroiczny są na pewno Greczynki, które „śpiewały jakby były zdrowe”.

W dwojaki sposób ukazuje swych bohaterów także Borowski w „Opowiadaniach”. Bez heroizmu przedstawia

tych, którzy „byli źli, okrutni, bo chcieli przeżyć”. W stosunku do nich autor stosuje narrację bihewiorystyczną, czyli
ogranicza się do opisu zachowań ludzkich bez przemyśleń i monologów wewnętrznych. Uważa on, że człowiek
zlagrowany, to znaczy ten który postanowił przeżyć w obozie, pozbawiony jest sfery uczuciowej. Dlatego też na śmierć
z honorem, będącą w warunkach obozowych jedyną możliwością zachowania człowieczeństwa, decydują się jedynie
ludzie świeżo przybyli mający poczucie swej wartości jaką posiadali będąc wolnymi. Są to jednostki w pewien sposób
wybitne, wywyższone ponad poziom ogółu. Należą do nich między innymi stara kobieta biorąca trupy dzieci, a także
dziewczyna, która wskakuje do ciężarówki ze świadomością swej bliskiej śmierci.

Podobnie postąpił Henio z „Początku” - Andrzeja Szczypiorskiego. „Przyjął przeznaczenie z podniesioną głową”

wracając do getta, gdzie czekała go pewna śmierć. Jak więc widać w realiach wojennych jednostką wybitną można
pozostać niemalże jedynie poprzez poświęcenie swego życia dla wyższych idei.

Taki sposób kreowania bohatera przyjmuje w „Innym świecie” Gustaw Herling Grudziński. Heroiczną postawę

bohaterów swego utworu dostrzega w ich dążeniu do ratowania swej godności. Przykładem takiej heroicznej postawy
może być postać Kostylewa opalającego sobie rękę w płomieniu aby tylko nie pracować dla Rosji a także Natalia
Lwowna popełniająca samobójstwo „na pięć minut przed wyrokiem”. Fin Karinen podejmuje próbę ucieczki, która od
samego swego początku skazana jest na niepowodzenie. Mimo to jej plan podtrzymuje go na duchu i pomaga mu
przetrwać gdyż „człowiek nie może żyć, nie wiedząc po co żyje.” Jedynym przykładem postawy heroicznej bez
poświęcania swego życia była głodówka Polaków. Taka forma sprzeciwu, protestu wymagała w warunkach obozowych
ogromnej siły woli i wielkiego zaparcia.

W literaturze o tematyce wojennej realizatorem twórczości, w której występuje heroizm jest Czesław Miłosz.

W wierszu „Ballada” składa on hołd matce rozpaczającej po stracie syna. Jednocześnie utwór opisuje losy Gajcego,
któremu wiersz ten jest poświęcony. Autor opisuje jego czyny, pomimo że jego śmierć dla innych nic nie znaczy a
nawet „mówią, że wstydzić się trzeba, że niedobrej bronił sprawy”. Miłosz dostrzega w losie Gajcego tragiczne losy
pokolenia Kolumbów oraz niedolę wielu polskich matek, na które współcześni nie powinni być obojętni. Temat
obojętności ludzi wobec cierpień lub śmierci innych poeta podejmuje także w wierszu „Campo di Fiori”. Przedstawia
zachowania ludzi w stosunku do bohaterów w dwóch płaszczyznach historycznych; to jest przedstawia egzekucję
Giordana Bruno na tytułowym Campo di Fiori w Rzymie a także dzień powstania w getcie warszawskim kiedy za jego
murami przy dźwiękach wesołej muzyki w słoneczny wiosenny dzień kręciła się karuzela i bawili się warszawiacy nie
zauważając tragedii bohatersko broniących się Żydów.

Zobojętnienie ludzi na losy innych jest także tematem wiersza Tadeusza Różewicza „Matka ocalonych”.

Przedstawia w tym wierszu obłąkaną po stracie dzieci matkę, ale najbardziej przeraża go obojętność ludzi na cierpienie
innego człowieka.

Baczyński widzi w heroizmie, tak samo zresztą jak w patriotyzmie, jedyną drogę do ocalenia człowieczeństwa.

W wierszu „Pokolenie” przyrównuje młodych ludzi, których najpiękniejsze lata przypadły na „czas wielkiej próby”, do
bohaterów „iliady” mówiąc:

„Nie wiedząc, czy my karty iliady rzeźbione ogniem w błyszczącym złocie, czy nam postawią z litości chociaż,

17

nad grobem krzyż”.
Tak jak w „Balladzie” Miłosza tak i u Baczyńskiego w „Elegii o… chłopcu polskim” występuje motyw

zrozpaczonej po śmierci syna matki. Przypomina ona jego niedolę i cierpienia:

„haftowali ci, syneczku, smutne oczy rudą krwią,

malowali krajobrazy w żółte ściegi pożóg,

wyszywali wisielcami drzew płynące morze”.

Jest także przekonana o tym, że jej syn nie był zwykłym człowiekiem, ale był jednostką wybitną, obdarzoną wielkim

uczuciem. Matka wie o tym, że jej syn pozostał do końca wierny Bogu i ojczyźnie - „Zanim padłeś, jeszcze ziemię
przeżegnałeś ręką. Czy to była kula, synku, czy to serce pękło?” Jego śmierć, na polu walki, tak podobna do sposobu
umierania średniowiecznych rycerzy, pozostała symbolem wiary i patriotyzmu ówczesnego młodego pokolenia.

18

R

ENESANS A

B

AROK

-

KONTRAST

1. Sytuacja polityczna
Renesans - „złoty wiek”
- długotrwała koniunktura ekonomiczna stwarzała solidne i trwałe podstawy dobrobytu i stabilizacji
- zapewnienie bogatej szlachcie nie tylko rosnących dochodów, ale i czegoś więcej: poczucie bezpieczeństwa i

niezmienności porządku świata

- ułatwienie szlachcie, zwłaszcza zamożnej, aktywności kulturalnej, zdobywania wykształcenia, udziału w polityce i

w życiu społecznym

Barok
- osłabienie państwa za panowania dynastii Wettingów i stworzenie nieustannej sytuacji zagrożenia niepodległości
- wzmocnienie pozycji rywalizujących ze sobą rodów magnackich, których działalność wymykała się spod kontroli
- sejm nie może pełnić funkcji regulatora konfliktów sił, gdyż jego działalność paraliżowała zasada liberum veto
2. Prądy filozoficzne
Renesans
- humanizm - zainteresowanie człowiekiem i zaakcentowanie możliwości jego rozumu
- reformacja - dążenie do wprowadzenia reform w kościele katolickim w zakresie doktryny kultu, organizacji i

obyczajów, rozłam w chrześcijaństwie, utworzenie nowych wyznań

Barok
- kontrreformacja - prąd przeciw reformacji, ustalenie przez sobór trydencki ( 1545-1563 ), co należy uznać za

katolickie w dziedzinie nauki, dyscypliny i zwyczajów kościelnych

3. Sztuka
Renesans
- zamiłowanie do harmonii, spokoju, statyczności, jasności konstrukcji, osiąganie piękna poprzez zastosowanie

określonych miar i proporcji, wzorowanie się na antyku

- tematyka i motywy mitologiczne współistniały z chrześcijańskimi
- bogata ornamentyka nie zaciemnia klarowności bryły
- zainteresowanie wybitną jednostką ludzką, jej indywidualnymi cechami ( psychologiczny portret ), zasada złotego

ś

rodka

- laicyzacja sztuki
- odkrycie światłocienia, perspektywa
Barok
- zamiłowanie do wyjaskrawiania kontrastów efektów świetlnych, ekspresywnych gestów (rozpacz, ból, gniew,

ekstaza)

- w krajach katolickich dominowała tematyka religijna: mistyczno - symboliczna
- bardzo bogate dekoracje, sztuczność, przepych
- sztuka na usługach kościoła, mnożenie się budowli sakralnych w typie tzw. baroku jezuickiego, dążenie do

ukazania potęgi i nieograniczonej wielkości misterium

∗

porównanie rzeźb Dawida - Michał Anioł a Bernini

3. Język
Renesans
- poeci świetnie znają łacinę, ale piszą pięknie po polsku
- język prosty, jasny, zrozumiały, płynny
- ogromna popularność Cycerona, ćwiczenie sztuki przemawiania
Barok
- język makaroniczny: wtrącanie wyrazów łacińskich do polskich zdań, spolszczanie tych wyrazów przez nadanie im

polskich końcówek

- panegiryk - utwór dopracowany dokładnie pod względem stylu, ale cechujący się pustką myśli
4. Szkolnictwo, nauka
Renesans
- rozwój mecenatu królewskiego i magnackiego
- rola Akademii Krakowskiej
- rozwój nauki ( astronomia - M. Kopernik, medycyna - Miechowita, Struś )
Barok
- zakony jezuickie o nowych metodach nauczania, które rychło odbiły się na literaturze poddanej rozmaitym

ograniczeniom

- cenzura: umieszczanie nieprawomyślnych ( wg. kościoła ) dzieł na indeksie, między innymi dzieł Kopernika
- program szkół nie miał na celu zaspokojenia głodu wiedzy, ale wyuczenie wygłaszania mów i pisania wierszy na

okolicznościowe przyjęcia

5. Koncepcja człowieka i obywatela
Renesans

19

- człowiek jednostką wybitną, której nie może pokonać fortuna, ponieważ posiada cnotę
- człowiek nie powinien się poddawać ani zbytniej radości w chwili powodzeń życiowych, ani rozpaczy, kiedy go los

doświadcza „nic wiecznego na świecie, radość z troską się plecie”

- ideał szlachectwa opartego nie na herbach i zasługach przodków, ale na cnocie i stosunku człowieka do dobra

ogółu

Barok
- człowiek tragiczny, świadomy swojej nieświadomości, rozdarty wewnętrznie, żyjący w ciągłym konflikcie między

duszą, a ciałem „cóż będą czynić w tak straszliwym boju, wątły niebaczny rozdwojony w sobie”

- na podstawie twórczości J. Ch. Paska - sarmata obywatelem chciwym, przywiązanym do swojego, o zaściankowych

poglądach, bez gotowości poświęcenia się dla dobra ojczyzny

6. Życie
Renesans
- człowiek może osiągną ziemską arkadię - żyjąc na wsi ( życie spokojne i dostatnie, możność zachowania

niezależności osobistej, źródło wartości moralnych )

- antyczne koncepcje filozoficzne

∗

epikureiczne dążenia do szczęścia i zasada carpe diem „dziś bądź wesół, dziś użyj biesiady”

∗

zasada złotego środka jako pomoc w uniknięciu tragedii i rozczarowań

Barok
- życie jako nieustająca walka o własne ocalenie
- świadomość przemijania „jako wiatr dni żywota”
- „vanitas vanitatum at omni vanitas” - dominującym światopoglądem
7. Śmierć
Renesans
- śmierć rozwiązuje los człowieka, przenosi go z ziemi do wiecznej arkadii
- cnota może uwolnić człowieka od grozy śmierci „śmierć nie straszna, gdzie panuje cnota”
Barok
- człowiek nie wyraża zgody na jej przyjście, czuje lęk, strach
- powrót do średniowiecznej wizji śmierci: trup z kosą
8. Życie wieczne
Renesans
- łatwo osiągalne, chrześcijańsko- antyczne wyobrażenie raju
- spełnienie obywatelskich powinności bramą do raju „jeśli komu droga otwarta do nieba, to tym, co służą

ojczyźnie”

- tren X nawiązaniem do różnych wizji życia
Barok
- życie wieczne bardzo trudne do osiągnięcia
- śmierć wg. Grabowskiego jest początkiem prawdziwego żywota „w niej rozkosz mojego żywota”
9. Bóg
Renesans
- Stwórca, przed którym człowiek nie powinien czuć lęku, ale ufnie oddawać się jego wyrokom
- Bóg jako hojny i wszechobecny dawca niezmierzonych dóbr „którym nie masz miary”
- pochwała Pana poprzez zachwyt nad harmonią i doskonałością świata
Barok
- Bóg jako partner dialogu - niepoznawalny i niewyobrażony jest świętą tajemnicą
- Bóg organizatorem ładu społecznego „Bóg każdemu wiek i stan wyrokiem swym znaczy, A jak on zaordynuje, nie

będzie inaczej!”

- dobroć Boga, czyli dar wolnej woli jest źródłem kłopotów człowieka, ponieważ trudno mu wybierać, co jest dobre,

a co złe”

10. Miłość
Renesans
- miłość pozwala realizować społeczeństwo, źródło radości
Barok
- miłość cielesna, ziemska jest potępiona
- analogia między Erosem i śmiercią - Kupido i Thantos często zabawiają się wspólnie, pierwszy złotymi grotami

rozpala pożądanie, drugi ołowianymi strzałami śmierci odziera z pozorów istotę rzeczy

20

O

Ś

WIECENIE A ROMANTYZM

-

KONTRAST

1. Nazwy epok i ich znaczenie - kontrast
Oświecenie - wiek filozofów, wiek rozumu, wg. Kanta „wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z

własnej winy, a niepełnoletność to niezdolność do posługiwania się własnym rozumem bez obcego kierowania”

główne hasło - sapere aude ( miej odwagę posługiwania się własnym rozumem )
Romantyzm - wywodzi się z przymiotnika określającego coś nieprawdopodobnego, niepodobnego do

rzeczywistości, takiego jak w romansach, niezwykłego, pięknego, oddziałującego na wyobraźnię wg. W. Hugo

- definicja romantyzmu zawiera się w jego nieokreśloności
2. Sztuka
Oświecenie
- doświadczenie wolą wszystko, co jest proste i harmonijne ‘dobrze ubity, porządnie i regularnie drzewami

zasadzony gościniec, z którego zbaczać nie wolno”

- pierwsze miejsce zajmują wzory - poszukuje prawidłowości, ładu, spokoju
- w architekturze wpływ budowli rzymskich i greckich, centralny plan budowy ( portyki, fronty, łuki ), stosowanie

klasycznych porządków architektury i detali

- w rzeźbie tematyka mitologiczna, alegoryczna - dążenie do idealizacji i wirtuozerii
- dominacja formy nad walorem, doskonałość rysunku
- przenoszenie sztuki nad naturę
- gust nabywany wychowaniem
Romantyzm
- „kręta ścieżka, albo raczej podróż, wśród której jak się komu bliżej zdaje, wolno zbaczać, albo też nasycać się

widokami natury i swobodnie płoty przeskakiwać”

- odstąpienie od wszelkich przepisów; natchnienie pierwsze ma miejsce
- odznacza się swoistym nieładem, poczuciem tragicznego rozdarcia i niepokojem
- żywi upodobanie do tego, co irracjonalne, fantastyczne, gloryfikuje wyobraźnię, geniusz, szaleństwo
- romantycy szukają inspiracji w kręgu tzw. wiedzy tajemnej, fascynowali się kulturą
orientalną
- w sztukach plastycznych występuje nastrojowość, zainteresowanie przyrodą, dynamika kompozycji, bogactwo

kolorytu, efektów świetlnych, silna ekspresja, efekty grozy

- sztuka powinna być wzorowana na naturze
- zaszczepiona w sercu każdego, każdy ją czuje
3. Metody poznawania świata
Oświecenie

∗

za pomocą rozumu = racjonalizm ( natio - rozum )

wyznawcy: Spinoza, Newton
- poznawanie rozumowe pozwala odróżnić prawdę od fałszu
- twórcą racjonalizmu był Kartezjusz („Rozprawy o metodzie”), zwolennik systematycznego, rozumowego ładu w

dochodzeniu prawdy, odrzuca wszelkie uprzedzenia i przesądy

∗

za pomocą doświadczenia = empiryzm

wyznawca - F. Bacon
- odrzucenie wszystkiego, co się nie da potwierdzić praktycznie

∗

za pomocą zmysłów = sensualizm

wyznawca - J. Roch
- wprowadzenie pojęcia tabula rasa ( łac. czysta kartka ) określającego umysł dziecka,
pozbawiony jakichkolwiek wrodzonych idei oraz zasad, a kształtowany dopiero przez
doświadczenie i edukację

∗

świat może poznawać każdy, kto chce

Romantyzm
- komunikacja pomiędzy idealną stroną ducha oraz uduchowionym wszechświatem a człowiekiem odbywa się za

pomocą: niezwykłych zjawisk natury, snów, objawień, przeczuć

- właściwości poznawcze to: intuicja, wiara, czucie ( „oko i ucho duszy” )
- wg. romantyków rozum i zmysły nie są w stanie wyjaśnić tzw. tajemnicy wnętrza wszechrzeczy, w tym także

duchowego życia człowieka, obraz świata na nich zbudowany dotyczy jedynie zewnętrznej powłoki zjawisk, nie ukazuje
natomiast ich wewnętrznej istoty. Jest prawdą martwą, bezużyteczną w ludzkim życiu i działaniu

- irracjonalizm ( przeciwny racjonalizmowi ) oparty na ludowej wierze w istnienie sił tajemnych i możliwości ich

poznania przez czary, wróżby

- bezpośredni kontakt z zakrytym światem mają tylko: nieskażony przez cywilizacją lud
( Dziady II ) oraz wybitne jednostki, zwłaszcza poeci ( Dziady III, Nie-boska komedia )
4. Typ bohatera
Oświecenie

21

- obywatel, człowiek publiczny odchodzący od zaściankowych poglądów i dążący do wprowadzenia reform, które

ulepszą kraj

- człowiek powinien uczyć się na cudzym doświadczeniu, a nie na własnych błędach
- ojciec dba o wychowanie dzieci, chce aby były dobrymi patriotami
- bohater negatywny: sarmata, pijak, konserwatysta, materialista
- bohater znany, przedstawiony czytelnikowi, mający łatwy do określenia charakter, o łatwym do przewidzenia

zachowaniu

Romantyzm
- bohater tajemniczy, nie znamy dokładnie jego życiorysu „umarł - nie doszedł nikt po jego zgonie, jak się nazywał,

w której świata stronie jego ojczyzna”

- skłócony ze światem indywidualista
- samotnik z wyboru, zamknięty sam w sobie
- przeżywa nieszczęśliwą miłość
- krytykuje ludzi rozumnych, lgnie do dzieci, wariatów, szaleńców, zabójców ( Werter )
5. Wpływ sytuacji politycznej państwa na cele literatury
Oświecenie
- dramatyczny okres dla kraju - wynik osłabienia państwa za czasów Wettingów
- zachwianie równowagi między myśleniem kategoriami państwa ( wymagającej poświęceń ) a obsesyjnie strzeżoną

ideą szlacheckiej wolności

- głównym celem miało być przezwyciężenie kryzysu politycznego. Program:

∗

przebudowa systemu władzy

∗

naprawa społeczeństwa

Romantyzm
- utrata samodzielnego bytu państwowego Polski
- koncepcja czynu w drodze do odzyskania niepodległości
1. mesjanizm - dzieje Polski powtarzają pasję i zmartwychwstanie Chrystusa, Polska jako
naród wybrany cierpi niewinnie, by „zbawić” inne narody
2. Powstanie zbrojne


6. Preferowane gatunki, porównanie dramatów
Oświecenie
- literatura o charakterze dydaktycznym, do założeń estetyki należały: prawdopodobieństwo, ład, harmonia
- gatunki starożytne: oda, tragedia, epos, satyra, bajka
Romantyzm
- literatura ma zaskakiwać niepokoić, wzruszać
- gatunki synkretyczne: ballady, powieść poetycka, dramat romantyczny
7. Bóg
Oświecenie
- ateizm - zaprzeczenie istnienia Boga, ponieważ rozum nie wykazywał przyjęcia istoty boskiej wg. Molbacha idea

Boga powstała jako wynik ignorancji człowieka i jego lęku przed siłami przyrody, Bóg to metafizyczna całość wg.
teologów, o której człowiek nigdy nie będzie mógł wytworzyć sobie żadnego wyobrażenia ( nieskończoność, bezmiar
wszechświata, potęga baz granic )

- deizm - Bóg to istota, która dała początek mechanizmowi wszechświata stworzywszy prawa, na których podstawie

ś

wiat się rozwija, więc i nie troszczy się o niego, bo nie potrzebuje

Romantyzm
- istota, do której zwraca się emigrant ( Hymn - J. Słowacki )
- Konrad zwraca się do Boga i żąda „władzy, jaką on posiada”
- człowiek jako jednostka nic nie znacząca przed Bogiem „Panie! Czymże ja jestem przed twoim obliczem, prochem

i niczem” ( widzenie ks. Piotra )

- organizator i rządca świata, ustanowiciel reguł w nim panujących ( Dziady II ) „Według Bożego rozkazu, kto nie

doznał goryczy ni razu, ten nie dozna słodyczy w niebie”

22

O

BRAZY WSI W LITERATURZE

1. Starożytne sielanki opiewające życie na wsi.
A. Teokryt - grecki autor sielanek
B. Wergiliusz - rzymski autor utworów opiewających życie na wsi, życie pasterskie, np. Bucolica, poemat Georgica

Ziemiaństwo

2. W średniowieczu powstała Satyra na leniwych chłopów autorstwa szlachcica, który ma zastrzeżenia do chłopów,

uważa, ze są leniwi, odszukują, celowo niszczą narzędzia.

3. Wizje wsi w odrodzeniu.
A. Wyidealizowany obraz wsi przedstawili
- Mikołajek Rej Żywot człowieka poczciwego - ideał ziemiańskiego życia i ziemiańskiej szczęśliwości, zalet życia

wiejskiego w każdej porze roku: wiosną sadzenie, latem zbieranie plonów, zimą odpoczynek.

- Jasiu Kochanowski Pieśń świętojańska o Sobótce - życie na wsi na lepsze, spokojniejsze, bezpieczniejsze niż życie

dworskie czy podróżnicze. Życie wiejskie pozwala na radość i harmonię. Pochwała pracy oracza, ziemianina, praca na
wsi podniosła, godna szacunku. Ziemnianina wspomaga żona - dobra gospodyni. Młodzież wiejska także lepsza, lepiej
wychowana. Wieś jest miejscem spokoju, stabilizacji i kształtowania się wartości moralnych, np. uczciwości,
pobożności, sprawiedliwości, szacunku dla starszych.

B. Krytyczny obraz wsi w utworze Szymusia Szymonowica Żeńcy . Ukazana ciężka praca chłopów, niezadowolenie

ze swego losu, z ciężkiej pracy. Jest to przykład antysielanki.

4. Pozytywistyczne utwory ukazujące życie chłopów
A. Przedstawienie sytuacji chłopów po uwłaszczeniu
- Wolny najmita Marychy Konopnickiej - Wolność gorsza od niewoli, sytuacja chłopów bardzo ciężka, pozbawieni

ziemi.

- Na fujarce też Marychy - dramat chłopa, bieda i głód
- Szkice węglem Henia Sienkiewicza. Chłopi ukazani jako ciemni, zacofani ludzie.
B. Schłopiała szlachta z Nad Niemnem E'Lizy Orzeszkowej przykładem pracowitości, patriotyzmu. Poszanowanie

pracy, tradycji, przywiązanie do ziemi, chęć współpracy z dworem.

C. Chłopi, prosty lud z Potopu Henia Sienkiewicza jako waleczni patrioci - Ale właśnie szlachta i magnaci stawali

przy Szwedach, a lud prosty najwięcej miał chęci do oporu.

5. Wieś i chłopi w Młodej Polsce.
A. Sonety z chałupy Jasia Kasprowicza. Ukazane ciężkie warunki panujące na wsi, nędza, chłopi nie mają pieniędzy

na lekarza, na naukę, a ci, którzy utracili ziemię muszą opuścić wieś, tułać się po świecie i żebrać.

B. Odmienny obraz wsi w Weselu Stacha Wyspiańskiego. Obalenie mitu arkadyjskiego. Chłopi ciekawi świata,

interesujący się polityką - Cóz tam panie w polityce ? Chinczyki trzymają się mocno? (...) A i my tu cytomy gazety i
syćko wiemy. Inteligencja nie rozumie wsi, nie dostrzega zmian, chłopi uważają, że inteligencja gardzi nimi, nie chce się
z nimi wiązać - Pon się boją we wsi ruchu, pon nos obśmiwajom w duchu - a jak my, to my się rwiemy ino do jakiej
bijacki, z takich jak by był Głowacki. Chłopi są dumni ze swojego pochodzenia, są gotowi do walki, chętni do działania,
ale bez dowództwa nie zaczną Jakby kiedy co do czego, myśmy wi się nie od tego, ino kto by nos chcioł użyć - kosy
wisom nad boiskiem. Należy liczyć się z chłopami - A bo chłop i ma coś z Piasta (...) bardzo wiele, wiele z Piasta, chłop
potęgą jest i basta.

Chłopomania - zauroczenie chłopami. Inteligencja uważa wieś za raj, zafascynowanie ubiorem, wyglądem chłopów,

wieś kojarzy im się z zabawą, niedostrzegają ich prawdziwej roli, pracy. Nie chcą burzyć obrazu wsi, który mają
zakodowany, w ludzie imponuje im ich siła, prostota, chłopi nie są zdolni do samodzielnego działania, są skrytykowani
za brak odpowiedzialności, materializm, są łasi na pieniądze - kupiłem se czapkę z pawich piór, postawię se złoty dwór.

C. Chłopi zamknięci w swojej społeczności
- Chłopi Władzia Rey'Monta. Wieś polska przełomu XIX i XX w. Rozwarstwienie wsi: chłopi bogaci, średnio

zamożni i biedni. Wieś samodzielna, dwór nie jest autorytetem, nie służy chłopom pomocą. Chłopi, mimo że żyją w
zaborze rosyjskim nie rwą się do walki. Nie mają świadomości, ale mają świadomość społeczną. Umieją się zjednoczyć,
ż

eby walczyć o las. Chcą polskiej szkoły, ale problemem jest wysokość opłat. Nieliczni potrafią czytać, nie czytają

gazet, nie interesują się polityką, światem. Życie ich wyznaczone przez pory roku, związane z tym prace i święta
kościelne. Zbiorowość ustala prawa obowiązujące społeczność wsi i pilnuje ich przestrzegania. Życie ich sprowadza się
do ciągłej walki o byt. Posiadaniu ziemi podporządkowane są wszelkie działania, od posiadania ziemi uzależniona jest
wartość jednostki. Małżeństwa w zamkniętych grupach - najczęściej łączy się morgi.

Miejsce w gromadzie tylko dla silnych, pracowitych, zdrowych; ludzi słabych, starych odtrąca się, nie są przydatni.

Nie ma litości, współczucia.

- Rozdziobią nas kruki, wrony, ... Stacha Żeromskiego. Chłopi obojętni na powstanie, brak zaangażowania,

zamknięci w swojej grupie, dla nich większym wrogiem pan. To było powstanie panów, czyli ich wrogów. Gdy chłop
zbliża się do trupa Winrycha, uczestnika powstania, chodzi mu tylko o zysk, ograbia go. Tak bez wiedzy i woli
zemściwszy się za tylowieczne niewolnictwo, za szerzenie ciemnoty, za wyzysk, za hańbę i za cierpienie ludu, szedł ku
domowi z odkrytą głową i modlitwą na ustach.

Chłopi nie myślą o zmianie sytuacji narodowej tylko sytuacji społecznej.

23

- Ludzie bezdomni Stacha Żeromskiego. Chłopi w Mękarzycach zamknięci w swojej społeczności, nie interesuje ich

otoczenie, świat Tak, bez wątpienia, wieś stworzył Pan Bóg, a miasto diabeł.

6. Obraz wsi i chłopów w dwudziestoleciu międzywojennym.
Przedwiośnie tegoż Stacha. Chłopi w Chłodku podobni do chłopów Rey'Monta, zamknięci w swojej grupie.

Interesują ich tylko sprawy własnej wsi. Nie interesują się tym, co się dzieje na świecie. Życie ich wypełnia praca.
Praca, warunki w jakich żyją prowadzą do zezwierzęcenia, zabicia uczuć. Cóż za zwierzęce pędzicie życie, chłopy silne i
zdrowe. Jedni mają jadła tyle, że z niego urządzili kult, obrzęd, nałóg, obyczaj jakiś i jakąś świętość, a drudzy po to
tylko żyją, żeby nie zdychać z głodu, zbuntujcież się chłopy potężne przeciw sobaczemu losowi. Chłopi klasą niezdolną
do samodzielnego dziłania, do zmian.

1. Sielankowy obraz wsi - wieś spokojna, pełna harmonii, szczęścia
A. Żywot człowieka poczciwego Reja
B. Pieśń świętojańska o Sobótce Kochanowskiego
2. Trudne warunki panujące na wsi, ciężka praca chłopów, bieda, głód, zacofanie
A. Żeńcy Szymonowica
B. Wolny najmita Konopnickiej
C. Na fujarce Konopnickiej
D. Szkice węglem Sienkiewicza
E. Sonety z chałupy Kasprowicza
3. Patriotyzm, chęć walki, działania, waleczność
A. Nad Niemnem Orzeszkowej - patriotyzm, poszanowanie tradycji
B. Potop Sienkiewicza - waleczność
C. Wesele Wyspiańskiego - chęć do walki
4. Brak zaangażowania w sprawy narodu, zamknięcie w swojej społeczności
A. Chłopi Reymonta
B. Rozdziobią nas kruki, wrony,... Żeromskiego
C. Ludzie bezdomni Żeromskiego
D. Przedwiośnie Żeromskiego
5. Chęć współpracy chłopów z inteligencją i szlachtą
A. Nad Niemnem Orzeszkowej
B. Wesele Wyspiańskiego

24

„O

BRAZ INTELIGENCJI I MIESZCZAŃSTWA W LITERATURZE

M

ŁODEJ

P

OLSKI I DWUDZIESTOLECIA

MIĘDZYWOJENNEGO

”

Po rewolucji przemysłowej, a najbardziej po powstaniu styczniowym zaczęła w Polsce wzrastać liczba

mieszkańców miast oraz rola mieszczaństwa i inteligencji w społeczeństwie. Myśląc o przyszłej, niepodległej Polsce
szuka się warstwy społecznej, która mogłaby objąć władzę i sprawować rządy. Dlatego też tworzy się coraz więcej
utworów, gdzie jest pokazany styl życia i postawa inteligencji i mieszczaństwa.

W dramacie Zapolskiej „Moralność pani Dulskiej” przedstawiona jest warstwa mieszczaństwa, na przykładzie

rodziny Dulskich. Tytułowa pani Dulska jest właścicielką kamienicy, która jest jej źródłem dochodu. Lokatorów traktuje
podmiotowo, jest wobec nich bezwzględna, podnosi czynsze kiedy chce, a kiedy wokół jej lokatorki wybuchnął skandal
i pod jej dom przyjechały trzy karetki, wyrzuciła ją. Sama pani Dulska jest skąpa, dwulicowa, egoistyczna, ubiera się na
pokaz, gdy wychodzi na ulicę. Nie jest osobą wykształconą, używa słów, których znaczenia nie rozumie. Mieszczanie są
zakłamani, obłudni.

W „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego ukazana jest inteligencja, do której należą: Lucjan Rydel (Pan Młody),

Kazimierz Przerwa-Tetmajer (Poeta), (Radczyni) Domańska, Rudolf Starzecki (Dziennikarz) oraz Zosia i Haneczka. Tu
także ludzie z miasta, inteligencja jest przedstawiona krytycznie. Ma ona lekceważący stosunek do chłopów, nie
rozumie problemów wsi i chłopów. Widoczna jest u nich ludomania, są tylko powierzchownie zainteresowani wsią,
ciągle też panuje wśród nich przekonanie, że wieś jest miejscem szczęśliwości, spokoju, harmonii. Zarzuca się
inteligencji, że boi się chłopów, gardzi nimi, nie chce ani współpracy, ani pojednania z chłopami, jest między nimi
przepaść, nie umieją się porozumieć: „Wyście sobie, a my sobie, każdy sobie rzepkę skrobie”. Wyspiański uważa, że
inteligencja miała poczucie misji, lecz nie nadawała się do poprowadzenia chłopów do walki, do przewodzenia.

W XX - leciu międzywojennym także pisze się o mieszczaństwie i inteligencji.
W wierszu Tuwima „Mieszkańcy” mieszczanie są przedstawieni krytycznie. Klasę tę cechuje materializm, troska o

dobra doczesne i strach przed ich utratą. Ich życie jest nudne, monotonne, bezmyślne, trzymają się schematów
ż

yciowych. W „14 lipca” tego samego autora jest także mowa o zachowaniu się i życiu mieszczan. Kiedyś była ta klasa

aktywna, podejmowała działanie, teraz z wygodnictwa, tchórzostwa jest bierna, niechętna działaniu i popiera program,
który w danej chwili jest dla nich najlepszy. Są oni ograniczeni, nie mają jednego stałego poglądu i przez tę ich postawę,
wg. Tuwima nastąpi kolejna rewolucja, ale skierowana przeciw mieszczanom.

U innego poety, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, występuje krytyka inteligencji.
W wierszu „Tatuś” przedstawiony jest obraz owego tatusia, który choć jest znudzony życiem, jego nudą, to jednak

nie chce zmiany trybu życia, bo jest mu wygodne. Jest on uległy, często idzie na kompromis, jest bojaźliwy. Gałczyński
chce pokazać, że inteligencja upodobnia się do mieszczaństwa. W wierszu „Ludowa zabawa” inteligencja ma
przekonanie o swojej wiedzy, intelekcie, inteligencji i posłannictwie, ale nie wykorzystuje tego, jest bezczynna i to
przekonanie o własnej doskonałości nic nie znaczy: „pozostał po nim smród jak po toniku wierszy” - podsumowanie
inteligencji. „Wciąż uciekamy” to kolejny wiersz o tej klasie społecznej. Marzy się inteligencji: wielkie ideały, ucieczka
od życia, a wszystko okazuje się szarą smutną rzeczywistością.

W wierszu „Śmierć inteligenta” inteligent „chciałby, mógłby, gdyby” czyli chciałby i mógłby dokonać zmian, czegoś

wielkiego, ulepszyć świat, gdyby ...

Wszystkie wiersze Gałczyńskiego ukazują klasę inteligencką w negatywnym świetle.

W powieści Zofii Nałkowskiej „Granica” klasa mieszczan jest ukazana na przykładzie Cecylii Kolichowskiej.

Jest ona właścicielką kamienicy, odziedziczonej po mężu. Cecylia jest starzejącą się kobietą żyjącą w świecie
przedmiotów, które gromadzi wokół siebie i ma ich żądzę posiadania. Zagracony salon ukazuje brak gustu właścicielki,
a w jej postawie widać stanowczość, a czasem nawet bezwzględność. Pani Kolichowska ma świadomość, że świat jest
ź

le urządzony i ona mogłaby go pomóc zmienić, czy choć spróbować, lecz z wygodnictwa nie chce się jej tego robić:

„Ja ci wcale nie powiadam, że świat jest dobrze urządzony i że każdy ma co mu trzeba, ja tylko nie chcę sama jedna
cierpieć za to, że jest urządzony źle”.

„Nocy i dnie” Marii Dąbrowskiej ukazują rodowód polskiej inteligencji, przyczyny i przebieg procesu przemiany

ziemiaństwa w inteligencję na przykładzie rodzin Niechciców i Ostrzeńskich. Niechciowie stracili majątek podczas
konfiskat, jakie nastąpiły po powstaniu styczniowym.

Ojciec Bogumiła za udział w powstaniu został zesłany, a matka pojechała z mężem i Bogumiła wychowywali

krewni. Ucieka on jednak od nich i przeżywa ciężkie chwile. W końcu jednak ustatkował się i ożenił z Barbarą.
Ostrzeńscy, z których wywodzi się Barbara, stracili majątek przez hulaszczy tryb życia Jana Ostrzeńskiego. Jego syn, a
ojciec Barbary, Adam przeniósł się do miasta i ożenił z Jadwigą. Hipolit Niechcic nie mogąc sobie poradzić po
uwłaszczeniu sprzedaje majątek i żyje w Warszawie z procentów.

Tak więc ziemiaństwo, które poprzez uwłaszczenie, powstanie styczniowe lub nieudaczność, nie mogło sobie

poradzić, utrzymać majątku czy też go straciwszy przenosi się do miast w poszukiwaniu lepszych warunków życia.
Zazwyczaj nie mieli dużego majątku i pieniędzy, ale byli wykształceni i poprzez intelekt starali się sobie zapewnić
dobre warunki życia. Taki jest rodowód polskiej inteligencji. Należy również wspomnieć o twórcy „Doktora Piotra”,
„Siłaczki”, „Ludzi bezdomnych” oraz „Przedwiośnia” - Stefanie Żeromskim. Pisał on w okresie Młodej Polski i
stworzył wzorzec zachowania polskiego inteligenta.

25

Tytułowy Piotr Cedzyna jest synem Dominika, zubożałego szlachcica, który okrada robotników chcąc zapewnić

wykształcenie. Kiedy Piotr dowiaduje się o tym fakcie, chce przyjąć pracę z dala od ojca, by spłacić dług zaciągnięty
wobec robotników. Staje się on przez to okrutny i bezwzględny wobec ojca. Piotr przedkłada obowiązek względem
społeczeństwa nad życie osobiste, za wszelką cenę chce być uczciwy. Nie interesują go sprawy materialne i podobnie
jak romantycy ma poczucie misji, którą musi spełnić. „Siłaczka” to Stanisława Bozowska, która trafia do Obrzydłówka
jako nauczycielka. Jest ona zestawiona z Pawłem Obareckim na zasadzie kontrastu. Stasia jest idealistką, poświęca się
dla ludu i przez to żyje w nędzy, choć mogłaby jak Obarecki ulec presji środowiska, zdławić ideały i żyć dostatnie.
Stanisława Bozowska chce pisać „Fizykę dla ludu”, nieść ludowi dar swojej pracy.

Głównym bohaterem w „Ludziach bezdomnych” jest doktor Tomasz Judym. Jest to postać rozwinięciem postaci z

„Siłaczki” i „Doktora Piotra”. Bohaterowie Żeromskiego mają cechy bohaterów romantycznych i pozytywistycznych, są
spotkobiercami tych dwóch epok.

Judym jest idealistą z wewnętrznego nakazu pomocy poświęcającym się dla niższych klas społecznych, z których się

sam wywodzi. Judym musi wybrać drogę życiową albo biedną i pełną poświęceń. Wybiera tą drugą, chcąc służyć
ludziom. Zajmuje się biednymi chłopami, robotnikami, poświęcając dla nich szczęście prywatne, miłość i walcząc z
przeciwnościami. Tomasz jest uparty, nigdy nie idzie na kompromis, uważa, że ma dług do spłacenia wobec warstw, z
których się wywodził. Uważa się, że los Judyma jest związany z mitem, losem Chrystusa.

W „Przedwiośniu” są ukazane losy Cezarego Baryki, który wraz z ojcem jedzie do Polski, po wybuchu rewolucji w

Baku. Po drodze do wymarzonej niepodległej Polski ojciec Cezarego umiera. Cezary Baryka jest tu przedstawiony jako
młody intelektualista, poszukujący właściwej drogi, idei, której można by służyć. Szymon Gajowiec pomaga mu
urządzić się w Warszawie. Cezary poznaje sytuację różnych klas społecznych i stwierdza, że żadna z nich nie nadaje się
do rządzenia krajem. Czuje się zawiedziony, gdyż tej idei, której szukał nie znalazł.

26

T

RAGIZM POWSTAŃ NARODOWYCH

.

W III części Dziadów Adam Mickiewicz ukazuje sytuację jaka panuje w kraju przed wybuchem powstania

listopadowego. Autor wyraża swój głos w dyskusji na temat przyczyn upadku powstania. Należy zastanowić się, czy
autor nie upatruje arystokracji jako warstwy klasowej odpowiedzialnej za klęskę powstania. Obraz towarzystwa
stolikowego, które nie jest zainteresowane losami państwa, kulturą i tradycjami polskimi. Ich życie upływa na zabawach,
balach wydawanych przez Nowosilcowa, który uważany jest za najlepszego organizatora bali. Na zasadzie kontrastu
przedstawiony jest realny obraz narodu, ukazujący cierpienia ludu wywołane represjami Nowosilcowa. Zaborca trzyma
w areszcie młodych ludzi podejrzanych o walkę wyzwoleńczą bez podania aktu oskarżenia, bez powiadomienia rodziny.
Więźniowie są torturowani, katowani fizycznie i psychicznie, są bez prawa do obrony. Przesłuchania doprowadzają do
zaniku wartości patriotycznych, chęci walki u więźniów. Ci, którzy przetrwają i nie złamią się są wywożeni w kibitkach
na Syberię. Widoczna jest solidarność pośród więżniów, Tomasz proponuje, by wszyscy samotni przejęli na siebie winy
tych, którzy mają rodziny, aby uchronić niewinnych ludzi przed represjami. Wywożeni więźniowie nie poddają się do
końca, zachowują godność ( chłopak ciągnie ciężką kulę u nogi, inny więzień krzyczy „jeszcze Polska nie zginęła” ) -
Justyn Pol, który uniknął represji, chce się mścić za kolegów („zemsta na Boga i choćby mimo Boga” ); - Rolinsonowa,
matka Jana, prosi o łaskę dla syna, który został aresztowany. Syn stanowił dla niej wsparcie duchowe i materialne.
Walka o niepodległość doprowadza do dramatu rodzinnego.

Juliusz Słowacki w „Kordianie” niejako wytyka przyczyny upadku powstania listopadowego. Autor krytykuje

Chłopickiego za niezgodę na udział chłopców w powstaniu. Skrzyneckiemu zarzuca złe kierowanie powstaniem, złe
dowodzenie wojskiem. Krukowiecki ukazany jest jako zdrajca. J.U. Niemcewicz to stary człowiek, nie nadający się do
udziału w powstaniu. J.Lelewel to mól książkowy, biografista, Słowacki wytyka mu dwuznaczność wypowiedzi
politycznych. Dopatruje się przyczyn klęski w złym dowodzeniu i braku udziału całego społeczeństwa w walkach.
Kordian jest ogarnięty nienawiścią do cara, chce go zabić za każdą cenę, chce się poświęcić dla narodu - śmierć własna
w zamian za wolność innych ludzi.

W „Grobie Agamemnona” Słowacki zarzuca społeczeństwu zgodę na życie w niewoli, brak poświęcenia i

połowiczność w walce. Umiejscawia Polaków między żołnierzami z Cheromei ( symbol tchórzostwa ), a Termopil (
bohaterstwo ). Autor czuje się winny takiej postawy społeczeństwa, gdyż sam nie brał udziału w walkach. Wyraża
jednak pogardę i nienawiść do życia w niewoli („Nie, pierwej skonam, niż iść tam z łańcuchem”). Występuje tu wołanie,
apel do ludu, by wyzwolił się spod rządów szlachty; jednocześnie ukazuje dzieje Polski szlacheckiej („Polsko, lecz
ciebie błyskotkami łudzą, pawiem narodów byłaś i papugą, a teraz jesteś służebnicą cudzą”).

E.Orzeszkowa w „Nad Niemnem” - powstanie listopadowe wyrażone poprzez pamięć o uczestnikach, którzy

spoczywają w wspólnej mogile.

Andrzejowa - żona powstańca głęboko przeżywa śmierć męża, kultywuje tradycje patriotyczne. Wychowuje syna

według tych zasad , jakie posiadał mąż, lecz syn ku rozczarowaniu matki wykazuje kosmopolityzm, jest przekonany o
swej wyższości nad innymi. Zygmunt nie interesuje się losami kraju, kieruje się egoizmem, nie widzi sensu w walkach
niepodległościowych.

B.Prus w „Lalce” ukazuje los byłego powstańca St.Wokulskiego skazanego za udział w walkach w powstaniu

na zesłanie na Syberii. Rzecki, człowiek wychowywany na tradycjach napoleońskich, w duchu patriotycznym żyje w
ciągłej nadziei, że Polska kiedyś będzie wolna. Rzecki w młodości bierze udział w Wiośnie Ludów. Przed powstaniem
działa w kołach patriotycznych.

W „Chłopach” Wł.Reymonta społeczność wiejska nie wykazuje zainteresowania powstaniem, większość

ludności uważa powstanie za zło, ponieważ pochłania wiele ofiar i naraża wieś na straty. Jedynym powstańcem jest
Kuba, dla którego wolność kraju ma znaczenie.

Stefan Żeromski w opowiadaniu „Rozdziobią nas kruki, wrony ...” ukazuje sens i znaczenie powstania, nie

interesuje go przebieg walki, lecz jej skutek. Szymon Winrych jest świadomy przegranej walki, mimo tego walczy do
końca, przemyca broń , trwa przy swej idei („teraz, gdy już wszystko runęło na łeb w bezdenną jamę trwogi, on się jak
to mówią zawziął”). Żeromski upatruje upadek powstania w obojętności narodu - chłopów oraz w hamowaniu postępu
społecznego przez szlachtę („wszystko przełajdaczone (...) przegrane nie tylko do ostatniej nitki, ale do ostatniego
westchnienia”). Powstaniec ginie z rąk Moskali. Ciało rozszarpane przez kruki i wrony zostaje złożone wraz ze
zwłokami konia w jednym miejscu. Chłop grabiąc rzeczy powstańca jest wdzięczny Bogu za taki łup („tak bez wiedzy,
woli, zemściwszy się za tylowieczne niewolnictwo, za szerzenie ciemnoty, za wyzysk, za hańbę i za cierpienie ludu,
szedł ku domowi z odkrytą głową i z modlitwą na ustach”). Ciało powstańca, zbeszczeszczone, sprofanowane - taki los
spotkał Szymona Winrycha za udział w powstaniu.

W „Echach leśnych” widzimy symbol powstania pod postacią mogiły, w której leżą powstańcy. Znajduje się tam też

ciało Andrzeja Rozłuckiego, skazanego na karę śmierci przez własnego wuja, za walkę przeciw Rosji. Ludność
zachowała w pamięci ludzi i wydarzenia lecz nie oddaje im należytej czci poprzez układanie pieśni o ich czynach,
poświęceniu i patriotyźmie, w ogóle nie rozmawia o nich, nie przekazuje dzieciom.

27

Należałoby się zastanowić nad tragizmem powstań narodowych. Czy wynika on z romantycznych przekonań

walki za wszelką cenę bez względu na skutki, bez udziału całego społeczeństwa. Czy też z pozytywistycznego braku
zapału do walki emocjonalnej.

W pozytywiźmie następuje szerokie uświadomienie, poprzez prace u podstaw, niższych grup społecznych,

pobudzanie w nich patriotyzmu, kultu polskości. Romantyzm zaś propaguje rolę walki, nawet za cenę śmierci.

Może gdyby najpierw nastąpiła epoka pozytywizmu, a potem romantyzmu, społeczeństwo polskie, bogate w

tradycje patriotyczne, byłoby w stanie się zjednoczyć w walce o wolność.

Bo właśnie w braku jedności należy dopatrywać się klęsk powstań

28

T

ROSKA O LOSY OJCZYZNY OD ŚREDNIOWIECZA DO OŚWIECENIA

Polska jest krajem, którego naród bardzo silnie odczuwa swe związki z ojczyzną. Od początku istnienia państwa

polskiego jego obywatele wykazywali silne uczucia patriotyczne, które mało widoczne w czasach poloju ujawniały się w
momentach zagrożenia dla kraju łącząc naród we wspólnej walce. Polska w swej historii przeżyła niemało wojen, kilka
rozbiorów, wiele powstań, dlatego patriotyzm jest tak widoczną cechą Polaków, a temat patriotyzmu pojawiał się w
twórczości i działalności każdej epoki.

Czasy średniowieczne były zdominowane przez kościół a sprawami kraju zajmowano się niewiele. Niemniej jednak

powstało wówczas kilka utworów nawiązujących do spraw kraju, lecz dopiero od epoki odrodzenia (wynalezienie
druku) zainteresowanie losami ojczyzny wysunęło się na bliższy plan, obejmując większą cześć społeczeństwa.
począwszy od tamtego okresu zaczęło powstawać wiele organizacji i czasopizm, których głównym celem było nie tylko
nawoływanie do wspólnej walki lecz także dbałość o język polski i polską kulturę.

II. Troska o losy ojczyzny w epokach od średniowiecza do oświecenia
1. Portret dobergo patrioty w twórczości średniowiecza:
- ideał rycerza - patrioty w „Pieśni o Rolandzie” (rycerz musiał być wierny królowi i swojej ojczyźnie, miał

obowiązek walczyć w obronie ojczyzny)

- kronika Galla Anonima i „Pieśń o śmierci Bolesława” jako utwory sławiące ideał władcy (król dbał o losy

swojego kraju, nawet w obliczu śmierci interesował się ojczyzną i wydawał odpowiednie rozkazy aby zabezpieczyć jej
przyszłość, martwił się o Polskę i jej obywateli)

- W szkołach średniowiecznych uczono miłości do ojczyzny i patriotyzmu
- Odpowiednie posunięcia polityczne (zjednoczenie plemion polskich, przyjęcie chrześcijaństwa) gwarantem

spokoju i bezpieczeństwa państwa

2. Wzmocnienie poczucia wartości i odrębności narodowej w epoce oświecenia:
a) dbałość o rozwój własnego języka narodowego
b) działalność Nadwiślańskiego Towarzystwa Literackiego (rozwój kultury)
c) rozprawa A. F. Modrzewskiego „O poprawie Rzeczypospolitej” jako przejaw patriotycznych uczuć:
- troska o losy ojczyzny
- przekonanie o potrzebie odpowiedniego wychowania młodzieży w której rękach znajduje się przyszłość

ojczyzny (ks. I „O obyczajach”)

- nie należy nadużywać wolności, swobód obywatelskich dla prywatnych celów (ks. II - „O prawach”)
- należy wystrzegać się wojen agresywnych, które mogą zniszczyć kraj, ale tzreba bronić ojczyzny gdy jest

atakowana (ks. III - „O wojnie”)

- należy oddzielić państwo od wpływów Kościoła i papiestwa (ks. IV - „O kościele”)
- potrzeba kształcenia społeczeństwa, aby mogło lepiej służyć ojczyźnie (ks. V - „O szkole”)

29

T

ROSKA O LOSY OJCZYZNY W ROMANTYZMIE I POZYTYWIZMIE

I. Sytuacja Polaków pod zaborami i próby zniesienia zależności.
1. Powstania zbrojne
2. Praca organiczna sposobem walki z rusyfikacją i germanizacją w drugiej połowie XIX w.
II. Walka zbrojna jedyną drogą osiągnięcia niepodległości zdaniem twórców romantycznych
1. Propagowanie wzorów bohaterów
a) dobro ojczyzny ponad wszystko - poświęcenie dla dobra kraju
- „Konrad Wallanrod” A. Mickiewicza - „Szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie”, „Jesteś
wdową po wielkim człowieku, który dla dobra ojczyzny wyrzekł się nawet ciebie”
- walka czynna dla dobra ojczyzny w „Panu Tadeuszu” A. Mickiewicza (Tadeusz, Jacek Soplica)
b) rozpowszechnianie wzoru wychowania młodzierzy („Do Matki Polki” - A. Mickiewicz)
- obowiązek wychowania dzieci na bój bez chwały, na śmierć dla ojczyzny, na cierpienia, na niewolę
c) wezwanie do walki o niepodległość w twórczości Słowackiego
- „Hymn”
- „Kulik” - wezwanie panów do włączenia się w walkę za ojczyznę
- „Testament mój” - „Lecz zaklinam, niech żywi nie tracą nadzieji i przed narodem niosą oświaty kaganiec,
a kiedy trzeba na śmierć idą po kolei, jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec”
c) wizja Polski projektowanej
- kraj zjednoczony - „posąg z jednej bryły” („Testament mój” - J. Słowacki”)
- zboda narodowa - scena z polonezem („Pan Tadeusz” - A. Mickiewicz)
d) pochwała patriotów (młodzierzy godującej się do walki) - „Dziady” cz. III
- towarzystwo przy drzwiach - troska o kraj („Nasz naród jak lawa, z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi, więc plwajmy na tę skorupę i stąpmy do głębi”)
- Bal u senatora - bunt młodzierzy, chęć walki, Justyn Pol chce zabić cara („Zemsta, zemsta za wroga, z Bogiem
lub nawet mimo Boga”)
- scena więzienna - wzajemna pomoc niewinnie uwięzionych, poświęcenie Tomasza (przyjmuje winy na siebie)
2. Krytyka arystokracji polskiej
a) kosmopolityzm i brak zainteresowania sprawami kraju
- „O Litwie wiem dalibóg mniej niż o Chinach” („Dziady” cz. III)
- postawa Hrabiego Horeszki w „Panu Tadeuszu”
b) brak zgody narodowej wśród polityków emigracyjnych - „Plwają na siebie i żrą jedni drugich” (Epilog „Pana
Tadeusza”)
c) krytyka przywódców powstania listopadowego w „Kordianie” J. Słowackiego
- nieudolni (Skrzynecki), starzy (Niemcewicz, Chłopicki), zdrajcy (Krukowiecki), brak jednoznacznych poglądów
politycznych (Lelewel)
- umiarkowani:
> nie chcą zabić cara („olbrzymy spadli ze szczudeł - to karły”)
> nie chcą angażować chłopów do powstania („Pijcie wino! idźcie spać! My weźmiemy win puchary, by je w
szklany sztylet zlać”)
d) krytyka Polaków w „Grobie Agamemnona” J. Słowackiego
- niepełne zaangażowanie się w walkę, walka połowiczna
- przekupstwo Polaków - „Polsko ciebie błyskotkami łudzą, pawiem narodów byłaś i papugą, a teraz jesteś
służebnicą cudzą”
3. Miejsce Polski wśród innych narodów
a) mesjanizm Polski - posłannictwo narodu polskiego (misja do spełnienia - wyzwolić wszystkie narody)
- widzenie ks. Piotra („Dziady” cz. III)
- prolog „Kordiana”
b) cierpienie Polski zbawi wszystkie zniewolone narody
III. Praca jako najskuteczniejsza i najmniej krwawa droga utrzymania świadomości narodowej i odzyskania
niepodległości hasłem sztandarowym polskich pozytywistów
1. Wzmocnienie polskiego społeczeństwa celem pracy organicznej
a) „Nad Niemnem” E. Orzeszkowej
- Witold - nowy typ gospodarowania (nowoczesne wykształcenie)
- Justyna - „Brak pracy był mi od dawna trucizną i wstydem”
b) „Lalka” B. Prusa - rozwój handlu przez Wokulskiego (dążenie do wzmocnienia polskiej gospodarki)
2. Praca u podstaw - nauczanie ludzi z najniższych klas społeczeństwa
a) „A...B...C...” E. Orzeszkowej - działalność Joanny Lipskiej
b) nauczanie biednych dzieci wiejskich - Andrzejowa („Nad Niemnem”)
c) „Lalka”
- prezesowa - szkółki, ochronki

30

- Wokulski - pomaga Magdalenie i Wysockiemu
3. Krytyka pasożytniczego trubu życia arystokracji
a) „Nad Niemnem” - Różyc, Darzecki
b) „Lalka”
- Krzeszewscy, Łęccy
- „Jest to parę tysięcy ludzi, którzy wysysają cały kraj, topią pieniądze za granicą, przywożą z tamtąd najgorsze
nałogi, zarażają nimi klasy średnie […] i sami giną bez ratumku ekonomicznie, fizjologicznie i moralnie”

31

G

RUPY

P

OETYCKIE

D

WUDZIESTOLECIA

M

IĘDZYWOJENNEGO

Wpływ czynników politycznych.
Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r.
W odrodzonym państwie zaistniały naturalne warunki do wszechstronnego rozwoju nauki i literatury.
Istotna rola pokolenia pisarzy, ukształtowanych w kulturze modernizmu (prozaicy: Żeromski, Przybyszewski,

Berent, Strug, Nałkowska; poeci: Kasprowicz, Leśmian, Staff)

Największy wpływ na rozwój literatury w tym okresie mają jednak ludzie młodzi. Główne programy powstawały po

odzyskaniu niepodległości, chodziło w nich o to, w jaki sposób literatura ma kożystać z wolności.

S K A M A N D E R
Pierwsze spotkania w kawiarni Pod Pikadorem - 1916-18 - ukazują się pierwsze czasopisma Pro ARTE et STUDIO,

Pro Arte, potem Skamander. Nazwa stanowi aluzję literacką - do dramatu Wyspiańskiego - Akropolis - Skamander
połyska, wiślaną świeci się falą; rzeka w Azji Mniejszej.

Wielka Piątka: Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz
Jan Lechoń + Maria Pawlikowska - Jasnorzewska


program:
1. paradoksalnie programowo bezprogramowi
2. apatriotyzm - przestajemy pisać o konieczności walki dla ojczyzny, brak zainteresownia tą tematyką

* A. Słonimski: Czarna Wiosna

Ojczyzna moja wolna, wolna

Więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada

* Jan Lechoń Herostrates (szewc z Efezu, by zdobyć sławę podpala w 356 r. przed Ch. świątynię Artemidy) -

ironiczny stosunek do romantyzmu. Hasła kpiące z idei romantycznych) A wiosną niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę

3. witalizm (vita - żyje) dynamizm, beztroska

* Jestem jak szampan

Kazimierz Wierzyński

* Zielono mi w głowie

j.w.

* Sokrates tańczący J. Tuwim - potoczne słownictwo, nawet wulgarne, brak szacunku autora do autorytetów -

(rypcium, pypcium; hopsa-hopsa)

4. dionizyjskość - (bóg urodzaju, winnej latorośli, elementy zabawy przy winie)

* Rany Julek J. Tuwim - przedstawiony przeciętny człowiek - "everyman", potoczny język, elementy

dionizyjskości, apatriotyzm

5. Przedstawienie "everymana"


Nie chcemy wielkich słów, chcemy wielkiej poezji, wówczas każde słowo stanie się wielkie.




F U T UR Y Z M
Pojawił się na południu Europy (tam gdzie istniał imperializm i silne tendencje rewolucyjne) świat techniki - nowy

symbol maszyny. Ojczyzna - Włochy. Przedstawiciele: Marinetti, po I wojnie światowej prąd ten przekształcił się w
faszyzm

Polska: Kraków i jego kluby Katarynka,"Gałka muszkatołowa (Warszawa: Bruno Jasiński, Stan. Młodożeniec, St.

Ignacy Witkiewicz, Anatol Stern, Aleksander Wat)

32

1922 Nuż w bżuchu B. Jasiński


Program:
1. Totalna negacja dziedzictwa kulturalnego (tradycja to hamulec swobody)

Chwytajcie za kilofy, za siekiery, za młoty

i burzcie bez litości szacowne miasta

2. Aktywizm i agresywność chcemy sławić wojnę - jedyną higienę świata
3. Fascynacja nowością - ryczący samochód jest piękniejszy od Nike z Samotraki - pojęcie kinetycznej szybkości
4. Intuicjonizm - to ona wiodła prym
5. ROZMAITE EKSTRAWAGANCJE
- hasło Słowa na wolność - ustawienie obok siebie rzeczowników, bez logiki i składni + może być czasownik, ale

tylko w bezokoliczniku

BEZ PRZYMIOTNIKÓW (wata słowna)
6. Symultaniczność - ciągły ruch koń który biegnie ma sto nóg, jednoczesność




7. Zerwanie z ortografią i interpunkcją

* Poeta - wykrzyknik ulicy! J. Przyboś

* Wiosenno - kontaminacja słowna - czyli połączenie wyrazów

- paronomazja - podobieństwo brzmieniowe

- entymologizacja (entymologia - nauka o pierwotnym pochodzeniu

wyrazów)

* But w Butonierce B. Jasiński

II Dziesięciolecie: AWANGARDA

1. dosłownie - przednia straż
2. przen. grupa ludzi przodujących, torujących nowe drogi w jakiejś dziedzinie


Awangarda Krakowska - Tadeusz Peiper (twórca hasła - Miasto, Masa, Maszyna), zakłada czasopismo Zwrotnica.

Przeciwstawienie się Skamandrowi.

Program:
1. szydziła z natchnienia (m. in. Skamandra), wszystko kontroluje umysł i przekłada na równoważne obrazy


2. metafora; wiersz skondensowany np. patrza na ciebie ogromne oczy powietrza J. Przyboś


3. zerwanie z wierszem sylabotonicznym, z rymami. Emocjonalna powściągliwość, brak przegadania, mało słów;

konstruktywizm

4. awangardziści - racjonaliści, wielbiciele techniki i maszyny, przeciwstawiają się biologii, spontaniczności, naturze
przedstawiciele: Tadeusz Peiper, Jan Brzękowski, Julian Przyboś

* Lipiec (nawiązanie przez Karola Irzykowskiego Mgły na Parnasie - Utwory Przybosia to jak tabliczki

bulionu, takie są zagęszczone)

* Z Tatr

33

5. ekwiwalentyzacja uczuć, które nie mówią wprost


6. hasło podstawowe - Jalu Kurelc Poeci, kiełznajcie uczucia, zarzućcie lirykę osobistą i indywidualną. Poezja jest

funkcją, rzemiosłem.

II AWANGARDA (LUBELSKA) - katastroficzna, oparta bardziej na swego rodzaju klimacie intelektualnym, niż

na jakiś wspólnych programach. Nieuporządkowana w poezji, złożona, chaotyczna; eksperymentowała. Nie da się jej
przypisać żadnej szczególnej poetyki; poeci ci używali wielu technik, jedni np. stosowali stopę metryczną, inni - nie.
Powojenna poezja tutaj ma swoje źródło.

przedstawiciele: Adam Ważyk, Mieczysław Jastrun, Józef Czechowicz (jego poezja zawarta między Arkadią a

katastrofą: Żal, Na wsi, Ballada z tamtej strony

BRONIEWSKI
Narodziny poezji rewolucyjnej (grudzień 1922r. pierwszy prezydent Polski Odrodzonej, G. Narutowicz - ginie,

inflacja, zła sytuacja gospodarcza; wielonarodowościowy charakter państwa - Ukraińcy, Białorusini, Żydzi);
radykalizacja młodzieży inteligenckiej

Walka o nowy ład społeczny - jedno z haseł
Jego wiersze, drukowane na łamach Dźwignia, Miesięcznik literacki.
Wyraziciel rewolucji rosyjskiej, przeszedł ewolucję na wzór Cezarego Baryki z Przedwiośnia. (przyjaciele Stande i

Wandurski zginęli w ZSRR)

Jego poezja: tradycyjna, podział na rymowane zwrotki, metrum oparte na liczeniu akcentów. Łączył: polskość +

wezwanie do rewolucyjnego przewrotu

* Bagnet na broń - 1939 r.

- hasło rewolucjonistów: Jesteśmy robotnikami słowa

Niech słowa nasze padną

Jak salwa w ulice śródmieścia

* Poezja - poetyka klasyczna, żadnego nowatorstwa, typowy układ

Ty masz werbel nam zagrać do marszu

Smagać słowem Bić piersią! Wznieść hymnem.

* Młodość, Soldat inconnu - ukazana groza wojny, okrucieństwo, stan duchowy poety w obliczu śmierci

* Mannlicher

* Do towarzyszy broni" - skonfiskowany przed wojną. Wyraża nastroje, panujące w Przedwiośniu Żeromskiego

* Zagłębie Dąbrowskie"

BOLESŁAW LEŚMIAN:
1. eksperymenty z językiem (liczne neologizmy) - tworzył czasowniki od rzeczowników i rzeczowniki od

czasowników

2. stosował wzory metryczne, zapożyczone z ludowych pieśni i ballad

3. fantastyka, metafizyka (dziwne stworzenia)

4. wszystko umiejscowione w przyrodzie, potrzeba kontaktu z Bogiem ( nota bene jest on bardzo słaby)

5. SYMBOLISTA

6. nawiązania do Bergasova:

34

7. zanurzony w tradycji staropolskiej, bukolicznej, ludowej

* Urszula Kochanowska

* Dziewczyna - sens istnienia człowieka zawiera się w jego postawie, działaniu

Ballada - gatunek z pogranicza epiki i liryki; dwa światy: realny i nadprzyrodzony ( u Leśmiana dominuje

fantastyka) . Nawiązanie do ballad Mickiewiczowkich

* Dusiołek - neologizmy Leśmiana - derywacja wsteczna - odrzucenie formantów

Leśmian tworzy neologizmy rodzaju gramatycznego: liściato, błyszczydło, zmorowaniem

* Topielec

* Dwoje ludzieńków pesymistyczna historia miłości

35

E

MIGRACJA

,

TRAGIZM LOSU EMIGRACYJNEGO W LITERATURZE ROMANTYZMU I WSPÓŁCZESNOŚCI

Miłość do ojczyzny, tęsknota za krajem lat dziecinnych, obok patriotyzmu i przyjaźni, to wartości opiewane we

wszystkich epokach literackich. Poeci i pisarze stawiali swój dom rodzinny na pierwszym miejscu, toteż ukazywali jego
piękno, tradycję i kulturę w mistrzowski sposób. Niestety wielu mistrzów pióra musiało wspominać swoją ojczyznę z
daleka, lecz pozytywnym skutkiem tej rozłąki są liryki, hymny, będące dowodem miłości do ojczystej ziemi polskiej.

R O M A N T Y Z M

Najsilniej potrzeba wznoszenia się na piedestały swojego kraju uwidoczniła się w romantyzmie. W Polsce kierunek

ten rozwijał się w szczególnie trudnych warunkach. Kraj znajdował się pod zaborami. Mimo wysiłków czynionych w
celu odzyskania niepodległości, jego przyszłość nie zapowiadała się zbyt optymistycznie. Wielu Polaków przebywało
po upadku powstania listopadowego na emigracji, wielu odbywało kary zesłania. Elita polskiej inteligencji - Chopin,
Mickiewicz, Słowacki, Norwid i inni - większość swojego życia zmuszeni byli spędzić poza granicami Polski. Niektórzy
uchodźcy już nie powrócili na kamienne łono ojczyzny. Okoliczności te sprawiły, że temat emigracji był tematem
szeroko rozpowszechnionym wśród bezdomnych.

Adam Mickiewicz

Jednym z pierwszych jego utworów w którym pokazał on sylwetkę Polaka-tułacza, są Sonety Krymskie powstałe w

wyniku podróży na Krym. Przeżycia wywołane pięknem przyrody są tylko pretekstem do wyznań podmiotu lirycznego,
dręczonego przez wspomnienia utraconego kraju. Pielgrzym w utworach Adama Mickiewicza to niemal bohater
byronowski: jest samotny, wrażliwy, wyizolowany ze społeczności ludzkiej, pełen niepokoju i nostalgii. Dodatkowo
jego nastrój jest pogłębiony przez poczucie wielkości natury i znikomości człowieka.

Kolejny utwór łączy się z następnym etapem podróży wieszcza. Był to Paryż. Wielka Emigracja nawet tysiące

kilometrów od polskiej ziemi wiodła spory polityczne między sobą. Adam Mickiewicz chcąc doprowadzić rodaków do
kompromisu, napisał Księgi pielgrzymstwa polskiego, gdzie zawarł następującą myśl: pielgrzymowanie Polaków nie jest
zwykłą emigracją ani tułaczką po Europie. Polscy uchodźcy powinni głosić ideę miłości do ojczyzny, wolności i
gotowości poświęcenia. Poeta aby dobitniej przekazać założenia swego dzieła posługuje się przypowieścią o chorej
matce i lekarzach kłócących się o metodę leczenia. Lecz nie terapia tu pomogła, ale miłość jej syna. Mickiewicz
twierdził, że tak samo jest z Polską - tylko prawdziwe uczucie powinno ją otaczać, nie waśnie i spory. Przywołanie do
pamięci ojczyzny, wymawianie jej imienia wśród emigrantów, mogło być znaczącym bodźcem do ustabilizowania
konfliktów między nimi. Aby nie zatracili oni nadziei, aby nie zgasł w nich płomień wiary w zwycięstwo. Mickiewicz
opisał swoje wspomnienia z kraju lat dziecinnych, poruszył sercem i duszą współpielgrzymów.

Głosem emigranta, głosem pełnym nostalgii Mickiewicz w Panu Tadeuszu woła:

Litwo! Ojczyzno moja!

Ty jesteś jak zdrowie. Ile cię trzeba

cenić, ten tylko się dowie,

Kto cię stracił. Dziś piękność

twą w całej ozdobie

Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie...

Przywołanie obrazów szlacheckiego dworku, ukazanie staropolskich tradycji i zachwyt nad pięknem przyrody

wskazuje na wielką miłość do ojczyzny. Adam Mickiewicz piszący o domu rodzinnym to wygnaniec na paryskim bruku,
szukający ucieczki przed nękającą go samotnością i wyobcowaniem, jakie niosą mu i jemu podobnym tułaczom ciężkie
czasy.

Juliusz Słowacki

Podobnie jak Mickiewicz, i on próbował odnaleźć ojczyznę poprzez swą twórczość. Jego nostalgia w sposób prosty

a zarazem wielce wymowny wyrażona została w hymnie Smutno mi Boże. Inspiracją do napisania tego liryku były
prawdopodobnie lecące bociany, które wieszcz widział płynąc na Daleki Wschód. Obserwacja piękna przyrody
wywołuje smutne refleksje nad własnym nieszczęśliwym losem. Rejs statkiem, a tym samym uzmysłowienie sobie, że
statek ten nie płynie do kraju, budzi w Słowackim potrzebę zwierzeń. Otwiera on swą duszę przed Bogiem, ponieważ

36

tylko on jest w stanie zrozumieć cały bezmiar tęsknoty za domem. Poeta oddaje uczucie osamotnienia i żałosnej
determinacji w słowach:

Ż

em był jak pielgrzym, co się

w drodze trudzi
Przy blaskach gromu
Ż

e nie wiem, gdzie się w mogiłę położę

Smutno mi, Boże
Szybujące bociany boleśnie przypominają mu ojczyznę, rodząc nową falę nostalgii, żalu, że to nie on jest ptakiem

lecącym do kraju. Wyjątkową atmosferę, wiersz ten zawdzięcza swej prostocie wyznań człowieka liczącego się z
niemożnością powrotu do rodzinnego kraju.

Temat ojczyzny Słowacki porusza także w Pamiętniku Zofii Bobrówny:
Niechaj mnie Zośka o wiersze nie prosi,
Bo kiedy Zośka do ojczyzny wróci,
To każdy kwiatek powie wiersze Zosi,
Każda jej gwiazdka piosenkę zanuci.


Cyprian Kamil Norwid

W tonacji zupełnie odmiennej napisany jest wiersz Norwida Moja piosnka (II). Jest to również jeden z najbardziej

oddziaływujących na naszą wyobraźnię liryków tułaczy. Utwór mówi o żalu człowieka, który wiele cierpiał i doznał w
ż

yciu wielu bolesnych zawodów. W trzech pierwszych strofach dominuje motyw tęsknoty za krajem ojczystym, tęsknoty

do prawości i prostoty polskiego ludu. Norwid wspomina pełen pokory gest rodaków podnoszących z ziemi najmniejszą
okruszynę chleba, otaczanie troską bocianiego gniazda i przyjazne ukłony które są - jak odwieczne Chrystusa wyznanie:
Bądź pochwalony.

W S P Ó Ł C Z E S N O Ś Ć

Ukazywanie się w literaturze pielgrzyma szukającego swej ojczyzny nie zakończyło się nawet wtedy, gdy Polska

odzyskała niepodległość. Temat ten ze zdwojoną siłą powrócił wraz z nastaniem nowego kataklizmu dziejowego - II
wojny światowej. Najazd wroga na Polskę, osamotnienie kraju wśród innych państw europejskich, 6-cio letnia gehenna
wojenna sprawiła, że znów znaleźli się żołnierze walczący na wszystkich frontach (pod Monte Cassino, pod Tobrukiem,
w bitwie o Anglię). Cenzura, represje, niemożność swobodnego wyrażania myśli, spowodowały, że wielu poetów i
pisarzy opuściło zniewolony kraj. Na uchodźstwie znaleźli się m.in. Julian Tuwim, Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński,
Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński, Witold Gombrowicz. Niektórzy z nich wrócili, dla niektórych ojczyzna
została tylko wspomnieniem. Dla większości emigrantów oparciem stał się Paryż, lecz nawet ta zastępcza ojczyzna
poniosła klęskę.Wtedy poeci tacy jak Lechoń, Tuwim, przebyli szlak wygnańczej wędrówki przez Hiszpanię, Portugalię,
Brazylię, aż do Nowego Jorku.

Jan Lechoń

Ż

ył on w Ameryce bez nadziei na powrót do kraju. Jedyną jego ucieczką było pisanie Dzienników, w których dzielił

się refleksjami m.in. o sytuacji w kraju, o życiu na emigracji, o swojej samotności, np:

...samotność rozdzierająca - ta głęboka, na którą nie ma rady na tej ziemi wygnania...
Stany Zjednoczone były dla Lechonia w pewnym sensie przymusowym miejscem odosobnienia.Schronił się on tu

wskutek następstw wojennych, był on jednak gotowy zawsze służyć ojczyźnie.

Typowo emigracyjnym lirykiem jest wiersz Przypowieść. Poeta pisze o żołnierzu, który zostawił ślady swojej stopy

na wszystkich nieodstępnych drogach Europy. Z wiersza wywnioskować można, że jest to wypowiedź kogoś, kto
zdecydował się pozostać na obczyźnie, ale także kogoś, kto próbuje wytłumaczyć swą decyzję i położenie w jakim się
znalazł. Podmiot liryczny można w tym przypadku utożsamiać z samym poetą Janem Lechoniem.

Julian Tuwim

W tamtych trudnych dla poetów czasach powstał wiersz Juliana Tuwima Kwiaty polskie. Poeta kieruje w nim swoje

krytyczne uwagi szczególnie pod adresem władzy, jednak mówi także o poezji i ojczyźnie:

Ś

piewam dwusłowy hymn prostaczy,

37

Jakby to był poemat cały:
Ż

e Wisła płynie...Wisła płynie...

Matko i wierszu, i ojczyzno,
Umiłowani trój-jedynie!


Zbigniew Herbert

Pan Cogito - powrót Utwór podejmujący tematykę masowej emigracji Polaków na Zachód w latach 70-tych i 80-

tych. Mimo lepszego życia na emigracji, podmiot liryczny decyduje się na powrót do rodzinnego kraju z pełną
ś

wiadomością tego, że zastanie zniszczoną ojczyznę, w której nie będzie mógł prowadzić życia takiego jak na

obczyźnie. Pojawia się pytanie więc po co wraca:

- do wody dzieciństwa

- do splątanych korzeni

- do uścisku pamięci

- do ręki twarzy

spalonych na rusztach czasu

Wartości związane z ojczyzną są dla niego cenniejsze niż wygoda w obcym kraju.


Kazimierz Wierzyński

Wierzyński nie pogodzony z nową Polską stanął u progu lat powojennych wobec trudnego wyboru. Zdecydował się

jednak pozostać na emigracji, która teraz pełniła już inną funkcję i miała inne uzasadnienie niż w latach wojny. Poezja
jego jest dokumentem przemyśleń współczesnego człowieka wywołanych przez nostalgię, przez żal za opuszczoną
ojczyzną. Wiele jego utworów o tematyce emigracyjnej zostało napisanych w Paryżu (Korzec maku, Tkanka ziemi,
Kufer na plecach czy Sen marca). Były to arcydzieła liryki osobistej, przekazujące ważne treści przemyśleń i emocji
charakterystycznych dla wychodźstwa polskiego po drugiej wojnie światowej.

Pojawia się utwór Rozmowa z księdzem. W swojej twórczości neguje sens wysiłków zmierzających do ulepszenia

ludzkiej egzystencji, a także sens samej egzystencji w Rozmowie z księdzem: Życie? Nie mówmy o tym. Wiadomo -
opowiadanie idioty.

Genezą takiego stosunku do historii jest gest obronny człowieka, który od niej przyjął najcięższe ciosy. W utworze

tym przemawia do nas człowiek który dźwigał z rozpaczą i mozołem swój kufer na plecach, kufer gorzkiego
emigracyjnego losu.

Tragizm tego poety, który wybrał los emigranta, polegał na tym, że nie umiał i nie chciał przestać być poetą Polaków

i spraw polskich.

Czesław Miłosz

Pod koniec 1945 roku Miłosz wstąpił do służby dyplomatycznej i pracował w placówkach w Stanach Zjednoczonych

i Francji. W roku 1951 odmówił powrotu do kraju. Postanowił zerwać z nim i przyjąć status emigranta. Motywy swego
postanowienia wyjaśnia jego tom esejów Zniewolony umysł napisany przez niego w Paryżu. Opisując zjawiska, procesy
zachodzące w psychice charakteryzowanych ludzi, opierał się częściowo na własnych doświadczeniach. Miłosz, mimo
swego pobytu na emigracji starał się nie być obojętnym na wydarzenia w kraju.

Zainspirowany własnymi doświadczeniami z życia jako emigrant oraz utartymi prawdami o świecie pisze Dolinę Isy.

Jest to powieść o rodzinnym dworze na Litwie, o tradycjach, o zwyczajach ludowych. Była ona powrotem do lat
dziecinnych, do wczesnej młodości i do przyrody. Bohaterem powieści został chłopiec dorastający wśród piękna natury
w początkach XX wieku. Apoteozowanie kraju lat dziecinnych wraca tu echem z Pana Tadeusza.

Swoje wewnętrzne doznania związane z losem emigranta ujął w napisanej we Francji Katedrze Sandwiczów

przedstawiając awanturnicze przygody polskich marynarzy, którzy zeszli z pokładu i pozostali za granicą.

Na przytoczonych utworach zarówno z epoki romantycznej jak i współczesności, widoczny jest ścisły związek treści

ujętej w tychże utworach a sytuacji panującej w kraju, sytuacji politycznej. Poezja ta tworzona była przez ludzi którzy
osobiście doznali wszelkich cierpień moralnych związanych z losem emigranta. Możemy więc traktować tą poezję jako
wyjątkowo ważny dokument w dziejach literatury polskiej ze względu na ścisły jego związek z dziejami historycznymi
naszego kraju zarówno w epoce romantyzmu jak i współczesności. Emigracja polska najcięższe chwile ma już dawno za

38

sobą. Dziś, jeżeli mówi się o uchodźcach, to już nie z przyczyn politycznych czy z powodu represji, lecz z własnego,
nieprzymuszonego wyboru.

Krzysiek K.

Nastroje końca XIX w. i początku XX w. , szukanie celu i sensu życia.


Zagubienie i kryzys wartości w literaturze Młodej Polski i współczesnej, w czym szuka się ucieczki i

lekarstwa.

I N T R O
Każdy człowiek niezależnie od tego, w jakiej epoce żył, jakie miał poglądy, wierzenia, zapatrywania zawsze

zastanawiał się po co on właściwie żyje. Jaki jest cel jego egzystencji na świecie? Jak powinien żyć, żeby żyć
właściwie? Poeci, pisarze należą do tej grupy ludzi, którą powyższe problemy szczególnie frapują. Starają się znaleźć
odpowiedź na te pytania.. Więc jak poszczególne epoki, ich reprezentanci i bohaterowie literaccy zapatrywali się na te
kwestie?

Kochanowski we fraszkach przedstawia życie jako żart, zabawę. Wolter ma poglądy zbliżone do późniejszych

pozytywistów, ucieczkę znajduje w oddaniu się pracy Pracujemy nie rozumiejąc, to jedyny sposób aby uczynić nasze
ż

ycie znośnym. Trzeba uprawiać swój ogródek. Mickiewicz w Pieśni filaretów nawołuje Hej, używajmy żywota! Wszak

ż

yjem tylko raz, ale ten sam poeta, dwadzieścia lat później tak to wspomina polały się łzy (...) na moją młodość górną i

durną. Faust, Kordian to postacie bez poczucia sensu życia, szukające szczęścia.

M Ł O D A P O L S K A

Druga połowa XIXw, to wzrost liczby ludności, ogromny postęp techniczny - kolej, parowce, elektryczność, telefon,

rozwój kapitalizmu, przemysłu, miast. W tej sytuacji młode pokolenie poczuło zagrożenie indywidualności jednostki
ludzkiej. Tłumy ludzi pracują masowo w fabrykach, poubierane w jednakowe fabryczne ubrania, korzystają z taniej,
masowej informacji, a osiągnięcia naukowe udowadniają zwykłość, nie cudowność człowieka. Zatopienie wśród tłumu
przynosi poczucie niepewności i przeciętności. Przy tym zbliża się koniec stulecia, a to zawsze oznacza lęki,
przepowiednie, obawy,... I w tej atmosferze rodzi się właśnie dekadentyzm. Oznacza pesymistyczną, indywidualistyczną
postawę człowieka, poczucie bierności, słabości, bunt przeciwko mieszczaństwu.

Filozofię końca XIX wieku zdominowały trzy koncepcje filozoficzne, które jak się później okazało, miały ogromny

wpływ na sposób myślenia ludzi, literaturę. Pierwsza koncepcja stworzona przez Artura Schopenhauera. Jest to filozofia
skrajnie pesymistyczna. Odpowiedzią na pytanie "Czym jest życie ?" uczony odpowiada "pasmem cierpień", Człowiek
pragnie szczęścia, dąży do niego i... nigdy go nie osiąga. Człowiek całe życie dba o podtrzymanie swojej egzystencji, a
wszelkie jego działania kończą się... śmiercią. Sposobem na życie, według tego filozofa, jest nirwana i kontemplacja
sztuki ( jako jedynej wartości ).

Jako następną koncepcję wymienię poglądy Nietzchego, zupełnie odmienne od omawianych wcześniej. Głosił kult

ż

ycia, siły, tężyzny biologicznej, teorię nadczłowieka. Jest to jednostka silna, powołana do rządzenia, należąca do "rasy

panów", winnej tworzyć "państwo nadludzi".

Ta koncepcja została wykorzystana później przez Hitlera, dla stworzenia podstaw faszyzmu.


Kazimierz Przerwa Tetmajer w wierszu Koniec wieku XIX na początku każdej zwrotki stawia pytania stanowiące

propozycję przyjęcia określonej postawy wobec otaczającej rzeczywistości. Można więc, w końcu XIX wieku,
zdecydować się na : przekleństwo, ironię, wzgardę, rozpacz, walk, rezygnację, byt przyszły lub użycie.

Walka? Ale czy mrówka wrzucona na szyny

może walczyć z pociągiem nadchodzącym w pędzie ?

W odpowiedzi na konkretne propozycję padają retoryczne pytania będące negacją tych postaw. Podmiot neguje

zarówno postawy romantyczne, jak i pozytywistyczne.

Walka słabego człowieka z otaczającym go światem jest z góry skazana na niepowodzenie. Tak wiec człowiek

ż

yjący na przełomie wieków XIX i XX jest zagubiony, bezradny, przeczuwa nadchodzącą zagładę, ale nie potrafi w

ż

aden sposób się jej przeciwstawić.

39

Jakaż jest przeciw włóczni złego twoja tarcza,

człowiecze z końca wieku ?

Głowę zwiesił niemy.

Utwór Tetmajera Nie wierzę w nic reprezentuje już skrajny pesymizm, negację wszystkiego, nihilizm.

Nie wierzę w nic, nie pragnę niczego na świecie

Wstręt mam do wszystkich czynów, drwię z wszelkich zapałów...

Zniszczeniu uległy wszystkie ideały, marzenia, programy. Życie bez jakichkolwiek perspektyw, bez możliwości

urzeczywistnienia swoich dążeń jest życiem bezsensownym. Jedyne pragnienie podmiotu to Nirwana.

Temat Nirwany kontynuuje poeta w Hymnie do Nirwany. Życie jawi się podmiotowi jako ciąg nieskończonych

cierpień, więc zwraca się za pomocą epifory do Nirwany, błagając ją o uwolnienie go od nieznośnego brzemienia
ludzkiej egzystencji.

Niedostrzeganie sensu życia zawarł także poeta w wierszu Anioł Pański. Życie ludzkie jest tylko smutnym,

pozbawionym celu przemijaniem, błąkaniem się po zimnym, nieprzyjaznym świecie, wszelka egzystencja nie ma sensu,
jest tylko trudnym do zniesienia cierpieniem.

Podmiot liryczny w wierszu Dies Irae Jana Kasprowicza występuje w imieniu całej ludzkości, usiłuje dociec, czy

człowiek może odpowiadać za zło, które zostało stworzone, jak wszystko, przez Boga ? Obrazy końca świata zawarte w
hymnie są charakterystyczne dla katastrofizmu, zjawiska wynikającego z przekonania o kryzysie wszelkich wartości, o
nadchodzącym zmierzchu cywilizacji. Wszechogarniający kryzys dotyczył również wartości moralnych, etycznych,
religijnych, wyrażał się między innymi podważeniem wiary w Boga.

Ten temat porusza poeta dalej w utworze Święty Boże, Święty Mocny. Dochodzi do wniosku, iż Bóg nie jest w stanie

- wbrew dotychczasowym ludzkim nadziejom - przeciwstawić się działaniu Złego, więc jedyną rzeczą jaką może zrobić
jest przebłaganie szatana.

Lecz zupełnie przeciwny charakter ma późniejszy utwór Kasprowicza Moja pieśń wieczorna, gdzie poeta dochodzi

do wniosku, że zło jest rezultatem sprzeniewierzenia się człowieka Bogu.

Chrześcijańską interpretację istoty Boga stanowi także Hymn świętym Franciszka z Asyżu.


Leopold Staff sonet Kowal. Nawiązanie do Nietschego. Metafora kowala to człowiek pracujący nad samym sobą,

nad kształtowaniem własnego charakteru.

Serce wykuć muszę, serce hartowne,

mężne, serce dumne, silne.

Natomiast wiersz późniejszy, podobnie jak w przypadku Kasprowicza, ma już inne zabarwienie. Mowa teraz o

Sonecie szalonym. Poeta zapowiada zdecydowane rozstanie się z nastrojami smutku i melancholii, odrzucenie postawy
pesymistycznej. Podmiot chce wieść życie pełne beztroskiej radości, wręcz programowego szaleństwa.

Judym, bohater Ludzi bezdomnych (Żeromskiego) szukając celu w życiu, postanawia zostać lekarzem -

społecznikiem walczącym o ulepszenie rzeczywistości, chce walczyć ze złem na świecie, ludzką krzywdą,
niesprawiedliwością, o szczęście dla innych, rezygnując ze szczęścia osobistego. Toczy walkę wewnętrzną o to, by
utrzymać swoje własne przekonania.

D W U D Z I E S T O L E C I E M I Ę D Z Y W O J E N N E

Człowiek stał się panem świata, sięgnął do najgłębszych tajemnic natury (teoria względności Einsteina, energia

promieniotwórcza, zasada niepewności Heisenberga), zrewolucjonizował i ulepszył swoje życie (samochody, samoloty).
Lecz z drugiej strony poczuł się niepewny wobec materii i kosmosu, poczuł się samotny, uzależniony od osiągnięć
cywilizacji, poczuł lęk przed wszechświatem i przyszłością.

Freudyzm Według Freuda psychika ludzka składa się z trzech warstw: Ego (jaźń) to warstwa powierzchowna,

kierowana rozumną myślą. Id (ono) to zbiór popędów i pożądań, które tkwią w człowieku, choć on sobie tego nie

40

uświadamia. Superego (nadjaźń) to strefa z zakodowanymi normami kulturalnymi, tradycyjnymi i religijnymi. Między
Id a Superego tworzy się napięcie, które powoduje wiele stresów, a nawet chorób psychicznych.

Egzystencjalizm - Heidegger, Sartre, Camus - uznali za pewnik egzystencję człowieka. To, że człowiek istnieje, to

fakt, lecz wolny i zawieszony w kosmosie, przeżywa lęki egzystencjalne, jest skazany na wolność. Ciągłe poczucie
zagrożeń, trwoga, samotność sprawiają, że życie ludzkie staje się absurdem, że każdy człowiek egzystuje oddzielnie i
nigdy nie pozna prawdy o drugim człowieku.

Katastrofizm to tendencja głosząca rychły upadek i zagładę kultury i cywilizacji.
Taki pogląd, modny w dwudziestoleciu, nie był nowym wymysłem, już poprzednie epoki konstruowały podobne

wizje.

Wpływ filozofii egzystencjalizmu widoczny jest w Procesie Kafki. Rodzimy się skazani na życie i śmierć bez

ż

adnych wyjaśnień. Podporządkowani jesteśmy ogólnie ustalonym prawom. Wyrok - śmierć spada na nas bez

zapowiedzi, nie wiadomo jak, kiedy i dlaczego.

Iwaszkiewicz w utworze Szczęście odpowiada na pytanie czym jest szczęście ? Dla Iwaszkiewicza szczęście to

cicha chwila, w której tworzy, w której jako artysta przetwarza poetycko świat.

Julian Tuwim ***(Życie) Jest to krótki, pogodny wiersz, podmiot wyraża radość z samego faktu istnienia, z życia.

Radość ta wynika z poczucia własnej siły, potęgi oraz jedności z naturą, uczucia, że świat należy do niego, a on do
ś

wiata.

W S P Ó Ł C Z E S N O Ś Ć

W czasie wojny, nie tylko w łagrach i lagrach, ludzie mieli tylko jeden cel: przeżyć, na drugim planie niejako, były

marzenia o zachowaniu godności, o ludzkim życiu. Prawie zawsze te dwa pragnienia wzajemnie się znosiły, były
niemożliwe do pogodzenia. Czas wojny Baczyński tak: charakteryzuje: Nie ma litości, Nie ma sumienia, Nie ma miłości
- takie były konsekwencje wojny.

Nałkowska w Medalionach przytacza szereg przykładów podeptania moralności, zbeszczeszczenia ludzkiej

godności. Formą pomocy staje się zabicie rannej kobiety. Więźniarki zmuszone są do kanibalizmu. Ludzie chcą w
jakikolwiek sposób zachować swoją godność, taką próbą jest odśpiewanie hymnu po hebrajsku (przez Greczynki), czy
jak akt chęci decydowania o własnym życiu, wykonany przez młodą dziewczynę w jednym z opowiadań Borowskiego.

W obozach niesamowite pragnienie przeżycia pociąga za sobą walkę o pożywienie. Pragnienie zaspokojenia głodu

staje się przewodnią ideą człowieka zlagrowanego, czy złagrowanego (Inny świat Herlinga - Grudzińskiego, Jeden dzień
Iwana Denisowicza Aleksandra Sołżenicyna.).

Utwory takie jak Zdążyć przed panem Bogiem Hanny Krall, Rozmowy z katem Moczarskiego, czy Pamiętnik z

powstania Białoszewskiego poruszają problem walki bez nadziei na zwycięstwo. Żydzi w getcie, jak i powstańcy
warszawscy w dojrzałej fazie zrywu wyzwoleńczego walczyli już nie dla zwycięstwa militarnego, ale dla zwycięstwa
moralnego. Bo jak można inaczej wytłumaczyć masowe samobójstwa tych Żydów, którzy byli osaczeni, dajmy na to, w
płonącej kamienicy i którzy wracali tam, ponieważ woleli spłonąć żywcem niż oddać się w ręce faszystów? Jak można
wytłumaczyć kontynuację walki przy wyraźnej druzgocącej przewadze wroga?

Albert Camus w Dżumie przekazuje myśl, że sens życia można znaleźć w konsekwencji działania, pomocy innym, że

zło nie jest w stanie zniszczyć wartości wewnętrznych człowieka.

Różewicz w wierszu Ocalony pokazuje człowieka, który wyszedł żywy z doświadczenia wojennego, ale spustoszenie

dosięgnęło dewaluacji jego systemu wartości. Podmiot szuka kogoś, kto stworzy, ukaże mu nowy system wartości,
stworzy od nowa jego świat.

Non-stop-shows Zatracenie dawnych wartości, zagubienie, poczucie otoczenia przez chaos

41

Bez, (Wygaśnięcie absolutu...) Człowiek współczesny stracił wiarę, Bóg nie jest już mu potrzebny, zapomina się o

nim. Konsekwencje odejścia od Boga: marnieje religia, sztuka, poezja, język, zdolność przeżywania i wyrażania uczuć.
Teksty poetyckie utraciły zdolność nazywania uczuć, stanów.

Miłosz Ars Poetica Poezja odzwierciedla złożoność natury ludzkiej i uświadamiając mu to, ukazuje że jest to

wartością jego człowieczeństwa.

Traktat moralny Wezwanie do kreowania własnego życia, do aktywności - Żyjesz tu teraz Hic et nunc masz jedno

ż

ycie i jeden punkt, co zdążysz zrobić, to zostanie, choćby ktoś inne mógł mieć zdanie.

Nie jesteś jednak tak bezwolny, a choćbyś był jak kamień polny, lawina bieg od niego zmienia, po jakich toczy się

kamieniach... Możesz więc wpłyń na bieg lawiny.

Odbudowa systemu wartości po wojnie Zbyt wieleśmy widzieli zbrodni, byśmy się dobra wyrzec mogli.


Herbert Przesłanie pana Cogito Jest to kanon zasad, do którego każdy powinien się dostosować, mimo że

konsekwencjami mogą być wygnanie, banicja czy śmierć. Podmiot postuluje konsekwencję w działaniu, postawę
wyprostowaną, zwalczanie w sobie obojętności, sprzeciw przeciwko krzywdzie, wystrzeganie się oschłości serca. Jest
to zbiór praw pozwalających zachować godność i szacunek wobec samego siebie.

Twórczość księdza Jana Twardowskiego należy do poezji o tematyce religijnej propagującej model wiary

franciszkańskiej, radosnej, bliskiej człowiekowi. Poeta przyjmuje dogmaty wiary bez surowości nakazów i zakazów, bez
lęku, głosząc że ma ona być pomocą i oparciem człowieka.

Bóg u księdza Twardowskiego to Bóg z ludzką twarzą, Boże, po stokroć święty, mocny i... uśmiechnięty

(Suplikacje), przyjaciel, rozumiejący i kochający człowieka, bliski mu, opiekun, nie sędzia.

Wiara - to radość życia i uśmiech, źródło szczęścia i umiejętność kochania świata z prostotą i szczerością, zwierzę

swój sekret, że ja, ksiądz, wierzę Panu Bogu jak dziecko (Wyjaśnienie), Wierzyć, to znaczy nawet się nie pytać, jak
długo mamy iść po ciemku (Jakby go nie było).

Ś

wiat - to wielkie dzieło Boga, które człowiek winien kochać i umieć się z nim cieszyć i z nim współistnieć. Jego

poezję cechuje afirmacja świata, zachwyt nad cudem ziemi.

Człowiek - to ukochane dziecko Boga, bywa ułomny i grzeszny, jest przywiązany do swego świata i jest to naturalne.

42

C

ECHY DRAMATU

Dramat: jeden z trzech zasadniczych rodzajów twórczości literackiej. Na pierwszym planie znajduje się świat

przedstawiony, wydarzenia: akcja, świat wewnętrzny bohaterów. Bohater wypowiada się bezpośrednio (bez narratora) w
dialogach i monologach. Oprócz tego w budowie dramatów wyróżniamy didascalia. Dramat zbudowany jest z aktów,
scen i odsłon. Język w utworze kieruje uwagę na świat przedstawiony i przeżycia bohaterów (dominuje funkcja
poznawcza).

Dramat jako gatunek dzielimy na komedię, tragedię i różne typy dramatu nowożytnego.


1. Powstanie dramatu:
W antyku, związane z kultem Dionizosa (na początku z chóru wyodrębnił się przewodnik, potem zostają

wprowadzeni aktorzy: najpierw jeden (wprowadza go Tespis), potem drugi (Ajschylos) i trzeci (Sofokles). W tle zawsze
komentarz chóru.

Dramat wystawiany był w teatrze o charakterystycznej budowie: skene, proskenion, orchestra, parados, theatron.

Teatr w życiu starożytnych Greków miał duże znaczenie:

1. związek z mitem i tradycyjną religią,

2. sztuki były pisane na podstawie mitów,

3. funkcja wychowawcza,

4. katharsis - oczyszczenie, rozładowanie wzruszeń, wyzwolenie uczuć odbiorcy pod wpływem wstrząsu

emocjonalnego

Dramat antyczny: z przykładem tragedii Antygona Sofoklesa
- budowa: prolog - wstęp, parados - pierwsze wejście chóru, epeisodion I (bohater), stasimon I (chór), epeisodion II,

stasimon II, epeisodion III, stasimon III, epeisodion IV, stasimon IV (= rozwinięcie), epeisodion V, stasimon V
(perypetie - niespodziwane zdarzenia zmieniające kierunek akcji), exodos - katastrofa,

- rola chóru: doradza, komentuje wydarzenia, pełni funkcję narratora, ocenia postacie, nie wpływa na przebieg akcji,
- fabuła - utwór wykorzystuje wydarzenia mitologiczne,
- bohaterowie z rodu królów: Antygona, Kreon, Ismena,
- ton podniosły, uroczysty,
- zasada estety: sceny tragedii nie mogą sąsiadować ze scenami komedii (epizodycznymi) - tragedia miała wzruszać -

ton patetyczny. W tragedii brak scen zbiorowych (trzech aktorów),

- zasada trzech jedności w tragedii

akcji - fabuła obejmowała jeden wątek, akcja to ciąg wydarzeń przyczynowo -

skutkowych, układających się w kolejne fazy, co przybliża roziązanie konfliktu

miejsca - akcja dzieje się przed pałacem królewskim w Tebach ( w tragediach antycznych bywały

wyjątki),

czasu - czas fabuły to czas jej przedstawienia,

- tragiczny konflikt w "Antygonie": Bohaterowie są w sytuacji wyboru i wybierają między dwoma równorzędnymi

wartościami. Obie strony mają rację, ale zwyciężyć może tylko jedna.

Najwięksi tragicy greccy:
Ajschylos: Błagalnice, Persowie, Ofiarnice,
Sofokles: Antygona, Król Edyp, Ajas,
Eurypides: Medea, Hipolit, Elektra"




RODOWÓD KOMEDII


Starożytność - komedia związana z małymi Dionizjami, uważano za gatunek gorszy, dopuszczalna swoboda

kompozycji, zachowana tylko jedność akcji.

styl: potoczny, rubaszny,
gatunek swobodny
Komediopisarze: Arystoteles - Grek,

43

Plaut, Terencjusz - starożytność

Twórcy rzymscy przerabiali komedie greckie. W średniowieczu nie rozwija się komedia, tylko krótkie wstawki:

intermedia, interludia <- śmieszne. W średniowieczu komedia na równi z tragedią.

Commedia dell'arte - rozwija się we Włoszech w baroku, przeznaczona dla ludu, wywodzi się z tradycji mitów

grecko-rzymskich.

Fabuły schematyczne, tematy powtarzające się, teatry zespołowe - trupy. Aktor przez całe życie grał tę samą rolę,

dochodził do perfekcji. Stałe postacie: Pantalone, Doktor, Kapitan, Arlekin, Colombina.

DRAMAT KLASYCZNY:


a) Odprawa posłów greckich - Jana Kochanowskiego
·

bohaterowie: Aleksander, Artenon (kontrast, zestawieni na zasadzie opozycji),

·

budowa klasyczna: prologi, epeisodion, stasimon (chór) I - V, epilog,

·

PODOBIEŃSTWA: kompozycja wierna wzorowi antycznemu. Zachowanie trzech jedności oraz jedności

estety. Rola chóru tak jak w dramacie antycznym, jednak związek z akcją jest różny. Ilość aktorów na scenie max. 3.
Tematyka z mitu greckiego. Bohaterowie z rodów królewskich.

·

RÓŻNICE: katastrofa zastępcza w proroctwie Kasandry. Nawiązanie do realiów poskich (aluzja do ustroju

politycznego i społecznego Polski). W tytule nie ma imienia postaci. Konflikt tragiczny skupiony wokół zbiorowości.
Mniejsza rola fatum.

b) Cechy dramatu szekspirowskiego: Makbet
·

zerwanie z zasadą trzech jedności, kompozycja wielowątkowa, postacią łączącą jest Makbet i jego losy,

·

brak jedności estety,

·

na scenie może występować większa liczba osób. Obecność świata fantastycznego. Zmienność nastrojów, sceny

zbiorowe. Brak chóru. Rola przyrody, elementy dźwiękowe i kolorystyczne: burza, krew. Historyzm w dramacie,
wykorzystanie kronik Anglii, Szkocji i Irlandii.

Teatr szekspirowski:
- był dramatem publicznym,
- trójkondygnacyjny,
- widzowie zasiadali na galeriach,
- na środku domek z chorągwią,
- aktorzy grali na wysuniętej scenie, scenie wyższej,
- teatr bez dekoracji - tylko napisy, bogate stroje. Teatr miał poruszać słowem


c) Hamlet Szekspira
- odrzucenie zasady trzech jedności
·

jedność czasu: akcja rozciągnięta w czasie,

·

jedność akcji: wątki równoległe: zdobycie władzy, miłość, epizody,

·

jedność miejsca: nie zachowana, np. statek,

- występowanie scen zbiorowych i monologów (w nich najpełniej poznajemy Hamleta),
- zerwanie z jednością estetyki,
- przemieszanie scen tragicznych i komicznych,
- obecność postaci nadprzyrodzonej, której obecność ma wpływ na akcję,
- podział na akty i sceny,
- najważniejszym problemem w dramacie jest osobowość bohatera, jego rozterek i problemów sprawiedliwości,

winy i kary,

- wprowadzenie teatru w teatrze: wystawienie dramatu w "Hamlecie" - scena przełomowa, ujawnia się wina

Klaudiusza, chęć wysłania Hamleta do Anglii.

Utwór szczególnie popularny w romantyźmie. Postać Hamleta jest prekursorem bohatera romantycznego

(nieszczęśliwa postać, która szuka celu i sensu życia. Jest młodym królewiczem duńskim - syn zmarłego króla, ma
ojczyma - niechęć do niego z powodu zamordowania jego ojca). Treścią "Hamleta" jest zemsta, która powoli dojrzewa,
kara zostaje wymierzona, Hamlet sam ginie.

Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza

44

- komedia polityczna - miała pomóc uchwałom sejmowym,
- krytyka stronnictw politycznych, metod rządzenia, aparatu władzy,
- akcja (intryga) jest tylko pretekstem do przeforsowania określonych poglądów politycznych (tu: stronnictwa

politycznego),

- uważany za komedię klasyczną: wprowadzenie, perypetie, punkt kuluminacyjny, rozwiązanie,
- zachowanie klasycznej struktury akcji. Wydarzenia są zwyczajne, ludzie przeciętni. Język prosty, elementy mowy

potocznej. Bohaterowie są schematyczni, występuje często motyw: dwóch mężczyzn walczy o jedną kobietę (wygrywa
dobry). Cel komedii - MORALIZATORSTWO - dydaktyczny charakter utworu,

- postacie: obóz patriotyczny: Walery, Podkomorzy, Podkomorzyna (postacie białe),

szlachta konserwatywna: Starosta, Gadulski,

szlachta sfrancuziała: Szarmancki, Starościna,

Postacie dobrane na zasadzie kontrastu:
Podkomorzy - Starosta
Walery - Szarmancki
Podkomorzyna - Starościna
Ś

więtoszek Moliera - Barok

Komedia ma nie tylko smieszyć, ale także wskazywać jak postępować lub nie postępować. Komedie charakteru -

ukazujące charakter postaci - komedie Moliera.

DRAMAT ROMANTYCZNY


a) Dziady część III Adam Mickiewicz
cz. II, III, IV - cz. skończone
cz. I - cz. nieskończona CELOWA FRAGMENTARYCZNOŚĆ
cz. II - dramat ludowy, w którym na pierwszym planie są: ludowość, dydaktyzm, problematyka moralna, związek z

dramatem antycznym, na co wskazuje obecność chóru, zachowanie jednośći czasu i miejsca, brak jedności akcji

cz. IV - dramat psychologiczny ukazujący skomplikowaność człowieka, jego przeżycia wewnętrzne
cz. III - dramat narodowy - bphater = naród, Konrad reprezentuje zbiorowość; sceny są luźno powiązane,

przemieszanie scen realistycznych z fantastycznymi:

·

realistyczne (sceny zbiorowe): bal, scena więzienna, salon warszawski,

·

fantastyczne (monologi bohaterów): widzenie ks. Piotra, widzenie Ewy, Wielka Improwizacja.

Wykorzystano elementy średniowiecznego misterium (dramat religijny ukazujący walkę między Bogiem a

Szatanem).

Synkretyzm rodzajowy i gatunkowy:
·

monologi - sceny liryczne

·

opowieść: o Ciechowskim , Sobolewskiego - sceny epickie

Trzy miary czasu:
·

czas historyczny: Gustaw na ścianie celi napisał 1823 r., data procesu Filomatów i Filaretów, represje carskie

·

czas religijny: 1.XI - śmierć Gustawa, narodziny Konrada, 24.XII - spotkanie w celi, improwizacja Konrada,

Wielkanoc - widzenie ks. Piotra, zmartwychwstanie

·

czas agrarny: (mitu agrarnego związanego z prawami natury, cyklem biologicznym: narodziny, wzrost, śmierć;

mit wieczny) - związane z symbolem "ziarna"

W III cz. "Dziadów" został przedstawiony obraz martyrologii społeczeństwa polskiego; tekst antyrosyjski oparty na

autentycznych wydarzeniach.

Podział narodu:
·

towarzystwo przy drzwiach: interesuje się prześladowaniem Polaków, chce o nich wiedzieć jak najwięcej,

mówi po polsku,

·

towarzystwo stolikowe: mówi po francusku, rozmawiali tylko o balach, zabawach, są karierowiczami, zabiegają

o stanowiska np. Doktor, służalczość wobec cara.

W dramacie występują wielkie monologi przedstawiające sposób widzenia świata. Forma wilkiej improwizacji jest

to dialog między Bogiem a człowiekiem (Konradem - utożsamia się z ludem, chęć poświęcenia się), w którym milczenie
Boga prowokuje człowieka do bluźnierstwa. W tekście występuje głos (lewy i prawy - walka dobra ze złem -
PSYCHOMACHIA).

Ks. Piotr za swoją pokorę otrzymał łaskę widzenia losów Polski, widzenia wskrzesiciela narodu: "a jego imię będzie

czterdzieści i cztery"

45

Kordian J. Słowackiego
- zerwanie z zasadą trzech jedności
·

jedność miejsca: akcja dzieje się w różnych miejscach,

·

jedność czasu: wiele lat,

·

jedność akcji: luźna kompozycja, nie ma akcji przyczynowo-skutkowej

- kompozycja otwarta: nie znamy dalszych losów Kordiana, "Kordian" miał być pierwszą częścią trylogii, jednak

więcej się nie ukazało,

- bohater romantyczny: tajemniczy (imiona), samotny, zbuntowany,
- przemieszanie scen fantastycznych (skok na chmurę, strach i imaginacja) i realistycznych,
- związek "Kordiana" z moralitetem średniowiecznym: ukazanie bohatera, który poszukiwał wzoru życiowego,
- synkretyzm rodzajowy: liryka, epika (bajka), dramat (monologi) i gatunkowy: wprowadzenie różnych gatunków

literackich.

Słowacki krytykuje ideę męczeństwa, poświęcenia się, jest to idea zgubna. Kordian jest bohaterem słabym.
PROLOG:
I osoba: poglądy Mickiewicza: jednostka będzie walczyć o niepodległość
II osoba: nie wiadomo czyje poglądy
III osoba: poglądy Słowackiego - wezwanie, aby Polska rozbudziła się, zaczęła walczyć
Jest to polemika między Słowackim a Mickiewiczem. Mickiewicz popierał mesjanizm, a Słowacki nie.
"Kordian" powstał po powstaniu listopadowym. Ukazane są wydarzenia z przed powstania, przygotowanie do

zamachu na cara. Zawiera przyczyny klęski późniejszego powstania:

·

nieodpowiedni dowódcy,

·

spiskowcy, którzy podjęli się działania, nie są zorganizowani, ulegają wpływom,

·

szlachta chce walczyć sama bez ludu, lud nie jest przygotowany do walki, nie jest zainteresowany polityką.

Nie boska komedia Zygmunta Krasińskiego
- dramat o rodzinie, społeczeństwie, dramat racji cząstkowych,
- zerwanie z zasadą trzech jedności:
·

akcji: wiele wątków, brak akcji przyczynowo-skutkowej, luźna kompozycja, poszczególne sceny nie łączą się

ze sobą, postacią je łączącą jest mąż,

·

miejsca: różne miejsca, np. dom, cmentarz,

·

czasu: wiele lat,

- kompozycja otwarta - nie znamy dalszych losów rewolucjonistów,
- występowanie scen zbiorowych i monologów,
- przemieszanie scen realistycznych i fantastycznych: obecność postaci nadprzyrodzonej, która zmienia bieg

wydarzeń,

- brak głównego bohatera, postacią łączącą jest mąż,
- wpływ moralitetu średniowiecznego: walka złych i dobrych duchów o duszę bohatera,
- synkretyzm rodzajowy:
·

liryka: monolog, rymy, wypowiedzi Orcia,

·

cechy liryczno - epickie: wstępy pisane prozą,

·

epika: opisy: punkt kulminacyjny - polemika, narrator wygłasza wstępy,

·

dramat: konstrukcja akcji: dialogi.

DRAMAT MODERNISTYCZNY


Wesele Wyspiańskiego
- zachowana zasada trzech jedności (choć z wyjątkami)
·

miejsca: I i II akt - wesele w dworku Włodzimierza Tetmajera, akt III wychodzi poza izbę,

- występowanie scen komediowych i tragicznych,
- podział na akty: I - realistyczny, II - symboliczno-romantyczny, III - symboliczny; oraz sceny
- didaskalia w III akcie są dłuższe, opisują bezruch lub powolny ruch, didaskalia pisane prozą poetycką równoważne

tekstowi dramatu,

- bohaterowie: chłopi mówią gwarą np. "Pon się boją we wsi ruchu,

Pon nos obśmiwają w duchu",

46

- sceny zbiorowe np. w III akcie: zebranie ludu pod kościołem,
- bohaterowie to lud - chłopi i inteligencja z miasta przybyli na wesele,
- symbol tańca: dwie ostatnie sceny: taniec chocholi: "w tańcu automatycznym, półsennym trwa ta Polska o

powstaniu marząca, igraszka w ręku martwej figury słomianej" - obojętność, zastój, bierność, niemożliwość działania,
marazm,

- obecność świata realistycznego i fantastycznego: np. postać Marysi, Stańczyka, Rycerza, Hetmana, ... ,
- w "Weselu" mamy obraz dwóch grup społecznych. Inteligencja jest krytycznie przedstawiona i nastawiona, nie jest

w stanie poprowadzić chłopów do walki. Chłopi chcą iść do walki, ale potrzebują przywódcy. Niemożliwość
porozumienia między wsią a miastem: "każdy sobie rzepkę skrobie".

Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej
- dramat naturalistyczny,
- świat utworu jest dokładnie przedstawiony, w tym okresie rozwija się scena pudełkowa,
- osoby mówią różnym językiem: następuje idealizacja języka,
- dulszczyzna (obłuda, zakłamanie, kołtuństwo) jest obecnie zauważalna w życiu rodzinnym


W małym dworku WITKACEGO
- parodia dramatu realistycznego Rittnera,
- wszystko co u Rittnera było prawdziwe, tu okazuje się być przepełnione kpiną, fantastyką, groteską, świat

przedstawiony ulega zdeformowaniu, zaś zachowania bohaterów są niezrozumiałe, niedorzeczne. Wartości moralne,
estetyczne gdzieś zniknęły, pozostanie jedynie chaos i zbliżająca się nieuchronna katastrofa.

Szewcy WITKACEGO
- dramat ukazujący rewolucję, która pożera własne dzieci,
Ś

wiat zmierza do nieuchronnej katastrofy. Degradacja uczuć, bohaterów - okaleczona psychika. Bohaterowie

zaczynają mówić dziwnym językiem, pomieszanie patosu z wulgarnością. Brak miejsca na miłość. Akcja toczy się
wokół kolejnych przewrotów, rewolt.

DRAMAT WSPÓŁCZESNY:


Tango - Mrożka
- konstrukcja dramatu: elementy tradycyjnego dramatu,
- podział na akty,
- didaskalia (bardzo bogate): dokładnie przedstawiające przestrzeń sceniczną, wygląd postaci,
- ekspozycja, zawiązanie akcji (bunt Artura), punkt kulminacyjny (przygotowanie do ślubu) i rozwiązanie

zakończone katastrofą, śmiercią,

- bohaterowie są przedstawicielami grup społecznych, chociaż mają pewne cechy osobowości, np. Stomil i Eleonora:

podstarzali przedstawiciele awangardy,

- dramat czterech ścian (jesteśmy jakby w domu rodziny). Dwa pierwsze akty są podobne do dramatu czterech ścian,

trzeci akt - elementy dramatu, absurdu, okrucieństwa. W klasyczną formę dramatu włączone są elementy nowatorskie,

- obecność komizmu: słowny oraz sytuacyjny: babcia na katafalk, Eleonora słuchająca Bacha i biegająca nago po

lesie,

Kartoteka Różewicza - antydramat,
- bohater jest antybohaterem,
- nie można określić czy jest jedność miejsca, gdyż nie ma tradycyjnego miejsca: pokój bohatera staje się ulicą,

kawiarnią, salą egzaminacyjną, miejscem akcji jest udręczona podświadomość bohatera,

- czas: odejście od dawnej kategorii czasu scenicznego, pojęcie bezczasu, przemieszanie teraźniejszości i

przeszłości,

- akcja: brak akcji przyczynowo - skutkowej, akcja nie rozwija się, zaprzeczenie akcji,

47

- chór starców: chór pełnił rolę narratora, komentatora, wygłaszał prawdy, mądrości; tu: starcy są zaprzeczeniem, nie

wnoszą nic wartościowego, nie wygłaszają prawd moralnych. Chór usiłuje wpłynąć na bohatera, ingeruje w jego
poczynania: "No róbże coś",

- nie ma podziału na akty i sceny,
- odrzucenie zasady naturalnego prawdopodobieństwa (tylko dążenie do realizmu), prawdziwość pewnych rzeczy,

ale obecność scen nieprawdopodobnych (np. zamordowanie chóru, absurd niektórych przedmiotów),

- absurd językowy,


Taki sposób budowy utworu służy sfunkcjonowaniu kompozycji dramatycznej, podkreśleniu rozpadu bohatera, stanu

destrukcji. Dostrzegalny jest chaos w kompozycji i języku.

48

P

OETYKA LINGWISTÓW

-

RÓŻNICA

B

IAŁOSZEWSKI I NOWA FALA

Nowe debiuty po wydarzeniach październikowych w 1956r, po odwilży, socrealiźmie - pojawia się m. in. fala nowej

poezji:

poezji lingwistycznej: Miron Białoszewski, Tadeusz Karpowicz, Edward Balcerzan, Zbigniew Bieńkowski
pozostali: poezja turpistyczna - Stanisław Grochowiak

poezja neoklasyczna, bądź klasycyzm - J.A. Rymkiewicz, Z Herbert

(UWAGA: poezji nie da się zamknąć w tabelki, np. turpizm początkowo występował i u Różewicza i

Białoszewskiego, więc granica przyporządkowania jest płynna)

Co to jest poezja lingwistyczna?
- język - po łac. "lingua" Język stał się materią poddaną kreacji, tworzywem poetyckim. Lingwiści "biorą" język i z

szablonów wypowiedzi, badaczy słów, form mowy - konstruują poezję. Poezja ma wykorzystywać możliwości języka,
brzmienię, grę słów, dowcipu językowego, ale nie przypadkowe, lecz tak, by wydobyć sens, prawdę o znaczeniach
rzeczywistości. Jest to więc inna, nowa poezja - wydobywa obiektywność języka. Poeta rozbija formy językowe, tworzy
neologizmy, wykorzystuje analogie brzmień, demaskuje, używa kalamburów

Nowa Fala poetów - Barańczak, Krynicki, Korunhauser odwołuje się do możliwości i konwencji języka, zyskali

miano neolingwistów

Białoszewski - w jego poezji są rzeczy stałe: piec, podłoga, sufit. To taka Wycieczka do Wesołego miasteczka, na

przedmieścia, do baru mlecznego, ale takiego z lat socjalistycznych, z kolejką, kłótnią o makaron. Zyskał on nazwę -
"poeta rupieci" - bo bohaterem jego poezji stały się rzeczy, które znamy z codzienności, nawet śmieciuchy i starocia.

* Szare eminencje zachwytu - składa hołd światu drobiazgów, łyżce durszlakowej, piecowi, Artur Sandauer

nazwał go "poetą świętej powszechności" - codzienność stała się obszarem penetracji i poszukiwań. Białoszewski
wprowadził też do poezji przestrzenie uznawane za niskie, byle jakie, tandetne, kiczowate

* Karuzela z Madonnami - atmosfera jarmarczno odpustowa. Jest to "desakralizacja sacrum" - peryferie kultury

zostały wprowadzone do literatury

* Mironczarnia - zwrócić uwagę na maestrię słów "niepotraf" i "cozrobień" - nie są to byle jakie sklejanki

słowne. Zawierają i rozpacz tworzenia i swoisty humor i systans wobec siebie i pobłażliwą ironię

* Podłogo pobłogosław - kuluarowy wiersz. Odrzucenie starych, zużytych i nudnych modeli i lakierowanych

manier na rzecz nowego - gry języka, dotarcia do dna mowy - i ta mowa ma być teatrem poszukiwań. Życie powszednie
zostało tu uwznioślone i uświęcone pod skromną postacią buraka, podłogi, kartofla. Rozegrało się misterium
powszedniości stała się też sferą, w której należy prowadzić poszukiwania.

Metaliteracki, metaliteratura - czyli tekst literacki, który jest wypowiedzią o literaturze, może też być o sobie

samym (autotematyczny), może być realizacją programu, dotyczącego literatury. Powyższy utwór można nazwać
metaliteracką odpowiedzią, bo staremu przeciwstawia nowy model, wskazuje nowe obszary poszukiwań.

- deformacja języka miała swoich przedwojennych wykonawców - awangardę i futurystów - (Przyboś, Peiper,

Czyżewski, Młodożeniec)

49

50

K

ONCEPCJA POETY I POEZJI W POSZCZEGÓLNYCH EPOKACH

ANTYK


Horacy - Exegi Monumentum - oznacza stawiam sobie pomnik.

- podejmuje temat nieśmiertelności poety i poezji,

- twórczość, poezja daje poecie sławę i nieśmiertelność,

- non omnis moriar (nie wszystek umrę) - zostanie po mnie sława i poezja. Według Horacego poeta ma dwoistą

naturę poety: śmiertelną i nieśmiertelną np: w odzie, Niezwykłe i potężne uniosą nas Skrzydła, - mówi poeta ze dwojej
złożony natury - słowa te wykorzystuje wielokrotnie J. Kochanowski

RENESANS


np: Pieśń XXIV Kochanowskiego: Polecę precz, poeta ze dwojej złożony natury - głosi wizję poety ptaka, istoty o

dwoistej naturze, którego nikt nie rozumie,

ROMANTYZM


- Poeta wyniesiony ponad tłumy zwykłych ludzi na szczytach gór w pojedynku z Bogiem, mający misję do

spełnienia

A. Mickiewicz
Konrad Wallenrod - Pieśń Halbana, Konrad samotny, którego nikt nie rozumie, występuje przeciwko Bogu (typowy

mit poety romantycznego):

- poezja jest skarbcem pamiątek narodowych,
- poezja ma siłę zagrzewania do walki - poezja tyrtejska:
·

poezja narodowa spełnia rolę mistrza, który uczy miłości ojczyzny, budzi i utrwala w ludziach uczucie

patriotyzmu

·

na wzór poezji tyrtejskiej rozpala w narodzie nienawiść do wroga i pragnienie walki o ojczyznę, mobilizuje

ludzi do działania na rzecz kraju, nawet do poświęcenia siebie

·

pieśń zawiera wzorce postępowania i zachowań, które mogą przejąć młodsze pokolenia

·

poezja zawiera prawdę o dziejach narodu, przechowuje je i utrwala jego historię, przekazuje ją młodszym

pokoleniom: Pieśń Wajdeloty

Stoi na straży narodowego pamiątek kościoła (...)
O wieści gminna, Ty arko przymierza,
Między dawnymi i młodszymi laty.
W tobie lud składa broń swego rycerza
Swych myśli przędzę i swych uczuć kwiaty
III cz. Dziadów - Wielka Improwizacja
Poezja - moc twórcza prawdziwego mistrza sprawia, że nikt go nie rozumie, jest on samotny lecz za to obdarzony

wielką siłą - tworzy (jak Bóg) i jest nieśmiertelny (też jak Bóg)

Poeta może swoją pieśnią poruszyć serca i umysły społeczeństw, wezwać do buntu - nawet przeciw Bogu.


J. Słowacki
Prolog Kordian
- trzy Osoby prezentują odrębne stanowiska w sprawie poezji, wizja mesjanizmu i poety Mesjasza, Osoba I

wyobraża pogląd Mickiewicza - poezja mesjanizmu - poświęcenie wybitnej jednostki, jaką jest poeta, która to koncepcja
przynosi w konsekwencji uspienie biernego narodu.

Osoba II - głosi poezję tyrtejską - sprzeczna wobec I teorii walczy, domaga się aktywnosci i czynu. Lecz i ta nie jest

zwycięska. Osoba III - wyraża pogląd Słowackiego. jest to mit poezji jako "narodowej urny pamięci" która przechowa
wartości narodu by wydobyć je i wykorzystać w odpowiedniej chwili

51

Grób Agamemnona - poezja jako lutnie Homera - czarowna struna, której uzywać można do utrwalenia i

rozsławienia czynów zwycięskich i chwalebnych. Koń poezji PEGAZ unosi poetę w poszukiwaniu wzorów. Poeta
wrysowuje marzenie o Polsce idealnej, jednolitej, nagiej w swej doskonałości, ojczyzny, kórej naród się wskrzesił,
opłacił śmiercią oczyszczenie grzechu. Jest to portret Polski idealnej, potzreba poezji tyrtejskiej, która sięgnie do wnętrz
i pobudzi do czynu, rozgniewa, nawet uleczy.

Testament mój - poezja jest siłą, która trwa, jest wieczną i ma moc przekształcenia ludzi małych, szarych, zwykłych

w aniołów czyli w bohaterów. Koncepcję poezji łączącą horacjańskie Non omnis moriar z ideą koncepcji tyrtejskiej.

Lecz zaklinam - niech żywi nie tracą nadziei
I przed narodem niosą oświaty kaganiec
A kiedy trzeba, na śmierć idą po kolei,
Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec.
Wezwanie do bohaterstwa, do poświęcenia, wierzy Słowacki, że poezja będzie oddziaływać na przyszłe pokolenia.


Beniowski - Pieśń V - wyznaczająca rolę poezji, poety, sługi , przewodnika ludu chodzi mi o to, aby język giętki

powiedział wszystko, co pomyśli głowa. Poezja musi wydobyć prawdę, uwypuklić, a nie uwięzić, poezja ma być prosta i
zrozumiała, łączyć pokolenia, poeta czuje się spadkobiercą J. Kochanowskiego. "Język giętki" - to umiejętność
ż

onglowania różnymi stylami i konwencjami, podporządkowywanie słowa, treści, to radość która wynika z tworzenia.

Poezja musi dawać, być pożyteczna, poeta musi stać na czele ludu, prowadzić i nauczać. Poeta śpiewa "sam sobie" na
siebie bierze "ciężar walki", ucho ludzi jest mu zupełnie zbędne.

Nie-boska komedia Krasiński
Poezja może być przekleństwem lub błogosławieństwem. Poeta musi spełniać wielkie obowiązki - oto musi

odznaczać się czystością moralną w życiu prywatnym, być istotą szlachetną, niewinną. Romantyczne ujęcie poezji
wszechwładnej, siły nadprzyrodzonej stwarzającej lub niszczącej (Henryk - poeta fałszywy, Maria i Orcio - poeci
prawdziwi, błogosławieni). Poezja jest wielkim dobrem, wynosi ponad tłumy, poeta jest sposobem na poznanie prawdy,
ż

ycie poety i jego czyny nie mogą być w sprzeczności z tymi ideałami. Trudno o ideał człowieka godny nazwy poety.

C.K. Norwid Promethidion - tu poeta zawarł swoje poglądy na temat artysty i sztuki. Głosi, że artysta jest

rzemieślnikiem, musi szukać prawdy, pracowicie walczyć ze złem. Poezja jest praktycznością, polem walki o prawdę,
spełnia więc cele użytkowe. Nie miecz, nie tarcza bronią języka lecz arcydzieła.

POZYTYWIZM


Nowa odmienna od romantycznej wizja poety i poezji. Poeta i pisarz pracować będą w służbie ludu, dla idei

pomocy uciśnionym, by nieść oświatę i walczyć o pracę u podstaw. Widać to w poezji Adama Asnyka Do młodych - w
wierszu tym nakazuje młodemu pokoleniu nieść wiedzy pochodnię.

* Użyteczność, utylitaryzm opiera się na zasadzie moralnej, która wymaga, ażeby wszystkie czynności nasze

zmierzały do jednego celu: do rozwoju i udoskonalania, a w rezultacie do uszczęśliwienia najprzód całego
społeczeństwa, a następnie całej ludzkości. A jakże dopomóc może temu sztuka jeżeli zerwie z życiem, nauką,
przemysłem, teoriami społecznymi, jeżeli zamknie się szczelnie w obrębie fantazji - Utylitaryzm w literaturze - gazeta
Niwa

* Artysta powinien przed wykonaniem swego dzieła powziąć cel jakiś społeczny, utwór jego powinien mieć

tendencję, bez tendencji nie ma dobrego dzieła sztuki, są tylko mniej lub więcej pięknie wyrobione fatałaszki. -
Utylitaryzm w literaturze Piotr Chmielowski

52

MŁODA POLSKA


Przypomina mit poety - ptaka, samotnego, wyizolowanego, ustaliła swoje oczekiwania wobec sztuki, kwintesencją

tych zapatrywań stało się hasło "sztuka dla sztuki"

Sztuka nie ma żadnego celu, jest celem sama w sobie, jest absolutyzmem, bo jest odbiciem absolutu duszy, sztuka

stoi przed życiem, sztuka tendencyjna, sztuka pouczająca, sztuka rozrywka, sztuka patriotyzm, sztuka mająca jakiś cel
moralny lub społeczny przestaje być sztuką, a staje się biblią pauperum. Artysta uważa, że sztuka dla ludu, to wstrętne i
płaskie bandażowanie sztuki - Konfiter Stanisław Przybyszewski

K. Przerwa - Tetmajer - Choć życie nic nie warte eviva l'arte
Nie wierzę w nic - silny motyw exegi monumentum, przekonanie o nieśmiertelności poety, którą dają mu jego słowa.

Twórczość daje artyście wyższość nad narodem nędznych "filistrów" czy ich "królami bez ziemi".

Jedyną rzeczą wartą cokolwiek na ziemi jest sztuka.. Tetmajer propaguje waloryzację sztuki, uważając ją w ślad za

filozofią Schopenhauera za jedyną z możliwości ucieczki od tego świata.

Wyspiański - Wyzwolenie" - Konrad krzyczy: Poezjo precz!, Jesteś tyranem, Konrad czyni poezję odpowiedzialną

za świadomość narodu.

W Weselu - poezja była siłą, która powołała do istnienia szereg widm, a poeta słaby z manią rycerskiej wielkości nie

sprostał zadaniu i wymaganiom chwili.

DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE


Nowa epoka - nowe spojrzenie na poezję i rolę poety.
Zrzucam z ramion płaszcz Konrada - A. Słonimski. Ponieważ starsze pokolenie wybudowało piedestały, to młode

będzie bawić się w zwalanie sztuki z piedestału.

Do krytyków, Prośba o piosenkę, Poezje - Tuwim - Poeta ma wcisnąć się w tłum i z tej perspektywy ma tworzyć, bo

takie jest miejsce poety.

Manifest szalony - K. Wierzyński - W utworze tym młodzieńczy, pełen energii poeta przeciwstawia się pojmowaniu

sztuki jako sfery świętej.

Precz z poezjami! Z duszą tromtadrata!
Niech żyją bzdurstwa, bujdy, banialuki!
Dosyć rozsądku! Wiwat trans wariata!
Ż

ycie jest wszystkim! Nie ma żadnej sztuki!

Julian Przyboś - ten poeta był zdania, że poezja jest rzemiosłem, a poeta pracownikiem w materiale słowa,

rzemieślnikiem, który musi pracować nad dążeniem do maksymalnej skrótowości intelektualizmu. Po wojnie Przyboś
występuje przeciw poezji turpistycznej i pomysłów, by brzydotę uczynić tematem poezji w słynnym wierszu Oda do
turpistów.

Broniewski Poezje - utwór ten to głos w dyskusji o kształt poezji. Poezja wg. Broniewskiego ma być poezją

rewolucyjną i poezją tyrtejską, czyli walczącą, przynajmniej do czasu kiedy na świecie będzie grasować zło i ciemność.

53

Odrzuca typ poezji sentymentalnej, słodkiej, każe jej przypiąć skrzydła do ramion, być werblem do marszu, bić pięścią -
bo jest przecież orężem walczących.

WOJNA I CZASY POWOJENNE


K. K. Baczyński i T. Gajcy - poeci straceńcy, uczestnicy powstania warszawkiego, ofiary hitleryzmu. Wskrzesili

mit poezji tyrtejskiej, typ romantycznego poety - żołnierza, poświęcającego swoje życie. Warto podkreślić, że poezja
była dla nich też ucieczką od koszmaru świata, stosowali Kolumbowie 20 zabieg odrealnienia rzeczywistości, gdyż nie
mogli do końca pojąć i zaakceptować okropieństw wojny np. Pokolenie - K.K.Baczyński, Do potomnego,
Wczorajszemu - T.Gajcy, Zdjecie ciężaru, Żart patetyczny - Tadeusz Różewicz.

T. Różewicz Bez - zwątpienie w rolę poezji, Bóg przestaje nam być potrzebny i sztuka także. We współczesnym

ś

wiecie poezja traci na wartości "Nasze sieci są puste, słowa są puste, nie mają zdolności nazywania"

Drze się miękko - tu: poeta i poezja także tracą swoją rolę, wiersz staje się papierową papką Zostało jeszcze trochę,

zostały resztki języka - całkowita niewiara w znaczenie poezji.

Poezja to walka o oddech, jest to protest przeciwko złu świata, braku porozumienia między ludźmi, okrucieństwa

współczesności. Poezja to wyznacznik wartości i istota moralności człowieka, poeci muszą wziąć na siebie
odpowiedzialność, bo tworzenie jest obowiązkiem, nie darem.

S. Grochowiak - Rozmowa o poezji, Ikar
Głos Grochowiaka, to głos poety - turpisty. Protestuje przeciwko określeniu dziedziny tematów, choroba są prawdą

o człowieku, poezja zaś "wynika z brodawek ogorka", czyli z rzeczy zwykłych, nie z natchnienia, romantycznego mitu
wzniosłości.

Cz. Miłosz - W Warszawie, Campo di Fiori, Który skrzywdziłeś...
Poeta rozważa problem roli poety we współczesnym świecie. Miłosz zauważa, że pragnął być poetą radosnym, lecz

historia i rzeczywistość nie pozwalają na to. Poeta musi upamiętnić dzieje swojej epoki, być jej obiektywnym
ś

wiadkiem, sumieniem, ocalić prawdę i sprawiedliwość, głosić przestrogę dla pokoleń, karę dla zbrodniarzy. Nie bądź

bezpieczny, poeta pamięta - cytat z wiersza Który skrzywdziłeś.

Ars poetica - Poezja często odzwierciedla złożoność natury człowieka, a poeta pisze pod natchnieniem. Miłosz

wręcz ironicznie przedstawia zadania poezji współczesnej, określa ją mianem bredzenia, dzieła z kliniki
psychiatrycznej. Taka poezja nie pomaga człowiekowi znosić bólu i nieszczęścia. Miłosz dostrzega także pożytek
płynący z poezji, bowiem uświadamia człowiekowi złożoność jego natury. W utworze "Wstęp do traktatu poetyckiego"
pokazuje nam wyższość poezji nad prozą, mówi: "Więcej waży jedna strofa niż ciężar wielu pracowitych stronic".

Z. Herbert Dlaczego klasycy? - Herbert odrzuca sztukę bez wartości, grzebanie się w duszy, cierpieniach jednego

człowieka, opiewanie jego uczuć nie jest tematem godnym poezji. Herbert nie chce "małej, rozbitej duszy z wielkim
ż

alem nad sobą". Chce on sięgać do wielkich tragedii, wielkich uczuć.

54

M

OTYW MATKI

P

OLKI

Dygresja początkowa wcale nie potrzebna. Jak wiadomo dzieci nie biorą się z powietrza, każdy z nas ma osobę,

która nas wydała na świat. Naturalnym odruchem każdej matki po porodzie (a nawet przed) staje się troska o dobre i
wygodne życie własnego dziecka. Czasem bywa tak, że sytuacja nie pozwala aby dać potomkowi wszystko to, co by się
chciało. Do takich przypadków należy z pewnością wybuch wojny i życie pod okupacją.

Pisarze liryczni w swojej twórczości upodobali sobie motyw matki Polki, do którego przypisywali los Polski (matka)

i jej obywateli (dzieci). Jednym z pierwszych twórców był Adam Mickiewicz, który w wierszu "Do matki Polki"
próbuje wykreować model wychowania młodego Polaka. Matka ma przygotować syna do boju, do zwycięstwa. Syn ma
walczyć ze świadomością, że zginie, bez chwały, bez zmartwychwstania. Rodzicielka już w dzieciństwie (jeżeli można
to nazwać dzieciństwem) przygotowuje potomka na niewolę i śmierć. Katowski obuch i ręce skute łańcuchem
przedstawiajace niewolnika mają stać się rzeczywistością

Zastanawiając się czy takie wychowanie ma sens trafiamy na wiersz Juliusza Słowackiego "Do matki". W utworze

tym spotykamy się już z wykształconym synem. Wychowanie matki odniosło skutek, jej potomek jest zahartowany i
przygotowany do boju na śmierć i życie.

W czasie drugiej wojny światowej Józef Czapski "Na nieludzkiej ziemi" wspomina wiersz romantyczny (m.in.

"Do matki Polki") co sygnalizuje powrót do schematu matki Polki ukazanego w romantyzmie.

I tak Tadeusz Borowski w "Kolędzie złej" wymaga od matki surowego traktowania syna, aby nie dawała mu

miłości i czułości. Następuje odwrócenie rzeczywistości. Znów twarde wychowanie ma przygotować do wojny, ma to go
zahartować i skierować na odpowiedni tor myślenia, żeby nie zasmakował, bo to mogłoby go zgubić.

W "Elegii o chłopcu polskim" Krzysztofa Kamila Baczyńskiego wojna oddzieliła chłopca od matki. Był to

przymus wojny. Edukacja wojenna musi teraz być wykorzystana, trzeba zapomnieć o wszystkim, aby przetrwać. Lecz
nie do końca udało się wykorzenić ludzkie uczucia. Znak krzyża przed śmiercią świadczy o tym, że nie da się zatrzeć
człowieczeństwa do końca.

Trzeba jednak się zastanowić czy większą tragedią jest śmierć dla umierajacego, czy dla tych których pozostawia on

w świecie żywych. W "Matce powieszonych" Tadeusza Różewicza matka po stracie syna nie ma już chęci do życia,
jest bliska szaleństwu. Sytuacja rodzicielki jest beznadziejna, gdyż nie może mieć już dziecka. Otoczenie jest dla niej
nieprzychylne. Obojętność środowiska sprawia, iż matka czuje się strasznie samotna. Mamy tu do czynienia z kobietą
ś

wiadomą swojej tragedii.

W romantyzmie Adam Mickiewicz w IV części "Dziadów" ukazuje cierpiącą matkę (pani Rolinsonowa), której syn

był więziony przez Rosjan. Matka stara się o widzenie z synem, chociaż czuje, że on już nie żyje.

W "Balladzie" Czesława Miłosza spotykamy się z matką, której dziecko zginęło podczas wojny. Kobieta ta jest

wcieleniem wszystkich matek, których dzieci poległy za ojczyznę, zaś przedstawiony grób kogoś z pokolenia
Kolumbów symbolizuje hekatombę całego pokolenia Kolumbów. Matka zastanawia się nad sensem śmierci jej syna.
Obraz jest smutny, gdyż miejsce, w którym przebywa niewiasta jest nijakie, a wszystko co jest wokół jest dynamiczne i
barwne. Czas dla tej kobiety zatrzymał się wraz ze śmiercią syna, świat biegnie swoim torem a matka wciąż ma w
pamięci obraz syna i ból po jego utracie. Matka zastanawia się dlaczego nikt nie pamięta, czego dokonał jej syn, a
niektórzy nawet wykorzystują jego śmierć do innych celów.

55

C

HARAKTERYSTYCZNE CECHY POETYKI BAROKU

(N

ABOROWSKI

, M

ORSZTYN

)

BAROK
Epoka będąca przejawem kryzysu ideałów humanistycznych (filozofii, harmonii, ładu - Sęp Szarzyński, Treny

Kochanowskiego).

Ś

wiadomość egzystencji w nietrwałym świecie, a zarazem jego nieskończoność.

Wewnętrzne rozdarcie jednostki.
Nietrwałość wartości religijnych - reformacja.
Poczucie zagrożenia, materializm bytu.
Dwa wzory kultury: ziemiański - wzorowanie na tradycji wsi spokojnej, kult ojczystych pamiątek i realiów, zbliżenie

z tradycjami ludowymi - stylizacje ludowe (Morsztryn) i dworskie - lansowana przez wielkie dwory kultura europejska
(Naborowski, Morsztytn).

Sarmatyzm przejawem pychy i egoizmu szlachty.
Trudna sytuacja wewnętrzna i zewnętrzna kraju.
Kontrreformacja i ograniczenia kulturowe z nią związane.




MORSZTYN
Jego twórczość inspirowana była marinizmem (Marini) - zastosowanie konceptualizmu
Stosowanie kontrastów (Do trupa)
Stosowanie tzw. summatio w zakończeniu zebranie myśli wcześniej wyrażonych.
Wybrał postawę zgadzającego się na piękny (lecz nietrwały) świat, cieszył się jego urokami i używał rozkoszy

ziemskich.

Jego styl (błahość tekstu przy zastosowaniu wielu środków artystycznych - przenośnie, porównania)

podporządkowany był życiu salonowemu, w atmosferze flirtów. Jednocześnie wykazywał się wysoką znajomością reguł
poetyckich i językowych.

Piękność utworów o tematyce miłosnej przy jednoczesnym podnoszeniu poziomu kunsztu artystycznego (Na kwiatki,

Niestatek)

Zastosowanie kontrastu i jednoczesnego porównania w sonecie Do trupa.




DANIELEK NABOROWSKI
Podejmował próby rozwiązania zagadki bytu ludzkiego. Starał się odnaleźć swoje miejsce na ziemi, poszukiwał

wartości nadających sens ludzkiego życiu.

Poezja o wysokim kunszcie artystycznym.
Duchowe wartości jako jedyne trwałe rzeczy na ziemi (dobra materialne o które tak usilnie zabiegają ludzie -

przeminą) - Marność.

Wiersze charakteryzują się tonem moralizatorskim (pouczającym).
Teoria przemijania świata jako cech charakterystycznych baroku.
Przewaga formy nad treścią, np. Na oczy królewny angielskiej - tu także hiperbola.
Bogactwo środków stylistycznych.
Miłość jako rzecz wieczna, nieprzemijająca (Do Anny) Miłość ku tobie, Anno, me kochanie, wszystkim czasem nie

ustanie.

Sens ludzkiego życia to cnota Cnota grunt wszystkiemu - Sama cnota i sława, która z cnoty płynie nade wszystko to

wiecznie trwa i wiecznie słynie.

56

W

ARTOŚCI FILMÓW

K

IEŚLOWSKIEGO

K. Kieślowski - jeden z najwybitniejszych polskich reżyserów filmowych, jego filmy stały się ważne dla kultury

europejskiej. Potrafił zafascynować nawet, nienawykłą do zagłębiania się w tajemnice świata, publiczność amerykańską.
Przemawiał językiem zrozumiałym dla ludzi z różnych zakątków świata, opowiadał o niepokoju i współczesnych
tęsknotach. Trafił w nastrój XXw. - zasiał w nas niepokój, przypomniał kilka podstawowych pytań, na które każdy musi
sobie odpowiedzieć - nie zrobił tego z pozycji moralizatora, ale kogoś równie zagubionego w labiryntach
współczesności.

Jego twórczość jest w pewnym stopniu związana z dzieciństwem - brakiem stabilizacji, brakiem (bliskich)

przyjaciół. Potrafił obserwować - bez trudu odkrywać kłamstwo (okiem, uchem, instynktem).

Robił filmy dokumentalne, później pełnometrażowe, w których mówił o ludzkich wyborach, roli przypadku w życiu

człowieka, o roli miłości. Ukazywał życie w systemach totalitarnych,______________, zatracenie indywidualności
przez socjalistyczną machinę i podwójną moralność (Personel, Spokój, Blizna, Amator).

W latach 80-tych zaczął odwracać się od spraw społecznych. Zajmowałem się polityką, dopóki wierzyłem, że

możemy mieć wpływ na los kraju, w którym żyjemy. Ale przeżyłem zbyt wiele przewrotów. Kiedy kolejny raz straciłem
nadzieję, więcej nie miałem ochoty się tym zajmować. Poza tym, historia zwolniła nas z obowiązku wyrażania
społecznego buntu. - Teraz można otwarcie już się buntować. Reżyser chciał zobaczyć, co się dzieje wewnątrz ludzi
pod naporem rzeczywistości, w co wierzą.

Dekalog - wokół 10 przykazań. Jest równie skomplikowany jak Dekalog biblijny. XXw. skomplikował życie

człowieka, zmienił obyczaje, normy moralne.

Krótki film o zabijaniu - dwie śmierci - jedna zadana brutalnie z zimną krwią (20-tolatek zabija taksówkarza) i druga

- równie brutalna, a jednak w majestacie prawa (powieszenie chłopca). Obie pokazane z niesamowitą pedanterią i
wszystkimi szczegółami. Najciekawsza jest kondensacja zła, które wisi w powietrzu (już nawet dzieci wieszają kota na
drzewie).

Krótki film o miłości - zafascynowanie prostego człowieka wyrafinowaną, piękną kobietą. Siła jego uczucia, a

jednocześnie natręctwo.

Podwójne życie Weroniki - u nas przyjęty bardzo chłodno, na zachodzie z zachwytem. Można powiedzieć, że

Kieślowski wyczuł to, za czym tęsknią Europejczycy żyjący w dobrobycie. Potrzebują wiarę w to coś, co jest poza
rozumem i światem racjonalnym, co daje otuchę i chroni przed samotnością. Rozumieją oni poszukiwania tego, co jest
po drugiej stronie życia.

Trylogia Trzy kolory - motyw przewodni to trzy ideały rewolucji francuskiej: o wolności (Niebieski), o równości

(Biały) i zaskakujące braterstwo (Czerwony). Hasła były punktami wyjścia do rozważań na temat miejsca, w którym się
znaleźliśmy. Stawia sobie pytanie, czy naprawdę jesteśmy zdolni do wolności, równości i braterstwa - odpowiedź brzmi
nie. Przypomina się widzom o drugiej stronie życia, zatrzymuje się czas, przypomina o wzruszeniach, zmieniających się
obyczajach. Poza całym wyścigiem za fortuną i karierą jest coś, co zgubiliśmy - tęsknota, miłość, tolerancja, ból,
cierpienie, obok których nie wolno nam przejść obojętnie. Są to filmy głębokie, pełne zadumy, traktujące o przemijaniu.
Jednocześnie Kieślowski chciał nam zaszczepić wiarę w siłę życia, nadzieję - wynika to z jego pesymistycznego
nastawienia i poszukiwań wartości jako ratunku. Za Czerwony dostał nominację do Oskara, za Niebieski Złotego Lwa,
za Biały Srebrnego Niedźwiedzia.

Kieślowski nie uległ amerykańskiemu stylowi robienia komercyjnych filmów - celebrował przemyślane,

intelektualne kino, w którym wszystko ma swoje znaczenie. Zderzał ze sobą przeciwne obrazy, szukał tajemnic istnienie,
zawierał filozoficzne przesłania (świadczą o tym symbole, klimat). Gwiżdżący czajnik, słuchawka telefonu, kubek pełen
kawy - zwykłe przedmioty symbolami powszedniego życia. Trzy kolory odwoływują się tytułem do symboliki flagi
francuskiej.

57

Kieślowski mówił o sobie ateista, lecz nieustannie szukał wiary, wierzył w ciągłą obecność duchów bliskich, których

już nie ma na tym świecie. Pokazywał losy jednostek, ich rozterki, uzależnienie od świata, przeciwko któremu nie mają
siły się buntować, ich wielką samotność. Bohaterami byli przypadkowi ludzie - tacy jak my. Fabuła filmów zmusza nas
do identyfikowania się z tymi bohaterami. Pozornie nasza egzystencja pozbawiona jest głębszego filozoficznego sensu -
Kieślowski ukazuje, że to nieprawda.

Filmy Kieślowskiego są szukaniem sposobu jak żyć. Są chwilą refleksji dla nieustających w pogoni za czymś (tak

naprawdę nie wiadomo za czym). Oni też głęboko w sobie kryją strach. Kieślowski rozbija ich pozorny strach, zgodnie
ze słowami Camusa My będziemy opowiadać się za człowiekiem, aby mimo swych najgorszych błędów został
usprawiedliwiony i uniewinniony.

Kieślowski był zawsze jednym z głównych gości różnych ceremonii i pomp. Był ironiczny, nie cierpiał

przypisywania jego filmom ideologii. Był skromny, serdeczny, miał dystans do swojej pozycji i siebie samego. Gdy w
Polsce nieustannie go atakowano, przybrał postawę obronną. Nigdy nie udawał, nie pozorował. Moje życie jest
wszystkim, co mam - te słowa chyba najlepiej odzwierciedlają jego poglądy.

58

R

OLA MOTTA I TYTUŁU ORAZ ICH WPŁYW NA INTERPRETACJĘ I ZNACZENIE TEKSTU

Motto - cytat postawiony przed tekstem utworu lub jego fragmentu, oświetlający zamysł autora. Jest kluczem do

utworu, a zarazem podkreśla fakt jego związku z określoną tradycją myślową lub literacką. Na przykład ośmiowiersz z
Za kulisami Norwida jako motto Popiołu i diamentu Andrzejewskiego.

Podobną rolę pełni tytuł.


Romantyczność Mickiewicz Czucie i wiara silniej mówi do mnie niż mędrca szkiełko i oko.
Rzeczywistość można poznac przez uczucie, wiarę, cierpienie.
Przeciwstawienie miłości rozumowi.
Prawdy martwe poznawane za pomocśą rozumu prowadzą do świata materialnego.
Prawdy żywe prowadzą do poznania tajemnic świata duchowego.


Moja piosnka (I) C. K. Norwid Pol: Znowu do niego przemówię. Co czytasz, mości Książę? Hamlet: Słowa, słowa,

słowa.

Motto wzięte z Hamleta - Norwid, podobnie jak inni romantycy, nawiązywał do Szekspira
Poezja leczy ranę, niepowodzenia, czarną nić życia.
Poezja jest ponad życiem.
Poeta tworząc potrzebuje pucharu i _______ . Ma poczucie swojej wielkosci i podobnie do starożytnych,

przygotowuje się do improwizacji.

Wielkość poety i tworzonej przez niego poezji udowadniają utwory J. Kochanowskiego.


Nie - boska komedia Z. Krasiński Przez ciebie płynie strumień piękności, ale ty nie jesteś pięknością.
Każdy poeat (z założenia autora) musi być ___________
Bohater jako poeta romantyczny nieustannie przeżywa rozterki wewętrzne
Poezja doprowadza człowieka do egoizmu i zatracenia autentycznej miłości będącej jedyną żywą siłą i zarazem siłą

twórczą

Poezja romantyczna zabija miłość, gdyż jest zbyt oderwana od rzeczywistości


Medaliony Z. Nałkowska Ludzie ludziom zgotowali ten los
Tytuł pochodzi od medalionów nagrobkowych, zamieszczanych na grobach portretów ludzi zmarłych. Autorka

prezentuje w swoich krótkich opowiadaniach - relacjach literackie portrety ludzi którzy przeżyli _________ hitleryzm

Wszystkie opisywane wydarzenia to fakty, obrazy z życia ówczesnych ludzi
Motto to _________ przerażenie, że przedstawione obrazy są dziełem ludzkim, że są autorem tak strasznej

rzeczywistości.

Ludzie jako twórcy wojen, faszyzmu, hitleryzmu, wszelkiego zła
Ludzie jako najgorski ze zwierząt - zabijający dla przyjemności


Dżuma A. Camus Jest rzeczą równie rozsądną okazać jakiś rodzaj uwięzienia przez innych, jak ukazać coś co

istnieje, rzeczywiste przez coś innego, co nie istnieje.

Różne interpretacje tytułu:
Dżuma - choroba, zaraza, żywioł przychodzący niewiadomo kiedy i skąd na ludzkość, symbol zagrożenia ludzkości

przez niezależne od niego siły.

Dżuma - wojna (znaczenie przenośne) - jest równie groźna jak wojna i jest także godziną próby - wyzwala z ludzi

takie postawy i zachowania. Z tym wiąże się także totalitaryzm.

Dżuma - jako zło w człowieku - negatywny pierwiastek, z którym trzeba się zmagać, zwłaszcza w chwilach

zagrożenia. Jest tak samo zaraźliwą chorobą jak dżuma. Każdy nosi w sobie dżumę, nikt bowiem, nikt na świecie nie jest
od niej wolny.

Do końca musimy być wierni swoim ideałom.
Pojawia się motyw winy i kary, lęk przed karą powoduje nową bierność, lub czasem dobre występki - a przecież nie

o to chodzi. Dobro powinno być wynikiem miłości.

W obliczu zagrożenia wszelkie ideały i wartości stają się bezwartościowe.

59

Popiół i diament Coraz to z ciebie, jako drzazgi smolnej, wokoło lecą szmaty zapalone; Gorejąc nie wiesz, czy

stawasz się wolny, czy to, co twoje, ma być zatracone? Czy popiół tylko zostanie i zamęt, co idzie w przepaść z burzą ?
- czy zostanie na dnie popiołu gwiaździsty dyjament, wiekuistego zwycięstwa zaranie.

Popiół - symbol czegoś nietrwałego, ulotnego, świadczy o bezradności i bezsensowności ludzkich działań
Diament - trwałość
Tytuł: motto utworu to pytania o przyszłość Polski, sens dokonujących się zmian
Wojna wycisnęła negatywne piętno na ludziach, okaleczyła ich psychikę i stąd pesymistyczna postawa autora.
Bezsensowność walk AK - fałszywe idee, pozbawiają młodych racji i przyszłości
Obraz rzeczywistości to chaos, zamęt polityczny, społeczny, ___________, nie ma żadnych zasad.
Zwycięstwo sprawiedliwego komunizmu to konieczność dziejowa.
Maciek zastanawiający się nad słusznością swoich działań - ginie.






BONUS, Skryba: Krzysiek


Styl perswazyjny, retoryczny


Retoryka - jako sztuka mówienia ustalona w starożytności. Jej istotą jest perswazja, polega na pouczeniu,

przekonaniu czytelnika o słuszności wypowiedzi, słuszności lub niesłuszności jakiejś myśli, tezy. W Polsce największy
rozkwit przypada na czasy odrodzenia i humanizmu.

(1) M. Rej Krótka rozprawa... - ma formę dialogu, występujące osoby wzajemnie się krytykują - odbicie

odwiecznych konfliktów. Na końcu utworu wypowiedź autora - należy przedstawić cyt., aby się nawrócili ci, którzy źle
postępują, a pozostałym ku przestrodze.

Ż

ywot człowieka poczciwego - jako poeta moralista utożsamia odbiorcę z bohaterem, wyidealizowanym

człowiekiem.

Zamierzone przytoczenia mowy postaci wykazują znajomość pisania tej płaszczyzny, co upoważnia go do zabrania

głosu, wygłoszenia sądu i upominania.

Przytaczając obrazki, przysłowia, częste synonimy steruje odbiorcą i niejako zmusza go do przyjęcia wykładanych

racji. Stosuje w tym celu tzw. egzempla (przykłady z życia znanych ludzi).

Mania cnoty (prawdy, sprawiedliwości, umiarkowania, roztropności, obyczajowości), która umożliwi człowiekowi

wewnętrzną równowagę, harmonię, życie zgodne z naturą.

(2) Mickiewicz Lilie
Starzec głoszący swe rządy niewiernej niewiaście: najpierw o niemożności ukarania (dostatecznego) po zabiciu

męża, potem co do sposobu wybrania małżonka. Starzec pełni tu rolę moralizatora, doradcy - który na przykładzie
niewiernej żony, która dopuszcza się zbrodni, ukazuje nam bezcelowość takiego działania - zawsze spotka nas kara,
przestrzega przed tego rodzaju czynem.

(3) Przedwiośnie Żeromskiego wynikiem rozczarowania pisarza rzeczywistością i chęcią ukazania drogi dla Polski

na przyszłość. Załamanie się mitu szklanych domów. Poprzez ukazanie rzeczywistości pisarz chce uświadomić Polakom
ich położenie, stan zagrożenia, panujący chaos - obudzić ich tym samym z otępienia, obojętności, bezładu.

Oskarża bezmyślne i beztroskie ziemiaństwo.
Ostrzega przed rewolucją i komunizmem - jeśli Polacy nie podejmą działań, to kraj czeka zagłada.


BONUS, Skryba: Krzysiek

60

Symbolizm, symbol




Symbolizm - jako prąd z lat 80-tych XIXw. (Francja, Wielka Brytania) przejawiający się zastosowaniem

personifikacji lub alegorii, uosobiających pojęcia duszy, śmierci, nirwany. Twórcy w takiej formie starają się
przedstawić niepokój i lęk. Rezygnuje się z bezpośredniego opisu, odejście od dosłowności.

Symbol - fragment świata przedstawionego w okresie literackim o dwojakim znaczeniu: (1)-bezposrednio określone

w związku z daną sytuacją fabułową, sceniczną lub liryczną (2)-bardziej rozbudowany, niejawny, niejednoznaczny.

Znaczenie symbolu nie jest konkurencjonalne - jednorazowe dla każdego utworu. Dopuszcza się wieloznaczność i

dowolną interpretację czytelnika - jest to zabieg jakby "prowokacyjny". Symbolem posługiwano się już w starożytności
- w I w. po Ch. św. Jan w Apokalipsie ujął wizją czterech jeźdźców: pierwszy - barwy ognia - symbolizuje wojnę,
ś

mierć, cierpienie.

Najczęściej symbolu używano w modernizmie - z niego powstał symbolizm. Symbol był znakiem spełniającym

pewne treści, rzeczy:

(1) Jednym z najznakomitszych przedstawicieli symbolizmu był A. Rimband i jego Statek pijany. Cały wiersz

(pisany prozą) stał się symbolem. Rzeka to przestrzeń życiowa. Statek to sam bohater - autor. Gwałtowna i wolna foka -
gwałtowne lub wolne życie. Zestawione ciepłe kolory symbolizują gorącą, wybuchową miłość. Lazurowe wody to
symbol chmur, bałwanów morskich.

(2) Cykl czterech sonetów Kasprowicza Krzak dzikiej róży - połączonych jednym elementem - krzakiem róży.


Pierwszy: krzak róży - symbol zycia; drzewo limby - śmierci
Drugi: Pora dnia (południe) - symbol budzenia się do życia; znowu symbol życia - róża i

ś

mierci - limba

Trzeci: znowu róża i uosobiona limba
Czwarty: j.w


(3) Wesele Wyspiańskiego
Symboliczne przedmioty - złoty róg - nadzieja i walka o niepodległość
Symbol nadziei na lepsze czasy, dorośnięcie narodu do poważnych działań - Chochoł
Stańczyk - głęboka troska o ojczyznę
Werynhora - symbol walki prowadzonej przez lud
Czapka z pór - symbol bogactwa




(4) Ludzie bezdomni Żeromskiego.
Dr Judym symbolem utopijnych dążeń do zmiany istniejącego porządku.




(5) Przedwiośnie Żeromskiego
Szklane domy - symbol marzeń o przyszłej Polsce

61

S

ŁUŻYĆ TEMU

,

CÓŻ CI JEST W NIEBIE

(L

EGENDA O ŚW

. A

LEKSYM

)

JAKO DEWIZA SZTUKI I LITERATURY

Ś

REDNIOWIECZNEJ

.

W bardzo słownikowy sposób średniowieczem możemy nazwać epokę rozciągającą się między starożytnością, a

czasami odrodzenia. Dokładne ramy czasowe trudno ustalić, jednakże przyjęło się czas rozpoczęcia epoki jako upadek
cesarstwa zachodniorzymskiego ( 476 r. n.e. ) , a za jej koniec zdobycie Konstantynopola przez Turków ( 1453 r. ) .
Jednak niektórzy uczeni, jak na przykład Krzysztof Cellarius ( profesor uniwersytetu w Halle w XVII, który jako
pierwszy wprowadził do historiografii termin średniowiecze ) opowiadają się za przesunięciem początku tej epoki do
czasów Konstantyna Wielkiego, kiedy to po ogłoszeniu edyktu mediolańskiego chrześcijaństwo wyszło z katakumb i
stało się legalną religią. Osobiście opowiadam się za tą datą, ponieważ ten termin wyraźnie wskazuje na silny związek
ś

redniowiecza z chrześcijaństwem. Należy bowiem zauważyć, że od samego początku średniowiecza rozpoczęła się

gwałtowna ekspansja Chrześcijaństwa na całą Europę i nie tylko na Europę.

Klasztory średniowieczne były nie tylko miejscami kontemplacji religijnej, skupienia modlitewnego, lecz także

ważnymi centrami życia gospodarczego i kulturalnego, miejscami, gdzie w mozolnym trudzie powstawały bezcenne
rękopiśmienne księgi. Było to spowodowane tym, że feudalni rycerze spędzali życie na wojnach, chłop na uprawie roli i
zanim powstało mieszczaństwo, jedynie przy klasztorach, katedrach były warunki do rozmyślań nad nauką i sztuką.
Kościół zakładał pierwsze szkoły ( parafialne, klasztorne i katedralne ) i uniwersytety. Szkoły początkowe nie tylko
przygotowywały do stanu duchownego i do studiów uniwersyteckich, lecz kształciły także pewne umiejętności
praktyczne ( uczono tak zwanych siedmiu sztuk wyzwolonych ).

Cechą charakterystyczną średniowiecza jest teocentryzm, który oznacza umieszczenie w centrum kultury, literatury,

sztuki i filozofii Boga. Wszystkie dziedziny życia znajdowały się pod wpływem światopoglądu religijnego, więc
motywy rozwijane w sztuce najczęściej nawiązywały do Biblii lub działalności kościelnej. Utwory te bezpośrednio
wpływały na czytelnika, przedstawiając mu postacie godne naśladowania, bądź też potępienia, wskazywały konkretne
wzorce i ideały. Szczególny nacisk położono na wpojenie hasła memento mori, z którym wiąże się pojęcie danse
macabre. Jest to bardzo popularny w średniowieczu temat, który ukazuje, że śmierć jest wszechobecna, wszechwładna i
dotyczy każdego człowieka - bez względu na zajmowane przez niego stanowisko, pochodzenie czy majątek. Motyw ten
ukazuje śmierć, która zaprasza do tańca przedstawicieli różnych stanów. Przykładem utworu jest Rozmowa Mistrza
Polikarpa ze śmiercią. Śmierć ukazywana była różnie - jako szkielet z kosą, lub tak jak we wspomnianym wyżej dziele
jako rozkładające się zwłoki kobiety :

[ Polikarp ] uźrzał człowieka nagiego,
Przyrodzenia niewieściego (...) ,
Łszczy się jako miednica;
Upadł ci jej koniec nosa,
Z oczu płynie krwawa rosa;


Największym ideałem w średniowieczu był święty, a w pierwszych wiekach średniowiecza najlepiej było jak był to

ś

więty - asceta. Bardzo popularna była filozofia świętego Augustyna, który propagował prymat wiary nad rozumem.

Filozofia ta umieszczała człowieka na granicy bytów między aniołami i zwierzętami. Jest wewnętrznie rozdarty,
ponieważ istnieje w nim konflikt między dobrem i złem, między duszą a ciałem. Augustyn szczęście widział w
medytacji, w poznaniu Boga i własnej duszy.

Asceza pokazana jest w anonimowym utworze p.t. Legenda o św. Aleksym, jest to przykład hagiografii. Legenda ta

przedstawia żywot świętego: narodziny ( urodził się lepszy od rodziców ), młodość, ożenek z królową Familianą - lecz
Aleksy składa ślub czystości i odchodzi w tułaczą wędrówkę, a bogactwo rozdaje ubogim. Aleksy znosił okrutne męki,
leżał szesnaście lat pod schodami na dworze ojca, gdzie wylewano na niego pomyje. Umierając św. Aleksy pozostawił
list wyjaśniający kim był. Przy jego śmierci i pochówku nastąpiły liczne cuda, dzwony same dzwoniły, jego ciało nie
rozkładało się, a jego zapach uzdrawiał chorych.

Nieco inna jest filozofia świętego Tomasza z Akwinu. Pod wpływem tej filozofii w XIII wieku nastąpił przełom w

ś

wiatopoglądzie ludzi średniowiecza, ich stylu życia. Głosił harmonię, rozumny ład świata, strukturę stworzoną przez

Boga, w której każdy element ma swoje miejsce ( pojęcie drabiny bytów ). Najważniejsze w tej filozofii jest
przezwyciężenie, przełamanie dualizmu ciała i duszy.

Na przełomie lat 1181 / 1182 w zimie, w Asyżu urodził się jeden z największych teologów Kościoła katolickiego,

mowa oczywiście o św. Franciszku. Był synem bogatych rodziców, w związku z czym chodził do odpowiednich dla
swojej klasy społecznej szkół. Szybko nabrał manier arystokratycznych, a jego życie zaczęło się sprowadzać do
wiecznych zabawy, uciech, flirtowania z kobietami. Jednakże zawsze marzył, żeby zostać rycerzem w pięknej
błyszczącej zbroi. W tym czasie miasta włoskie prowadziły z sobą wojny najczęściej o zupełnie błahe sprawy. Do jednej
z takich walk, z Perugią, ochotniczo zaciągnął się Giovanni Bernardone, bo tak na prawdę nazywał się św. Franciszek.

62

Przegrali i św. Franciszek znalazł się w więzieniu. W tym czasie pierwszy raz zaczął się zastanawiać nad swoim życiem,
nad jego sensem, nad tym co robi. Jednak powrót do domu oznaczał dla niego powrót do poprzedniego życia -
marnotrawstwo pieniędzy, zabawy, kobiety,... Należy zaznaczyć, że w tym czasie ojciec był z niego bardzo
zadowolony. W końcu zdecydował się na realizowanie swoich marzeń o byciu rycerzem, ale w drodze na wojnę ciężko
zachorował. W czasie długotrwałej choroby znowu zastanawiał się nad sobą. Po wyzdrowieniu zmienił się, był
zamknięty w sobie, w związku z czym jego przyjaciele odwrócili się od niego, szydzili z niego, a nawet rzucali
kamieniami. Pewnego razu jechał na koniu i zobaczył trendowatego, ominął go z obrzydzeniem, ale po chwili wrócił,
zsiadł z konia i pocałował chorego w rękę - - był to przełomowy moment w jego życiu. Potem dał trendowatemu
wszystkie wartościowe rzeczy, jakie miał przy sobie - od tego zaczęło się rozdawanie majątku przez św. Franciszka. W
tym czasie ojciec bardzo się nim martwił, najpierw próbował go przekonywać do zmiany, prosił, nakłaniał, aż w końcu
zamknął go w więzieniu domowym - w schowku pod schodami, a na koniec wytoczył mu proces przed biskupem.
Oskarżył go przede wszystkim o marnotrawienie majątku przez rozdawanie go żebrakom. Po tych zarzutach św.
Franciszek zdjął całe ubranie jakie miał na sobie i oddał je ojcu ze słowami: Od tąd mam pełne prawo powiedzieć
"Ojcze nasz, który jesteś w niebie", biskup zrozumiawszy jego słowa okrył go swoim nakryciem. Tak rozpoczęła się
właściwa część życia świętego. Założył zakon, którego członkowie mają naśladować Jezusa. Głónymi założeniami jego
filozofii były miłość, radość i ubóstwo. Miłość jest podstawą wiary, jest to miłość do każdej żywej istoty jako do brata i
siostry - dlatego potępiał umartwianie cielesne. Głosił radość z faktu istnienia, z piękna świata, z pracy, ze zwykłych
obowiązków. Nie propagował ubóstwa dla pokuty, ale dla jedności z ubogimi. Twierdził, że człowiek tylko wtedy jest
wolny i szczęśliwy, gdy posiada tylko tyle ile jest mu potrzebne do życia. Ktoś kto ma majątek martwi się o niego, jest
jego niewolnikiem. Życie św. Franciszka i jego towarzyszy poznano na podstawie anonimowego dzieła pt. : Kwiatki św.
Franciszka.

Z kulturą religijną ściśle była zespolona kultura rycerska, dworska o akcentach wyraźnie świeckich. W

przeciwieństwie do literatury kościelnej tworzona była w językach narodowych ( Pieśń o Rolandzie, Pieśń O
Nibelungach, opowieść o Tristianie i Izoldzie ). W tych utworach motywem przewodnim nie jest gorliwa wiara, za to
częściej mówi się w nich o przygodach i czynach walecznych rycerzy, o turniejach, walkach. Jednak tutaj też jest
widoczny wszechobecny teocentryzm - Roland głosi hańbę dla pogan, prawo dla chrześcijan, a umierając ofiarowuje
Bogu prawą rękawicę, chcąc pokazać przez to że jest wasalem Boga.

Zarówno najstarsza polska pieśń religijna, uznawana także za pierwszy polski hymn narodowy, Bogurodzica jak i

Lament świętokrzyski ( czyli Posłuchajcie bracia miła, lub też Żale Matki Boskiej pod krzyżem ) dowodzą, że w Polsce
kult maryjny był już w tym czasie bardzo powszechny. Ten drugi utwór jest monologiem Matki Boskiej, ukazuje jej
rozpacz, gdy patrzy na śmierć syna, chciałaby dziecku ulżyć w cierpieniu, ale nie może. Matka Boska zachowuje się jak
każda inna matka, która rozpacza po stracie dziecka.

Niekwestionowaną zdobyczą średniowiecza jest wykształcenie się aż trzech stylów w ówczesnej sztuce. Największy

z nich - styl bizantyjski - powstał na Wschodzie, w Cesarstwie Bizantyjskim już około V wieku naszej ery. Sztuka ta,
która z czasem stała się oficjalną sztuką Kościoła Wschodniego, przeniknęła zarówno do architektury ( budowa
krzyżowo - łukowa na rzucie krzyża greckiego wpisanego w czworobok, z największą kopułą centralną pośrodku i
czterema niższymi po bokach ), malarstwa ( wspaniałe ikony, freski, mozaiki z kolorowych kamieni ), rzeźby, muzyki (
hymny bizantyjskie, muzyka cerkiewna ) - jak i do rzemiosła artystycznego ( złotnictwo, wyroby z kości słoniowej ).
Zabytki w tym stylu przetrwały do dzisiaj w Wenecji ( w bazylice św. Marka ), na Półwyspie Apenińskim (
kościół San Vitale w Rawennie z VI w. ) i na Sycylii ( kaplica w zamku królewskim w Palermo ). W Polsce w tym stylu
budowano kaplice pałacowe pierwszych Piastów. Najcenniejszym jednak zabytkiem sztuki sakralnej wywodzącej się ze
szkoły bizantyjskiej jest u nas obraz Czarnej Madonny w jasnogórskim klasztorze.

Drugi ze stylów średniowiecza to styl romański - wykształcił się tuż po roku 1000, a jego ojczyzną były tereny

dzisiejszej Francji. Budowle w stylu romańskim cechowała masywność, gdyż były przystosowane do warunków
obronnych ( grube mury, małe okienka zakończone półkoliście, wąskie strzelnice ). Kościoły romańskie stawiano
najczęściej na planie krzyża łacińskiego, o sklepieniach krzyżowych lub kolebkowych, a także na planie koła ( tzw.
rotundy ). Do najważniejszych zabytków polskich w stylu romańskim należą: kościół św. Andrzeja w Krakowie, rotunda
ś

w. Prokopa i kolumny w kościele norbertanek w Strzelnie, krypta św. Leonarda na Wawelu, słynne Drzwi

Gnieźnieńskie.

Na przełomie XII i XIII w. wykształcił się, również we Francji, nowy styl - gotycki - mogący się poszczycić tak

wspaniałymi budowlami, jak katedra w Notre Dame w Paryżu. Do polski ten styl dotarł głownie za pośrednictwem
cystersów. W stylu gotyckim wznoszono nie tylko kościoły, lecz także ratusze ( Wrocław, Toruń ), gmachy
uniwersyteckie ( Oxford, Cambridge, Kraków ), kamienice mieszczańskie, barbakany ( Carcassonne we Francji, Kraków
), a także zamki rycerskie ( Malbork ). Styl ten też upowszechnił się nawet w strojach. Lubował się w budowlach
strzelistych ( jak najbliżej Boga ), zakończonych smukłymi wieżami, z wysokimi oknami z witrażami. Największym
arcydziełem rzeźby gotyckiej jest u nas ołtarz Wita Stwosza w kościel Mariackim w Krakowie.

Jest prawdą, że Kościół był w średniowieczu najpotężniejszym feudałem, że podporządkował swoim wpływom

wszystkie dziedziny życia, gromadził olbrzymie dobra materialne, co było - niestety - wbrew nauce Jezusa, który głosił
ubóstwo, prostotę, skromność,...( było to później jedną z przyczyn rozłamów w Kościele ) , że dążył do stworzenia

63

uniwersalnego państwa chrześcijańskiego na czele z papieżem i cesarzem jako jego zbrojnym ramieniem ( przymierze
krzyża i miecza ), koronował cesarzy, królów, karał ekskomuniką, przez blisko dwieście lat patronował wyprawom
krzyżowym do Ziemi Świętej (1096 - 1291 ). Prawdą jest również fakt, że Kościół wytworzył w krajach europejskich
poczucie więzi międzynarodowej, opartej na wspólnocie wiary, a także więzi stanowej. Opieka Rzymu chroniła
niejednokrotnie kraje europejskie przed agresywnymi sąsiadami. W ten an przykład sposób, przez przyjęcie chrztu i
oddanie się pod opiekę papieża, zabezpieczył się Mieszko I przed najazdami pogranicznych margrabiów niemieckich.

Od zakonników ( benedyktynów, cystersów, dominikanów, franciszkanów i innych ) przejmowała ludność sztukę

budownictwa murowanego, sztukę uprawy ziemi, pielęgnowania ogrodów i sadów. Uczyła się też od nich różnych
rzemiosł, zwalczania chorób, a nade wszystko umiejętności czytania i pisania - przede wszystkim w języku liturgicznym,
łacińskim, a z czasem także w języku ojczystym.

64

C

HOROBY

RP

SZLACHECKIEJ ORAZ PROCES MORALNEGO ODRADZANIA SIĘ NARODU W LITERATURZE

XVII

I

XVIII

W

.

Ż

ycie szlachcica na wsi jako temat poezji - to symptomy nowych czasów. Poezja średniowieczna i średniowieczne

pismiennictwo gloryfikowały czyn świętego i czyn rycerza. Tak przedstawiał się też ówczesny system wartości i
hierarchia ważności: służba boża i służba rycerska. Od połowy wieku XV wszystko to zaczyna się w sposób zasadniczy
zmieniać. Najpierw w ekonomice, potem w polityce i kulturze. Filozofia teocentryczna przestała być dominującą,
nastąpiło większe zainteresowanie człowiekiem, jego możliwościami. Rycerz przekształcił się w ziemianina. Ziemianin
stał się nowym człowiekiem, najpierw uprawiał tylko nowy zawód, rychło jednak ziemiaństwo stało się nową wartością:
społeczną, ideową, kulturową, wreszcie moralną. Ziemianie stopniowo przekształcali się w szlachtę, zyskując lawinowo
kolejne przywileje. Literatura szlachecka XVI wieku towarzyszy tym wszystkim przemianom, jest ich swiadectwem,
obrazem.

Poruszali także te problemy, które przyczyniały się do złego stanu państwa, osłabienia władzy królewskiej, upadku

moralności i zaniku dobrych obyczajów.

Ksiądz Piotr Skarga Kazania "sześć chorób RP": (1) chciwość (2) kłótnie i niezgody (3) niereligijność (4) osłabienie

władzy królewskiej (5) niesprawiedliwe prawo (6) "jawne złości"

UJEDNOLICENIE PRAW, SEJM
Andrzej Frycz Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej - Ksiega II O prawach za to samo..., bez praw nie może

być prawdiwej wolności

Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki - spory, zrywanie sejmów
Wacław Potocki Nierządem Polska stoi - utwór wymierzony przeciwko bałaganowi prawnemu, mnogość i

nieścisłość praw

Stanisław Leszczyński Głos wolny wolność ubezpieczjący Konieczniść utworzenia silnej armii
Stanisław Staszic Przestrogi dla Polski Zniesienie wolnej elekcji, tron dziedziczny, sejm jednoizbowy, prawa dla

mieszczan, sejm - władza ust. i wyk.

Hugo Kołątaj Anonima listów kilka Zniesienie wolnej elekcji, tron dziedziczny, sejm podzielony na dwie izby:

mieszczańską i szlachecką, sejm - władza ust., rada ministrów - wyk.

Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła wprowadza nowatorskie poglądy ( Podkomorzy, żona, syn )

Ignacy Krasicki Bajka Do króla - monolog, użyta ironia - Jest to niby nagana skierowana do króla, "zarzuca"

królowi, że jest szlachcicem, zbyt młody, łagodny, uczony, dobry.

LIBERUM VETO
Stanisław Staszic Przestrogi dla Polski zniesienie liberum veto
Hugo Kołątaj Anonima listów kilka zniesienie liberum veto
Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła Patrioci: "Dom zawsze powinien ustępować krajowi",zniesienie liberum

veto

Powrót posła Konserwat ( Starosta Gadulski ): liberum veto - zarabiał na nim, uparty




WZMOCNIENIE WŁADZY
Piotr Skarga Kazania sejmowe Ojczyzna jako matka i topos okrętu, osłabienie władzy




DUCHOWIEŃSTWO
Andrzej Frycz Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej - Księga IV O Kościele - odzielenie państwa od wpływów

Kościoła

65

Mikołaj Rej Krótka rozprawa między 3 osobami, Panem, Wójtem a plebanem - chciwość, zaniedbywanie

obowiązków duszpasterskich, bogaty tryb życia.

Wacław Potocki Czuj! Stary pies szczeka - krytyka duchowieństwa
Ignacy Krasicki Monachomachia - wojna mnichów między zakonami dominikanów i karmelitów, zwaśnione strony

godzi alkohol, ośmiesza stosunki panujące wśród duchowieństwa - pijaństwo, kłótliwość, lenistwo.

ARMIA, WOJNA
Andrzej Frycz Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej - Księga III O wojnie
Stanisław Leszczyński Głos wolny wolność ubezpieczjący utworzenia silnej armii
Stanisław Staszic Przestrogi dla Polski stała armia (100tys.)
Hugo Kołątaj Anonima listów kilka stała armia (60tys.)
Stanisław Staszic Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego sprawa wojska


EDUKACJA
Stanisław Staszic Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego edukacja
Andrzej Frycz Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej Księga I O obyczjach rola rodziców w wychowaniu dzieci

- przygotowanie do życia, Księga V O szkole - reforma szkolnictwa, dopuszczenie wszystkich męż. do nauki

Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła Konserw (Starosta Gadulski): chwali się nieuctwem
Adam Naruszewicz w satyrze Chudy literat oskarża stan szlachecki o nieuctwo, zacofanie i niechęć do ksiąg.
Wychowanie i nauczanie młodego szlachcica wyśmiał Ignacy Krasicki w Mikołaja Doświadczyńskiego

przypadkach, ukazał zagraniczne wyjazdy młodzieży szlacheckiej i

obalił mit wyższości tego stanu nad innymi.




UŻYWANIE ŻYCIA, PRYWATA
Mikołaj Rej Krótka rozprawa między 3 osobami, Panem, Wójtem a plebanem - hazard, zbytki, prywata,

rozrzutność, obojętność wobec ojczyzny i urzędów

Jan Kochanowski Miło szaleć, kiedy czas po temu - carpe diem, nie martwić o przyszłość
Jan Kochanowski Odprawa posłów greckich Troja jest alegorią Polski, zginie, jeśli będzie dominować prywata .

Iketaon - symbol przekupstwa i stronniczości

Wacław Potocki Zbytki polskie - ubolewa nad wadami szlachty polskiej myślącej o bogactwach, wygodach, o

klejnotach. Słynny jest początek utworu:

O czymże Polska mysli i we dnie, i w nocy? Żeby sześć zaprzęgano koni do karocy...
Wacław Potocki Czuj! Stary pies szczeka - obojetność, kradną, prywata






WIEŚ
Mikołaj Rej Krótka rozprawa między 3 osobami, Panem, Wójtem a plebanem - ksiądz....
Szymon Szymonowic Żeńcy ( Oluchna, Pietrucha i Starosta ) Antysielanka, sielanka realistyczna, ludzie są zmęczeni

wykonywaną pracą

Stanisław Staszic Przestrogi dla Polski domaga się poprawy doli chłopa
Hugo Kołątaj Anonima listów kilka domaga się poprawy doli chłopa, wolność osoby rolnika, wprowadzenie umowy

o ewentualnej zamianie czynszu na pańszczyznę

Hugo Kołątaj Do St. Małachowskiego Program reform, postuluje przeciwko trudnej sytuacji chłopa

pańszczynianego

66

MIESZCZANIE
Stanisław Staszic Przestrogi dla Polski prawo nabywania ziemi przez mieszczan
Hugo Kołątaj Anonima listów kilka prawo nabywania ziemi przez mieszczan






POŚWIĘCENIE DLA OJCZYZNY
Jan Kochanowski fraszka Na sokalskie mogiły- umrzeć za ojczyznę to najbardziej szczytna śmierć
Jan Kochanowski Pieśń o spustoszeniu Podola (Pieśń V) skarga i lamęt po klęsce Polaków poniesionej podczas

napadu Tatarów na Podole - zrabowana ziemia, uprowadzeni ludzie

Apeluje do szlachty, aby zmieniła sposób myślenia, apeluje żeby byli w stanie poświęcić się dla ojczyzny skujmy

talerze...

Pieśń XII - A jeśli komu droga otwarta do nieba, Tym, co służą ojczyźnie!
Piotr Skarga Kazania sejmowe Ojczyzna jako matka i topos okrętu, brak miłości do ojczyzny
Wacław Potocki Pospolite ruszenie - utwór jest scenką satyryczną, która przedstawia jak to szlachta zrywa się do

walki z nieprzyjacielem.

Franciszek Karpiński Żale sarmaty - liryka patriotyczna, ubolewa nad stanem kraju
Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła Szlach. sfrancuziała: ( Szarmancki, Starościna) - brak zainteres. losami

kraju, interes. ich modne stroje, konie zabawy, żyją bogato. Ona źle zna język polski, naślad. boh. romantycznych

WCZEŚNIEJSZE ZWYCIĘSTWA
Wacław Potocki Transakcja wojny chocimskiej - w epopeji przedstawione są przykłady męstwa i ofiarnej słóżby

ojczyźnie, przypomniane są wcześniejsze zwycięstwa, miłość do Boga i Polski

Poglądy szlachty staropolskiej dotyczące polityki zagranicznej dowodzą ich konserwatyzmu, a wynikają z poglądów

ograniczonej części szlachty, że Polska jest słaba i zacofana. Krytykowanie postaw szlachty sarmackiej przez twórców
oświecenia szczególnie w "Powrocie posała" można uznać za głos w dyskusji nad przyszłym kształtem państwa. Jest to
głos opowiadający się za reformami i postępem. Wszyscy pisarze tworzyli z myślą o kraju, jego dobrobycie i sile. Ich
teksty miały duże znaczenie w walce o reformy i przywrócenie prawożądności w państwie, a także były bodźcem do
tworzenia po utracie niepodległości.

Próby ratowania państwa tylko pozornie nic nie dały, pozwoliły na przeżycie wielu dziesiątków lat po zaborach, po

których kultura polska nie zginęła. Przykładem utworu napisanego po trzecim rozbiorze może być smutna elegia
Franciszka Karpińskiego pod tytułem Żale sarmaty:

Ojczyzno moja, na końcuś upadła!

Zamożna kiedyś i w sławę, i w siłę!

Ta, co od morza do morza władała,

Kawałka ziemi nie ma na mogiłę!

67

I

DEAŁ CZŁOWIEKA I OBYWATELA W LITERATURZE STAROPOLSKIEJ

Stosunek człowieka do świata zmieniał się na przestrzeni wieków. Na kształtowanie się ludzkich poglądów miały ( i

nadal mają ) wpływ wiele czynników. Poszczególne epoki oraz literatura i sztuka tworzona w czasie ich trwania
odwzorowują różne światopoglądy. To właśnie one kształtowały charaktery ludzkie, tworzyły wzorce do naśladowania.
Poszczególne epoki budowały swoje ideologie na zasadzie przeciwieństwa do poprzedniej epoki, często bazując na
epoce wcześniejszej niż poprzedzająca.

Ś

R E D N I O W I E C Z E

Cechą charakterystyczną średniowiecza był teocentryzm, który oznacza umieszczenie w centrum kultury, literatury,

sztuki i filozofii Boga, był On najwyższą wartością. Wszystkie dziedziny życia znajdowały się pod wpływem
ś

wiatopoglądu religijnego, więc motywy rozwijane w sztuce najczęściej nawiązywały do Biblii lub działalności

kościelnej. Utwory te bezpośrednio wpływały na czytelnika, przedstawiając, wręcz podstawiając mu postacie godne
naśladowania, bądź też potępienia, wskazywały konkretne wzorce i ideały prowadzące do świętości.

Największym ideałem w średniowieczu był święty, a w pierwszych wiekach średniowiecza najlepiej było jak był to

ś

więty - asceta. Bardzo popularna była filozofia świętego Augustyna, który propagował prymat wiary nad rozumem.

Filozofia ta umieszczała człowieka na granicy bytów między aniołami i zwierzętami. Osoba ludzka jest wewnętrznie
rozdarta, ponieważ istnieje w niej konflikt między dobrem i złem, między duszą a ciałem. Augustyn szczęście widział w
medytacji, w poznaniu Boga i własnej duszy.

Nieco inna jest filozofia świętego Tomasza z Akwinu. Pod wpływem tej filozofii w XIII wieku nastąpił przełom w

ś

wiatopoglądzie ludzi średniowiecza, ich stylu życia. Głosił harmonię, rozumny ład świata, strukturę stworzoną przez

Boga, w której każdy element ma swoje miejsce ( pojęcie drabiny bytów ). Najważniejsze w tej filozofii jest
przezwyciężenie, przełamanie dualizmu ciała i duszy.

Inną filozofię stworzył św. Franciszek, a jej głónymi założeniami były miłość, radość i ubóstwo. Miłość jest

podstawą wiary, jest to miłość do każdej żywej istoty jako do brata i siostry. Twierdził, że człowiek tylko wtedy jest
wolny i szczęśliwy, gdy posiada tylko tyle ile jest mu potrzebne do życia. Ktoś kto ma majątek martwi się o niego, jest
jego niewolnikiem. Życie św. Franciszka i jego towarzyszy poznano na podstawie anonimowego dzieła pt. : Kwiatki św.
Franciszka.

W literaturze ze świętym spotykamy się na przykład w Legendzie o świętym Aleksym. Bohater po ożenieniu się,

skałada śluby czystości, rozdaje swój majątek biednym i opuszcza dom. Przez 17 lat żyje skromnie, w ascezie, na
odosobnieniu, po czym powraca w rodzinne strony, ale nie zostaje rozpoznany. Przed śmiercią pisze list wyjaśniający
kim był, a jego ciało po śmierci ma cudowne, lecznicze właściwości.

Najwcześniejsze utwory hagiograficzne w Polsce dotyczą postaci świętych - meczenników, jak np. św. Wojciecha,

zakonnika pochodzenia czeskiego, który zginął w czasie wyprawy misyjnej do Prus. W XIII stuleciu pojawiły się utwory
o Stanisławie Szczepańskim, biskupie krakowskim, zabitym z rozkazu króla Bolesława Śmiałego w 1079 r.

Ś

wieckim wzorem bohatera był rycerz, człowiek obdarzony niezwykłymi przymiotami wojennymi, a przy tym jako

lennik oddany swemu władcy. Ideał rycerza nie był oderwany od ogólnego teocentryzmu. Tutaj na pierwszy plan
wysuwa się jednak pojęcie honoru zespolonego oczywiście z bezwzględną wiernością wobec Boga. Tyułowy bohater
Pieśni o Rolandzie ginie w bohaterskiej walce z niewiernymi Saracenami. Roland do ostatnich swoich chwil jest wierny
Bogu i władcy.

Do świeckich utworów zalicza się także dzieło Słoty o charakterze moralizatorskim O zachowaniu się przy stole.

Autor dworskie obyczaje Zachodu i chciał je wprowadzić w Polsce. Krytykuje "siadanie jak wół", brudne ręce, szybkie
jedzenie. Szlachta powinna dbać, aby zachowywać się kulturalnie przy stole, przede wszystkim, gdy znajdują się w
obecności kobiet.

Jednym z wiodących prądów renesansu był humanizm, uznający człowieka za nadrzędną wartość. Wiodącą ideą tej

epoki był już nie teocentryzm, lecz wprost przeciwnie - antropocentryzm. Zdolności poznawcze człowieka , jego

68

postępowanie i szczęście stały się podstawą wszelkich systemów ideowych. W początkowej fazie głosił takie hasła jak
carpe diem czy homo sum - humani nil a me alienum esse puto. Ideałami były piękno, harmonia i zgoda. Artyści dbali o
sławę doczesną i pośmiertną, dążyli do przełamania bezimienności. Afirmowali życie, byli przeświadczeni iż pełnię
ż

ycia można osiągnąć w życiu doczesnym ( Miło szaleć, kiedy czas po temu ) .

Publicystyka renesansowa ma różne oblicza, prezentuje różne modele myślenia, różne polityczne przekonania. Ich

wspólnym mianownikiem jest to, że wszystkim zależy na dobru państwa i szczęściu jego obywateli.

Wieś i życie ziemianina na wsi jako temat poezji - to symptomy nowych czasów. Poezja średniowieczna i

ś

redniowieczne pismiennictwo gloryfikowały czyn świętego i czyn rycerza. Tak przedstawiał się też ówczesny system

wartości i hierarchia ważności: służba boża i słuzba rycerska. Od połowy wieku XV wszystko to zaczyna się w sposób
zasadniczy zmieniać. Najpierw w ekonomice, potem w polityce i kulturze. Rycerz przekształcił się w zieminina.
Ziemianin stał się nowym człowiekiem, najpierw nowym zawodem, rychło jednak i nową wartością: społeczną, ideową,
kulturową, wreszcie moralną. Literatura szlachecka XVI wieku towarzyszy tym wszystkim przemianom, jest ich
swiadectwem, obrazem.

Modelowi dobrego ziemianina patronował Mikołaj Rej. Pochwałę poczciwego życia na wsi stanowi Żywot człowieka

poczciwego, pierwsza część Zwierciadła... . Zdaniem Reja życie ludzkie przebiega zgodnie z biologicznymi cyklami
przyrody: wiosna - to dzieciństwo, lato - wiek młodzieńczy, jesień - dojrzałość i następnie starość - zima, smierć. Każdej
porze roku odpowiadaja określone zajęcia na roli i w gospodarstwie. Poczciwy człowiek powinien je wypełniać najlepiej
jak tylko potrafi, przy czym Rej nie zakazuje pełnego korzystania z dóbr natury i wsi, namawia do czerpania rozrywek,
ukazuje jak wielka przyjemnością jest życie zapobiegliwego, gospodarnego, człowieka poczciwego.

Rej nie ogranicza się tylko do przedstawienia pozytywnych cech szlachty, ta warstwa społeczna krytykowana jest w

Krótkiej rozprawie między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem. Obwinia szlachtę o hazard, zbytki, prywatę,
rozrzutność, obojętność wobec ojczyzny.

Kochanowski propagował życie na łonie natury czyli pochwalał życie na wsi ( Pieśń świętojańska o sobótce ).

Przedkładał życie wiejskie nad podróżnicze i miejskie. Wieś określano jako miejsce spokoju, stabilizacji i kształtowania
się wartości moralnych. Tylko tam osiągalne jest szczęście, wieś umożliwia odnalezienie człowiekowi szczęścia.

Silanki w wiekszości idealizowały swoich bohaterów i ich życie, choć nie zawsze. Utwór Żeńcy Szymona

Szymnonowica daje wcale niekonwencjonalny obraz wsi. Oluchna i Pietrucha ciężko pracują, a pilnuje ich okrutny
starosta.

Inny wzorzec wykształcony w renesansie był związany z życiem dworskim. Pisał o nim Łukasz Górnicki w dziele

zatytułowanym Dworzanin polski, skomponowanym w formie dialogów pomiędzy historycznymi osobami.
Znakomitości dworu polskiego rozprawiają o ideale dworzanina - o człowieku rycerskim, sznującym swoje szlachectwo,
wykształcony, dbały o wytworne maniery i piekno mowy, a także znający sztukę i muzykę. Nie szczędzą jednak
krytycznych uwag pod adresem tych Polaków, którzy łatwo poddają się obcym modom.

Dziełem polskiego renesansu jest także utwór O poprawie Rzeczypospolitej, gdzie autor (Andrezj Frycz

Modrzewski) przedstawia swoje refleksje nad stereotypami myślenia Polaków, pojmowania sensu istnienia. Wystapił
także w obronie praw chłopskich, krytykując istniejące stosunki społeczne w kraju. Domagał się równości społecznej i
prawnej wszystkich stanów, ale jego idee nie znalazły w kraju poparcia. Modrzewski znalazł swojego kontynuatora w
Piotrze Skardze, który podobnie widział sprawy społeczne, domagał się większych praw dla stanów innych niż
szlacheckie. Ukazuje sześć chorób społecznych i głosi wizję upadku, nieszczęścia politycznego, które grozi Polsce. Idee
tych twórców odżyły dopiero w wieku osiemnastym.

Innym utworem krytykującym ówczesną rzeczywistość i panujące stosunki jest wspomniana wcześniej Krótka

rozprawa... Autor krytykuje wyzysk chłopa przez Kościół i przez władze.

Jan Kochanowski pisze Pieśń V o spustoszeniu Podola przez Tatarów. W końcowej części poeta mówi o obowiązku

obywatela wzgledem państwa. Nie powinien on załować pieniędzy na wojsko, powinien byc ofiarny, gdy ojczyzna jest
w potrzebie. nawołuje:

Skujmy talerze na talary, skujmy,
A żołnierzowi pieniądze gotujmy!
Kochanowski w Odprawie posłów greckich przedstawia przeciwstawne wzorce zachowań. Antenor jest przykładem

pozytywnego obywatela - patrioty, dbałego o losy państwa. Ten wzór jest pożądany i godny propagowania i
naśladowania. Postacią negatywną jest Aleksander, który kieruje sie własnym, egoistycznym interesem. Z jego
przyczyny dramat kończy się źle, Troja upada, ta historia jest ostrzeżeniem dla Polski.

69

BAROK
W baroku następuje powrót marności nad marnościami - Vanitas vanitatum et omnia vanitas.
Daniel Naborowski w utworze Cnota grunt wszystkiemu pokazuje, że niczym są różne ziemskie wartości, do

których głupi człowiek przykłada wagę - kosztowny pałac, jadło pyszne, uroda kobiet, bogactwo i metale szlachetne,
popularność, stanowisko - wszystko to jest przemijalne i nietrwałe, wszystko jest marnością.

W baroku ideałem był szlachcic - sarmata. Konkretny przykład z epoki baroku to sam Pasek - autor i bohater

Pamiętników. Sarmata kojarzy się z postawnym szlachcicem, dumnym, walecznym, lecz kłótliwym, skłonnym do bójek i
do miodu, kultywujący tradycję.

Wzór szlachcica był wzorem nie tylko świeckim, prawdziwy Sarmata był także dobrym katolikiem. Ideały

chrześcijańskie uległy spłyceniu, prymitywizacji. Bohater Pamiętników chodzi często do kościoła, bierze udział w
pielgrzymkach, składa ofiary, ale przy tym dokonuje zajzdów na cudze domy, pije, katuje poddanych.

OŚWIECENIE
Nie widać idału
Chudy literat (Adama naruszewicza) to biedny uczony, wydawca i twórca ksiąg, który uzala sie swojemu rozmówcy,

ż

e obrał trudne i niedochodowe rzemiosło, gdyz ksiąg nikt nie chce ani czytać, ani kupować. Nic dziwnego, że król

przykładał szczególną uwagę do nauki i kultury. Nie chcą czytać ani księża, ani szlachta. Szlachta jest
"wszystkowiedząca", pyszna i dumna ze swojego rodowodu.

Postać Mikołaja Doświaczyńskiego (Ignacego Krasickiego) po powrocie do kraju prezentuje ideał oświeconego

człowieka. Jest mądry, życie nauczylo go wiele, własnym doświadczeniem poznał wartość ludzkich postaw, filozofii.
Stał się dobry, wrażliwy na krzywdę ludzką, czuje się zobowiązany do dbania o tych, którzy są od niego zależni.

Inne krytyki

70

W

ARUNKI ŻYCIA W LAGRACH I ŁAGRACH

W czasie II wojny światowej Polska została podzielona pomiędzy dwa kraje wyznające ideologie totalitarne:

faszystowską i stalinowską. Systemy totalitarne bazowały na strachu, przemocy, podporządkowaniu jednostki państwu.
Lata niewoli wyraźnie odbiły się na polskiej kulturze, kiedy to zniszczono olbrzymią ilość muzeów, szkół, kin, zbiorów
bibliotecznych. Nie wolno nam także zapomnieć o wyniszczeniu polskiej inteligencji. Totalitaryzm zapamiętamy
jednak przez działania typu eksterminacje, obozy koncentracyjne, łagry opisywane najczęściej przez ludzi, którzy przez
nie przeszli, jak Borowski, czy Herling - Grudziński, lub przez ludzi którzy bezpośrednio zajmowali się tym tematem.
Przykładem może być Zofia Nałkowska, która była członkiem Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich.

Jak Niemcy traktowali ludzi głównie jako materiał, surowiec z którego wytwarzali mydła, płaszcze ( z włosów ) dla

swoich żołnierzy na froncie wschodnim, tak Rosjanie eksploatowali swoje ofiary pod względem potencjału roboczego.
Wynikało to także z tego, że Niemcy mordowali ludzi z powodu swoich fanatycznych przekonań, a dla Rosjan ich
ideologia była przydatna głownie przy oskarżeniach ludzi i przy "procesach" . Bohater "Innego świata" był skazany za
posiadanie butów oficerskich i nazwiska o brzmieniu niemieckim. W związku z czym oskarżono go jako " oficera
polskiego na usługach niemieckiego wywiadu ". Innymi absurdalnymi oskarżeniami była niegospodarność,
utrzymywanie zagranicznej korespondencji. Wiele oskarżeń opierało się po prostu na donosach i na założeniu prawa
sowieckiego, że nie ma ludzi niewinnych. Podczas śledztwa stosowano zarówno tortury fizyczne, jak i psychiczne, które
miały na celu wpojenie człowiekowi jego zarzuty, w taki sposób aby w nie na prawdę uwierzył. Z Jednego dnia Iwana
Denisowicza dowiadujemy się, że najpierw stadardowym wyrokiem było 10 lat, a później 25 lat ! i nie było wypadku,
ż

eby sie w tym łagrze komuś wyrok skończył.

Fanatyczni faszyści na ogół nie potrzebowali zarzutów, donosów do mordowania ludzi. Wystarczyło, że ktoś był po

prostu Żydem, Ukraińcem, Cyganem lub innym "podczłowiekiem" . Ofiar dostarczały im łapanki, likwidacje gett
ż

ydowskich.

Takie ilości ludzi, jakie Niemcy zabijali trzeba było w jakiś sposób szybko i sprawnie dowozić do obozów

koncentracyjnych. Najtańszym i najpraktyczniejszym okazał się przewóz w wagonach towarowych, bydlęcych. Warunki
w jakich "podróżowali pasażerowie" opisane są w "Medalionach" Nałkowskiej i w opowiadaniach Borowskiego. Ten
drugi poeta zwraca głownie uwagę na ilości ludzi, których dostarczały kolejne transporty kolejowe - " między jednym, a
drugim kornerem zagazowano kilka tysięcy ludzi " .

Nowoprzybyli musieli przejść przez pewnego rodzaju przywitanie. W Oświęcimiu najpierw pozbywano ludzi

wszelkich prywatnych rzeczy, kosztowności, aż do wszelkich ubrań jakie mieli na sobie. Później odzielano ludzi
"przydatnych" od "bezużytecznych". Ci pierwsi, to znaczy najsilniejsi, z jakimiś praktycznymi umiejętnościami byli
wpisywani na listę więźniów, natomiast reszta była kierowana do "łaźni".

Trochę inaczej wyglądało to w łagrach, ponieważ Rosjanie nie zmarnowaliby tak po prostu żadnej siły roboczej.

Selekcja polegająca na forowaniu silniejszych i bardziej wydajnych pracowników opierała się na wydawaniu
odpowiedniej ilości posiłków, o czym później. Tak samo w łagrach jak i w lagrach więźniowie pozbywani byli swoich
prywatnych rzeczy i posiadanie ich było surowo karane. Kary były bardzo różne i wymyślne, od izolatki, gdize okna nie
były oszklone, ani zabite deskami, stanie na mrozie, tortury, głód, czy "po prostu" śmierć, ludzie giną na wszytkie
sposoby, wedle wszystkich kluczów (Jeden dzień...)

W całym systemie zbrodni główną rolę odgrywała praca. W łagrach ludzie pracowali przy temperaturze -30o i nawet

jeszcze zimniejszej, przy czym nie mieli odpowiednich ubrań do takich mrozów. Do pracy musieli dochodzić po kilka
kilometrów, pracowali po kilkanaście godzin w ekstremalnie trudnych warunkach. Od wykonanej normy uzależniona
była ilość wydawanego danej załodze jedzenia. Dlatego w takiej sytuacji ludzie sami kontrolowali się nawzajem czy
ktoś nie próbuje wymigać się od pracy. W poprzednich epokach literackich, jeśli była mowa o pracy to wyrażano się o
niej jako o misterium wartości, była potwierdzeniem człowieczeństwa, czynnością, która uszlachetnia. Teraz praca stała
się przekleństwem człowieka, czymś co go upodla, poniża, w końcu - zabija.

Ludzie marzą o dniu wolnym od pracy. Kombinują jak by tu przespać się spokojnie przez kilka godzin więcej, ponad

dozwoloną ilość. Codziennie rano z nadzieją patrzą na termometr, czy przypadkiem temperatura nie jest poniżej
ustalonego poziomu, ponieważ w tym przypadku mogliby nie iść do pracy. Marzeniem jest spędzenie kilku dni w
szpitalnym łóżku.

Opisując realia obozowe trzeba jeszcze wspomnieć o warunkach, w jakich "mieszkali" i spali więźniowie. Jeśli

Niemcy dbali o czystość w obozie ( Ordnung mußt sein ), to w łagrach panował brud i robactwo. W zapluskwionych
pryczach spało co najmniej dwóch więźniów, a baraki rzadko były ogrzewane.

W utworze Aleksandra Sołżenicyna otrzymujemy zbiór rad, całą filozofię jak przeżyć w obozie. Począwszy od tego,

ż

e trzeba jeść jak najdłużej, do sposobów w jaki sposób można sobie zapracować " na lewo " na dodatkowy chleb.

71

Bohater pilnuje, żeby się nie przemęczać, nie przeziębić się, żeby po przyjściu do pracy znaleźć sobie odpowiednie,
pod wieloma względami, miejsce. Konieczną postawą do przeżycia jest niewychylanie się z tłumu, nienarażanie się,
niepyskowanie, a także pamięć o zasadzie, że " najgorszym wrogiem więźnia jest inny więzień ".

Jak już pisałem w zależności od ilości wykonanej pracy więźniowie otrzymywali odpowiednie porcje żywnościowe.

W wyniku czego najwięcej jedzenia dostawali najsilniejsi, najbardziej wartościowi, a im ktoś był bardziej wykończony,
chory tym dostawał mniejsze porcje. Dlatego głównym prawem w obozie było "kto ma żarcie, ten ma siłę". Lekarze
mieli, w związku z czym, możliwość prowadzenia badań nad głodem. Chorobami z niego wynikającymi były kurza
ś

lepota, szkorbut, bronchit, gruźlica, aż do sytuacji, w której organizm "posilał" się samym sobą. Głodowe stawki

ż

ywnościowe zmusiły ludzi do kombinowania, krętactwa (Nie ma takiej rzeczy, której by człowiek nie zrobił z głodu i

bólu), a jeśli to nie wystarczało, doprowadzały do zachowań, które nigdy nie miałyby miejsca w normalnym życiu. Zofia
Nałkowska przedstawia historię, w której głód doprowadził ludzi do kanibalstwa, do jedzenia zwłok.

Zarówno z lagrów jak i z łagrów wydostawało się niewielu ludzi. Najczęściej były to przypadki ucieczek, które

rzadko uwieńczone były sukcesem. Na Syberii dodatkowym "murem" często nie do przejścia były odległości, które do
przemierzenia w głębokim śniegu. Tak jak Rosjanie głównie wykańczali ludzi poprzez pracę, tak Niemcy wymyślili cały
proces usuwania niezliczonych mas ludzi. Począwszy od zagazowania, na paleniu ciał skończywszy. Natomiast, gdy nie
potrafili poradzić sobie ze zbyt dużą ilością ludzi, prowadzili swoje ofiary na skraj rowu, gdzie dokonywano szybkiej i
zbiorowej egzekucji.

W obozach był podział na więźniów, którzy dawali sobie radę i na tych którzy sobie nie naradzili. Zgodnie z prawem

obozowym - prawem dżungli - ci pierwsi żyją kosztem drugich. Wszystkie pragnienia tych ludzi sprowadzały się do
zdobycia jedzenia, ponieważ przeżywali prawdziwy głód, a " prawdziwy głód jest wtedy, jak się patrzy na drugiego
człowieka jako na obiekt do zjedzenia ".

Łagry doprowadzały ludzi do stanu, w którym " uczucia i myśli obluzowują się", a " pomiędzy skojarzeniami

powstają luki ". Łagier to był zupełnie inny świat, ze swoimi prawami, z machiną nastawioną na totalne
wyeksploatowanie człowieka w niewolniczej pracy. Postępowanie ludzi zlagrowanych i złagrowanych pozbawione było
podstawowych zasad moralnych, mam tu na myśli dopuszczanie się donosów, gwałtów, bezkarnych kradzieży (czego
sam nie weźmiesz, tego nie wyprosisz).

Dlatego nie bez podstaw podmiot w wierszu Różewicza " Lament " mówi o sobie " jestem mordercą ". Jest to

człowiek, który przeżył doświadczenie wojenne, z którego wyszedł zupełnie zmieniony, dorosły, wręcz stary, ale tylko
psychicznie, ponieważ fizycznie jest młody. Różewicz nie rozróżniał ofiar od katów. Uważał, że wszyscy ci którzy
przeżyli są winni, ponieważ przeżyli kosztem innych. Podmiot stracił także poczucie wartości, nie potrafi przyjąć,
naśladować wzorców z przeszłości, głoszących idee miłości, poświęcenia, czy bohaterstwa. Nastąpił u niego kryzys
moralności, utrata wiary w prawdy chrześcijańskie.

72

A

FIRMACJA CODZIENNEJ PRACY

Umiłowanie życia, afirmacja codzienności w dziełach literackich jest mało popularna. Mało tego, przecież niektórzy

bohaterowie literaccy nigdy nie pracowali! Według mnie jest to spowodowane faktem, że każdy ma we własnym życiu
aż nadto pracy i nie widzi żadnego piękna w codziennych zajęciach. Ludzie wolą dowiadywać się o niezwykłych
czynach, niezwykłych ludziach, co zostało im zapewnione w XX wieku przez zmasow, sprymit rozrywki, z duż
udziałem mediów.

Ogólny problem pracy, ale nie zachwalanie pracy samej w sobie, został poruszony w pozyt. Epokę tą charak takie

hasła jak praca u podstaw, praca organiczma. Wtedy praca nie była traktowana jako piękno, afirmowano ją jako inną
formę walki z zaborcami.

Maria Dąbrowska, dwie epoki później, podchodzi do problemu pracy w zupełnie inny sposób. Można to

przeanalizować na poniższym fragmencie:

Człowiek nie może bez wytchnienia załatwiać powszednich czynności i jednocześnie zagłębiać się w jakieś rzeczy

wiekuiste, powszechne.

Więc może nie pozostaje nic innego, jak starać się uwierzyć, że w tym powszednim krzątaniu są też jakieś rzeczy

wiekuiste, powszechne.

Autorka Nocy i dni nawoływuje do szukania szczęścia w codzienności. Praca nie powinna być sposobem osiągnięcia

korzyści mat. Powinna być wartością samą w sobie.

Jeżeli ktoś lubi to co robi, jeżeli ma miłość do pracy, to jego praca może być twórcza. D mówi, że w pracy

najdonoścniejszy jest moment, kiedy (...) zaspakaja naszą potrzebę twórczości. Praca twórcza powoduje, iż doznajemy
radości, która bywa najzawrotniejszą i najbardziej bezinteresowną uciechą, jakiej w ogóle może doznać nasze serce.

Pisarka ta ukazuje także mechanizm przekształcania się pracy codziennej, pozornie mało atrakcyjnej, w pracę

twórczą:

W każdej robocie jest takie miejsce, jest taka czarująca chwila, gdy opanowawszy doskonale jedną czynność,

stajemy nagle jak olśnieni wobec czynności nowej, otwierającej nasze horyzonty - i możemy wydać okrzyk triumfu, jak
dziki wobec swoich odkryć. Tego dzikiego, poszukującego człowieka musimy w sobie wzbudzić wobec naszej pracy.

Wprawdzie bohaterowie utworów Dąbrowskiej pracują na codzienny chleb, ale ta codzienna praca jest na przykład

dla Bogumiła najistotniejszą potrzebą życiową. Fascynacja codziennością czyni jego wysiłek łatwiejszym, dodaje mu
poczucia sensowności jego wysiłków, nawet niezależnie od rezultatów. Bogumił przez zamiłowanie do pracy i natury
może, mimo wielu niepowodzeń, cieszyć się samym faktem życia. Barbara natomiast, przedstawiona w Nocach i dniach
jako osoba o całkowicie odmiennym charakterze, wychowana na romansach, pogrążona w marzeniach, nie potrafi
znaleźć sen życia.

Dąbrowska pokazuje, że szczęście osobiste powinno iść w parze z pracą. Przeciwne zdanie na ten temat miał

Ż

ereromski, wyraził je w Ludziach bezdomnych. Judym chcąc poświęcić się dla idei pracując nad najbiedniejszymi,

musiał zrezygnować z własnego szczęścia, między innymi z miłości do Justyny. Podobne dylematy mieli inni boh
utworów tego poety, mianowicie Stanisława Bozowska z Siłaczki, czy Piotr Cedzyna z Doktora Piotra.

Przeciwnie do Dąbrowskiej na problem pracy codziennej zapatrywał się także Reymont. Można to zauważyć w

Chłopach. Bohaterowie tego utworu nie traktują wprawdzie pracy jako przekleństwa, ale nie można powiedzieć że są
dzięki niej szczęśliwi.

Powiązanie pracy ze szczęś i pięknem ma w literaturze wieloletnią tradycję. Tym razem zdanie podobnie do

Dąbrowskiej ma Cyprian Kamil Norwid:

- piękno na to jest, by zachwycało

Do pracy: praca - by się zmartwychwstało ...

Dąbrowska stara się nas nauczyć, jeśli już nie miłości codziennej pracy, ale przynajmniej jej akceptacji. Przyjrzyjmy

się bowiem naszemu stosunkowi do codzienności. Każdego dnia wręcz zmuszamy się, żeby pójść do pracy, szkoły.
Przez pięć pierwszych dni tygodnia, od poniedziałku do piątku, czekamy na upragniony weekend, cieszymy się z
każdego jednego wolnego dnia, jak z odroczenia wyroku śmierci. Dochodzimy do wniosku, że męczymy się okrutnie, że
cały okres pracy jest męką i oczekujemy urlopu, ferii, wakacji. Ale i one przecież kiedyś kiedyś się kończą. Można też
dojść do najbardziej genialnego wniosku: odpoczniemy sobie dopiero wtedy, jak będziemy na emeryturze.

Wynika z tego, że jedynym rozsądnym sposobem na życie, rozsądnym ponieważ powyższy także jest jakimś stylem

ż

ycia, jest po pierwsze znalezienie motywacji swojej pracy, a po drugie polubienie tego co się robi. Można porównać

nastawinie do życia dwóch ludzi wstających rano do pracy: jednego idącego chętnie do biura, zakładu pracy i drugiego,

73

którego praca nie cieszy, może nawet jej nienawidzi. Pierwszy jest zadowolony z życia, cieszy się z dnia, z tego co robi
i dzięki temu dobrze wykonuje swoją robotę. Drugi czuje się jak w niewoli, jest nieszczęśliwy, mimo że ta praca może
być łatwa, potrafi stać się męczarnią, życiowym koszmarem.

Warto też zapamiętać pewną myś Dąbrowskiej: kto nie kocha pracy,ten się wykoleja.

74

I

Ś

MIECH NIEKIEDY MOŻE BYĆ NAUKĄ

...

U

DOWODNIJ

,

Ż

E

K

RASICKI JEST KLASYKIEM

I. Sytuacja polityczna w okresie oświecenia
1. Wzmocnienie pozycji szlachty kosztem władzy królewskiej
2. Liberum veto
3. Zady ówczesnej literatury


II. "I śmiech niekiedy może być nauką ... "

1. Bajki
a) geneza bajek
b) cel i rola bajek
c) "Ptaki w klatce"
2. Satyry
a) rodowód satyr
b) Refleksyjny charakter satyr
c) Główna wada Polaków przedstwiona w satyrach "Do któla", "Pijaństwo", "Żona modna", "Świat zepsuty"
3. Krytyka duchowieństwa w "Monachomachii"


III. Ponadczasowy charakter utworów Krasickiego


Literatura oświecenia rozwijała się w bardzo dramatycznym okresie dziejów Polski. Narastające trudności były

wynikiem wzmocnienia pozycji szlachty, która jak tylko nadarzała się okazja osłabiała władzę królewską. Podobnie
zachowywali się obcy mocarze, którzy od dawna dążyli do podporządkowania sobie Rzeczypospolitej. Bardzo
skutecznym sposobem paraliżowania systemu władzy było liberum veto, uznawane przez znaczną część szlachty za
potwierdzenie ich wolności. Przezwyciężenie kryzysu politycznego i moralnego było głównym celem poetów
oświecenia, którzy bardzo odważnie ukazywali i piętnowali sarmackie wady Polaków. Do tych poetów zaliczał się
Krasicki, który poruszał te problemy, które przyczyniały się do złego stanu państwa, osłabienia władzy królewskiej,
upadku moralności i zaniku dobrych obyczajów. W tych czasach ojczyzna przeżywała szczególnie trudne chwile, a
pierwszy rozbiór udowodnił, że znajduje się w głębokim kryzysie. Próby ratowania państwa tylko pozornie nic nie dały,
pozwoliły na przeżycie 123 lat zaborów, po których kultura polska nie zginęła.

Ignacy Krasicki to autor, którego wiele utworów ma charakter dydaktyczny, należą do nich między innymi bajki. Te

krótkie i zwięzłe utwory, były znane już w starożytności. Podstawy teorii tego gatunku stworzyli starożytni teoretycy
wymowy, między innymi Arystoteles i Kwintylian. Jak wyjaśnia Krasicki we "Wstępie do bajek", te krótkie utwory nie
mają za cel nikogo obrazić lecz nauczać określa także charakter bajek. Pojawiające się w bajkach zwierzęta uosabiają
ludzi z konkretnymi wadami, na przykład przedstawiony w utworze "Szczur i kot" człowiek pod postacią szczura jest
zbyt pewny siebie i przekonany o swojej wyższości. Spotyka go za to kara, gdyż zostaje uduszony przez swego
największego wroga - kota. Podobnym utworem jest bajka pod tytułem "Kruk i lis". W niej lis tak długo chwalił kruka,
ż

e pięknie śpiewa, aż ten nie otworzył dzioba, w którym trzymał ser. Na to tylko czekał lis, który porwał spadający ser i

uciekł.

Również dydaktyczny charakter ma utwór zatytułowany "Jagnię i wilcy". Bajka ta ukazuje, że w świecie rządzi

silniejszy, który nie zawaha się wykorzystać swojej przewagi.

Krasicki był wspaniałym obserwatorem zjawisk społecznych. Zauważał te sytuacje z życia codziennego, które mogły

rozbawić i zarazem nauczyć czegoś czytelnika. Przykładem takiego utworu jest "Dewotka", w którym ukazana jest
przewrotność i dwulicowość ludzi, którzy co innego mówią, a co innego robią. W bajce tej kobieta odmawiając słowa
modlitwy "odpuść nam nasze winy, jako my odpuszczamy ... " bije swoją służącą za nieposłuszeństwo względem niej.

Inny utwór opisuje spryt niektórych ludzi. W "Malarzach" bohaterami są dwaj artyści. Jeden maluje "podobne"

twarze, a drugi "piękniejsze". I jak się można domyślaĆ, drugi dzięki sprytowi nie cierpiał biedy jak pierwszy. Innego
typu jest utwór "Ptaszki w klatce", w którym pod postaciami ptaków ukryci są ludzie. Jedne, te urodzone na wolności,
znają ją i tęsknią do niej, a młodsze, urodzone już w klatce, nie wiedzą nawet, co to jest wolność. Znają tylko klatkę i
nie rozumieją żal starszych. Utwór ten odwołuje do sytuacji politycznej w kraju.

Krasicki o swoich bajkach tak się wyraża:

Jeśli z nich zdatna nauka nie płynie;

75

Natenczas blaskiem czczym tylko jaśnieją I, na kształt próchna, świecą, a nie grzeją.

Satyry są bardziej refleksyjne niż bajki, z wyjątkiem "Ptaszków w klatce", który to utwór porusza bardzo ważny

problem. Posiadają mniej humoru, ponieważ zajmują poważnymi problemami społecznymi. Wprawdzie czytając je
ś

miejemy się, lecz jest to gorzki śmiech.

Tradycje satyry sięgają literatury greckiej. Natomiast rozwinięta przez Juwenala i Horacego i zdefiniowana w

ówczesnych poeatykach przetrwała do XVIII wieku. Osiągnęła rozkwit w epoce klasycyzmu, uprawiana właśnie przez
takich poetów jak Krasicki.

Jedną z ważniejszych satyr jest utwór "Do króla", w którym przedstawiony jest negatywny portret szlachcica

sarmaty. Utwór skierowany jest do króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego. Autor wysuwa szereg zarzutów
wobec króla, o jego młodość nie byłeś, prawda, winien temu, żeś nie stary, mądrość, dobroć jako władcy, że jest
Polakiem źle to więc, żeś Polak, źle, żeś nie przychodzień. Radzi władcy, że powinien być groźny dla poddanych król -
nie człowiek , ma zdzierać, gnębić zdzieraj, a będziesz możnym, gnęb a będziesz wielkim. W ten sposób Krasicki wyraził
swój szacunek do króla i wypiętnował w ironiczny sposób poglądy szlachty sarmackiej, która te właśnie "wady" wytyka
królowi.

Inną przywarą Polaków jest pijaństwo, taki też tytuł nosi kolejna satyra Krasickiego. Opis bójki pijackiej w formie

opowiadania unaoczniającego jest bardzo realistyczny On do mnie, ja do niego, rwiemy się zajadli, ale to wiem i czuję,
ż

em wziął w łeb butelką. Krytykuje ono ludzi, którzy potrafią pięknie mówić o zaletach trzeźwości , ganić pijaństwo

Patrz na człeka, którego ujęła moc trunku, człowiekiem jest z pozoru, lecz w zwierząt gatunku godzien się mieścić, ale
sami nie stronią od alkoholu, na przykład na końcu rozmowy na pytanie Gdzież idziesz ? pada odpowiedź Napiję się
wódki.

Utworem krytykującym cudzoziemszczyznę jest "Żona modna". Autor naśmiewa się z modnej szlachcianki

hołdującej obcym wzorom i modom, która ma przesadne wymagania "Masz waćpan kucharza? Masz waćpan stangreta?
A pasztetnik? Tu pokój sypialny, a pokój do bawienia? Ja muszę mieĆ osobne od spania, od strojów, od książek, od
muzyki, od zabaw prywatnych". Satyra "Świat zepsuty" piętnuje brak przywiązania do religii i tradycji, lekceważenie
zasad moralnych. Krasicki zachęca do obrony ojczyzny, gani tchórzliwą postawę Grozi burza, grzmi niebo, okręt nie
zatonie, majtki, zgodnie z żeglarzem, gdy staną w obronie, a choć bezpieczniej okręt opuścić i płynąć, podściwiej być w
okręcie, ocalić lub zginąć. Ze starożytności wywodzi się też inny gatunek - heroikomedia. Opiera się on na sprzeczności
pomiędzy patetycznym stylem wypowiedzi, a błachą i przyziemną treścią. Przykładem tego typu utworu jest
"Monachomachia". Ma ona podobną budowę do epopei, gdyż jest podzielony na pieśni i oktawy, a także w inwokacji
jest zauważalny narrator, który wprowadza nas w temat utworu.

"Monachomachia" jak głosi podtytuł to wojna mnichów. Akcja rozgrywa się w miasteczku, w którym były "trzy

karczmy, bram cztery ułomki, klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki". Mnichów autor nazywa "wielebnym
głupstwem", natrząsa się z ich wad, głupoty i nieuctwa. Heroikomiczny charakter "Monachomachii" polega na tym, że
utwór ma formę poematu, a jego treścią jest błaha sprawa. Poemat heroiczny opiewał sławne czyny, bohaterów,
zakładał niezwykłość wydarzeń, poświęcony był najczęściej sprawom wojennym. Natomiast "Monachomachia"
Krasickiego opisuje wojnę, ale między mnichami, i to w zupełnie inny sposób, niż w poemacie heroicznym. Opis walki
ma charakter komiczny.

Wystarczyło bowiem wnieść puchar napełniony winem i od razu zapanowała zgoda. Poza tym cechy mnichów w

utworze są sprzeczne z naszym ich wyobrażeniem . Zakonnika powinny cechować pobożność, kult wiedzy, skromność,
ubóstwo, natomiast cechy bohaterów utworu są skrajnie różne. Krasicki w utworze zastosował komizm słowny, na
przykład święte próżniaki, postaci jak siadł, ławy pod nim jękły oraz sytuacji Już się wymykał wtem kuflem od wina legł
z sławnej ręki ojca Zefiryna. Utwór ten ma być narzędziem do walki z opisywanymi wadami, o czym mówi autor:

I śmiech niekiedy może być nauką,

kiedy się z przywar nie osób natrząsa.
Ś

miejmy się z głupich, choć i przewielebnych.

Krytykowanie postaw szlachty sarmackiej przez twórców oświecenia, a w szczególności przez Krasickiego jest

próbą nauki społeczeństwa poprzez humor. Mimo to, że pisane były dla społeczeństwa epoki oświecenia, współczesny
czytelnik, może odnaleźć w nich wiele wskazówek dla siebie. Można także zauważyć, że główne problemy poruszane
przez Krasickiego nadal są aktualne. Pijaństwo jest nadal nagminne, także zamiłowanie do waśni i sporów widać na
każdym kroku. Innym problemem poruszonym w literaturze oświecenia i aktualnym i dziś jest cudzoziemszczyzna oraz
zbyt małe zainteresowanie losami kraju. To już raz doprowadziło do tragedii. Dlatego utwory Krasickiego powinny być
nadal czytane i powinno się zalecać do zawartych w nich wskazówek.

76

O

CENA IDEAŁÓW

Ś

REDNIOWIECZA I

R

ENESANSU

I.
1. Każda epoka ma swoje ideały, wzorce osobowe
a) średniowieczne ideały ascety, świętego, króla i rycerza
b) renesansowe ideały ziemianina, młodzieńca, rodziców i obywatela
2. Dlaczego kształtują się wzorce osobowe ?
a) każdy człowiek, dążąc do doskonałości, próbuje oprzeć się na jakimś ideale
b) w trudnych sytuacjach potrzebujemy wskazówek, porad, instrukcji
c) tworzenie wzorców osobowych - próbą ukazania ludziom właściwej drogi


II.
A) ideały średniowiecza
1. ideał ascety - " Legenda o św. Aleksym"

a) Aby "służyć temu cóż ci jest w niebie" Aleksy rezygnuje ze wszystkich przyjemności ziemskich. Wyrzeka

się majątku, dobrobytu a nawet swej żony. Aby osiągnąć doskonałość akceptuje ból, cierpienie o poniżenie : " wszystko
cierpiał przez Bóg rad ". Św. Aleksy poświęcił się całkowicie Bogu.

b) opinia : Aleksy był i jest wzorem niedoścignionym. Ale czy jest on wzorem właściwym, godnym

naśladowania ? Uważam, że nie, gdyż Aleksy przyjął zbyt bierną postawę wobec życia, nie zrobił nic dla drugiego
człowieka. Zdobył aureolę świętości nie tylko za cenę własnych wyrzeczeń, ale także kosztem najbliższych. Opuścił
swój rodzinny dom i swoją żonę, którą swoim postępowaniem skazał na samotność.

2. ideał świętego - św. Franciszek

a) Św. Franciszek opuścił swój rodzinny dom, a swój majątek rozdał biednym. Glosił on program wiary

radosnej, prostej, płynącej z serca, opartej na wszechogarniającej miłości do Boga, świata i stworzenia. Franciszek
uczniów, którzy całe swoje mienie musieli oddać biednym.

b) opinia : Święty Franciszek jest świętym, którego świętość nie podlega dyskusji. Cel i radość życia znalazł w

pomocy biednym i rolnikom. Był człowiekiem bardzo wartościowym, który stawił czoło życiu. Był zupełnym
przeciwieństwem biernego i myślącego wręcz tylko o sobie Aleksego. Św. Franciszek poświęcił swe życie swym
bliźnim, ukazując w ten sposób ogromną miłość do Boga.Warta pochwały jest także jego postawa wobec natury i
przyrody. Św, Franciszek pokazał ludziom właściwy stosunek wobec natury. Uważam, że św. Franciszek jest wzorem
człowieka dobrego, kochającego, poświęcającego się.

3. ideał rycerza - " Pieśń o Rolandzie "

a) Roland bierze udział w wyprawie wojennej do Hiszpanii, zajętej przez niewiernych Saracenów. Jest wierny

swemu władcy Karolowi Wielkiemu. Dla Rolanda najważniejsze rzeczy to sława, honor, Bóg i Ojczyzna. Roland
za swoją wierność i miłość do Boga został nagrodzony godną śmiercią

b) opinia : uważam , że Roland był rycerzem honorowym. Zachowywał się zgodnie z etyką rycerską. Był

dobrym obywatelem, gdyż służył ojczyźnie, poświęcając dla niej nawet własne życie. Był także wierzącym, gdyż przed
ś

miercią składa hołd Bogu : prosi go o przebaczenie. Zastanawiam się, czy dobry katolik ma prawo do zabijania, nawet

jeśli chodzi o taki wzniosły cel, jak dobro ojczyzny.

4. Ideał władcy na podstawie " Kroniki polskiej " Galla Anonima

a) Bolesław Chrobry jest przedstawiony jako człowiek, godny naśladowania. Jest on nie tylko królem

rycerskim, lecz także królem sprawiedliwym, wielkodusznym, litościwym, gościnnym

b) opinia : Bolesław Chrobry szanował zarówno Boga jak i człowieka. To nadaje mu wartości, gdyż uważam,

ż

e " z tak wysokiej pozycji (król) ludzie często patrzą na innych z góry ", nie szanują ich i nie doceniają ich zasług i

wysiłków. Bolesław natomiast był osobą sprawiedliwą, odnoszącą się do swoich poddanych z wyjątkową życzliwością.
Bolesław Chrobry jest także ideałem obywatela, gdyż nawet na łożu śmierci martwił się dalszymi losami
Polski, uważając troskę o dobro państwa za swój najświętszy obowiązek

B) ideały renesansu
1. ideałem - ziemianin w "Pieśni Świętojańskiej o Sobótce" Jana Kochanowskiego i w "Żywocie człowieka

poczciwego" M. Reja.

a) ziemianin jest przedstawiony jako człowiek szczęśliwy, wesoły i samowystarczalny. Człowiek ten żyje

zgodnie z naturą i czerpie radość ze swej pracy

b) opinia : Uważam, że tak przedstawione życie jest zbyt wyidealizowane. Życie na wsi nie dla każdego

człowieka jest życiem łatwym i przyjemnym. Każdy człowiek, niezależnie od miejsca jego zamieszkania może być
osobą szczęśliwą, wesołą samowystarczalną . Zgadzam się jedynie z tym, że człowiek na wsi żyje bardziej
zgodnie z naturą i przyrodą aniżeli człowiek, żyjący w mieście.

2. ideał młodzieńca w utworach : " Żywot człowieka poczciwego" Mikołaja Reja oraz " O poprawie

Rzeczypospolitej " Frycza Modrzewskiego

77

a) idealny młodzieniec to człowiek dobrze wychowany, wykształcony, stały roztropny, sprawiedliwy, wierny,

miłosierny, przygotowany zarówno do życia towarzyskiego jak i do walki o ojczyznę.

b) opinia : uważam, że są to zbyt duże wymagania w stosunku do młodego człowieka. W takim wieku

człowiek dopiero się uczy, zdobywa doświadczenie i popełnia błędy. Nie może być ideałem, gdyż jeszcze dużo
rzeczy nie wie i nie rozumie.

3. ideał rodziców w " O poprawie Rzeczypospolitej " frycza Modrzewskiego

a) idealni rodzice - ludzie, którzy wychowują swe dzieci poprzez dawanie im dobrego przykładu. Rodzice tacy

wychowują swe dzieci na dobrych obywateli i przysposabiają je trafnie do zawodu, zapewniają im także wyjazd
za granicę, aby pokazać im inną kulturę i obyczaje.

b) opinia : Zgadzam się z ideałem przedstawionym przez Modrzewskiego. Dobry przykład jest konieczny, aby

nauczyć rozróżnienia pomiędzy dobrem i złem. Ponadto zgadzam się z autorem, że rodzice powinni przygotować swe
dziecko do zawodu zgodnie z jego chęcią i zdolnościami. Nie można zmuszać nikogo do robienia czegoś, co mu nie
sprawia najmniejszej przyjemności. Uważam także, że poznawanie innych kultur i obyczajów jest rzeczą bardzo ważną i
konieczną. Podróże kształcą, pozwalają zrozumieć inne obyczaje, zaakceptować i polubić ludzi innego koloru skóry,
wyznających inną religię itd.

4. ideał obywatela w twórczości Mikołaja Reja ("Krótka rozmowa między trzema osobami"), Frycza

Modrzewskiego ("O poprawie Rzeczypospolitej"), Jana Kochanowskiego ("Pieśń o spustoszeniu Podola"; "Pieśń XII";
"Pieśń XIX"; "Odprawa posłów greckich") i Piotra Skargi ("Kazania sejmowe")

a) cechy idealnego obywatela - troska o losy państwa, poczucie obowiązku, wyrozumiałość, udział w wojnach

obronnych, poświęcenie dla ojczyzny, kierowanie się dobrem i interesami państwa, sprawiedliwość,
bezinteresowna miłość do ojczyzny

b) opinia : ideał taki ukształtował się w trudnej sytuacji politycznej. Wtedy dla dobra kraju taka postawa była

koniecznością. Ale i teraz nie można zapomnieć o tych wartościach, gdyż są one wartościami ponadczasowymi.

III.
1. Czy musimy przejmować ideały, przedstawione w utworach literackich ?
a) Jeżeli zgadzają się one z naszą wizją życia, możemy je przyjąć i uznać za własne.
b) Nie musimy żyć zgodnie z takimi ideałami, które są w rzeczywistości nie realne i nie do osiągnięcia

78

G

RECJA

H

OMERA

, F

IDIASZA

, S

OFOKLESA

, P

LATONA SPEŁNIA ZADANIA UWERTURY I JEST PROLOGIEM

,

POWOŁUJĄC

SIĘ NA ZNANE PRZYKŁADY WYKAŻ ZWIĄZKI LITERATURY Z TRADYCJĄ LITERATURY ANTYCZNEJ

.

I. Grecja Homera, Fidiasza, Sofoklesa, Platona spełnia zadania uwertury i jest prologiem.

1. Sztuka i kultura oraz literatura starożytnej Grecji zalążkami kultury Europejskiej.

Antyk podobnie jak Biblia stanowią wspólną ojczyznę kultury europejskiej, stąd wszystko, lub prawie wszystko, co
wywodzi się z tych dwóch wielkich źródeł, posiada charakter uniwersalny, (...) odwołania antyczne w poezji niezależnie
od tego, jaka przybierają formę są w naszym kręgu kulturowym zużytkowaniem dobra wspólnego. (S. Stabryła - Hellada
i Roma w Polsce Ludowej)

2. Ateny ośrodkiem rozkwitu filozofii, literatury i kultury greckiej.

3. Biblia - stanowiła i stanowi nie tylko ważne dzieło literackie, jest punktem odwołań i nawiązań twórców kultury w
późniejszych epokach, jest źródłem kultury moralnej, prezentuje wzorce postępowania, pewien kodeks tego co dobre i
złe. Jest zbiorem fabuł, anegdot, motywów i stylistyki, do których wciąż powraca literatura. Jest natchnieniem dla wielu
pisarzy, poetów, inspiruje myślicieli, przez wieki była także tematem realizacji malarskich i rzeźbiarskich.

4. Antyk i Biblia źródłem wyrażeń i zwrotów takich jak: pięta Achillesowa, syzyfowe prace, Sodoma i Gomora.
Motywy, postawy, pojęcia, wyrażenia pochodzące z mitów oraz Biblii istnieją do dziś w literaturze, sztuce i języku.
Tkwią one w świadomości, kulturze dzisiejszego człowieka, gdyż przedstawiają uniwersalne ludzkie czyny i uczucia.
Nie są one reliktem przeszłości.

II. Klasycyzm - nie tylko źródłem twórczości starożytnych artystów, lecz także późniejszymi prądami artystycznymi,
które odwołują się do źródeł antycznych.

1. Nawiązania do filozofii antycznej występujące u różnych twórców w późniejszych epokach.

A. Nawiązania do stoicyzmu, który głosił, że człowiek, aby osiągnąć szczęście musi zachować równowagę duchową,
powagę, spokój i trzeźwość umysłu. Człowiekiem powinien rządzić rozum, a nie namiętność. Życie w zgodzie z naturą,
wyrzeczenie się dóbr przemijających w zamian za co osiąga szczęście. Do dzisiaj mówi się, że ludzie, którzy przyjmują
ciosy i dary losu z kamienną twarzą cechuje stoicki spokój.

Epikureizm nakazuje człowiekowi wierzyć zmysłom, cieszyć się życiem i korzystać z jego radości - carpe diem. Dobro
to przyjemność - czyli brak bólu według wyznawców tego nurtu. Odrzucenie wiary w siły pozaziemskie, głoszenie
pochwały życia na ziemi. Wyznawcy tego nurtu byli jednak wręcz gotowi do zrezygnowania z przyjemności dlatego by
nie poznać goryczy cierpienia.

Doskonałym przykładem może tutaj być twórczość Jasia Kochanowskiego, przedstawiciela epoki renesansu. Głosi on
afirmację życia i poszukiwanie wzorców postępowania. Łączy elementy filozofii stoickiej oraz epikurejskiej, głównie
jest to widoczne we fraszkach biesiadnych i pieśniach - Serce roście patrząc na te czasy, Nie porzucaj nadzieję, Miło
szaleć, kiedy czas po temu, Chcemy sobie być radzi. Dominuje u niego przeświadczenie, iż pełnię szczęścia można
osiągnąć w życiu doczesnym. Głosi także zasadę carpe diem - Miło szaleć, kiedy czas po temu, Chcemy sobie być radzi.

W romantyzmie Adaś Mickiewicz w Pieśni Filaretów nawiązuje do filozofii epikurejskiej i korzystania z życia, Hej,
użyjmy żywota.

Andrzejek Frycz Modrzewski sięgnął do starożytnych filozofów w poszukiwaniu reform państwowych i ideału
państwa (Platona, Cycerona).

2. Kontynuacja gatunków antycznych i Biblijnych są także widoczne w późniejszych epokach.

A. Gatunki kontynuowane w następnych epokach to psalmy, pieśni, rapsody, treny, fraszki. Ich twórcą był na przykład
Jasiu Kochanowski.

Nawiązania psalmów są głównie Do psalmu 8, w którym człowiek przedstawiony jest jako istota potężna, syn
człowieczy lecz umiłowany przez Boga, który oddaje mu we własne władanie wszelkie zwierzęta ptactwo i ryby.
Zawiera pochwałę świata stworzonego przez Boga: niebios, ziemi, gwiazd, człowieka. Głosi on afirmację, zachwyt
ś

wiatem i człowiekiem. Psalm ten stał się inspiracją dla myślicieli epok humanistycznych, np. renesansu.

Psalmy przekładali Jasiu Kochanowski - Psałterz Dawidów, Mikołajek Rej, Mikołajek Sęp Szarzyński, Leopold Staff,
Czesiek Miłosz.

Pierwszym twórcą pieśni był Horacy, na nim to w głównej mierze wzorowali się jego następcy. Kontynuację pieśni jako
gatunku antycznego możemy także zauważyć w średniowieczu - Pieśń o Rolandzie, czy Pieśń o zamordowaniu Jędrzeja
Tęczyńskiego.

79

Jasiu Kochanowski pieśń Czego chcesz od nas, Panie, za twe hojne dary, docenienie hojności Boga za stworzenie
ś

wiata i człowieka - Wdzięcznym Ci tędy sercem, Panie, (...) bo nadto przystojniejszej ofiary nie mamy.

Autorem gatunku rapsod jest Julek Ursyn Niemcewicz Bema pamięci żałobny rapsod. Jest to pieśń wielbiąca
bohaterskie czyny. Miara wierszowa przypomina heksametr zastosowany przez Homera w Iliadzie.

Twórcą trenów był Jasiu Kochanowski. Poeta przeżywa bunt, nie rozumie swojego cierpienia (po stracie córki), po
czym następuje uspokojenie i ufność do Boga.

Oda łączy pierwiastki klasyczne z romantycznymi, jest to gatunek wysoki, patetyczny, uprawiany między innymi przez
Horacego. Jako przykład możemy podać słynną Odę do młodości Adasia Mickiewicza oraz Odę do młodości Julka
Słowackiego, w późniejszym czasie powstała Oda do turpistów Julka Przybosia.

Hymny tworzył Jasiek Kochanowski - Do Boga, oraz Jasiek Kasprowicz.

Gatunkami rodowodem pochodzącymi z antyku są także dramat, komedia, poemat heroikomiczny, bajki, satyry,
przypowieści, fraszki.

Fraszki - Jasiek Kochanowski np. Ku muzom, O doktorze Hiszpanie, O żywocie ludzkim.

Ignuś Krasicki jest twórcą satyr, np. Na króla, bajek i przypowieści. Jego słynnym utworem jest także poemat
heroikomiczny pod tytułem Monachomachia.

Twórcy dramatu - Szekspir - jego dramaty są nowym typem tragedii odchodzącym od zasadzi trzech jedności oraz
zasady estetyk. Molier Świętoszek - kontynuowanie antycznej komedii wywodzącej się z Małych Dionizji. Jasiek
Kochanowski Odprawa posłów greckich (w którym zauważalne są także nawiązania do antyku w treści samego utworu
- przywołanie wydarzeń mitu trojańskiego). Julek Ursyn Niemcewicz Powrót posła - komedią klasycystyczną
zachowującą tradycyjną strukturę akcji. Adaś Mickiewicz - Dziady, Stachu Wyspiański Wesele, Kartoteka Tadka
Różewicza.

Ostatnim gatunkiem nawiązującym do antyku jest epos, epopeja.

Najstarszymi dziełami literatury europejskiej są eposy homeryckie Iliada i Odyseja. Konstrukcja tych utworów stała się
wzorem gatunku uprawianego przez późniejszych twórców.

Epos - w typowym kształcie klasyczny, zgodny z regułami gatunku w średniowieczu powstał epos rycerski -
nawiązujący do eposu starożytnego. Włoski epos to Boska komedia. Wacek Potocki Transakcja wojny chocimskiej
oraz najsłynniejszy epos literatury polskiej Pan Tadeusz Adasia Mickiewicza.

Epopeja - powieść odgrywająca szczególnie ważną rolę w życiu narodu, dotyczyły ważnych wydarzeń historycznych lub
kompleksowo ujmowały życie danej klasy. Chłopi Władek Rey'mont - epopeja chłopska. Nad Niemnem Elżunia
Orzeszkowa, Noce i dnie Marycha Dąbrowska.

3. Nawiązania do mitów postaci i miejsc mitologicznych oraz różnych symboli - Adaś Mickiewicz Oda do młodości -
nawiązanie do Heraklesa i do bogini młodości Hebe. III cz. Dziadów - Wielka improwizacja - prometeizm -
indywidualne językowe zaangażowanie jednostki w sprawy narodowe. Tutaj Konrad jest utożsamiany z Prometeuszem,
reprezentuje chęć podjęcia samotnej walki za ojczyznę, skłócenie z Bogiem i pragnienie rządu dusz (Daj mi rząd dusz).

Julek Słowacki Grób Agamemnona - nawiązanie do mitycznej historii rodziny, porównuje on także Polaków z
Grekami. Walka Persów ze Spartianami - Termo'pile to synonim patriotyzmu - nie jest to miejsce dla Polaków Na
Termopilach? Nie, na Cheromei trzeba się memu załamać koniowi, bo jestem z kraju, gdzie widmo nadziei dla mało
wiernych serc podobnych snowi.

Cypuś Kamil Norwid Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie. Nawiązanie do Sokratesa, który był wyrzucony z miasta
(aluzja autobiograficzna) - Promethidion - Syn Prometeusza realizujący platońską koncepcję rzeczywistości, sztuki, w
której piękno ma zachęcać do pracy.

Fortepian Szopena - nawiązanie do Fibiasza, rzeźbiarza doskonałego i Pigmeliona, mitycznego króla Cypru, tu symbol
geniuszu geniusz - wiecznego Pigmaliona.

Stefek Żeromski Syzyfowe prace - tytuł powieści oznacza trudną i bezsensowną pracę - ukazanie rusyfikowania
młodzieży polskiej, które jest bezcelowe i nigdy nie zakończy się sukcesem.

Stasiek Wyspiański w Weselu wykorzystał symbol złoty róg - róg Almatei - mający moc jednoczącą.

Władek Rey'mont w Chłopach nawiązuje do mitu o Demeter i Korze (związek człowieka z naturą, przyrodą),
naturalny podział, następstwo pór roku i zależność od nich ludzi.

Motyw Ikara był bardzo często wykorzystywany w różnych utworach. Tadek Różewicz Prawa i obowiązki. Erneścik
Bryl Wciąż o Ikarach głoszą. Nawiązanie do społeczeństwa polskiego, którego działania nie były często uwieńczone

80

sukcesem, tak jak Ikara. Weryfikacja tradycji - nie należy zwracać uwagi na upadek Ikara, każdy powinien zająć się
własnym życiem.

Stasiek Grochowiak Ikar - Oto Ikar wzlatuje, kobieta nad balią napręża kark, oto Ikar wzlatuje, kobieta czuje
kręgosłup jak łunę, oto Ikar upada, w kobiecie jest ból i spoczyenk. Porównanie codziennego życia do wzlotu, lotu i
upadku Ikara.

Motyw Nike. Zbigniew Herbert Nike, która się waha. Nadanie postaci Nike, mitycznej bogini zwycięstwa, cech
kobiecych. W końcu decyduje się pozostać w pozycji, której nauczyli ją rzeźbiarze, a nie powodować rozterki.

Herbert w wierszu Dlaczego klasycy? odwołuje się do postaci Tacydedesa - historyka starożytnej Grecji, który był
obiektywny w ocenie nieudanej wojny Peloponeskiej. Współczesnym autor zarzuca nieumiejętność godnego przyznania
się do winy, co świadczy o ich słabości i braku godności.

Herbert dokonuje także reinterpretacji mitów. Odczytuje je w odmienny sposób, często dopisuje ciąg dalszy, pokazuje
bogów w ludzkich sytuacjach (patrz: praca Genziaka)

Inne utwory Herberta o nawiązaniach antycznych to na przykład O Troi, Do Ateny, Na pomoc Pompei, Apollo i
Marsjasz.

Czesiek Miłosz W Warszawie. Wiersz ten traktuje o cierpieniu zniszczonego wojną miasta, lecz słychać w nim
ponadczasowy płacz Antygony, okrzyk, którego poeta nie może znieść.

3. Określenie złoty wiek jest również pochodzenia antycznego. Jest to przedział czasu mający miejsce w Atenach w V i
VI w przed Ch. Był to okres, w którym nastąpił rozkwit filozofii, literatury, architektury, rzeźby. Przenośnie jest to wiek
idealny, wspaniały etap, który ludzkość utraciła i do której dąży, marzy o jego powrocie.

W średniowieczu Gall Anonim stworzył Kronikę Polską - księga I opisuje żałosną śmierć sławnego Bolesława
Chrobrego. Według mitologicznych wyobrażeń o kolejach dziejów miały następować coraz to gorsze wieki: po złotym
srebrny, po nim brązowy i żelazny. W końcu najgorszy, ołowiany. Pisał o tym Owidiusz w przemianach.

O złotym wieku pisał Wergiliusz. Określił go jako przeobrażenie poetyckiej arkadii.

Cyprianek Kamilek Norwid w Fortepianie Szopena określa muzykę Szopena jako doskonałość perykleską. Jest to
aluzja do złotego wieku Aten i do demokracji ateńskiej.

4. Sam styl tworzenia poetów często nawiązuje do twórców antyku. Horacy w swojej poezji głosi filozofię umiaru -
złotego środka - z obu nurtów stoicyzmu i epikureizmu brał to, co wydawało mu się cenne. Propaguje on hasło carpe
diem - charakterystyczne dla epikureizmu. Uznaje także stoicką zasadę okazywania w nieszczęściu równowagi ducha.
Ś

wiat poetycki Horacego to pogodna arkadia. Świat pełen spokoju, szczęścia, od niego pochodzi wyrażenie exegi

monumentum. Inny rodzaj poezji to poezja tyrtejska, pochodząca od Tyrteusza (patrz praca: Rola poety i poezji w
poszczególnych epokach)

Julek Słowacki w Grobie Agamemnona pisze, że poeta ukryty w zabytkowym grobowcu odwołuje się do historii
starożytnych Greków, do mitologii jako do trwałych wartości, jako do wielkich, doskonałych wzorców dla
współczesnych sobie ludzi. Głosi kult dla poezji Homera. Słowacki preferuje strunę z harfy Homera, twórca uważa, że
nigdy nie doścignie antycznego autora.

5. Nawiązania do biblijnej Apokalipsy wg św. Jana - Apokalipsa oznacza odsłonięcie, objawienie - rodzaj wypowiedzi,
który opisuje tajemnicę czasów ostatecznych. Nawiązuje do nich wiele twórców, między innymi romantycy oraz twórcy
- katastrofiści.

Czesiu Miłosz przedstawia katastrofizm i wizję apokalipsy w twórczości przedwojennej, motyw ognia, popiołu i dymu,
pogorzeliska w wierszu Roki.

Piosenka o końcu świata nawiązuje w niej do dnia Sądu Ostatecznego: opis zwykłego, codziennego dnia, bez trąb
archanielskich, dnia zwykłych ludzi, bo innego końca świata nie będzie. Życie jest drogą do śmierci. Poprzez życie
zbliżamy się do śmierci.

Zbyś Herbert U wrót doliny - Odmienna wizja końca świata, wizja okrutna - przemoc, obraz przypominający selekcję
ludzi w obozie koncentracyjnym i eksterminację ludzi.

Tadek Konwicki Mała Apokalipsa. Powieść o Polsce Ludowej o końcu świata dla bohatera, organizując mały koniec
ś

wiata. Autor odwołuje się do wielu biblijnych motywów, choć odpowiednio je przekształca uwspółcześniając i

dostosowując do realiów powieści.

6. Inne nawiązania do antyku oraz Biblii to na przykład Staś Wyspiański Noc listopadowa wielkie wydarzenie w naszej
historii - powstanie listopadowe - autor włożył w ramy mitologii starożytnej. Do Warszawy w roku 1830 przybywają
boginie i bogowie greccy, następuje nakładanie się na siebie przestrzeni antycznej i Polski.

81

Inne utwory o podobnej tematyce (antycznej) autorstwa tego samego gościa to na przykład Akropolis, Powrót Odysa,
Achilles.

Leopold Stafffff w utworach Ars poetica, Przedśpiew, Do muzy składa hołd epoce starożytnej, odwołuje się do
klasycznych wartości. Hołdem jest przywołanie drobiazgów, przedmiotów typowych dla tamtego okresu kulturowego.
Przejmuje także zasady klasycznego myślenia.

Czesiek Miłosz Dar - wiersz o zwykłym dniu, pełen pochwały dla klasycznej harmonii, spokoju i zrównoważenia
duchowego, przywodzi na myśl starożytne filozofie.

Autor w swojej poezji często odwołuje się do antyku - gdy występuje jako moralista, za przykład i dowód wybiera
często postacie i wydarzenia antyczne.

Nawiązania do Biblii.

W średniowieczu - Bogurodzica - kult Matki Boskiej. Świadczy to o podporządkowaniu literatury i filozofii
wykładnikom religii chrześcijańskiej.

Janek Kochanowski Psałterz Dawidów. Parafraza poetycka oddająca w języku polskim patetyczny i uroczysty ton
psalmów.

Adaś Mickiewicz w Dziadach opisuje problem winy i kary, piekła i nieba. Opisuje także widzenie księdza Piotra. Ty
pojedziesz w daleką, nieznajomą drogę, będziesz w wielkich, bogatych i rozumnych tłumie, szukaj męża, co więcej niźli
oni umie poznasz, bo cię powita pierwszy w imię Boże, słuchaj co powie....

Polacy to naród ukrzyżowany. Analogiczność porozbiorowych dziejów Polski do męki i zmartwychwstania Chrystusa.

Porównanie prześladowań narodu polskiego pod zaborem rosyjskim do prześladowań pierwszych chrześcijan, a
prześladowań młodzieży przez Nowosilcowa do zabijania dzieci przez Heroda.

Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego. Poeta dokonuje stylizacji biblijnej, używa biblijnych stylów i gatunków.
Nazywa Polskie Narodem Wybranym, a emigrantów apostołami wolności.

Księgi = Biblia jest to bezpośrednie nawiązanie.

Polska mesjaszem Europy. A jako ze zmartwychwstaniem Chrystusa ustały na ziemi całej ofiary krwawe, tak ze
zmartwychwstaniem narodu polskiego ustaną w chrześcijaństwie wojny.

Henio Sienkiewicz Quo vadis. Panorama historii narodzin chrześcijaństwa i prześladowań pierwszych chrześcijan,
analogia z ówczesną sytuacją Polaków.

Umberto Eco W treści Biblii tkwi klucz i rozwiązanie wątka kryminalnego w powieści Imię róży, powiązanego z
licznymi dysputami o tematyce teologicznej. Bogactwo treści zbudownej z wątków biblijnych.

Twórcy średniowiecza, baroku, romantyzmu nawiązują do księgi Koheleta, która głosi marność nad marnościami,
wszystko marność. Wszystkie dzieła i czyny człowieka są przemijalne, życie to gonienie za wiatrem.

III. Grecja Homera, Fidiasza, Sofoklesa, Platona spełnia zadania uwertury i jest prologiem.

Jak wiać z powyższej pracy wielu twórców nawiązuje do tradycji i kultury antycznej.

Janka Kochanowskiego cechowała znakomita znajomość kultury i literatury starożytnej, co zauważalne jest w jego
twórczości - dąży do przełamania bezimienności, chce zdobyć sławę. Inny twórca, który tworzył znacznie później, lecz
nadal nawiązywał do antyku to Jan Parandowski - polski prozaik, który zajmował się historią i kulturą antyku. Napisał
cykl nowel mitologicznych pt. Eros na Olimpie, Dysk olimpijski oraz dzieło Mitologia.

Niesposób ocenić wpływu antyku na naszą kulturę i literaturę, a tym bardziej stworzyć pełną mapę literackich nawiązań
i odwołań do dorobku starożytnych. Zauważmy popularność i wieczną trwałość niektórych mitów np. ikaryjskiego, o
Prometeuszu lub Syzyfie.

Znajomość mitologii, Biblii i antycznej filozofii stało się konieczniością i wymiarem erudycji dzisiejszych twórców,
którzy wciąż znajdują wartości trwałe i nieprzemijalne w tamtej kulturze, która zawiera wszystkie tematyczne motywy,
wszystkie wzorcowe formy zrealizowane na tysiące sposobów doskonałości.

Nie sposób pominąć wpływu antyku poprzez dzieła artystów na język współczesnych ludzi, którzy za swoje przyjęli
takie wyrażenia jak syzyfowe prace, nić Ariadny, stajnia Augiasza, pięta Achillesa.

W Biblii twórcy znajdują prawdy moralne, wzorce zachowań, które mają odzwierciedlenie w postawie Polaków,
obywateli kraju, w którym religia chrześcijańska jest dominująca.

82

„G

RÓB

A

GAMEMNONA

” J

ULIUSZA

S

ŁOWACKIEGO

-

ELEMENTY PAMFLETU I RETORYCZNOŚĆ

. „B

EMA PAMIĘCI

Ż

AŁOBNY RAPSOD

” C. K. N

ORWIDA

-

RETORYCZNOŚĆ

.

Pamflet - utwór publicystyczny lub literacki, często anonimowy, mający charakter demaskatorskiej i zwykle

ośmieszającej krytyki określonej osoby, grupy społecznej, instytucji politycznej.

Retoryka - sztuka wymowy, krasomówstwo; nauka pięknego i sprawnego wysławiania się, obejmująca prawidła

doboru słów, konstrukcji zdań, umiejętności argumentacji. Sztuka ta rozwinęła się w starożytności, mistrzami jej byli
Sokrates, Cyceron; w renesansie zauważana jest u Piotra Skargi. Wtedy już posługiwano się licznymi środkami
artystycznymi w wypowiedziach, które miały pobudzać rozum, wolę i uczucia słuchaczy. Używano:

- pytań retorycznych,
- antytez (przeciwstawienia),
- ciągów stopniowanych epitetów lub szeregów współrzędnych członów (często zdań),
- szyk przestawny, ...
- często powoływano się (Piotr Skarga) na Biblię (stylizacja na język biblijny - przywołanie odpowiednich cytatów).

„Grób Agamemnona”
Słynny wiersz stanowi fragment VIII pieśni poematu podróżniczego „Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu”. W druku

ukazał się razem z „Lilią Wenedą” jako pewnego rodzaju komentarz do tej tragedii, gdyż wymagała ona jego, jako
utwór symboliczny (miejscami o symbolice skomplikowanej i niejasnej). Zabytek, który Słowacki zwiedził i który
uczynił tematem „Grobu Agamemnona” był właściwie tzw. Skarbiec Atreusza, w owym czasie traktowany jako
autentyczny grobowiec wodza wojsk greckich w wojnie trojańskiej.

Wiersz rozpada się na dwie części, tylko w pierwszej mamy temat tytułowy (pobyt w grobie Agamamnona nasuwa

poecie skojarzenia z „Iliadą” Homera, która jako epos o wojnie trojańskiej jest według Słowackiego utworem o wielkich
ludziach i o wielkich czynach. Ta wielkość przeszłości homeryckiej podkreślana jest w kolejnych zwrotkach, w różny
sposób, a obecna cisza grobowca kontrastuje z treścią „Iliady”. Nasuwa to typowo romantyczną refleksję o przemijaniu
wielkości w historii. Wszystkie metafory (środki retoryki) w tej części utworu służą przeciwstawieniu dawnej wielkości
- obecnej małości, do której dołącza poeta także samego siebie).

„O ! jak daleko brzmi ta harfa złota,

której mi tylko echo wieczne słychać.”

Poczucie własnej małości narzucone przez zestawienie z wielkimi ludźmi epoki Homera prowadzi do ukorzenia się

poety przed historią:

„Głęboko jestem pokorny i cichy

tu, w tym grobowcu sławy, zbrodni i pychy.”

Podobny ton odnajdujemy w „Hymnie”, gdzie Słowacki pisał o ukorzeniu się przed własną nicością - tutaj jest to

wywołane przytłaczającą wielkością bohaterów „Iliady”. W zwrotce zaczynającej się:

„Tak więc - to los mój na grobowcach siadać

I szukać smutków błahych, wiotkich, kruchych...”

można doczytać się skargi z jaką przyjmowano dotychczasowe utwory Słowackiego - niezrozumienie jego poezji

wśród „słuchaczów głuchych”.

Retoryka
Autor wzbogacił swój wiersz (o charakterze retorycznym), nawiązuje przede wszystkim do starożytności (modne w

romantyźmie):

- „Krew Atrydów”,

- pracownia Arachny,

- harfa złota (Homera),

- Elektra.

Utwór rozpoczyna apostrofa:

„Niech fantastycznie lutnia nastrojona

wtóruje myśli posepnej i ciemnej.”

(wzorowane na inwokacji w „Iliadzie” Homera),
Jest to swoista prośba o natchnienie do wygłoszenia kolejnych słów.

- zdania wykrzyknikowe:

„Jak mi smutno” (jest to jednocześnie anafora),

„O! cichy jestem jak wy, o Atrydzi”

- personifikacje:

83

- serce zasnęło,

wiatr przychodzi wzdychać,

kłóci się wietrzyk.

- aluzje mitologiczne:

- Elektra, Arachna.

- elipsy:

„I ma Elektry głos - ta bieli płótno”

„Albo umarłych - i tak pełny wstrętu”

- epitety (liczne, wyszukane):

- nadgrobowe słońce,

- czarne listki,

- ciemny grobowiec, ...

- oksymorony:

- pieśń ciszy,

- słuchaczów głuchych,

- wyliczenia (oparte na kontraście):

- sławy, zbrodni, pychy

- inwersje:

- „głęboko jestem pokorny i cichy”,

- „to los mój na grobowcach siadać”,

- „jeśli napotka grób rycerzy - padnie”,

- przerzutnie:

- „Nad wielkim niczym grób i milczącym

garstką popiołów - ale w moim ręku

ta struna drgnęła”,

- „napędza nasion kwiatów - ale te puchły

chodzą i w grobie latają jak muchy”

- anafory:

- Ani mię

Ani się,

- Tu cząbry

Tu wiatr,

- peryfrazy:

- „Bo jestem z kraju, gdzie widmo nadziei

Dla małowiernych serc podobne snowi”

- harfa złota,

- epitety (ich ciągi):

- błahych, wiotkich, kruchych,

- metafora (przenośnia):

- senne królestwa,

- z wielką błyskawicą w oku,

- koń się na powietrzu kładzie,

- słońcu stała się większa szpara,

- onomatopeje:

- świerszcze,

- sykają.

W II części utworu znikają zupełnie motywy homeryckie, ale pozostaje Grecja, we wspomnieniu Termopil i

Cheronei. Poeta dalej rozważa pojęcie wielkości i małości ( w innym sensie niż poprzednio ). Zestawia tu starożytną
Grecję ze współczesną Polską.

Pamflet
Utwór atakuje tutaj Polaków, ośmiesza i krytykuje społeczność szlachecką, wytyka ich błędy (powstanie

listopadowe):

- kraj smutnych ilotów - omówienie (iloci - niewolnicy)

Poeta wystawia rachunek własnemu narodowi, próbuje uświadomić zarówno przyczyny klęski powstania

listopadowego jak i utratę niepodległości. W poetyckiej wizji ukazuje siebie mknącego na koniu przez Grecję. Żaden
Polak nie ma prawa zatrzymać się pod Termopilami, gdzie Grecy w 480 p.n.e. pod wodzą Leonidasa walczyli
bohatersko z Persami. Wszyscy zginęli, nikt nie oddał się do niewoli, a czyn ich na zawsze pozostanie symbolem

84

patriotyzmu i poświęcenia dal ojczyzny. Niestety Polacy nie wykazali takiej odwagi i gotowości poświęcenia życia dla
ojczyzny:

- „Na Termopilach ? - Nie, na Cheronei”

(sytuacja Polski przypomina sytuację Greków pod Cheroneą - przegrali na własne

ż

yczenie),

- „Na Termopilach ja się nie odważę

Osadzić konia w wąwozowym szlaku,

Bo tam być muszą tak patrzące twarze,

Że serce skruszy wstyd - w każdym Polaku.”

Polacy nadal skrępowani łańcuchem niewoli nie mogą bez zażenowania stanąć nad mogiłą Leonidasa, który mógłby

zapytać „wiele was było”. Jedynym miejscem w Grecji godnym Polaka jest Cheronea, gdzie w 338 p.n.e. Grecy ponieśli
klęskę uciekając w popłochu z pola walki w wyniku czego utracili niepodległość:

Kluczowa strofa:

„Na Termopilach - jaką bym zdał sprawę,

Gdyby stanęli męże nad mogiłą,

I pokazawszy mi swe piersi krwawe

Potem spytali wręcz: „Wiele was było ?” -

Zapomnij, że jest długi wieków przedział. -

Gdyby spytali tak - cóż bym powiedział ?”

(pytanie retoryczne zawarte w strofie powinno potęgować w ówczesnych Polakach wstyd)
W dalszej części wiersza poeta surowo ocenia postawę Polaków w powstaniu listopadowym, stara się odnaleźć

przyczyny upadku niepodległości.

„Nagi trup Leonidasa” jest cały w harmonijnych kształtach, przedstawia człowieka o harmonijnej duszy i ciele

(kontrast do złotego pasa i czerwonego kontusza bogato odzianych Polaków).

- „O Polsko !” apostrofa, rozpaczliwe wezwanie,
Upadek Polski tkwi w wadach szlachty, która została nazwana „czerepem rubasznym”. Szlachta nie pozwoliła dojść

do głosu masom ludu, tzn. wzięła „duszę anielską narodu”.

Personifikacja Polski (zauważalne echa mesjanizmu), Polska cierpiąca, ułożona w grobie.
Oddziaływanie szlachty na naród porównane zostało do zabójczego działania koszuli Dejaniry, która spowodowała

ś

mierć w straszliwych męczarniach Heraklesa

„Zrzuć do ostatka te płachty ohydne

Tę Dejaniry palącą koszulę.”

(wezwanie Polski do „obudzenia się”)
.

„Nowa - nagością żelazną bezczelna -

Niezawstydzona niczym - nieśmiertelna”

(mesjanistyczne powołanie Polski „odrodzi się jak Feniks z popiołów”)
Słowacki wytyka też polskiej szlachcie skłonności do wystawnego, pełnego przepychu życia i do naśladowania

obcych wyrazów:

„Polsko ! lecz ciebie błyskotkami łudzą

Pawiem narodów byłaś i papugą

A teraz jesteś służebnicą cudzą”

(jest to nawiązanie bądź aluzja do Potockiego „Zbytki polskie” (barok) - przedstawienie bogato ubranego szlachcica,

który nosił mnóstwo świecidełek jak „papuga”)

„Posąg z jednej bryły” - to myśl o przezwyciężenu rozbicia i osiągnięciu pełnej jedności narodu (rozbicie społeczne

dawnej Polski było przyczyną jej upadku. Siły narodowe zostały osłabione i ukształtowane zostały ujemne cechy
psychiki narodowej, a w konsekwencji doprowadziło to do upadku państwa).

W wierszu została jednak zawarta wizja nowej, wolnej Polski - narodu zjednoczonego, spójnego wewnętrznie, a tak

potężnego, że „ludy przelęknie”. Nie szczędząc słów poeta zawarł w utworze oskarżenia wobec Polaków:

- Cheronea - symbol klęski,

- czerep rubaszny,

- „oczy otworzone w grobie” - samounicestwienie kraju,

- „pawiem narodów byłaś i papugą” - Polska w Europie przyjęła dumną i pyszną rolę

(dama sarmacka),

- „służebnica cudza” - uzależnienie od woli możnych lub podporządkowana zaborcy,

Poeta wyznaje ze wstydem, że sam również nie wziął udziału w powstaniu listopadowym. Identyfikuje się więc z

narodem oskarżając siebie (ma prawo oskarżać cały naród):

„Mówię - bom smutny - i sam pełen winy”

Jest to więc pamflet gniewny, srogi i pełen żalu, nie tylko na tych, którzy kierowali powstaniem listopadowym, lecz

na cały naród, przodków, a także i na samego poetę, który poczuwa się do winy.

„Bema pamięci żałobny rapsod”

85

Rapsod - pieśń o bohaterze. Utwór napisany po śmierci Józefa Bema (zmarł 10.XII.1850 w Aleppo w Syrii). Obraz

pogrzebu skonstruował Norwid na wzór pogrzebów dawnych wodzów słowiańskich, a miarę wierszową wzorował na
antycznym heksametrze.

Heksametr - w metryce antycznej: wers sześciostopowy,

- polski: wiersz wzorowany na heksametrze antycznym, występujący w rozmaitych formach rytmicznych,

używany najczęściej w funkcji stylizowanej jako sygnał archaicznej epickości i powagi (np. w „Konradzie
Wallenrodzie”: „Skąd Litwini wracali ? Z nocnej wracali wycieczki.”).

Norwid: „Czemu, cieniu, odjeżdżasz, ręce załamawszy na pancerz”

Cytat (pod tytułem): „Przysięgę złożoną ojcu po dzień dzisiejszy tak zachowałem.”
(Słowa wodza kartagińskiego - Hannibala (247 - 183 p.n.e.) do króla Antiocha o złożonej na żądanie ojca

przysiędze, że nigdy nie pobrata się z Rzymianami.)

Dla Norwida postać Bema była wzorem bohaterstwa w wieku XIX.

Wizja pogrzebu łączy cechy pogrzebów dawnych wodzów germańskich i słowiańskich. Ale wiersz ma głównie

charakter paraboli (przypowieść - utwór o charakterze dydaktycznym przekazujący myśl moralną przez przykład,
podobieństwo, bądź alegorię. Odmiana ta, wzorowana na Bibli służyła głównie homiletyce, popularna też była w
literaturze staropolskiej (np. u Piotra Skargi: „Kazania sejmowe”))

Według J.W. Gomulickiego:
- zwrotkę V tłumaczy - „przykład tak trudej sytuacji historycznej, że trzeba będzie powrócić, wzorem Bema, do

przejściowej walki orężnej”,

- zwrotkę VI tłumaczy - „nie odnosi się już do pogrzebu Bema, ale do potężnych i stale postępujących korowodów,

wzorujących się na jego bohaterstwie i rycerstwie bojowników wolności, którzy - podobnie jak Jozue z Jerycha -
zdobędą >>ujęte snem groby<< (czyli niedojrzzałe unysłowo i moralnie społeczeństwo) nie za pomocą oręża, ale za
pośrednictwem cierpliwego i częstego powtarzania >>ciągle tych samych postępowych haseł społecznych i
politycznych<<„

- Wiersz powstał kilka miesięcy po zgonie generała w 1851 r., składa się z sześciu strof.
Stylizacja antyczna - przez wprowadzenie heksametru:
- pierwsza strofa: „Czemu cieniu odjeżdżasz ... - pytanie retoryczne

ręce załamawszy...

- ukazany ruch

przy pochodniach

- światło

co skrami grają...

- przenośnia, personifikacja, (światło, ruch),

onomatopeja

miecz wawrzynem zielony - metafora

gromnic płakaniem... - personifikacja

polan - (Polacy) - neologizm

rwie się sokół i koń podrywa... - stylizacja średniowieczna, polowanie na

sokoły w królewskich gajach i na polach

(ruch)

jak tancerz.

- porównanie

- Wieją, wieją proporce... - ruch

trąby długie we łkaniu... - uosobienie, przenośnia(kształt, ruch, dźwięk)

... i znaki

pokłaniają się z góry - przerzutnia

z opuszczonymi skrzydłami - przenośnia

jak włóczniami przebite smoki,...” - porównanie

Na końcu strofy obecne niedomówienia.

- druga strofa:

„...panny żałobne...

- nagromadzenie epitetów

ramiona

ze snopami wonnymi...

- przerzutnia

choć przed wiekami zrobiona...

- (chodzi o drogę na cmentarz)

niedomówienie

tłukąc o ziemię wielkie,

gliniane naczynia

- onomatopeje, epitety

czego klejnot we łkaniu jeszcze

smętności przyczynia.”

- onomatopeje, inwersja

- trzecia strofa:

86

„Chłopcy biją w topory

- ruch

pobłękitniałe od nieba,...

- neologizm (światło, barwa)

w tarcze rude od świateł...

- barwa

pod-niebne...”

- niedomówienie, neologizm

przenośnia

- czwarta strofa:

„...toną...

- niedomówienie

wchodząc w światło

księżyca

- barwa

4 przenośnie w

dwóch wersach

i czernieją na niebie...

- barwa, światło

jak gwiazda...

- porównanie

chorał ucichł był nagle...

- inwersja (czas zaprzeszły)

chorał - muzyczny utwór żałobny

jak fala wyplusnął...”

- niedomówienie, porównanie

- piąta strofa:

„...czeluście...

- przerzutnia

aby przesadzić Ludzkość...

- graficzne przeznaczenie, podkreślenie

tego istotnego fragmentu

rumaka zaprzem, jak starą

ostrogą...”

- porównanie, niedomówienie

- szósta strofa:

„...w bramy bijąc...

gwizdając w szczerby toporów... - onomatopeje, (ruch, dźwięk)

mury Jerycha...

- nawiązanie biblijne (biblijny Jozue

obalił mury Jerycha za pomocą grania trąb

i krzyku swoich żołnierzy)

Serce zemdlałe ocucą

- pleśń...”

- elipsa

.................................................

„Dalej - dalej --”

- końcowe niedomówienie

W czasie korowodu ciało wpada w czeluść (śmierć), dusza wędruje dalej.

Jest to wiersz o przezwyciężeniu śmierci, o odrodzeniu się na nowo. Ponieważ Bem bił się za wolność, ten korowód

będzie budził takie właśnie uczucia.

Implikacja - składa się z dwóch części: poprzednika zawierającego warunki (przesłanki) i następnika (skutku,

wniosku, tezy).

Tutaj: powiązanie, nastepstwo

Charakterystycznymi elementami wiersza są archaizacje, stylizacje języka, a także sytuacji. Stylizacje antyczne:

połączenie pierwiastka antycznego z chrześcijańskim (stylizacja na pogrzeby dawnych (pogańskich) herosów (np. w
„Iliadzie”)).

„Nie Bemowi jest ten utwór w istocie poświęcony. Poświęcony jest - „Bema pamięci”! Zbiorowej, społecznej,

aktywizującej przyszłe pokolenia pamięci o generale (...).

Zaczyna się nowa era w życiu najpierw tej zbiorowości, która w „siebie bierze” idee Bema - ale też era, w której

mają te idee ogarnąć. Stopniowo cały ten świat, całą ludzkość, budzoną przez kroczący coraz dalej pochód, aż „pleśń z
oczu zgarną narody”. (...) Wiersz Norwida nie jest zakończony. Uzywa się w sposób znamienny: używa się anafory,
rozpoczęcia nowej strofy - te i następne strofy ma napisać nowa zbiorowość. Koniec wiersza pogrzebowego - staje się
początkiem wiersza o pochodzie, o dziejach pochodu, który przekroczy grób.”

J. Opacki

87

S

POŁECZEŃSTWO POLSKIE W OCZACH PISARZY

M

ŁODEJ

P

OLSKI I

XX-

LECIA

I. Zmiany w widzeniu poszczególnych klas społecznych i próba ich zespolenia.

1. Młoda Polska - epoką, w której dekadenckie przyzwolenie na rezygnację przeplata się z nastrojami agitacji do

walki o wzniosłe idee.

2. Żeromski dokonuje rewizji przyczyn narodowego dramatu:

- stworzenie brutalnej kreacji społecznego obrazu epoki

- poczucie odpowiedzialności za losy kraju i próba oddziaływania na narodową świadomość i kształtowania

narodowego sumienia

3. Koniec wojny i odzyskanie przez Polaków upragnionej po ponad studwudziestoletniej niewoli niepodległości:

- głębokie rozczarowanie pisarzy - rozwiały się ich niepodległościowe marzenia o wolnym, sprawiedliwym i

szczęśliwym państwie

- Polacy nie potrafią właściwie „zagospodarować” swojej wolności

- patriotyczne pokolenie bojowników po objęciu władzy w odrodzonym państwie nie realizuje szczytnych ideałów

własnej młodości

4. Poeci, pisarze pragną stworzenia państwa, w którym zniesione jest panowanie ludzi nad ludźmi, nie istnieje

niewolnictwo jednych, a próżnowanie innych, społeczeństwa pracujących, równych i wolnych ludzi.

II. Społeczeństwo polskie w oczach pisarzy Młodej Polski i XX-lecia międzywojennego.

1. Chłop szukający więzi z inteligentem, ale jeszcze niezupełnie świadom roli, jaką ma odegrać, prymitywnie

oceniający rzeczywistość ( „Wesele” - Wyspiański ):

A ) wykroczenie poza ramy wsi, zainteresowanie wydarzeniami w polityce i otaczającym świecie:

„Cóż tam panie w polityce? Chińczyki trzymają się mocno”,

„A i my tu cytomy gazety i syćko wiemy”

* świadomość potęgi własnej klasy, ale odczuwanie braku zdolności do samodzielnego pokierowania odbudową

kraju, walką o wolność:

„jakby kiedy co do czego, myśmy wi sie, nie od tego,

ino kto by nos chcioł ozyć kosy wissom nad boiskiem”

* dostrzeganie obaw wśród inteligencji przed zbuntowaniem się chłopów, zarzucanie panom, że gardzą chłopami i

nie chcą z nimi współpracować:

„Pon się boją we wsi ruchu, pon nos obśmiewują w duchu,

A jak my, to my się rwiemy ino do jakiej bijatyki (...)

A jak myślę, że panowie duza by już mogli mieć, ino oni nie chcom chcieć”

* uświadamianie inteligencji zagrożenia wynikającego z braku wyrażania chęci wspólnego działania:

„Panowie jakeście som, jeźli nie pójdziecie z nami, to my na was i z kosami”

* mimo poczucia świadomości swej siły wykazanie lekkomyślności i niedojrzałości w decydującej chwili,

ważniejszy jest majątek niż idee, dla których chcieli walczyć:

„kupiłem se pawich piór, postawie se dwór”

* potępienie klasy przez Wyspiańskiego, ukazanie, iż w obecnych realiach nie jest możliwe odbudowanie Polski, nie

powtórzy się historia, wydarzenie spod Racławic nie wystarczy, by chłop wziął broń i Polska była wolna.

88

B ) Inne ( zdecydowanie różne od Wyspiańskiego ) spojrzenie na chłopa, który żyje w strasznej nędzy, warunkach

wręcz ekstremalnych:

* zachowanie ludzi w sprawie powstania styczniowego, nie myślą o zmianie sytuacji narodowej, bardziej o zmianie

sytuacji społecznej, swego położenia, prymitywizacja chłopa, któremu obce są wolnościowe ideały powstania

(„Rozdziobią nas kruki, wrony” ) „Tak bez wiedzy i woli, zemściwszy się za tylowieczne niewolnictwo, za szerzenie

ciemnoty, za wyzysk, za hańbę, za cierpienia ludu, szedł ku domowi z okrytą głową i z modlitwą na ustach”.

* wypełnienie całego czasu ciężką pracą o zdobycie czegoś do zjedzenia:

- „Człek się nigdy obrobić nie obrobi, ino cięgiem jak ten wół w jarzmie”

- upodobnienie Gibałowej ( „Zmierzch” ) do małpy - zatracenie społeczeństwa, zezwierzęcenie

* ekstremalne warunki powodują zanik uczuć:

- chorych, starych ludzi wynoszą na dwór by szybciej umarli ( „Przedwiośnie” )

- zatracenie instynktu macierzyńskiego, miłości i zrozumienia między małżonkami.

* brak pieniędzy jest często czynnikiem decydującym o życiu i śmierci ( Hymny Kasprowicza )

- ( XIX ) mężczyzna kiedyś najważniejszy we wsi umiera w domu z powodu braku pieniędzy na lekarstwa i

lekarzy, którzy są dla bogaczy

- ( XXIX ) chłopiec uczy się w ciężkich warunkach, zdobywa wiedzę, wyjeżdża do miasta i tam umiera na suchoty,

to co zarabiał wystarczyło tylko na edukację, z jedzenia często rezygnował

* chęć uświadomienia chłopom ich bierności trwania w takich warunkach ( Cezary z „Przedwiośnia” )

„Cóż za zwierzęce prowadzicie życie, chłopy silne i zdrowe. Jedni mają jadła tyle, że z niego uczynili kult, obrzęd,

nałóg, obyczaj jakiś i jakąś świętość, a drudzy po to tylko żyją, żeby nie zdychać z głodu. Zbuntujcież się chłopy

potężne przeciwko sobaczemu losowi”

* chłopi jako klasa na razie niezdolna do działania, bez świadomości, nie mająca celu w życiu, zobojętniała na

sytuację istniejącą poza ich chałupą, wioską.

2.

A ) Inteligencja - klasą istniejącą w świadomości społeczeństwa jako stojąca na szczycie, wybrana na wodza i

przywódcę, która poprowadzi innych, to ona ma wiedzę i wykształcenie, którym powinna się dzielić i uświadamiać

innych:

* konsekwentny wizerunek polskiej wsi zakodowany przez inteligenta, wynikający z nadmiernego przywiązania do

tradycji „niech na całym świecie wojna, byle polska wieś zaciszna, byle polska wieś spokojna”

* chęć pojednania z chłopami bardzo pozorna, brak wspólnego języka, płaszczyzny porozumienia, przepaść między

klasami „wyście sobie, a my sobie, każden sobie rzepką skrobie”

* chłopomania, powierzchowne zainteresowanie wsią, fascynacja strojem, wyglądem. Chłop ze swoją kulturą jako

obiekt do oglądania, w rzeczywistości brak znajomości ich obyczajów

„Tak to czuję, tak to słyszę i ten spokój i tę ciszę

sady, strzechy, łąki, gaje, orki, żniwa, słoty, maje (...)

Patrzą w ten lud krasy, kolorowy, taki rześki, taki zdrowy, choćby szorstki, choć surowy”

* mają wielkie plany i ambicje, czują potrzebę zrealizowania ich, wewnętrzne poczucie niewykorzystanej energii

„Duch się w każdym poniewiera, że czasami duch zapiera, tak, by gdzieś het gnało, gnało, do ogromnych, wielkich

rzeczy (...) wielkie skrzydła porozwijać, a nie dać się mijać”.

* inteligencja zawsze uważała, że ma poczucie - misji stać na czele narodu, ale kiedy pojawia się taka możliwość (

poprowadzenie chłopów do walki ) nie wywiązuje się w zadania, zawodzi

89

„wy, a wy - co wy jesteście, wy się wynudzicie w mieście, to wam się do wsi zachciało, tu was mało, tam was mało,

a ot co z was pozostało, lalka, szopka, podłe maski, farbowany fałsz, obrazki; kiedyś gdzieś tam tęgie pyski i do szabli i

do miski; kiedyś gdzieś tam tęgie dusze półwariackie animusze, kogoś zbawić, kogoś siekać, dziś nie ma na co czekać”.

B ) obraz inteligencji po odzyskaniu niepodległości, załamanie się nadziei ideowych i politycznych związanych z tą

klasą, zasługiwała na potępienie i najbardziej konserwatywne od niej odcięcie się:

* pozbawieni własnego zdania, poglądów, a gdy się już pojawią, nie potrafią ich przeforsować, bo inteligent

chciałby, pragnąłby, mógłby, gdyby”

* żyją w wiecznym strachu, lęku, boją się wychylić, bo jeszcze ktoś zauważy

* tylko jednostki maja świadomość „ że trzeba powziąć oddech szerszy”, wyrwać się z rzeczywistości, która go

przytłacza, ale kończy się to i tak tym, że „zostaje po nim smród jak po tomiku wierszy”

* odpowiedź na pytanie, kto ja jestem jest bardzo gorzka „wszędzie spóźniony, wszędzie nie pasujący”, ale jest to

tylko jego wina, sam umieszcza się na pozycji przegranego

* konserwatyzm, tradycjonalizm przekonań, niedostrzeganie, że wszystko wokół się zmienia, trwają przy swoich

przekonaniach jeszcze z czasów młodości „idzie pod wiatr ten polski święty z fortepianem Szopena”

* klasa mimo swojego wykształcenia i wiedzy w gruncie rzeczy do niczego się nie nadaje, jest bezużyteczna; nie

może stanowić wzoru, oparcia, jej zachowanie jest wręcz śmieszne i dziecinne, boi się spojrzeć dalej niż czubek

własnego nosa.

3. Ziemiaństwo - grupa żyjąca całkowicie w swoim świecie, w zbytkach i luksusie, nie wykazująca żadnego

zainteresowania innymi:

A ) Tczewscy przykładem ziemian posiadających kilka majątków, mieszkających w pałacu

* życie jak prawdziwie na nich przystało spędzają na polowaniach, balach, spacerach

* nie chcą i nie potrafią sami pracować, od wszystkiego mają ludzi, służbę

* myślą, że pieniądze decydują o wszystkim, o potędze na tym świecie, mimo ich nadmiaru nie potrafią się zdobyć

na pomoc dla potrzebujących

B ) mieszkańcy Nawłoci tworzą ze spożywania posiłków cały rytuał, jest to wręcz sens ich życia, w ciągu dnia nie ma

przerw na jedzenie, ale przerwy od jedzenia; widoczny kontrast między ich obżarstwem a umierającymi z głodu

chłopami

C ) szlachta wysadzona z siodła, zdeklasowana - po części winna swojej pozycji wynikającej ze złego

gospodarowania, braku zaangażowania w swoje obowiązki ( Ziembiewiczowie ):

* nie posiadają pieniędzy, ale zakodowana duma nie pozwala im przyznać się do tego, nie chcą pogodzić się z

faktami, rzeczywistością

* żyją ponad stan, nie chcą być gorsi, wytykani palcami, utrzymują służbę, na którą ich nie stać, posiadają np.

osobnego chłopca do parzenia herbaty, nie mogą zapewnić wykształcenia synowi

* w wielu kwestiach stwarzają pozory, jak np. udawanie wzorowej rodziny „atmosfera w Boleborzy przypominała

zatęchły staw z rybami”

4. Mieszczaństwo, jako zbiorowisko odrażających postaci o zdeformowanej psychice:

A ) Dulska - typowym przykładem zepsucia i zakłamania:

* wykonywanie wszystkiego na pokaz, na zewnątrz, wszystko musi być w porządku „brudy należy prać we własnym

domu”

- w domu chodzi zaniedbana, brudna, nieuczesana, a na ulicy dba o ładny wygląd

- przekupuje służąca Hankę, żeby ludzie na mieście nie dowiedzieli się o skandalu, mezaliansie ze Zbyszkiem

90

- skąpstwo: oszczędność na najbardziej powszednich przedmiotach

- jako właścicielka kamienicy jest bezwzględna w postępowaniu, ludzie w kamienicy to tylko źródło dochodu

- snobizm objawiający się m. in. w używaniu słów, których nie rozumie oraz brak gustu w urządzeniu mieszkania

B ) przyznawanie się otwarcie do tego, że ma się świadomość zła, ale nie będzie się w to angażować „ja ci wcale nie

powiadam, że świat jest dobrze urządzony i, że każdy ma co ma.

Ja tylko nie chcę sama jedna cierpieć, że jest urządzony źle” ( p.Cecylia - „Granica” ):

- zamienia piwnice w kamienicy na mieszkania i wynajmuje ludziom (wilgoć, brud, ciemność),

najczęściej są to ludzie z nizin społecznych

- uodpornienie się na prośby o złagodzenie czynszu,

- odcięcie się od świata, dla niej przestrzenią życiową jest mieszkanie, w którym gromadzi starocie ( mebla, sprzęty

) zastępujące jej towarzystwo ludzi

C ) przywiązanie do swoich rupieci „strasznych mieszkańców, strasznie mieszkających, w strasznych mieszkaniach”

zauważa również J. Tuwim, bo przecież są one „swoje, wyłączne, zapracowane”

* ciasnota umysłowa, wszystko widzą oddzielnie, czytają gazety, ale są one dla nich niestrawne

* jak ciasto biorą gazety w palce / i żują, żują na papkę pulchną / Aż papierowym wzdęte zakalcem / wypchane

głowy grubo im puchną.

* nadmiar wydarzeń ich przytłacza „warstwami rośnie brednia potworna/ I w dżungli zdarzeń widmami płyną”;

przyjmowanie, kodowanie informacji, brak zastanowienia nad nimi, ich sensem

* życie przepełnione schematami, których kurczowo się trzymają, wszystkie dni są podobne i kończą się „snem z

mordą na piersi”

* nie mają jasno określonych poglądów, ich patriotyzm jest w opłakanym stanie „O Polsko i Francjo, ty moja

ojczyzno”, są gotowi świętować wszystkie rocznice - wynik zacofania i nieuctwa

5. Proletariat jako warstwa, która nie może rządzić, gdyż nie posiada ziemi i bogactw, które jedynie zapewniają

posiadanie władzy:

* warunki, w jakich mieszkają robotnicy są wręcz nieludzkie - aleja chałup otoczona śmietnikami, zbiorowisko

istnych chlewów, domy zbite w kupę, przypominające owczarnię, świeciły brudem, nagością sczerniałych cegieł,

zaciekami wilgoci

* bardzo trudne warunki pracy, prawie ponadludzkie ( Ludzie bezdomni )

- kobiety w fabryce cygar wydają się jakby istoty bez jakichkolwiek uczuć, zwykłe wytresowane małpy, które

potrafią tylko wyuczone czynności, pracujące automatycznie

- górnicy za życia mieszkają w grobie jak pająki „czekając cierpliwie na chwilę, kiedy już na zawsze wstąpią do

ziemi, kiedy wejdą w jej zimne łono na „szychtę wieczną”

* zdrowie na pewno nie jest cechą tej klasy, jak wykazuje raport lekarki ( Przedwiośnie ) „w Warszawie 85 procent

dzieci w wieku szkolnym ma początki suchot. Przeciętna długość życia robotnika wynosi 39 lat, przeciętna długość

ż

ycia księdza 60 lat. W roku 1918 na 33000 wypadków śmierci w Warszawie 25000 było zmarłych na suchoty. Cała

klasa przeżarta jest nędzą i chorobami”

* masy robotnicze pozbawione są kultury, ich twórcze siły nie są wykorzystywane - zdolny i ambitny Marian Chąśba

próbuje wyrwać się z nizin, lubi się uczyć, zdaje maturę, pisze artykuły, orientuje się w sytuacji politycznej, bierze

udział w manifestacji i zostaje usunięty z fabryki - musi wrócić do swojej klasy, bo z niej nie można się wyrwać

* panujące bezrobocie często prowadzi do demoralizacji, żeby zdobyć środki do życia ludzie oszukują, uciekają się

do przestępstw

91

* okazuje się, że „tutejsza klasa jest przeżarta nędzą i chorobami, jest w stanie zwyrodnienia, czy na drodze do

zwyrodnienia, jest pozbawiona kultury i żadnym sposobem ani prawem „ta właśnie klasa nie może rwać się do roli

odnowicielki społeczeństwa. Chory dotknięty klęską braku kultury nie może przecież ani siebie, ani nikogo innego

skutecznie leczyć

III. Poszukiwania idealnej grupy nie przynoszą rezultatów, okazuje się, że każda klasa jest zepsuta, pełna wad, nie

posiada umiejętności przewodzenia

* powtórzenie się historii, która raz już pokazała, że zjednoczenie jest konieczne do wspólnego działania

„picie wino, idźcie spać,

my weźmiemy win puchary,

by je w szklany sztylet wlać”

Inteligencja nie chciała działać z ludem, przyniosło to klęskę powstania listopadowego

1. W Młodej Polsce powtarza się historia, społeczność zachowuje się tak, jakby nie mogła wyciągnąć wniosków.

„Społem to jest malowanka , społem to jest duma panka, społem to jest chłopskie w pysk”

2. Klasy społeczne są odrębnymi, zamkniętymi grupami, każda myśl tylko o swoim szczęściu, broni swoich

interesów; ci, którzy żyją w zbytkach i luksusie nie chcą zmian, nie robią nic, by pomóc potrzebującym ( chłopi,

proletariat ) - jedna klasa ciemięży drugą, przypomina model państwa, w którym panował system niewolniczy.

3. Czy rzeczywiście człowiek jest takim egoistą, który nie potrafi dostrzec, że jego otoczenie tworzy systemy i

układy, które wykształciły się w czasach wręcz „pierwotnych”, gdy zaczynano dopiero szukać odpowiednich form

istnienia społeczności jako całości ?

92

J

AK OCENIASZ ZJAWISKA KULTURY MASOWEJ

(

JEJ NIEBEZPIECZEŃSTWA

).

- seriale telewizyjne - „mydlane opery”, „tasiemce”, „Harlequiny”,
- prasa - rozprzestrzenianie się gazet opartych na skandalach, coraz większa ilość gazet różnej jakości o wątpliwych

informacjach,

- reklama - emisja reklam w telewizji produkcji zagranicznej,
- muzyka młodzieżowa - „disco polo”,
- internet - np. pornografia,
- brak cenzury - umasowienie zjawiska przypływu z „zachodu”,
- koncert Rolling Stones’ów - sposób na życie,
- większa popularność filmów proddukcji zachodniej, np. „Forrest Gump” niż produkcji krajowej - powód kryzysu w

polskiej kinematografii,

93

D

EZINTEGRACJA OSOBOWOŚCI W ŚWIECIE FORM I STEREOTYPÓW

.

(1)

Stereotypy istnieją od początku ludzkości. Uogólniając zachowania ludzkie, nie zastanawiamy się, czy jesteśmy
sprawiedliwi, czy nie wyrządzamy przypadkiem komuś krzywdy. Co sprzyja powstawaniu stereotypów:

- kategoryzacja

- niesprawdzenie informacji, przyjmowanie usłyszanych opinii

- lęk przed nieznanym

- chęć przynależności do jakiejś grupy, przejmowanie jej poglądów, utożsamianie się z nią

Ś

wiat stereotypów powoduje, że przyjmujemy różne formy. W dzisiejszych czasach wątły, niebaczny, rozdwojony w

sobie człowiek żyje w teatrze. Stojąc w garderobie ma do wyboru wiele masek. Którą z nich założy i wejdzie na scenę?

Postępująca dezintegracja osobowości jest niczym innym jak przybieraniem innej maski, przechodzeniem w kolejną
formę.

Czy wreszczie my stwarzamy formę, czy ona nas stwarza? Wydaje się nam, że to my konstruujemy - złudzenie, w równej
mierze jestśmy konstruaowani jak bohaterowie.

Problem dezintegracji osobowości podnoszą pisarze współcześni: Bruno Schulz, Witek Gombrowicz Ferdydurke,
Tadek Różewicz Kartoteka, Sławomir Mrożek Tango.

(2)

Obnażenie przez twórców funkcjonujących w społeczeństwie stereotypów

Stereotyp wobec narodu niemieckiego (Kartoteka Różewicza).

W pokoju bohatera pojawia się młoda Niemka. Nie czuje on do niej nienawiści, ale wydaje mu się, że powinien
poinformować dziewczynę o tym, jak to ich ojcowie polowali w lesie na siebie nawzajem. Kiedy rozlegają się sowa
niemieckiej komendy ptrzestraszony bohater staje na boaczność pod ścianą. Wskazuje to ciągłe postrzeganie Niemców
jako hitlkerowców i zbrodniarzy wojennych.

Stereotypy określonych warstw społecznych.

Anachroniczny świat ziemiański w Ferdydurke, specyficzny dla polskiej tradycji. Ja i tak pan, tyś i tak cham Miętus nie
może się zbratać z parobkiem. Granicy między ziemiaństwem i chłopami nie może przekroczyć żadna ze stron.

Cecha charakterystyczna dla ziemiaństwa - kult jedzenia (podobieństwa do Pana Tadeusz Mickiewicza i do
Przedwiośnia Żeromskiego).

Stereotypy dotyczące mieszczaństwa

Straszni mieszkanie w strasznych mieszkaniach.

Zwracanie uwagi na charakterystyczne umeblowanie mieszkań i zachowanie się.

Stereotyp inteligenta

Wyśmianie inteligencji w Tangu S. Mrożka (Stomil i Eleonora) Zburzyli konwencje, ale stali się zbyt
przeintelektualizowani, są sztuczni w swych zachowaniach, zafascynowani prymitywną siłą, marginesem społecznym.

Antytradycjonizm.

Anarchizm.

Pozorna rewolucyjność.

Nonkonformizm.

Pusty, pozbawiony idei intelektualizm.

Ż

ycie dla nich to miła wegetacja.

Sztuka - eksperymentem.

Rezygnacja z odpowiedzialności za kształt świata.

Brak odpowiedzialności za własną rodzinę, społeczeństwo.

94

Belfer - uczniak (Ferdydurke). Model szkoły jako instytucji nie zmienił się, najtrudniej jest się wyzwolić z gęby
szkolnej, indywidualność człowieka w szkole zostaje zatracona.

Temat ten podejmuje także Różewicz w Kartotece (scena egzaminu dojrzałości). Autor pokazuje bezsensowność ucznia
sie w szkole, gdzie należy wkuć ogromną ilość encyklopedycznych informacji, do niczego niepotrzebnych. Czy matura
ma być egzaminem dojrzałości, czy zaliczeniem Encyklopedi Powszechnej (PWN, w czterech tomach) jako lektury
obowiązkowej ?

Wyśmianie stereotypów zachowań społecznych

Wychowanie młodego człowieka.

Ferdydurke Gombrowicza: Młodziakowie tworzą w swoim odczuciu model rodziny nowoczesnej, odrzucają
konserwatyzm, staroświeckość, uważają się za bardzo liberalnych, tolerancyjnych, dochodzi do rozluźnienia więzów
rodzinnych i zatracenia uczuć.

Tango S. Mrożka: Eleonora i Stomil wprowadzqają nowoczesność, Stomil eksperymentuje, a Eleonora jest
wyznawczynią tych zasad. Cechuje ich całkowita utrata wartości i totalny liberalizm. Dochodzi do typowego dla każdej
rodziny konfliktu pokoleń. Wydawałoby się, że jest to stereotypem, ale czy na pewno? Z reguły rodzice to
konserwatyści, a dzieci buntują się, chcąc wprowadzenia czegoś nowego. Mrożek ukazuje sytuację odwrotną. Dzieci
dążą do przywrócenia dawnego systemu wartości.

Odwrócony model miłości

Rodzicielskiej (Młodziakowie, Stomil i Eleonora).

Rodzice nie interesują się dziećmi, nie przekazują im żadnych wartości.

Pomiędzy kobietą, a mężczyzną

Ferdydurke: miłość Józia do Nowoczesnej. Pimko i Kopyrda w sypialni Ali. Porwanie Zosi - - panny z dobrego domu -
typowy motyw.

Nowoczesne małżeństwo Stomila i Eleonory

Stomil eksperymentuje by nie dostrzegać zdrad żony.

Motyw ślubu w Tangu

Aby przywrócić świat do porządku Artur decyduje się na ślub, gdyż jest to tradycja przynosząca szczęśliwy koniec
zwaśnionym stronom. Do ślubu nie dochodzi, ponioeważ Artur uświadamia sobie, iz sama forma nie zmieni świata.
Zaprzeczenie funkcjonującego dotychczas stereotypu.

Stereotyp człowieka silnego, który rozpycha się łokciami, chamstwem próbuje zdobyć świat.

Eden: Kto jest silny, ten może wszystko, może robic co mu się podoba (Tango Mrożka).

Rozpad osobowości

B. Szchulz Nawiedzenie: starzec zamienia się w robaka, niemożność odnalezienia właściwej drogi w labiryncie życia.

Ferdydurke Gombrowicza: upupienie bohatera, który ucieka z formy w formę (ze szkoły do Młodziaków, od
Młodziaków na wieś)

Gdyż nie ma ucieczki przed gębą jak tylko w inną gębę, a przed człowiekiem schronić się można jedynie w objęcia
onnego człowieka. Przed pupą zaś w ogóle nie ma ucieczki.

Każda sytuacja narzuca nam inną formę, przybieramy inną maskę. Nie sposób jej odrzucić, gdyż ściągając jedną,
zakładamy następną.

Ludzie schodzą na psy - nieukrywana wrogość w stosunku do obcych.

Kartoteka Różewicza jako studium rozkładu człowieka. Bohater cierpi na dezintegrację odsobowości, nie wie, jaki ma
cel w życiu, jakie są jego poglądy polityczne, czy wierzy w zbawienie. Wszystko to sprawia, że bohater nie zdaje
egzaminu z życia.

Czy współczesny Polak to bohater z Kartoteki? Na to pytanie musimy sobie odpowiedzieć sami, wypełniając według
własnej wyobraźni kwestionariusz w kartotece.

95

(3)

Jesteśmy tacy, jak myślą o nas ludzie, nie jak myślimy o sobie my. Jest się takim jak miejsce, w którym się jest.
Powyższe przykłady ukazują dobitnie, jak bardzo dominującą rolę odgrywają formy i stereotypy w naszym życiu.

O potęga Formy! Przez nią umierają narody. Ona sprawia, że powstaje w nas coś, co nie jest z nas. Lekceważąc ją, nie
zdołamy nigdy pojąć głupoty zła, zbrodni. Ona rządzi naszymi najdrobniejszymi odruchami. Ona jest u podstawy życia
zbioroiwego. (Ferdydurke Gombrowicza).

Rzeczywistość jest zawsze bogatsza od naiwnych iluzji i kłamliwych fikcji. Więc może należałoby odkrywać
rzeczywistość odrzucając wszelkie stereotypy. Ale czy wtedy możliwe jest uwolnienie się od formy ?

Twórcy współcześni próbują odnaleźć właściwą drogę w labiryncie ludzkiego życia.

T. Różewicz Ocalony

Szukam nauczycieli i mistrza

Niech przywróci mi wzrok, słuch i mowę

niech jeszcze raz nazwie rzeczy i pojęcia

niech odzieli światłość od ciemności

W. Gombrowicz nakazuje:

Starajcie się przezwyciężyć formę, wyzwolić się z formy, przestancie utożsamiać się z tym, co was określa.

96

R

OZWAŻANIE NAD PSYCHIKĄ

P

OLAKÓW

,

PRZYWARAMI

,

NA PODSTAWIE

„W

ESELA

”

I UTWORÓW ROMANTYCZNYCH

PRZYWARY W „WESELU”

chłopi

- nie wyobrażają sobie, że mogą sami walczyć,
- pewni swojej siły - „chłop potęgą jest i basta”,
- brak im odpowiedzialności, dbają o pieniądze, materialiści

inteligencja

- nie ma własnego programu odbudowy kraju,
- zakodowany obraz „wsi spokojnej, wsi wesołej”,
- chcą zapomnieć o niechlubnej przeszłości,
- nie dają nic, prócz słów,
- nie potrafią wykorzystać możliwości stanięcia na czele chłopów (złoty róg),

PODZIAŁ MIĘDZY WSIĄ A MIASTEM „KAŻDY SOBIE RZEPKĘ SKROBIE”

Poeta - tęskni do siły poezji, jej mocy, powinno nastąpić odejście od dekadentyzmu,
Pan Młody - poczucie zdrady własnej klasy, pogarda dla ludu,

CHOCHOLI TANIEC SYMBOLIZUJE OBOJĘTNOŚĆ, STAGNACJĘ, BIERNOŚĆ, NIEMOŻNOŚĆ

DZIAŁANIA

PRZYWARY W ROMANTYZMIE

- zacofanie, przyziemność, ograniczenie - Romantyczność, Oda do młodości, Świteź,
- Polacy nie wiedzą, co wybrać, czy drogę rewolucyjną, czy legalną - Konrad Wallenrod,
- zafascynowanie obcością - Dziady cz. III, Pan Tadeusz,
- poezja nie angażuje się w walkę o niepodległość - Dziady cz. III,
- kłótliwość - Pan Tadeusz, - „Plwają na siebie i żrą jedni drugich”,
- krytyka męczeństwa, jest ono nikomu niepotrzebne - Kordian,
- słabość psychiki Polaków - Kordian,
- nieprzygotowanie do walki - Kordian,
- zgoda na życie w niewoli, tchórzostwo - Grób Agamemnona, - „widmo nadziei dla małowiernych serc podobne

snowi”,

- stare wady szlacheckie - Grób Agamemnona, - „duszę anielską będziesz więziła w czerepie rubasznym”,
- przekupność, ślepe naśladownictwo - Grób Agamemnona, - „Polsko! lecz ciebie błyskotkami łudzą, pawiem

narodów byłaś i papugą”,

- rewolucja - zamiana miejsc - „Nie-boska komedia”,

97

S

TYL PERSWAZYJNY

,

RETORYCZNY

Retoryka - jako sztuka mówienia ustalona w starożytności. Jej istotą jest perswazja, polega na pouczeniu, przekonaniu
czytelnika o słuszności wypowiedzi, słuszności lub niesłuszności jakiejś myśli, tezy. W Polsce największy rozkwit
przypada na czasy odrodzenia i humanizmu.

(1) M. Rej Krótka rozprawa... - ma formę dialogu, występujące osoby wzajemnie się krytykują - odbicie odwiecznych
konfliktów. Na końcu utworu wypowiedź autora - należy przedstawić cyt., aby się nawrócili ci, którzy źle postępują, a
pozostałym ku przestrodze.

Ż

ywot człowieka poczciwego - jako poeta moralista utożsamia odbiorcę z bohaterem, wyidealizowanym człowiekiem.

Zamierzone przytoczenia mowy postaci wykazują znajomość pisania tej płaszczyzny, co upoważnia go do zabrania
głosu, wygłoszenia sądu i upominania.

Przytaczając obrazki, przysłowia, częste synonimy steruje odbiorcą i niejako zmusza go do przyjęcia wykładanych racji.
Stosuje w tym celu tzw. egzempla (przykłady z życia znanych ludzi).

Mania cnoty (prawdy, sprawiedliwości, umiarkowania, roztropności, obyczajowości), która umożliwi człowiekowi
wewnętrzną równowagę, harmonię, życie zgodne z naturą.

(2) Mickiewicz Lilie

Starzec głoszący swe rządy niewiernej niewiaście: najpierw o niemożności ukarania (dostatecznego) po zabiciu męża,
potem co do sposobu wybrania małżonka. Starzec pełni tu rolę moralizatora, doradcy - który na przykładzie niewiernej
ż

ony, która dopuszcza się zbrodni, ukazuje nam bezcelowość takiego działania - zawsze spotka nas kara, przestrzega

przed tego rodzaju czynem.

(3) Przedwiośnie Żeromskiego wynikiem rozczarowania pisarza rzeczywistością i chęcią ukazania drogi dla Polski na
przyszłość. Załamanie się mitu szklanych domów. Poprzez ukazanie rzeczywistości pisarz chce uświadomić Polakom ich
położenie, stan zagrożenia, panujący chaos - obudzić ich tym samym z otępienia, obojętności, bezładu.

Oskarża bezmyślne i beztroskie ziemiaństwo.

Ostrzega przed rewolucją i komunizmem - jeśli Polacy nie podejmą działań, to kraj czeka zagłada.

98

N

ASTROJE KOŃCA

XIX

W

.

I POCZĄTKU

XX

W

. ,

SZUKANIE CELU I SENSU ŻYCIA

.

I N T R O

Każdy człowiek niezależnie od tego, w jakiej epoce żył, jakie miał poglądy, wierzenia, zapatrywania zawsze zastanawiał
się po co on właściwie żyje. Jaki jest cel jego egzystencji na świecie ? Jak powinien żyć, żeby żyć właściwie ? Poeci,
pisarze należą do tej grupy ludzi, którą powyższe problemy szczególnie frapują. Starają się znaleźć odpowiedź na te
pytania.. Więc jak poszczególne epoki, ich reprezentanci i bohaterowie literaccy zapatrywali się na te kwestie ?

Kochanowski we fraszkach przedstawia życie jako żart, zabawę. Wolter ma poglądy zbliżone do późniejszych
pozytywistów, ucieczkę znajduje w oddaniu się pracy Pracujemy nie rozumiejąc, to jedyny sposób aby uczynić nasze
ż

ycie znośnym. Trzeba uprawiać swój ogródek. Mickiewicz w Pieśni filaretów nawołuje Hej, używajmy żywota! Wszak

ż

yjem tylko raz, ale ten sam poeta, dwadzieścia lat później tak to wspomina polały się łzy (...) na moją młodość górną i

durną. Faust, Kordian to postacie bez poczucia sensu życia, szukające szczęścia.

M Ł O D A P O L S K A

Druga połowa XIXw, to wzrost liczby ludności, ogromny postęp techniczny - kolej, parowce, elektryczność, telefon,
rozwój kapitalizmu, przemysłu, miast. W tej sytuacji młode pokolenie poczuło zagrożenie indywidualności jednostki
ludzkiej. Tłumy ludzi pracują masowo w fabrykach, poubierane w jednakowe fabryczne ubrania, korzystają z taniej,
masowej informacji, a osiągnięcia naukowe udowadniają zwykłość, nie cudowność człowieka. Zatopienie wśród tłumu
przynosi poczucie niepewności i przeciętności. Przy tym zbliża się koniec stulecia, a to zawsze oznacza lęki,
przepowiednie, obawy,... I w tej atmosferze rodzi się właśnie dekadentyzm. Oznacza pesymistyczną, indywidualistyczną
postawę człowieka, poczucie bierności, słabości, bunt przeciwko mieszczaństwu.

Filozofię końca XIX wieku zdominowały trzy koncepcje filozoficzne, które jak się później okazało, miały ogromny
wpływ na sposób myślenia ludzi, literaturę. Pierwsza koncepcja stworzona przez Artura Schopenhauera. Jest to filozofia
skrajnie pesymistyczna. Odpowiedzią na pytanie "Czym jest życie ?" uczony odpowiada "pasmem cierpień", Człowiek
pragnie szczęścia, dąży do niego i... nigdy go nie osiąga. Człowiek całe życie dba o podtrzymanie swojej egzystencji, a
wszelkie jego działania kończą się... śmiercią. Sposobem na życie, według tego filozofa, jest nirwana i kontemplacja
sztuki ( jako jedynej wartości ).

Jako następną koncepcję wymienię poglądy Nietzchego, zupełnie odmienne od omawianych wcześniej. Głosił kult
ż

ycia, siły, tężyzny biologicznej, teorię nadczłowieka. Jest to jednostka silna, powołana do rządzenia, należąca do "rasy

panów", winnej tworzyć "państwo nadludzi".

Ta koncepcja została wykorzystana później przez Hitlera, dla stworzenia podstaw faszyzmu.

Kazimierz Przerwa Tetmajer w wierszu Koniec wieku XIX na początku każdej zwrotki stawia pytania stanowiące
propozycję przyjęcia określonej postawy wobec otaczającej rzeczywistości. Można więc, w końcu XIX wieku,
zdecydować się na : przekleństwo, ironię, wzgardę, rozpacz, walk, rezygnację, byt przyszły lub użycie.

Walka? Ale czy mrówka wrzucona na szyny

może walczyć z pociągiem nadchodzącym w pędzie ?

W odpowiedzi na konkretne propozycję padają retoryczne pytania będące negacją tych postaw. Podmiot neguje
zarówno postawy romantyczne, jak i pozytywistyczne.

Walka słabego człowieka z otaczającym go światem jest z góry skazana na niepowodzenie. Tak wiec człowiek żyjący na
przełomie wieków XIX i XX jest zagubiony, bezradny, przeczuwa nadchodzącą zagładę, ale nie potrafi w żaden sposób
się jej przeciwstawić.

Jakaż jest przeciw włóczni złego twoja tarcza,

człowiecze z końca wieku ?

Głowę zwiesił niemy.

Utwór Tetmajera Nie wierzę w nic reprezentuje już skrajny pesymizm, negację wszystkiego, nihilizm.

Nie wierzę w nic, nie pragnę niczego na świecie

99

Wstręt mam do wszystkich czynów, drwię z wszelkich zapałów...

Zniszczeniu uległy wszystkie ideały, marzenia, programy. Życie bez jakichkolwiek perspektyw, bez możliwości
urzeczywistnienia swoich dążeń jest życiem bezsensownym. Jedyne pragnienie podmiotu to Nirwana.

Temat Nirwany kontynuuje poeta w Hymnie do Nirwany. Życie jawi się podmiotowi jako ciąg nieskończonych cierpień,
więc zwraca się za pomocą epifory do Nirwany, błagając ją o uwolnienie go od nieznośnego brzemienia ludzkiej
egzystencji.

Niedostrzeganie sensu życia zawarł także poeta w wierszu Anioł Pański. Życie ludzkie jest tylko smutnym,
pozbawionym celu przemijaniem, błąkaniem się po zimnym, nieprzyjaznym świecie, wszelka egzystencja nie ma sensu,
jest tylko trudnym do zniesienia cierpieniem.

Podmiot liryczny w wierszu Dies Irae Jana Kasprowicza występuje w imieniu całej ludzkości, usiłuje dociec, czy
człowiek może odpowiadać za zło, które zostało stworzone, jak wszystko, przez Boga ? Obrazy końca świata zawarte w
hymnie są charakterystyczne dla katastrofizmu, zjawiska wynikającego z przekonania o kryzysie wszelkich wartości, o
nadchodzącym zmierzchu cywilizacji. Wszechogarniający kryzys dotyczył również wartości moralnych, etycznych,
religijnych, wyrażał się między innymi podważeniem wiary w Boga.

Ten temat porusza poeta dalej w utworze Święty Boże, Święty Mocny. Dochodzi do wniosku, iż Bóg nie jest w stanie -
wbrew dotychczasowym ludzkim nadziejom - przeciwstawić się działaniu Złego, więc jedyną rzeczą jaką może zrobić
jest przebłaganie szatana.

Lecz zupełnie przeciwny charakter ma późniejszy utwór Kasprowicza Moja pieśń wieczorna, gdzie poeta dochodzi do
wniosku, że zło jest rezultatem sprzeniewierzenia się człowieka Bogu.

Chrześcijańską interpretację istoty Boga stanowi także Hymn świętym Franciszka z Asyżu.

Leopold Staff sonet Kowal. Nawiązanie do Nietschego. Metafora kowala to człowiek pracujący nad samym sobą, nad
kształtowaniem własnego charakteru.

Serce wykuć muszę, serce hartowne,

mężne, serce dumne, silne.

Natomiast wiersz późniejszy, podobnie jak w przypadku Kasprowicza, ma już inne zabarwienie. Mowa teraz o Sonecie
szalonym. Poeta zapowiada zdecydowane rozstanie się z nastrojami smutku i melancholii, odrzucenie postawy
pesymistycznej. Podmiot chce wieść życie pełne beztroskiej radości, wręcz programowego szaleństwa.

Judym, bohater Ludzi bezdomnych (Żeromskiego) szukając celu w życiu, postanawia zostać lekarzem - społecznikiem
walczącym o ulepszenie rzeczywistości, chce walczyć ze złem na świecie, ludzką krzywdą, niesprawiedliwością, o
szczęście dla innych, rezygnując ze szczęścia osobistego. Toczy walkę wewnętrzną o to, by utrzymać swoje własne
przekonania.

D W U D Z I E S T O L E C I E M I Ę D Z Y W O J E N N E

Człowiek stał się panem świata, sięgnął do najgłębszych tajemnic natury (teoria względności Einsteina, energia
promieniotwórcza, zasada niepewności Heisenberga), zrewolucjonizował i ulepszył swoje życie (samochody, samoloty).
Lecz z drugiej strony poczuł się niepewny wobec materii i kosmosu, poczuł się samotny, uzależniony od osiągnięć
cywilizacji, poczuł lęk przed wszechświatem i przyszłością.

Freudyzm Według Freuda psychika ludzka składa się z trzech warstw: Ego (jaźń) to warstwa powierzchowna, kierowana
rozumną myślą. Id (ono) to zbiór popędów i pożądań, które tkwią w człowieku, choć on sobie tego nie uświadamia.
Superego (nadjaźń) to strefa z zakodowanymi normami kulturalnymi, tradycyjnymi i religijnymi. Między Id a Superego
tworzy się napięcie, które powoduje wiele stresów, a nawet chorób psychicznych.

Egzystencjalizm - Heidegger, Sartre, Camus - uznali za pewnik egzystencję człowieka. To, że człowiek istnieje, to fakt,
lecz wolny i zawieszony w kosmosie, przeżywa lęki egzystencjalne, jest skazany na wolność. Ciągłe poczucie zagrożeń,
trwoga, samotność sprawiają, że życie ludzkie staje się absurdem, że każdy człowiek egzystuje oddzielnie i nigdy nie
pozna prawdy o drugim człowieku.

Katastrofizm to tendencja głosząca rychły upadek i zagładę kultury i cywilizacji.

Taki pogląd, modny w dwudziestoleciu, nie był nowym wymysłem, już poprzednie epoki konstruowały podobne wizje.

Wpływ filozofii egzystencjalizmu widoczny jest w Procesie Kafki. Rodzimy się skazani na życie i śmierć bez żadnych
wyjaśnień. Podporządkowani jesteśmy ogólnie ustalonym prawom. Wyrok - śmierć spada na nas bez zapowiedzi, nie
wiadomo jak, kiedy i dlaczego.

100

Iwaszkiewicz w utworze Szczęście odpowiada na pytanie czym jest szczęście ? Dla Iwaszkiewicza szczęście to cicha
chwila, w której tworzy, w której jako artysta przetwarza poetycko świat.

Julian Tuwim ***(Życie) Jest to krótki, pogodny wiersz, podmiot wyraża radość z samego faktu istnienia, z życia.
Radość ta wynika z poczucia własnej siły, potęgi oraz jedności z naturą, uczucia, że świat należy do niego, a on do
ś

wiata.

W S P Ó Ł C Z E S N O Ś Ć

W czasie wojny, nie tylko w łagrach i lagrach, ludzie mieli tylko jeden cel: przeżyć, na drugim planie niejako, były
marzenia o zachowaniu godności, o ludzkim życiu. Prawie zawsze te dwa pragnienia wzajemnie się znosiły, były
niemożliwe do pogodzenia. Czas wojny Baczyński tak: charakteryzuje: Nie ma litości, Nie ma sumienia, Nie ma miłości
- takie były konsekwencje wojny.

Nałkowska w Medalionach przytacza szereg przykładów podeptania moralności, zbeszczeszczenia ludzkiej godności.
Formą pomocy staje się zabicie rannej kobiety. Więźniarki zmuszone są do kanibalizmu. Ludzie chcą w jakikolwiek
sposób zachować swoją godność, taką próbą jest odśpiewanie hymnu po hebrajsku (przez Greczynki), czy jak akt chęci
decydowania o własnym życiu, wykonany przez młodą dziewczynę w jednym z opowiadań Borowskiego.

W obozach niesamowite pragnienie przeżycia pociąga za sobą walkę o pożywienie. Pragnienie zaspokojenia głodu staje
się przewodnią ideą człowieka zlagrowanego, czy złagrowanego (Inny świat Herlinga - Grudzińskiego, Jeden dzień
Iwana Denisowicza Aleksandra Sołżenicyna.).

Utwory takie jak Zdążyć przed panem Bogiem Hanny Krall, Rozmowy z katem Moczarskiego, czy Pamiętnik z
powstania Białoszewskiego poruszają problem walki bez nadziei na zwycięstwo. Żydzi w getcie, jak i powstańcy
warszawscy w dojrzałej fazie zrywu wyzwoleńczego walczyli już nie dla zwycięstwa militarnego, ale dla zwycięstwa
moralnego. Bo jak można inaczej wytłumaczyć masowe samobójstwa tych Żydów, którzy byli osaczeni, dajmy na to, w
płonącej kamienicy i którzy wracali tam, ponieważ woleli spłonąć żywcem niż oddać się w ręce faszystów? Jak można
wytłumaczyć kontynuację walki przy wyraźnej druzgocącej przewadze wroga ?

Albert Camus w Dżumie przekazuje myśl, że sens życia można znaleźć w konsekwencji działania, pomocy innym, że zło
nie jest w stanie zniszczyć wartości wewnętrznych człowieka.

Różewicz w wierszu Ocalony pokazuje człowieka, który wyszedł żywy z doświadczenia wojennego, ale spustoszenie
dosięgnęło dewaluacji jego systemu wartości. Podmiot szuka kogoś, kto stworzy, ukaże mu nowy system wartości,
stworzy od nowa jego świat.

Non-stop-shows Zatracenie dawnych wartości, zagubienie, poczucie otoczenia przez chaos

Bez, (Wygaśnięcie absolutu...) Człowiek współczesny stracił wiarę, Bóg nie jest już mu potrzebny, zapomina się o nim.
Konsekwencje odejścia od Boga: marnieje religia, sztuka, poezja, język, zdolność przeżywania i wyrażania uczuć.
Teksty poetyckie utraciły zdolność nazywania uczuć, stanów.

Miłosz Ars Poetica Poezja odzwierciedla złożoność natury ludzkiej i uświadamiając mu to, ukazuje że jest to wartością
jego człowieczeństwa.

Traktat moralny Wezwanie do kreowania własnego życia, do aktywności - Żyjesz tu teraz Hic et nunc masz jedno życie i
jeden punkt, co zdążysz zrobić, to zostanie, choćby ktoś inne mógł mieć zdanie.

Nie jesteś jednak tak bezwolny, a choćbyś był jak kamień polny, lawina bieg od niego zmienia, po jakich toczy się
kamieniach... Możesz więc wpłyń na bieg lawiny.

Odbudowa systemu wartości po wojnie Zbyt wieleśmy widzieli zbrodni, byśmy się dobra wyrzec mogli.

Herbert Przesłanie pana Cogito Jest to kanon zasad, do którego każdy powinien się dostosować, mimo że
konsekwencjami mogą być wygnanie, banicja czy śmierć. Podmiot postuluje konsekwencję w działaniu, postawę
wyprostowaną, zwalczanie w sobie obojętności, sprzeciw przeciwko krzywdzie, wystrzeganie się oschłości serca. Jest
to zbiór praw pozwalających zachować godność i szacunek wobec samego siebie.

Twórczość księdza Jana Twardowskiego należy do poezji o tematyce religijnej propagującej model wiary
franciszkańskiej, radosnej, bliskiej człowiekowi. Poeta przyjmuje dogmaty wiary bez surowości nakazów i zakazów, bez
lęku, głosząc że ma ona być pomocą i oparciem człowieka.

Bóg u księdza Twardowskiego to Bóg z ludzką twarzą, Boże, po stokroć święty, mocny i... uśmiechnięty (Suplikacje),
przyjaciel, rozumiejący i kochający człowieka, bliski mu, opiekun, nie sędzia.

Wiara - to radość życia i uśmiech, źródło szczęścia i umiejętność kochania świata z prostotą i szczerością, zwierzę swój
sekret, że ja, ksiądz, wierzę Panu Bogu jak dziecko (Wyjaśnienie), Wierzyć, to znaczy nawet się nie pytać, jak długo
mamy iść po ciemku (Jakby go nie było).

101

Ś

wiat - to wielkie dzieło Boga, które człowiek winien kochać i umieć się z nim cieszyć i z nim współistnieć. Jego poezję

cechuje afirmacja świata, zachwyt nad cudem ziemi.

Człowiek - to ukochane dziecko Boga, bywa ułomny i grzeszny, jest przywiązany do swego świata i jest to naturalne.

102

S

YMBOLIZM

,

SYMBOL

Symbolizm - jako prąd z lat 80-tych XIXw. (Francja, Wielka Brytania) przejawiający się zastosowaniem personifikacji
lub alegorii, uosobiających pojęcia duszy, śmierci, nirwany. Twórcy w takiej formie starają się przedstawić niepokój i
lęk. Rezygnuje się z bezpośredniego opisu, odejście od dosłowności.

Symbol - fragment świata przedstawionego w okresie literackim o dwojakim znaczeniu: (1)-bezposrednio określone w
związku z daną sytuacją fabułową, sceniczną lub liryczną (2)-bardziej rozbudowany, niejawny, niejednoznaczny.

Znaczenie symbolu nie jest konkurencjonalne - jednorazowe dla każdego utworu. Dopuszcza się wieloznaczność i
dowolną interpretację czytelnika - jest to zabieg jakby "prowokacyjny". Symbolem posługiwano się już w starożytności
- w I w. po Ch. św. Jan w Apokalipsie ujął wizją czterech jeźdźców: pierwszy - barwy ognia - symbolizuje wojnę,
ś

mierć, cierpienie.

Najczęściej symbolu używano w modernizmie - z niego powstał symbolizm. Symbol był znakiem spełniającym pewne
treści, rzeczy:

(1) Jednym z najznakomitszych przedstawicieli symbolizmu był A. Rimband i jego Statek pijany. Cały wiersz (pisany
prozą) stał się symbolem. Rzeka to przestrzeń życiowa. Statek to sam bohater - autor. Gwałtowna i wolna foka -
gwałtowne lub wolne życie. Zestawione ciepłe kolory symbolizują gorącą, wybuchową miłość. Lazurowe wody to
symbol chmur, bałwanów morskich.

(2) Cykl czterech sonetów Kasprowicza Krzak dzikiej róży - połączonych jednym elementem - krzakiem róży.

Pierwszy: krzak róży - symbol zycia; drzewo limby - śmierci

Drugi: Pora dnia (południe) - symbol budzenia się do życia; znowu symbol życia - róża i

ś

mierci - limba

Trzeci: znowu róża i uosobiona limba

Czwarty: j.w

(3) Wesele Wyspiańskiego

Symboliczne przedmioty - złoty róg - nadzieja i walka o niepodległość

Symbol nadziei na lepsze czasy, dorośnięcie narodu do poważnych działań - Chochoł

Stańczyk - głęboka troska o ojczyznę

Werynhora - symbol walki prowadzonej przez lud

Czapka z pór - symbol bogactwa

(4) Ludzie bezdomni Żeromskiego.

Dr Judym symbolem utopijnych dążeń do zmiany istniejącego porządku.

(5) Przedwiośnie Żeromskiego

Szklane domy - symbol marzeń o przyszłej Polsce

103

O

BRAZY WSI W LITERATURZE

1. Starożytne sielanki opiewające życie na wsi.

A. Teokryt - grecki autor sielanek

B. Wergiliusz - rzymski autor utworów opiewających życie na wsi, życie pasterskie, np. Bucolica, poemat
Georgica Ziemiaństwo

2. W średniowieczu powstała Satyra na leniwych chłopów autorstwa szlachcica, który ma zastrzeżenia do chłopów,
uważa, ze są leniwi, odszukują, celowo niszczą narzędzia.

3. Wizje wsi w odrodzeniu.

A. Wyidealizowany obraz wsi przedstawili

- Mikołajek Rej Żywot człowieka poczciwego - ideał ziemiańskiego życia i ziemiańskiej szczęśliwości, zalet
ż

ycia wiejskiego w każdej porze roku: wiosną sadzenie, latem zbieranie plonów, zimą odpoczynek.

- Jasiu Kochanowski Pieśń świętojańska o Sobótce - życie na wsi na lepsze, spokojniejsze, bezpieczniejsze niż
ż

ycie dworskie czy podróżnicze. Życie wiejskie pozwala na radość i harmonię. Pochwała pracy oracza,

ziemianina, praca na wsi podniosła, godna szacunku. Ziemnianina wspomaga żona - dobra gospodyni. Młodzież
wiejska także lepsza, lepiej wychowana. Wieś jest miejscem spokoju, stabilizacji i kształtowania się wartości
moralnych, np. uczciwości, pobożności, sprawiedliwości, szacunku dla starszych.

B. Krytyczny obraz wsi w utworze Szymusia Szymonowica Żeńcy . Ukazana ciężka praca chłopów,
niezadowolenie ze swego losu, z ciężkiej pracy. Jest to przykład antysielanki.

4. Pozytywistyczne utwory ukazujące życie chłopów

A. Przedstawienie sytuacji chłopów po uwłaszczeniu

- Wolny najmita Marychy Konopnickiej - Wolność gorsza od niewoli, sytuacja chłopów bardzo ciężka,
pozbawieni ziemi.

- Na fujarce też Marychy - dramat chłopa, bieda i głód

- Szkice węglem Henia Sienkiewicza. Chłopi ukazani jako ciemni, zacofani ludzie.

B. Schłopiała szlachta z Nad Niemnem E'Lizy Orzeszkowej przykładem pracowitości, patriotyzmu.
Poszanowanie pracy, tradycji, przywiązanie do ziemi, chęć współpracy z dworem.

C. Chłopi, prosty lud z Potopu Henia Sienkiewicza jako waleczni patrioci - Ale właśnie szlachta i magnaci
stawali przy Szwedach, a lud prosty najwięcej miał chęci do oporu.

5. Wieś i chłopi w Młodej Polsce.

A. Sonety z chałupy Jasia Kasprowicza. Ukazane ciężkie warunki panujące na wsi, nędza, chłopi nie mają
pieniędzy na lekarza, na naukę, a ci, którzy utracili ziemię muszą opuścić wieś, tułać się po świecie i żebrać.

B. Odmienny obraz wsi w Weselu Stacha Wyspiańskiego. Obalenie mitu arkadyjskiego. Chłopi ciekawi świata,
interesujący się polityką - Cóz tam panie w polityce ? Chinczyki trzymają się mocno? (...) A i my tu cytomy
gazety i syćko wiemy. Inteligencja nie rozumie wsi, nie dostrzega zmian, chłopi uważają, że inteligencja gardzi
nimi, nie chce się z nimi wiązać - Pon się boją we wsi ruchu, pon nos obśmiwajom w duchu - a jak my, to my się
rwiemy ino do jakiej bijacki, z takich jak by był Głowacki. Chłopi są dumni ze swojego pochodzenia, są gotowi
do walki, chętni do działania, ale bez dowództwa nie zaczną Jakby kiedy co do czego, myśmy wi się nie od tego,
ino kto by nos chcioł użyć - kosy wisom nad boiskiem. Należy liczyć się z chłopami - A bo chłop i ma coś z
Piasta (...) bardzo wiele, wiele z Piasta, chłop potęgą jest i basta.

Chłopomania - zauroczenie chłopami. Inteligencja uważa wieś za raj, zafascynowanie ubiorem, wyglądem
chłopów, wieś kojarzy im się z zabawą, niedostrzegają ich prawdziwej roli, pracy. Nie chcą burzyć obrazu wsi,

104

który mają zakodowany, w ludzie imponuje im ich siła, prostota, chłopi nie są zdolni do samodzielnego działania,
są skrytykowani za brak odpowiedzialności, materializm, są łasi na pieniądze - kupiłem se czapkę z pawich piór,
postawię se złoty dwór.

C. Chłopi zamknięci w swojej społeczności

- Chłopi Władzia Rey'Monta. Wieś polska przełomu XIX i XX w. Rozwarstwienie wsi: chłopi bogaci, średnio
zamożni i biedni. Wieś samodzielna, dwór nie jest autorytetem, nie służy chłopom pomocą. Chłopi, mimo że
ż

yją w zaborze rosyjskim nie rwą się do walki. Nie mają świadomości, ale mają świadomość społeczną. Umieją

się zjednoczyć, żeby walczyć o las. Chcą polskiej szkoły, ale problemem jest wysokość opłat. Nieliczni potrafią
czytać, nie czytają gazet, nie interesują się polityką, światem. Życie ich wyznaczone przez pory roku, związane
z tym prace i święta kościelne. Zbiorowość ustala prawa obowiązujące społeczność wsi i pilnuje ich
przestrzegania. Życie ich sprowadza się do ciągłej walki o byt. Posiadaniu ziemi podporządkowane są wszelkie
działania, od posiadania ziemi uzależniona jest wartość jednostki. Małżeństwa w zamkniętych grupach -
najczęściej łączy się morgi.

Miejsce w gromadzie tylko dla silnych, pracowitych, zdrowych; ludzi słabych, starych odtrąca się, nie są
przydatni. Nie ma litości, współczucia.

- Rozdziobią nas kruki, wrony, ... Stacha Żeromskiego. Chłopi obojętni na powstanie, brak zaangażowania,
zamknięci w swojej grupie, dla nich większym wrogiem pan. To było powstanie panów, czyli ich wrogów. Gdy
chłop zbliża się do trupa Winrycha, uczestnika powstania, chodzi mu tylko o zysk, ograbia go. Tak bez wiedzy i
woli zemściwszy się za tylowieczne niewolnictwo, za szerzenie ciemnoty, za wyzysk, za hańbę i za cierpienie
ludu, szedł ku domowi z odkrytą głową i modlitwą na ustach.

Chłopi nie myślą o zmianie sytuacji narodowej tylko sytuacji społecznej.

- Ludzie bezdomni Stacha Żeromskiego. Chłopi w Mękarzycach zamknięci w swojej społeczności, nie interesuje
ich otoczenie, świat Tak, bez wątpienia, wieś stworzył Pan Bóg, a miasto diabeł.

6. Obraz wsi i chłopów w dwudziestoleciu międzywojennym.

Przedwiośnie tegoż Stacha. Chłopi w Chłodku podobni do chłopów Rey'Monta, zamknięci w swojej grupie.
Interesują ich tylko sprawy własnej wsi. Nie interesują się tym, co się dzieje na świecie. Życie ich wypełnia praca.
Praca, warunki w jakich żyją prowadzą do zezwierzęcenia, zabicia uczuć. Cóż za zwierzęce pędzicie życie, chłopy
silne i zdrowe. Jedni mają jadła tyle, że z niego urządzili kult, obrzęd, nałóg, obyczaj jakiś i jakąś świętość, a drudzy
po to tylko żyją, żeby nie zdychać z głodu, zbuntujcież się chłopy potężne przeciw sobaczemu losowi. Chłopi klasą
niezdolną do samodzielnego dziłania, do zmian.

1. Sielankowy obraz wsi - wieś spokojna, pełna harmonii, szczęścia

A. Żywot człowieka poczciwego Reja

B. Pieśń świętojańska o Sobótce Kochanowskiego

2. Trudne warunki panujące na wsi, ciężka praca chłopów, bieda, głód, zacofanie

A. Żeńcy Szymonowica

B. Wolny najmita Konopnickiej

C. Na fujarce Konopnickiej

D. Szkice węglem Sienkiewicza

E. Sonety z chałupy Kasprowicza

3. Patriotyzm, chęć walki, działania, waleczność

A. Nad Niemnem Orzeszkowej - patriotyzm, poszanowanie tradycji

B. Potop Sienkiewicza - waleczność

C. Wesele Wyspiańskiego - chęć do walki

4. Brak zaangażowania w sprawy narodu, zamknięcie w swojej społeczności

105

A. Chłopi Reymonta

B. Rozdziobią nas kruki, wrony,... Żeromskiego

C. Ludzie bezdomni Żeromskiego

D. Przedwiośnie Żeromskiego

5. Chęć współpracy chłopów z inteligencją i szlachtą

A. Nad Niemnem Orzeszkowej

B. Wesele Wyspiańskiego

106

N

AJWAŻNIEJSZE WYDARZENIA KULTURALNE LAT

1995

I

1996.

1995 r.
- 50 rocznica zakończenia II wojny światowej,
- przyznanie Cezarów (nagroda Francuskiej Akademii Filmowej)

•

dla Kieślowskiego oraz Zbigniewa Preisnera (za muzykę) za film „Czerwony”,

nagrody rozdaje się miesiąc przed rozdaniem Oscarów (często są zapowiedzią uhonorowania najlepszych),

- wrzesień - Kieślowski zostaje członkiem Amerykańskiej Akademii Filmowej (Akademia Sztuki i Wiedzy Filmowej

liczy ponad 5200 filmowców z całego świata, 500 spośród nich dysponuje prawem głosu w konkursach organizowanych
przez Akademię),

- marzec

•

Krzysztof Kieślowski otrzymuje nominację do Oscara za film „Czerwony”,

•

„Wrony” Doroty Kędzierzawskiej obsypane nagrodami w Gdyni, również nominowane do Oscara,

- Wajda realizuje (zdecydował się ostatecznie po obchodach 50-lecia zakończenia II wojny światowej) film „Wielki

Tydzień” Jerzego Andrzejewskiego, porusza drażliwy problem stosunków polsko - żydowskich,

- zmarł Aleksander Bardini - wybitna postać teatru i filmu, grał min. „Dotknięciu ręki” Krzysztofa Zanussiego;

„Biały”, „Dekalog” Krzysztofa Kieślowskiego,

•

zmarła Barbara Kwiatkowska (grała m.in. „Ewa chce spać”)

- 6-12. XI - XX Festiwal Filmów Fabularnych w Gdyni
Złote Lwy dla „Girl Guide” Juliusza Machulskiego, większość nagród zdobył „Tato” Macieja Ślesickiego,
- 1 październik - rozpoczął się XIII Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina,

•

nie przyznano pierwszej nagrody,

•

druga nagroda dla: Aleksieja Sułtanowa z Moskwy i P. Giusiana z Francji

•

Polka, M. Lisak - znalazła się jako jedyna reprezentantka naszego kraju w szóstce finałowej,

- XXXII Międzynarodowy Festiwal Filmów Krótkometrażowych w Krakowie - Grand Prix: Złotego Smoka

otrzymuje film „Wszystko może się przytrafić”,

- wizyta w czerwcu Williama Whartona w Polsce (ogromna popularność i sensacja),
- rząd japoński przyznał Andrzejowi Wajdzie order Wschodzącego Słońca, złote promienie ze wstęgą za wybitny

wkład w pogłębianie wzajemnego zrozumienia między Polską a Japonią ze szczególnym uwzględnieniem jego
zaangażowania przy budowie Centrum Sztuki i Techniki Japońskiej w Krakowie,

- nowy singiel Beatlesów (z głosem Johna Lennona) - „Free as a bird”,
- księżna Yorku - Anna w Polsce - „Fundacja Children in crisis”,

•

nawiązanie stosunków dyplomatycznych,

•

otwarcie domu dziecka,

- październik - Pavarotti w Warszawie, najsłynniejszy tenor światowy,
- pażdziernik/listopad - otwarto ośrodek informacyjny Organizacji Narodów Zjednoczonych - można otrzymać

informację o ONZ i zapoznać się z jej publikacjami oraz uzyskać połączenie komputerowe z agendami ONZ na całym
ś

wiecie. Jest to czwarta tego rodzaju placówka w Europie Wschodniej (wcześniej utworzono w Bukareszcie i w

Moskwie),

- nagroda Nobla przyznana w dziedzinie literatury Irlandczykowi Seamusowi Heaney za poezję,
- Marek Kamiński i Wojciech Moskal docierają do bieguna północnego w maju, w tym samym roku w grudniu

Marek Kamiński osiąga biegun południowy (jedyny człowiek, który zdobył obydwa bieguny w ciągu jednego roku),

- nowy film Agnieszki Holland „Całkowite zaćmienie” o Arturze Rimbaud,
- Tom Hanks uhonorowany Złotym Globusem, następnie otrzymuje Oscara za pierwszoplanową rolę w filmie

„Forrest Gump” (film otrzymuje najwięcej Oscarów),

- nagrody Grammy (najważniejsze nagrody muzyczne otrzymuje „Streets of Philadelphia” Bruce’a Springsteena oraz

Sheryl Crow, najlepszy album rockowy - Rolling Stones,

- 52 doroczny amerykański konkurs - zdjęcie roku - zwyciężył Gideon Mendel, otrzymał nagrodę Cannona za cykl

fotografii przedstawiających życie mieszkańców miasteczka De Aar podczas pierwszych wolnych wyborów w RPA,

- nowe polski nagrody Fryderyki - odpowiednik światowej nagrody Grammy,

1996 r.
- śmierć K. Kieślowskiego - 13 marzec - przystępował do realizacji „Piekło”, „Niebo”, „Czyściec”,
- przyznanie Fryderyków - 19 marzec - po dwa „Fryderyki” otrzymuje Liroy, zespół Varius Manx oraz Edyta

Górniak,

- przyznanie światowych nagród filmowych - Oscarów, Oscara za najlepszy film otrzymuje „Waleczne Serce -

Braveheart” Mela Gibsona, nagrodę za role pierwszoplanowe otrzymali: Nicolas Cage za „Leaving Las Vegas” i Susan
Sarandon za „Dead Man Walking”,

107

UWAGA: dobór wydarzeń zależy od osobistej opinii, nauczyciele niekoniecznie muszą zgadzać się z wyróżnionym

zestawem. Najlepszą sytuacją byłoby, gdyby każda odpowiadająca osoba opracował swoje dwa własne wydarzenia wraz
z własnym komentarzem do nich.

108

Z

AGADNIENIA DO USTNEJ MATURY

(J.polski)

•

Zagadnienia Literatury

•

Analizy i interpretacje tekstów

1) powieść poetycka

(gatunek, epoka) „Giaur”, „Konrad Wallenrod”,

2) kompozycja otwarta: "Lalka", "Ludzie bezdomni" - nie znamy dalszych losów bohatera i wpływ na możliwości

interpretacyjne,

3) synkretyzm rodzajowy i gatunkowy-utwory romantyczne,
4) sonet:gatunek,obecność we wszystkich epokach,
5) parabola i jej funkcje: od biblii do współczesności,
6) rola motta,tytułu i wpływ na interpretację:

„Romantyczność”
„Nie boska komedia”
„Ludzie bezdomni”
„Granica”
„Inny świat”
„Dżuma”
„Popiół i diament”

7) cechy ballady,
8) cechy dramatów:-antyczny,

-romantyczny do współczesnego,

9) styl perswazyjny-styl retoryczny,
10) „Bogurodzica”,
11) cechy poetyckie baroku:Morsztyn, Naborowski,
12) poezja młodopolska odzwierciedleniem "-izmów" epoki,
13) pojecie symbolizmów: wykazać, że wyst.we wszystkich cz. „Wesela”,
14) „Dżuma”,
Opowiadania Borowskiego,
15) pojęcie groteski i jej funkcja:Witkacy, Gałczyński, Gombrowicz, Mrożek,
16) parodia:"Monachomachia",
"Bema pamięci żałobny rapsod"-retoryczność,
"Grób Agamemnona"-elementy pamfletu i retoryczność,
17) pojęcie syntezy sztuk:Wyspiański,
18) cechy powieści modernistycznej:"Chłopi",

"Ludzie bezdomni",

19) poetyka lingwistów-różnica Białoszewski i nowa fala,
20) grupy poetyckie dwudziestolecia międzywojennego, futuryzm, awangarda, poezja Broniewskiego, Skamadryci,

Leśmian,

•

Gramatyka:

1) schemat komunikacji językowej,
2) źródła oboczności samogłoskowych,
-e:a;-e:o przegłos,
-e:0 wokalizacja jerów,
3) treść i zakres wyrazu,
4) słowotwórstwo: wyraz podstawowy,
-formanty przedrostkowe, przyrostkowe,
-paradygmaty,
-nacechowanie emocjonalne formantów (różne znaczenie tych samych formantów),
-wyrazy należące do określonej kategorii słowotwórczej (ten sam formant),
-spychacz; brodacz - ten sam formant, różna kategoria,
-rodziny wyrazów,
5) homonimy, synonimy, antonimy,
np: zamek,wieża,babka - kilka znaczeń
6) środki stylistyczne.
7) Rodzaje i cechy stylu np. publicystyczny, naukowy,
8) gwary i ich cechy.

109

9) Twój stosunek uczuciowy do gwar? Czy uważasz, że powinny być kultywowane. Czy gwara ułatwia naukę w

szkole?

10) Tendencje rozwojowe współczesnej polszczyzny, zjawiska negatywne, zjawiska błędne.
11) Kryteria poprawności, poprawność językowa, wskaż błąd, podaj poprawną, zastować odpowiednie kryterium,

związki frazeologiczne - jakie najczęściej występują błędy, kontaminacja związków frazeologicznych

12) Miejsca polscczyzny wśród języków słowiańskich. Cechy specyficzne języka polskiego

•

Ż

ycie kulturalne

1) Które z wydarzeń kulturalnych uważasz za najważniejsze i dlaczego
2) Wartości filmów Kieślowskiego
3) Stosunek ekranizacji filmowej do tekstu literackiego (znać dużo, omówić jeden) - „Wesele” Wajdy
4) Jakie zjawiska kultury masowej uważasz za niebezpieczne?
5) Ocena programów telewizyjnych, radiowych (zjawiska negatywne),

•

Syntezy

1) Motywy antyczne w literaturze
2) Antygona i Nie - boska komedia jako dramaty racji cząstkowych
3) Jak oceniasz ideały średniowiecza i renesansu
4) Portet bohatera szlachcica w literaturze i ewolucji
5) Troska o losy ojczyzny. Historyczna zmienność. Aktualność we wszystkich epokach. Odmienność patroityzmu

pracy i walki, romantyczność i pozytywizm

6) Epoki ukształtujące się na zasadzie opozycji
7) Motyw Boga
8) "Pan Tadeusz", "Nad Niemnem", "Noce i dnie" - historia polskiego domu
9) Dom jako ruina
10) Emigracji, tragizn losu emigrantów w literaturze współczenej i romantycznej
11) Utylitaryzm literatury pewnych epok
12) Rola poety i poezji w momentach przełomowych
13) Topos Matki Polki
14) Nastroje końca XIX wieku i końca XX wieku - szukanie celu i sensu życia
15) Dla zabawy i pożytku dewiza oświecenia
16) Tragizm powstań narodowycyh
17) Zadania, postawy młodzieży
18) Bohaterowie z awansu
19) Prometeusz, Ikar, Syzyf jako realizacja określonych postaw ludzkich
20) Poeci barokowi wobec Boga, życia i smierci
21) Oblicza sarmatyzmu, ocena
22) Rozważanie nad psychiką Polaków, przywarami, na podstawie „Wesela” i utworów romantycznych.
23) Obraz rewolucji
24) Obraz inteligencji i mieszczaństwa w literaturze Młodej Polski i XX lecia
25) Świat obozów, łagrów czy zamknięty dla podstaw heroicznych
26) Zagubienie, kryzys wartości w liryce Młodej Polski i współczesności
27) Konflikt między własnym szczęściem a koniecznością poświęcenia się
28) Obrazy wsi w literaturze
29) Obecność nastrojów katastroficznych od Biblii do literatury współczesności

110