15. POEZJA ŚWIECKA XV w., Wstęp
Opracowała Magda Domosud
Rozwój poezji w Polsce do XV w.
Tzw. „Poezja ludowa”
- na ziemiach polskich nie było wówczas kulturalnej próżni;
- istniała ustna twórczość przedchrześcijańska, zaliczana do folkloru
Obejmowała ona: pieśni obrzędowe; weselne; żałobne; związane z cyklem przyrodniczym (wiosenne, sobótkowe, żniwne); pieśni dziewczęce i biesiadne, wykonywane przy rytmicznym klaskaniu w dłonie -> była to poezja meliczna, czyli przeznaczona do śpiewu: wyrazisty rytm, pozbawiona rymów
Początkowe wzmianki o pieśniach pochwalnych:
Jan Długosz -> jego pieśniami witano powrót Kazimierza Odnowiciela do ojczyzny
Marcin Bielski „Kronika Polska”
Poezja polsko-łacińska
- łacina jako najsłynniejszy język
- poezję łacińską wyprzedziła proza: drugi żywot św. Wojciecha (1004r.) - B. z Kwerfurtu
Utwory poetyckie:
- sekwencja o św. Wojciechu;
- wierszowane napisy nagrobne (najstarszy odnaleziono w katedrze gnieźnieńskiej; liczył 5 heksametrów i dotyczył eremitów międzyrzeckich; kolejne epitafium znajdowało się na sarkofagu B. Chrobrego w katedrze poznańskiej)
Epigrafy -> wiersze ryte na budowlach i przedmiotach użytkowych
Twórcą świeckiej liryki, opartej na nowych zasad wersyfikacyjnych był Gall Anonim:
- wiersze rytmiczne oparte na akcencie wyrazowym, wyrównaniu liczby zgłosek w wersach i na rymach (15-zgłoskowiec)
Wincenty Kadłubek ozdobił swoją „Kronikę” wstawkami wierszowanymi - „pieśń błagalna do św. Idziego”
„Pieśń Maura” - losy wojewody Piotra Włostowica, oślepionego i pozbawionego języka
Pieśń dydaktyczna
- Mikołaj z Polski poemat „Antipocros”
- zwalczał szkolną medycynę Hipokratesa, a zalecał leczenie przy pomocy naturalnych składników zawartych w przyrodzie
- zawierał akcenty satyryczne -> satyra stanowa
W XIII stuleciu rozwija się liryka religijna -> poświęcona polskim świętym - sekwencje o św. Wojciechu, Stanisławie, Jadwigi
Wincenty z Kielczy
- skomponował oficjum -> pozamszalne nabożeństwa i modły brewiarzowe; oraz znany hymn „Raduj się, matko Polsko” -> utwory te wprowadzały do naszej poezji łacińskiej cały szereg nowych form wierszowych i stroficznych
Kraków -> autorem wszystkich sekwencji o św. Był Piotr Polak ale za mistrza uchodził biskup poznański Jan z Łodzi z Kępy (układał również antyfony, hymny)
XIII - XIV
- przynoszą też wiersze o charakterze okazjonalnym
- chronologiczne -> dotyczą głównie zgromadzeń zakonnych
1253r. ->epigramat złożony z 12 słów -> opiewający dobroć i hojność Boga
Traktat dydaktyczno - satyryczny „Antigameratus” -> przeciwko rozpustnikowi; autorem był Frowin
Ukazał wady wielu stanów oraz zamieścił rady, jak należy wystrzegać się tych błędów
Koniec XIV w.
Poezja łacińska podejmie więcej tematów świeckich;
Bujny rozkwit liryki religijnej
Poezja polska
- najstarszy znany utwór to „Bogurodzica” z XIII w.
dwa tropy (rozwinięcia) do litanijnego Kyrie eleison, ułożone na modłę sekwencji;
misterny paralelizm członów;
równozgłoskowość;
Modlitewne prośby Matki Boskiej o wstawiennictwo u Syna oraz do samego Chrystusa, by za pomocą Jana Chrzciciela dał ludziom „zbożne” życie, a po śmierci raj
XIII w.
- spolszczenia wierszowane Dekalogu;
- najstarsze zapisy pieśni wielkanocnych - XIV w.
1) 1365r. przekład III strofki hymnu łacińskiego [Krystus z martwych wsta je]
- prostota i piękno wyrazu;
- składa się z 6-zgłoskowych wersów;
- popularna i znana w tamtych czasach;
Przełom XIV i XV w.
Pieśni pasyjne
- `O wszego świata wszytek lud” - 1407r.
- łacińskie „ Godzinki o Męce Pańskiej” - pierwszy polski 13-zgłoskowiec
Maryjne
- „Maryja, czysta Dziewica” -> 3-wersowe strofki
- „Posłał przez anioły”
- mają charakter ściśle religijny
XV w.
- kolędy; pieśni o świętych; inne utwory związane z nabożeństwami roku liturgicznego
Polska poezja świecka XV w.
Problem świeckości
Zasób i charakter polskiej poezji świeckiej
- mały zasób ze względu na położenie geograficzne - brak wpływów kultury literackiej
- przekaz ustny
Charakter użytkowy poezji świeckiej:
- uczy;
- napomina;
- ostrzega;
- informuje o zdarzeniach
- pomaga zapamiętać układ świąt czy reguły ortograficzne
Wiersze:
- odzwierciedlają życie współczesne;
- zawierają rysy obyczajowe i społeczne;
- zabarwione humorem;
- anonimowe
Recytatory epickie - pieśni o charakterze okolicznościowym, opisujące współczesne zdarzenia, których tragizm lub doniosłość miały poruszyć odbiorców, np. „Wiersz o zabiciu Tęczyńskiego”, „Pieśń husycka o Królu Zygmuncie Luksemburczyku”
Krytyka wad społecznych:
- „W wierszu o chlebowym stole”
- „Satyra na chytrych kmieciów”
- „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”
Wśród uprawianych gatunków znalazły się:
- pieśń;
- satyra;
- dialog;
- spór postaci alegorycznych;
- epigramat;
- wierszowany list miłosny
Poezja obyczajowa
„Wiersz o chlebowym stole” - Słota
- pierwszy z zachowanych utworów o tematyce świeckiej
- powstał na początku XV w.
- autor Słota - syn Floriana z Gosławic koło Soboty
Cechy wiersza:
- odbicie konkretnych realiów dworu feudalnego
- przy stole obowiązuje ścisła hierarchia
- dla dostojnych gości - odpowiednie misy i miejsca, obsługiwaniu w pierwszej kolejności itp.
Utwór o obyczaju biesiadnym
Autor miał pewną znajomość świeckiej poezji dworskiej
Utwór rozpoczyna i kończy inwokacja do Boga
Poeta prosi o natchnienie, a następnie o łaski zapewniając ludziom szczęście w życiu doczesnym
Motywy:
- pochwała stołu
- krytyka niewłaściwego zachowania niektórych biesiadników
- wskazówki dla panien
- hołd dla płci pięknej -> służba damie, co jest podstawowym obowiązkiem rycerza
Nauka obyczaju oparta na satyrycznych obrazkach błędów
Wykroczenia:
- zasiadanie do stołu z brudnymi rękami
- łapczywość i grubiańskie zachowanie
- milczenie lub zbyt natrętna gadatliwość
- odbicie rycerskiego kultu kobiety, które były znane na zachodzie i praktykowane przez trubadurów
- czczenie niewiast: ze względu na religię -> powiązanie kultu kobiety z Maryjnym; względy natury prawno-obyczajowej -> dobre imię matki = dobre pochodzenie; czczenie kobiety zapewnia „dobrą śmierć”
- styl dość prosty z ekspresją wypowiedzi - dosadne porównania; metafory; wykrzyknienia; liczne apostrofy
„Wiersz o wybieraniu żony”
- piosenka ludowa mająca charakter obyczajowy
- żonę trzeba wybierać ze względu na jej dobre obyczaje, a nie na urodę czy posag;
- uroda przemija, bogactwa giną a dobre obyczaje pozostają
Wiersze satyryczne
„Satyra na chytrych kmieciów” inaczej „Satyra na leniwych chłopców”
- utwór bez nagłówka
Terminem „kmieć” w znaczeniu „wieśniak” posługuje się sam autor satyry -> wg kryteriów gospodarczo- społecznych było to właściwe określenie klasy ludności wiejskiej
- twór zapisany ok 1483r. przez anonimowego autora
- odbicie konfliktu społecznego zrodzonego w rzeczywistości ekonomicznej polskiej wsi
- kmiecie nie z lenistwa wychodzą późno do pracy ale po to by ją jak najgorzej wykonywać. Używają w tym celu: gorszych narzędzi, zaprzęgają chore zwierzęta; pracują byle jak. Wszystko to robią z premedytacją; są chytrzy, przebiegli, maskują swoje nieróbstwo
Kiedyś „wieśniak” był uważany za skromnego, prostodusznego związanego z przyrodą człowieka
Autor tekstu stara się pokazać czytelnikowi, że kmiecie są fałszywi, a pozory mylą
Między wierszami tej satyry można odczytać więc zachętę do wzmocnienia nadzoru wykonywanej pańszczyzny
Utwór ten reprezentuje satyrę stanową -> główny jej nośnik to kazania dla ludu
Tradycja myślenia o wadach społecznych w kategoriach stanu -> grzechy stanowe wieśniaków to: świętokradztwo, obłuda, autor ukazuje tu kmiecia jako podstępnego i sprytnego obłudnika
Treść satyry uporządkowana jest wg pewnych reguł retorycznych
- rozpoczyna ją zwięzła, o charakterze sekwencji teza -> zakłada przebiegłość i nieszczerość wobec pana
- materiał dowodowy, mający wykazać oczywistość wysnutej tezy
- barwna i szczegółowa narracja, odwołująca się do realiów pracy na roli' ukazuje funkcje wieśniaka w różnych sytuacjach, które odpowiednio naświetlone odsłaniają właściwy charakter jego działań
- nadaje stwierdzeniom wymiar uogólniający, bardzo konkretny
- utwór zamyka czterowersowy wniosek, który dobitnie potwierdza maskowaną przebiegłość wieśniaków
Satyra ta jest dokumentem konfliktów społecznych późnego średniowiecza oraz stosunków ekonomiczno - socjalnych w XV w. w polskiej wsi.
Drobne wiersze -> okruchy poetyckie o nastawieniu satyrycznym, powstawały obok utworów rozwijających w sposób krytyczny
1414r. -> wiersz zwrócony przeciw zepsuciu obyczajów duchowieństwa, czyli „Satyra na księży”
Utwór wyszedł spod ręki zakonnika
Nawiązuje do tematu „grzechów stanowych” piętnowanych w kazaniach
Krótki wiersz, liczący zaledwie 5 wersów, wyszydza księży, którzy nadużywają trunków, siejąc zgorszenie, obniżają prestiż kapłaństwa
Satyryczna trawestacja popularnej pieśni kościelnej - ośmieszenie i upokorzenie przeciwnika w zatargu, zapewne na tle majątkowym
- posłużył się nią pleban kościoła w Lubiniu, Wincenty
- kapłan miał zaśpiewać po św. Wielkiejnocy o zmartwychwstaniu Jezusa za co został oskarżony o bluźnierstwo, ale właśnie dzięki takiemu wykorzystaniu pieśni religijnej, osiągnął to, co zamierzał -> poruszył miejscową publiczność i nadszarpnął dobre imię nierzetelnego dziedzica
„Dworak szkoda” - > wiąże się z kręgiem dworskim wielmożów wielkopolskich
- zapisany został w 1495r lub 1496r. na kartach „Kalendarza astronomicznego” stanowiącego własność A. Pompowskiego
- w kilku wersach zostały zebrane określenia charakteryzujące dziewięć szeroko pojmowanych „stanów”
Kategorie socjalno-środowiskowe
Podział ze względu na płeć, wiek, sytuacje rodzinne
-epitety zwracają uwagę na wady i zalety poszczególnych „stanów”
-satyryczny charakter utworu powoduje, że przede wszystkim podkreślane są przywary właściwe przedstawicielom tych grup
Tak więc:
- chłop jest skory do zwady
- żebrak obłudny
- mnich rozpustny
- mężatki i panny - źródło radości i pociech
- brak rygorów wersyfikacyjnych
- rymy wewnętrzne i zewnętrzne
„Kolęda się z Allelują zwadziła”
- charakterystyczny satyryczny a zarazem obyczajowy
- utwór należący do motywów zaczerpniętych z liturgii ale nie pełni funkcji liturgicznej
- „świecki” spór alegorycznych postaci - Kolędy i Allelui, kłócących się o to, która z nich jest ważniejsza w ciągu roku liturgicznego i wzajemnie zarzucających sobie uchybienia
- utwór reprezentuje średniowieczny gatunek sporów, których dialog prowadzą personifikowane pojęcia (Cnoty i Grzechy, Dusza i Ciało, Smutek i Radość)
- wiersz ukazuje w sposób satyryczny zwyczaj kolędowania
- krytyka dotycząca uczestniczących w tym obrzędzie chłopów, którzy oddawali się pijaństwu, toczyli bójki i zwady
- żartobliwe przedstawienie „pogrzebu” Allelui przed Wielkim Postem
- dość bogate słownictwo autora -> wyrażenia dosadne, żarty słowne
- asylabizm, parzyste rymy
Utwory okolicznościowe i polemiczne
„Słyszeliśmy nowinę o węgierskim krali”
„Pieśń husycka o królu Zygmuncie Luksemburczyku”
- współczesne wydarzenia z życia publicznego
-czas-> druga krucjata->> nie wynika to z tekstu, ale z występujących postaci i wydarzeń
- celem ataku Luksemburczyka miała być Kutna Hora
- korzystając z wojsk niemieckich wojska Zygmunta szybko opanowały miasto i otoczyły obóz husytów
- jednak ofensywa husytów okazała się skuteczna -> przebili się przez linię wroga
- Zygmunt uznał uciekających za pokonanych i nie wszczął pościgu
- z Pragi nadeszły posiłki wojska dla husytów, które pozwoliły Zizce na zaatakowanie Luksemburczyka
- Husyci dopadli do krzyżowców pod Niemieckim Brodem i tam zadali im klęskę
Cechy wiersza:
- tryumfujący śmiech i drwina z pokonanego wojska
-obelżywe epitety, wraz ze zdrobnieniami wyrażającymi pogardę
- wyrażenia dosadne i przysłowiowe
- utwór przeznaczony do śpiewania -> charakter epickiego recytatywu
- dokładne rymy
„Pieśń o Wiklefie” Andrzeja Gałki ok. 1400r.
Andrzej Gałka:
- pochodził z Wielkopolski
- zagorzały zwolennik Wiklefizmu
- skazany za posiadanie pism heretycznych Wiklefa -> uciekł i schronił się na Śląsku
Utwór:
- pieśń polemiczna i agitacyjna
- żarliwa wiara w znaczenie nauki Wiklefa i krytyka fałszu Kościoła
- składa się z 3 części
I -> wielka pochwała dla angielskiego reformatora i zalecenie jego nauki wszystkich narodom, które szukają prawdy (Wiklef nie ma sobie równych)
Jako pierwszy odkrył tajemnice „boskich rozumów”
Zajmował się zagadnieniem jednostki kościoła
Badał obecność Chrystusa w eucharystii
Zajmował się władzą papieża
Oraz zakładał nieprawość księży
II -> odwołuje się do historii kościoła
Ukazuje zmaganie się czystej nauki chrystusowej z wymysłami duchownych
Skutkiem zepsucia w kościele jest jad zatruwający stale wiernych, fałsz rozsiewany przez „cesarskich popów”, którymi kieruje szatan
III - > środki obrony przed frustracją ludzi pojawiającą się w części III
Rozpatrywanie prawdy od kłamstwa
Autor nazywa duchowieństwo antychrystami
-koniec pieśni to modlitwa o dobrych kapłanów, którzy kierując się prawdą, doprowadzą wiernych do Chrystusa
-wiersz regularny; pojawia się przerzutnia;
- kontrafaktura -> autor posłużył się melodią pieśni ANTYWIKLEFOWSKIEJ, by rozpowszechnić swoją
- utwór spięty klamrą dwóch apostrof: do ludzi, by wysłuchali słowa prawdy głoszone przez Wiklefa; oraz do Chrystusa o pomoc w zwycięstwie
-utwór jest żywy, pełen temperamentu a zarazem zwięzły i dosadny
-sprawne narzędzie propagandy religijnej
„Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego” -> utwór okolicznościowy
- dotyczy konkretnego wydarzenia, które zapisało się na kartach historii
Tęczyński zjawia się u płatnerza Klemensa po odbiór swojej zbroi
Spoliczkowanie płatnerza przez Andrzeja
Pobicie Klemensa do nieprzytomności
Żądny zemsty tłum ludzi ruszył na poszukiwania Andrzeja
Szukanie schronienia przez bohatera -> kościół Franciszkanów
Wkroczenie do kościoła ludzi
Zamordowanie Tęczyńskiego w Zakrystii
Zawleczenie ciała na rynek miasta, gdzie leżało 2 dni aż zabrali je przyjaciele zamordowanego
Sąd skazał na śmierć burmistrza, dwóch rajców i trzech z pospólstwa za zabójstwo
Ciała ściętych pochowano w kościele Mariackim
Syn i brat Andrzeja odpuścili winy ludziom
-kontrast „złych ludzi” z dobrym - Tęczyńskim
- autor nie ukazuje wydarzeń z Krakowa, czy nie skupia się aż tak bardzo na całym wydarzeniu
- chce ukazać tylko to, jak wielką stratę poniosło państwo - śmierć wiernego żołnierza króla
- kilka szczegółów o morderstwie służy wzbudzeniu w odbiorcach oburzenia i grozy
Patos utworu: liczne wykrzyknienia; bezpośredni zwrot do zabójców wzmacnia ekspresję wypowiedzi; rymy wewnętrzne i zewnętrzne; regularna budowa wiersza; rozmiar sylabiczny utworu
W kręgu śmierci - poezja dydaktyczna
- wpływ chorób, głodu oraz wojen sprzyjało śmierci
KILKA PODSTAWOWYCH GRUP NA JAKIE DZIELIMY TEKSTY O ŚMIERCI:
Contemptus mundi - „wzgarda świata”
- marność rozkoszy i wspaniałości tego doczesnego świata
- śmierć dosięgnie każdego
2. Vodo mori - „idę umrzeć”
- myśl o powszechności śmierci
- zobrazowanie tryumfów śmierci
- zawiera elementy satyry społecznej
- zbiorowy pochód ku śmierci
- podmiot liryczny oczekuje przyjścia śmierci (przeżycia, refleksje związane z oczekiwaniem)
3. dialogi
- spotkanie osoby żywej ze zmarłą
- konfrontacja człowieka z uosobioną śmiercią
„Legenda o trzech żywych i trzech umarłych”
- zestawienie młodości ze śmiercią
- trzej młodzieńscy spotykają na swojej drodze trzech zmarłych
- umarli zachęcali ich do pokuty, która miała pomóc im w osiągnięciu zbawienia
- młodzieńcy przyrzekają poprawę
- rolę zmarłych mogła pełnić śmierć
„Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią”
-obraz człowieka każdego -> Jederman -> najbardziej popularny motyw średniowiecza
Taniec śmierci -> XIV w.
-pierwotnie był to monolog umierających
- później rozwinął się w dialog żywych z umarłymi, którzy zjawili się jako wysłannicy śmierci, by porwać żywych do upiornego tańca
-wreszcie rolę zmarłych przejęła sama śmierć, która zapraszała do tańca najczęściej 24 przedstawiciela wszystkich stanów od papieża, cesarza i króla do matek i dzieci
- taniec śmierci często odgrywany był na scenie, a także znalazł bogate odzwierciedlenie w sztukach plastycznych -> Mur Niewiniątek w Paryżu; w Kościele Mariackim w Lubece i w Berlinie
Ukoronowanie średniowiecznej literatury dotyczącej śmierci stał się pewien typ traktatów, ukształtowany na początku XV w.
-sztuki dobrego umierania, -> Artes bene moriendi -> uczyły takiego umierania, by po przekroczeniu granic życia, otwierała się droga do zbawienia
Traktat kanclerza Sorbony -> Jana Gersona oraz Mateusza z Krakowa i Dominika z Capranici
Mateusz z Krakowa - Ars moriendi
- walka diabła i aniołów o duszę człowieka będącego na łożu śmierci - psychomachia
- 5 pokus diabelskich
*wiara
*nadzieja
*cierpliwość
*pokora
*obojętność na dobra doczesne
- 5 napomnień anielskich idących w parze z diabelskimi
*umierający wyrywał się z zastawionych nań sideł szatana
*uwagi praktyczne dotyczące postępowania chorego i osób przy nim obecnych
„Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią”
-najcenniejszy i najobszerniejszy zabytek średniowiecznej poezji świeckiej w języku polskim
-dydaktyczność utworu - przygotowanie człowieka do śmierci
-ukazanie powszechności śmierci, równości wobec niej wszystkich ludzi oraz przemijania rzeczy doczesnych
- forma dialogu ułatwia omówić poruszane kwestie
- dialogi na zasadzie sporów -> przeciwstawiano sobie dwa wrogie elementy (personifikowane), które miały udowodnić i przekonać do swoich racji
- autor, który w dialogu jest narratorem zaczyna od dwóch apostrof:
1. charakter inwokacyjny -> zwrócona do Boga z prośbą o pomoc w pracy pisarskiej
- ku rozmnożeniu chwały Bożej i ku ludzkiemu polepszeniu
- forma dydaktyczna doskonale widoczna
-literatura homiletyczna, której istotnym składnikiem są przykłady
2. autor zwraca się do wszystkich ludzi, co ma wskazać na uniwersalność tematu, a także na jego dużą wagę
- śmierć nie jest straszna dla ludzi, którzy myślą o życiu wiecznym
-autor ukazuje czytelnikowi parę właściwych uczestników dialogu oraz scenerię ich spotkania -> opustoszały kościół
- o człowieku dowiadujemy się tyle, że miał na imię Polikarpus i był wielkim mędrcem
To pozornie niewiele, ale autor celowo wybrał mędrca, który stanął naprzeciwko śmierci -> nawet umysł okazuje się bezradny wobec śmierci
- czytelnik bardzo dokładnie może poznać oblicze śmierci, zachowanie jej; trup kobiecy - rozkładający się z kosą;
- takie odbieranie śmierci miało budzić u odbiorców lęk;
- śmierć jest władczynią, mistrzem każdego, kaznodzieją - radzi i ostrzega, jest także katem
Polikarp próbuje przekupić śmierć kołaczem;
Śmierć nie daje się przekupić i przechodzi do swego strasznego tańca;
Idea vanitas - ludzi bez względu na to, jaki urząd piastują będą poddani woli śmierci;
Podczas sądu ostatecznego śmierć będzie prowadziła grzeszników do piekła;
Śmierć wygłasza końcowe przemówienie aby służyć Bogu, to pójdzie do raju a jak nie, to do piekła
- humor, żywość i plastyka utworu;
- śmierć jest zarazem groźna jak i groteskowa;
- satyra
„skarga umierającego”
- regularny 8-zgłoskowiec
- styl abecadariusza - charakterystyczny dla średniowiecznych skarg, wierszy pokutnych
- podmiot liryczny to człowiek spoczywający na łożu śmierci
- wyraża on strach przed nieznanym, jakie czeka go po przekroczeniu granicy życia
- moribund przeżywa, że w ciągu życia nie zadbał o to, by zapewnić sobie zbawienie
- zdaje sobie sprawę z przemijalności majątku, jednak wyraża ubolewanie, szkoda mu swojego majątku
- wyczuwa, że współczucie okazywane mu przez krewnych jest nieszczere, liczą oni tylko na jego majątek
-rozpoczyna się rachunek sumienia: chciwość i rozpusta jako dwa grzechy główne
- o jego duszę toczy się walka (psychomachia) -> moribund zwraca się się w pokornej modlitwie do Boga (żal doskonały)
- apel do osób zostających przy życiu
- jest to przekład czeskiej pieśni abecadłowej
Utwór nawiązuje do Ars bene moriendi, ponieważ:
- pojawia się 3 z 5 pokus szatana: chciwość, zniecierpliwienie, rozpacz
- konkretny rodzaj działania -> przyjęcie sakramentów, które mają służyć osiągnięcie zbawienia przez moribunda
- dialog jest rozdzielony didaskaliami
- motyw zielonej łąki, na której przebywa dusza czekające na drogę do której zmierzy: Niebo lub piekło
„Pieśni Sandomierzanina”
- dwie pieśni o charakterze dydaktyczno - moralizującym
- życie religijne łączy się ze świeckim
I pieśń
- pasyjna pieśń katechetyczna
- dotyczy ostatnich 7 słów Jezusa
- każde słowo rozdzielone jest pouczeniem, które kieruje do ludzi
- utwór kończy się skierowaną do Jezusa prośbą o „dobrą śmierć”
- wykazuje związek z literaturą homiletyczną i bywa określana jako wierszowane kazanie
- cytaty słów Jezusa są tu w mowie niezależnej
II pieśń
- wiersz asylabiczny
- łączy w sobie cechy modlitwy, wierszowanego kazania i apelu moralno politycznego
- tematem utworu jest: lęk przed gniewem Boga
- nawiązanie do graczy w kości, którzy są najbardziej potępiani w tej pieśni za hazard
- wymowne przykłady kary, jakie spadają na ludzi
- religijna tematyka pieśni wsparta zostaje elementami historycznymi: apel o podjęcie walki z poganami; prośba Boda o pognębienie nieprzyjaciół -> te dwa elementy składają się na tzw. „TURCYK” -> utwór pisany prozą i wierszem
Koniec rozważań:
- wyrażenie nadziei na boże zmiłowanie
- „dobra śmierć” i prośba do Jezusa o godny pobyt na ziemi
- często pojawia się apostrofa
- częste zwroty do Chrystusa, do boga, do chrześcijan
- metafory
„Skargę umierającego” i „Pieśni Sandomierzanina” łączą te same motywy, podobne symbole, treści religijne przeplatane świeckimi -> wskazuje to na to, że napisał je ten sam kapłan
Poezja miłosna
- miłość odgrywała ważną rolę
„Chcy na na pannu żałować” Mikołaj z Koźla
-frywolna poezja żakowska
- rzeczy nieprzyzwoite zostały zamaskowane niewinnymi zamiennikami
- celem tego utworu jest zabawianie ludzi
Rozpoczyna się od skargi młodzieńca na oporną pannę
Zachęty do igraszek miłosnych
Końcowa część piosenki dowodzi, że opór został przełamany
- rozbudowana topika aluzyjna
- metafory, obrazy odwołują się do realiów ludowych
- swobodny ton wypowiedzi, lekka nieprzyzwoitość łączą ten utwór z pieśniami waganckimi
- nie ma środków stylistycznych
-częste apostrofy do panny
-cała istota utworu polega na dwuznacznościach kryjących podtekst erotyczny; symbole: wieniec - znak dziewictwa; pierzyna
- część zwrotek zamiast sprośnego zakończenia, zgrabnie przenosi eufemistyczną puentę, która łagodzi wypowiedź, ale nie ukrywa znaczenia
Ułamki erotyków -> drobne wiersze o charakterze erotycznym kryją się także w dziełach poważnych -> to są urywki długich wierszy miłosnych lub krótkie formy liryczne; utwory te zapisywano na wolnym miejscu na karcie -> niezmarnowanie najmniejszego kawałka pergaminu
Rodzaje:
„przypowieści miłosne”
- krótkie maksymy o istocie miłości
- postać westchnień zakochanego, który zakosztował zawodu miłosnego
„Miłuj, miła, miłuj wiernie” -> o odwzajemnionej i wiernej miłości
-charakter wypowiedzi przypomina zaklęcie lub formułę obrzędową, w której wielokrotne powtórzenia rozkazu opatrzone są sankcją metafizyczną za nieposłuszeństwa, ma zapewnić pożądaną wierność kochanki lub żony
„Nigdy temu wierzyć nie chciał”
- rozpoczyna większy utwór, którego tematem była zaduma nad potęgą i zaskakującym działaniem miłości
- pisane były wierszem asylabicznym
-rytmy dokładne
- ubogi zasób środków stylistycznych (apostrofy i metafory)
- zwroty do miłości, Boga, dziewczyny
Wierszowane listy miłosne
- retoryczny wzór korespondencji dla zakochanych
- oświadczenie miłości
- występują listy pisane prozą bądź prozą rymowaną jak i wierszowane listy miłosne
- jest 7 łacińskich listów miłosnych pochodzących z Krakowa -> pisane wierszem są 2 spośród nich
- 6 polskich listów miłosnych, gdzie 2 z nich są pisane wierszem
„Dawnom zwiedził cudze strony” - jeden z polskich listów miłosnych
- przesłanie miłosne:
Zakochany młodzieniec znalazł ideał kobiety
Zwraca się do niej z wyznaniem uczuć
- wypowiedź nie zawiera wszystkich składników odpowiednich listom
- regularny 8-zgłoskowiec
- liryzm miłosny opiera się na wyrażeniu „ciężkości serca” i na powtarzającym się rzeczowniku „żałość”
„ W jedności, stałości serca mega”
- intymność wypowiedzi -> forma listu
- Bóg jest tutaj świadkiem szczerości wyznań mężczyzny
- piszący żali się na smutek i tęsknotę, gdyż nie widzi swej pani
- miłość jego jest tak wielka, że mogłaby być podziwiana przez cały świat
- próba opisania stanu psychicznego zakochanego młodzieńca
- w zakończeniu autor dwukrotnie powierza ukochaną Bogu
- nie umieszcza swego imienia dla anonimowości ich związku
- sam koniec listu składa się na post scriptum:
Piszący zwraca się do posłańca o zaniesienie i przeczytanie dziewczynie listu
Oddanie opiece ich miłości Bogu
Deklaracja nadawcy wobec adresatki
-wiersz asylabiczny
Ekspicyty i marginalia
Eksplicyt -> formuła umieszczona na końcu tekstu, oznajmiająca o zakończeniu dzieła lub jego części
Marginalia -> noty umieszczane na marginesach rękopisów lub druków, najczęściej hasła bądź tytuliki odpowiednich ustępów tekstu, niekiedy wierszyki wyrażające myśli przepisywaczy i czytelników
- notatki takie informowały o czasie zakończenia przez pisarza pracy
- humor
- zwroty dziękczynne związane z ukończeniem pracy i kierowane do Boga prośby o szczęście i dobrobyt
- refleksje osobiste i ogólne
- charakter dydaktyczno - użytkowy
„Miły, miłą miłuje
Chłop się temu dziwuje”
Oraz
„Anna, Kachna, Machna”
- epigramaty erotyczne z wydźwiękiem satyrycznym
„Ileś tu miał złych lubości”
Oraz
„O ganiebna lubości”
- wydźwięk moralny
- jako przestrogi ostrzegające od kary za rozkosze doczesne
„Gorze temu na dworze”
Oraz
„Mam ja męża puchnacza”
-wyrażały myśli o trudnej sytuacji chorych i o rujnującym łakomstwie
-dydaktyzm
„Przyszedł dobry do złego”
- funkcja katechetyczna
- przypominał fakty z Biblii
Wiersze mnemotechniczne
-poezja dydaktyczna
- ułatwienie pamięciowego zapamiętania jakiegoś materiału, czyli funkcja mnemotechniczna, uzyskana dzięki rymowi i rytmowi
Wokabularz: „Bohemarius” -> pisany heksametrem; Claretusa; zaczynał się wierszem
Cyzjojany -> wierszowane kalendarze służące do oznaczania dat świąt nieruchomych i dni poszczególnych świętych w ciągu roku
- nazwa pochodzi od łacińskiego określenia święta przypadającego 1 stycznia „Obrzezanie Pańskie”
- słowo cisiojanus stanowiło incipit wiersza otwierającego kalendarz
Zbudowane w ten sposób, że każdemu miesiącowi odpowiadał jeden dwuwiersz, który liczył tyle sylab, ile dni posiadał miesiąc
Najstarszy znany cyzjojan polski -> płocki
Wrocławski
Kłobucki 1471r.
1 i 2 bliskie są sobie pod względem chronologicznym i miejsca pochodzenia; podobna treść; treści religijne
3 pewne podobieństwa ale to zupełnie odrębna wersja; rola kalendarza gospodarczego; sprawy życia wiejskiego; do dystychów wprowadzane są nazwy miesięcy
- rymy nieregularne
„Wiersz o miesiącach” jako wiersz kalendarzowy
- zawiera nazwy poszczególnych miesięcy i ich charakterystykę
- informuje o zmianach zachodzących w przyrodzie; o zwyczajach i pracach gospodarczych
Oprócz cyzjojanów -> „suchedni”
- mnemotechniczny utwór;
- dystych wskazywał miejsce trzydniowych postów w kalendarzy liturgicznym, wymieniając święto, po którym wypadały „dni suche”; rymy końcowe
„Obiecado” Jakuba Parkoszowica
- pochodził z rodziny szlacheckiej herbu Godzięba
- jego ojciec nazywał się Parkosz
- uczył się w Akademii Krakowskiej
- studiował prawo kanoniczne
- napisał pierwszy w dziejach traktat o ortografii polskiej, która i tak się nie przyjęła w społeczeństwie
Wersyfikacja
-stała liczba sylab
-akcenty i rymy
- oddziaływanie wzorca czeskiego
Asylabizm -> jednak skłonność do miarowego wiersza
8-zgłoskowce
Przykłady
- Słota „O chlebowym stole”
- „Satyra na księży”
- „Skarga umierającego”
- „Druga pieśni Sandomierzanina”
-wiersz intonacyjno zdaniowy
Różnice między wierszem a prozą w średniowieczu:
- ilościowa -> zestroje akcentowe, paralelność działów składniowych, zasada wyższości klauzul
„W jedności, stałości serca mego” - > połączenie wiersza i prozy
13 - zgłoskowiec (epickie recytatywy)
„Pieśń husycka o Królu Zygmuncie Luksemburczyku”
„Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego”
- próba podziału średniówkowego (7+6)
Sylabizm względny -> dążenie do równozgłoskowości wersów; były to wiersze zdaniowe
„Kolęda się z Allelują zwadziła” -> 10 i 11-zgłoskowiec
Poezja świecka - 8-zgłoskowce:
„Satyra na leniwych chłopców”
„Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”
„Skarga umierającego”
Sylabizm i asylabizm istniały obok siebie, jednak widać coraz bardziej konsekwentne zbliżanie się do sylabowca
Sylabizm ścisły -> stała liczba sylab w wersie
Jakub Parkoszowic „Obiecado”
„Pierwsza pieśń Sandomierzanina”
Wpływ wiersza czeskiego:
- nieprzetłumaczone czechizmy
- rymowane trójki w wierszach
- rymy aax w trzywersowych strofach
- pięciowersowe strofy wywodzące się z pieśni husyckich