19. Średniowieczna pieśń religijna polska, Wstęp
Opracowała Ania Skowron
WSTĘP
Geneza pieśni religijnych w językach narodowych.
Pieśń religijna przeszła ewolucje - wierszowane utwory słowno-muzyczne o treściach religijnych były od początku chrześcijaństwa związane z jego obrzędami i liturgią.
Narodowe pieśniarstwo uformowało się na skutek rozwoju rozwoju i ewolucji kultury, które połączyły się z kulturą niektórych krajów europejskich.
Początkowo wierni nie brali czynnego udziału w nabożeństwie .( Ks. Liturgiczne VI i VII w. - nie wspominają o śpiewe ludu a gł. Rolę pełnił chorał zwany „gregoriańskim”.
Podstawowym gatunkiem kościelnej poezji chrześcijańskiej był HYMN (uroczysta i podniosła pieśń pochwalna).
Reforma gregoriańska przyczyniła się do podziału pieśniarstwa kościelnego na: liturgiczne i pozaliturgiczne (paraliturgiczne).
Ludy romańskie mieli małe zapotrzebowanie na śpiewy w języku ludowym (zbliżenie do łaciny). (występowały jedynie aklamacje typu Kyrie eleison)
Duchowni galicyjscy sprzeciwiali się temu, więc uzupełniali liturgśpiewy łacińskie retorycznymi ozdobnikami tzw TROPAMI ( krótkie zwroty składające się z członów jedno- lub wielozdaniowych, które umieszczano przed lub po tekście podstawowym(kanonicznym).
Tropom ulegały wszystkie śpiewy liturgiczne ( części stałe mszy jak np. Kyrie, Gloria itp. )
W krajach Germańskich propagowano jedynie śpiew aklamacji Kyrie eleison( bariera językowa między j. niemieckim a łacina była zbyt duża alby upowszechnić te same formy współudziału ludu w liturgii. Popularne i masowe pieśni niemieckie nazywano Kirleis, potem Leise - śpiewano poczas misteriów. Rufe (prośby) - krótkie dwuwierszowe prośby śpiewane przed kazaniem.
na Słowiańszczyźnie - Kyrie eleison śpiewane przy różnych okazjach religijnych czeskie krlesu przeszło do Polski jako „kierlesz”.
U źródeł pieśni religijnej w języku polskim.
Pierwszym śpiewem w obrzędach kościoła katolickiego w Polsce był łaciński śpiew gregoriański.
Ponieważ pieśń religijna w języku polskim mogła rozwinąć się głównie poprzez szkoły parafialne i kolegiackie, dlatego arcybiskup gnieźnieński Pełka wydał pierwszy zakaz powoływania Niemców na nauczycieli. ( XIIIw.)
Mały udział ludności w nabożeństwach.
Polskę charakteryzuje kultura raczej kultura ustna, tylko wyjątkowo spisywano dokumenty.
Dopiero w XIII w. udokumentowane istnienie utworów religijnych w języku polskim.
przed XIV w zaczęto recytować modlitwy w j. polskim m.in. Wierzę w Boga, Ojcze nasz, Zdrowaś Mario po odśpiewaniu mszalnego Credo*.
Recytacja przekształciła sie w śpiew.
W XIII w. powstało wiele polskich pieśni religijnych. Za hipotezą tą przemawia przykład Bogurodzicy, która powstała w XIII w. i to w środowisku oświeconego rycerstwa.
Aleksander Brückner , odkrył wiele cennych zabytków pieśniowych ( koniec XIX w )
Społeczno-kulturowe uwarunkowania rozwoju średniowiecznej pieśni religijnej w języku polskim.
XII i XIII w. dochodzi do głosu religijność masowa.( wcześniej religijność elitarna)
Głównymi tematami ówczesnych traktatów teologicznych i kazań są narodzenie Chrystusa i męka na krzyżu. Wokół tych tematów zaczęła narastać twórczość apokryficzna. ( przedstawiciel - św. Bernard z Clairvaux )
Działalność zakonów żebraczych (mendykantów)- upowszechniały one nurty średn. Teologii ( XIII w), miały charakter masowy i rozprzestrzeniły się po całym chrześc. Zach.
Duży wkład zakonu franciszkańskiego w rozwój pieśni ludowych (zwłaszcza upodobanie so-bie obrazu Matki pod krzyżem).
Sprowadzeni do Polski w 1453r. przez św. Jana Kapistrana Bracia Mniejsi Obserwanci, zwani u nas od imienia patrona macierzystego klasztoru w Krakowie, św. Bernarda —Bernardynami, zaszczepiali na naszym gruncie właściwe temu zakonowi praktyki pobożne. (XVI w. bł. Ładysław z Gielniowa („Żołtarz”, szereg pieśni o Męce Pańskiej i Matce Boskiej).
Śpiewanie pieśni po kazaniu zamiast psalmów łacińskich.
Działalność tercjarzy (członkowie trzeciego zakonu dla świeckich istniejącego przy wszystkich zakonach żebrzących), i świeckich bractw kościelnych. Uprawiali praktyki religijne wychodzące poza kościelne obrzędy liturgiczne. Każde bractwo pielęgnowało specjalne, zwłaszcza patronackie, nabożeństwa i śpiewy.
Przyczyn rozwoju pieśni w języku narodowym można także szukać w zmianach społeczno-religijnych .XIV i XV w. zmiany ekonomiczno-społeczne: wojny (np. 100-letnia), konflikt chłopów i panów, epidemie - „czarna śmierć” , głód (lęk przed śmiercią objawił się w atmosferze swego, codziennego zagrożenia, które znalazło wyraz w stylu życia, myślach i uczuciach oraz w wyraźnie pesymistycznym nastawieniu ówczesnych ludzi. W takiej sytuacji przybierali oni krańcowo różne postawy życiowe: jedni dążyli do maksymalnego wykorzystania wartości życia, inni szukali ratunku w modlitwie i pokucie. Urządzali oni m. in. wędrowne procesje pokutne połączone ze śpiewami i samobiczowaniem.
Pewna sekta wiejskich biczowników, że jeden za drugim szedł obnażony, przepasany tylko lnianym płótnem do pępka i każdy chłostał się pletnią aż do umęczenia. Poprzedzali ich dwaj z chorągwiami i dwiema świecami nucąc jakąś pieśń. I to czynili dwa razy dziennie*.
Doloryzm -dążność do przeżywania klęsk społecznych w kategoriach religijnych przesyconych nadmiernym patosem*.
Doloryzm patronował wielu praktykom zewnętrznej pobożności o tendencji pokutnej. Na uwagę zasługują tańce śmierci oraz popularne wówczas dialogi człowieka ze śmiercią czy „skargi umierającego”. Atmosferę grozy oddają popularne zwłaszcza w XV w. „sztuki umierania” (ars moriendi), przedstawiające człowieka w chwili zgonu i podające recepty na dobrą śmierć. Doloryzm inspirował również masowe pielgrzymki, podczas których dochodziło do zbiorowego podniecenia tłumów.
Rozwija się też kult Matki Boskiej Współodkupicielki, Matki cierpiącej z Synem, Szerzony zwłaszcza, w środowiskach franciszkańskich. Pojawiają się wówczas masowo tzw. Piety. O popularności tych dewocji świadczą pochodzące z XV i XVI w. w wersji łacińskiej i polskiej modlitewniki dla świeckich (hortulusy, raje duszne, szczyty duszne itp.).
Waganci XIII w. (trubadurzy, w Polsce przeważnie zubożali żacy). Byli to śpiewacy pochodzący ze sfer dworskich czy rycerskich, a nawet mieszczańskich, którzy otrzymawszy wykształcenie w klasztorach, tworzyli potem i śpiewali pieśni, świeckie lub pieśni o tematyce religijnej. Pieśni te wykonywane były już z towarzyszeniem instrumentów, np. harfy czy gitary (od XIII w.).
Dramat liturgiczny i misteria religijne (największy rozwój XII i XIII w.) Teksty tych utworów są wygłaszane, a najczęściej śpiewane, po łacinie. Udział języków narodowych jest minimalny i charakterystyczny dla pewnych zjawisk przejściowych. Utwory te podporządkowane są liturgii obowiązującej w kościele, są jej przedłużeniem i uzupełnieniem. Element inscenizacyjny w misteriach, miraklach i moralitetach grał większą rolę niż w dramacie liturgicznym. Dla urządzania misteriów, przeniesionych z wnętrz kościelnych na zewnątrz, zawiązują się specjalne korporacje
Główne formy gatunkowe średniowiecznej pieśni religijnej w języku polskim.
tropy: uzupełniają główne teksty liturgiczne.
Bogurodzica - nie jest to utwór jednorodny, lecz konglomerat tropów pochodzących z różnych czasów, trzy części - 1. najstarsza (zakończoną refrenem Kyrie eleison (postać „pierwotna)) XIII w., 2. pieśń wielkanocna, zaczynającą się od słów „Nas dla wstał z martwych Syn Boży” 3. pieśń pasyjna, hymn państwowy (1 i 2 część w XIV w., a 3. przez XV i XVI w., modlitwa za króla).
Tzw. pieśń wielkanocna, dołączona do Bogurodzicy w XV jest tropem do końcowego Alleluja z łacińskiej antyfony procesyjnej Cum rex gloriae, opowiadającej o wstąpieniu Chrystusa do otchłani (miejsca przebywania świętych i błogosławionych Starego Testamentu do zmartwychwstania), a śpiewanej podczas obrzędów rezurekcji w Wielką Sobotę.
tropy wielkanocne:
Bezpośrednią przyczyną rozwoju wielkanocnych tropów rezurekcyjnych był rozbudowujący się od XII w. nocny obrzęd rezurekcyjny.
Chrystus z martwych wstał jest - ok. XIII w., pod wpływem pieśni niemieckiej, od-działywanie czeskiego, od połowy XV w. dodano 2. i następne zwrotki, ruchomy zestaw tropów, dostosowany do zwyczajów i praktyk poszczególnych regionów, ostatnia, 7., zwrotka na wzór łaciński, wykonywane na przemian.( Najstarszy, zachowany przekaz polskiego troju)
Przez twe z martwy wstanie - XIV w., brak wzorów łacińskich, niemieckich i czes-kich, równocześnie z pieśnią wielkanocną Bogurodzicy lub wcześniej, wymienny człon „z martwy wstanie” na „Wniebowstąpienie” i „Ducha zesłanie”.
Wesoły nam dzień nastał - parafraza łacińskiego tropu i XIV-wiecznej pieśni nie-mieckiej i czeskiej, ok. XV w.
sekwencje: najbardziej rozwinięty rodzaj tropów, samodzielne utwory, pieśni pochwalne na cześć święta, wezwanie do uczczenia ( modlitwa), zachowanych 6 z setek.
Żale Matki Boskiej pod krzyżem - wywodzi się z wielkopiątkowych dramatów liturgicz-nych i misteriów pasyjnych, prawdopodobnie fragment widowiska pasyjnego, kunsztowna kompozycja i ludowa prostota, najwybitniejszy utwór polskiej liryki średniowiecznej.
Posłał przez anjoły - łacińska XII w., polska połowa XV w. na święto Zwiastowania do mszy roratniej, bracia „roratyści” śpiewali ją przez cały rok.
łacińska „Grates nunc omnes” - niedokładny polski przekład, rozszerzony ok. XV w. „Dziękujmy wszyćcy” i dokładny krótki „Dzięki już wszytcy oddajmy Panu Bogu” XVI w.
Przydzi, Duchu Święty, k nam - XVI w., przekład łacińskiej sekwencji z XII w., na Zie-lone Świątki.
hymny procesyjne: pieśni na cześć Boga, według ustalonych wzorów metrycznych, z tradycji antycznej, ścisłe kanony stylistyczno-językowe, najczęściej fragmenty dramatów liturgicznych.
Chwała, sława, wszelka cześć - łaciński IX w. na Niedzielę Palmową, bezpośrednie przemówienie Chrystusa Króla do Jerozolimy.
Idą krolewskie proporce - na Niedzielę Męki Pańskiej, prototyp wielu pieśni pasyjnych - symbolika krzyża, pieśniowe odpowiedniki kulminacyjnego punktu adoracji krzyża w li-turgii Wielkiego Piątku - ostatnia strofa „O crux ave”, czyli „Bądź pozdrowion, krzyżu święty” (swobodny przekład, 2. połowa XV w.).
Mękę Bożą spominajmy - 1. pieśń Sandomierzanina.
Duchu Śięty, raczyż przyjdź k nam - najbardziej znany hymn, przekład „Veni, Creator Spiritus”, śpiewany podczas wielu uroczystości kościelnych.
pieśni godzinkowe: małe oficjum (skrócony brewiarz, zawierający modlitwy dla osób świe-ckich) z godzinkami o Męce Pańskiej i o Najświętszej Maryi Pannie.
Jezus Chrystus, Bóg człowiek mądrość Oćca swego” - początek XV w., najstarsza pieśń, osobliwa kompozycja: wykorzystanie „czasowych” etapów Męki Pańskiej zgodnych z Ewangelią (jutrznia - pojmanie w Ogrójcu, pryma - sąd u Piłata…, aż do komplety - złożenia do grobu), rozważania pasyjne, pieśń - opanowanie pamięciowe tekstu.
Jezusa Judasz przedał za pieniądze nędzne - 1488 r., czysto ludowy charakter, auto-rem błogosławiony Władysław (Ładysław) z Gielniowa, 15 tematów do „rozmyślań”, odpo-wiednie modlitwy i polskie pacierz.
Witaj gwiazdo morska - hymn maryjny, początkowo w tzw. małym oficjum o Najświęt-szej Maryi Pannie, potem się usamodzielnił, przekład z łacińskiego wczesnośredniowiecz-nego „Ave maris stella”, pierwszy przekład niedokładny „Zdawać, gwiazdo morska”, drugi dokładny.
wierszowane historie biblijne i apokryficzne: traktaty teologiczne, symbioza metod rozumowania i odczuwania. Historie pasyjne zawierały bardzo dokładny opis cierpień fizycznych Chrystusa oraz podkreślały rolę Marii w męce Syna. Forma literacka tego gatunku literatury religijnej zawierała przedmiot rozważań (meditatio), który miał pobudzić czytelnika do współczucia (compassio) i nakłonić go do naśladowania (imitatio).
Kwiatek czysty, smutnego serca - wymyślne alegorie, nazwy z zielników i bestiariu-szy.
historie mające skłonić do rozważań nad Męką Pańską, współczucia i naśladowania, np. Rozmyślania przemyskie (XV w.), Żywot Pana Jezu Krysta, Rozmyślania dominikań-skie (XVI w.);
ich odpowiednikiem w muzyce były pieśni wielkopostno-pokutne:
„Daj nam, Chryste, wspomożenie” i „Płaczy dzisia, duszo wszelka” - dolo-ryzm.
Wspominając Boże słowa - akcent na szczególną rolę Maryi.
Anna, niewiasta niepłodna - zdarzenia z życia Matki Boskiej, częściowo wy-myślone, abecedariusz, Błogosławiony Ładysław z Gielniowa.
Nasz Zbawiciel, Pan Bóg Wszechmogący - pieśń misteryjna w widowiskach religijnych, zstąpienie Jezusa do otchłani po zmartwychwstaniu, pomieszanie wąt-ków apokryficznych z ewangelicznymi, motyw rozmowy Chrystusa z Marią Mag-daleną i innymi pobożnymi niewiastami, tzw. Chrystofania (spotkanie z Matką), charakter ludowy.
wierszowane legendy o świętych: z hagiografii, pieśni-legendy, upowszechnianie wzorów świętości i charakterystycznych dla tego okresu celów i ideałów.
Legenda o świętym Aleksym - polska z 1454 r., syryjska V lub VI w., Rzym X w., Ale-ksy patronem ubogich, pielgrzymów, pątników i żebraków, w Polsce związany ze świętym Wojciechem, głównymi ośrodkami kultu Łęczyca i Płock.
Legenda o świętej Dorocie - język polsko-czeski (nieumiejętność uzależnienia tłuma-czenia od czeskiego pierwowzoru).
Pieśń-legenda o świętym Stanisławie - XV w. 3 zwrotki (całość z XVII w.), opowieść o dziejach zatargu z królem, poćwiartowaniu biskupa i jego kanonizacji, nowość dla kopisty, krótko po 1456 r. „ultra non habeo”.
Legenda o świętym Krzysztofie.
Legenda o świętym Jopie.
Legenda o świętej Katarzynie - z początku XVII w.
kolędy: z pogańskiej tradycji noworocznej (życzenia, powinszowania), w chrześcijaństwie kolęda - danina zbierana w Boże Narodzenie (XIII w.), potem pieśń na Boże Narodzenie i podar-ki za pieśni (XVI w.); powstawały w 1. połowie XV w., tłumaczenia lub przeróbki łacińskich lub czeskich; dialogi na Boże Narodzenie i misteria bożonarodzeniowe; franciszkanie jasełka (w Pol-sce od XIV w.), najstarsze kolędy to:
Zdrow bądź, krolu anjelski - 1424 r.
Chrystus się nam narodził - 1435 r.
Zstałać się rzecz wielmi dziwna - przekład z czeskiego 1442 r.
pieśni katechizmowe: wierszowane dekalogi.
Pirzwa kaźń Tworca naszego - XV w., lekcje na niedziele i święta.
Nie miej Boga jinego - połowa XV w., kazania niedzielne i na świętego Piotra z Miło-sławia.
Słuchaj tego wszelika głowo - początek XVI w., franciszkanie, Ładysław z Gielniowa, przykazanie + przykład.
wierszowane modlitwy: na przełomie XV i XVI w..
Anjelski chlebie, powitaj - z tzw. Modlitewniku Nawojki z końca XV w., na Boże Ciało, popularne modlitwy do Matki Boskiej Bolesnej (proza rymowana, kult pięciu, siedmiu lub więcej boleści).
pozdrowienia - np. Wszystkich członków Pana Jezusowych z 1533 r.
pieśni do czytania: wprawki do poezji religijnej i pozakościelnej (od Odrodzenia).
Określenie „pieśń do czytania” wprowadzili niemieccy wydawcy średniowiecznej poezji religijnej w języku łacińskim, którzy nazwą rodzajową „Leselieder” opatrzyli utwory poetyckie nie należące do średniowiecznych kodeksów liturgicznych.* Na Zachodzie „pieśń do czytania” rozwijała się głownie i w drugiej połowię XV w. Stanowiła ona pierwociny pozakościelnej poezji religijnej,” która zacznie się rozwijać na szerszą skalę od czasów odrodzenia
Wersyfikacja i strofika.
Średniowieczny wiersz polski oparty na wzorach wiersza łacińskiego, nie na iloczasie (antyk).
Oparty jest na względnej ilości zgłosek, jednostek wierszowych, sylabach, akcentach, przedziałach międzywyrazowych, kombinacjach barw brzmień końcówek wyrazów.
Rym zarówno w poezji, jak i w prozie.
Stopniowo wyodrębnia się refren (na początku „Alleluja” lub „Kyrie eleison”).
Najczęściej 4-wersowa strofka.
Fundament pod poezję Odrodzenia.
Uwagi końcowe.
Dorobek ilościowo nie imponuje.
Materiał fragmentaryczny, w późnych odpisach, twórczość anonimowa.
1
1