„Średniowieczna pieśń religijna polska”
BOGURODZICA
W redakcji najdawniejszej pieśń ma formę dwuzwrotkowa, a najstarszy przekaz zachował się w rękopisie Biblioteki Jagiellońskiej, na karcie przyklejonej do wewnętrznej strony okładki do łacińskich kazań pisanych przez Macieja z Grochowa, wikariusza z Kcynii 1407 r.
Od pierwszej połowy XV w. utwór rozrasta się przez doczepienie nowych zwrotek. Dowodzi tego drugi z rzędu zachowany w Bibliotece Jagiellońskiej rękopis, zapisany w 1408r.
W rozszerzonej wersji „Bogurodzicy” wyróżnia się tzw. Pieśń wielkanocną (w.12-34) i tzw. Pieśń pasyjną
KRZYŻU WIERNY I WYBORNY
Jest to przekład hymnu „pange lingua glorii” („sław języku”) przypisywanego Wenancjuszowi Fortunatowi; strofa 8 oryginału znalazła się w polskim przekładzie na początku. Tekst z druku „Żywot Pana Jezu Krysta” Baltazara opicia, druk. Jan Haller (Z pieśnią nie należy mylić nieco późniejszego utworu „Krzyżu święty nade wszystko”, znanego z franciszkańskiego śpiewnika rękopiśmiennego z 1551 r. rkps Biblioteki Kórnickiej.
II. PIEŚNI WIELKANOCNE I O DUCHU ŚWIĘTYM
CHRYSTUS Z MARTWYCH WSTAŁ JEST
Jest to najstarsza polska pieśń wielkanocna i zarazem najdawniejsza pewnie datowana polska pieśń kościelna. Należy do tzw. Tropów rezurekcyjnych. Pieśń jest przekładem trzeciej zwrotki utworu łacińskiego ,opartym przypuszczalnie na tłumaczeniu czeskim lub niemieckim.Tekst zabytku zachował się w średniowieczu w wersji jednozwrotkowej (postać pierwotna) i wielozwrotkowej (postać rozszerzona). P o s t a ć p i e r w o t n a. niezwykła popularność jednozwrotkowej formy pieśni spowodowała, że utwór ten odnotowywano w wielu kodeksach rękopiśmiennych średniowiecza przez przytoczenie pierwszego wersu (incipitu), co m.in. świadczyło o powszechnej znajomości tekstu. W formie jednozwrotkowej utwór występuje w 7 przekazach.Najstarszy przekaz „Chrystus z martwych wstał jest” zanotowano w rękopisie biblioteki seminaryjnej w Płocku. Jest to „graduał płocki”, ukończony w 1365 r. przez Świętosława z Wilkowa (rękopis wywieziony w 1940 r. przez Niemców do Królewca i do dziś wraz z innymi rękopisami płockimi uważany jest za zaginiony). Tekst pieśni umieszczono jako nagłówek na k. 13 od końca, przed łacińskimi hymnami na cześć świętych polskich. Zabytek wydal M. Berson, „Księgozbiór katedry płockiej”.P o s t a ć r o z s z e r z o n a. od połowy XV w. zaczyna się proces dodawania do zwrotki pierwotnej dalszych tropów pierwotnych podobnych metrycznie do pierwowzoru pieśni. Oto najważniejsze przekazy postaci rozbudowanej.
TRZY MARYJE POSZŁY
Tekst z druku Baltazar Opeć, „Żywot Pana Jezu Krysta. Jest to frag. Ewangelii wg. Marka przeniesiony w forme wierszową. Incipity pierwszej i drugiej zwrotki wprowadził Mikołaj z Willkowiecka do „Historyi o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim”
III. PIESNI DO DUCHA ŚWIETEGO
PRZYDZI, DUSZE ŚWIĘTY, K NAM
Jest to niepełny przekład znanej łacińskiej sekwencji na Święto Zesłania Ducha Świętego „Veni, Sancte Spiritus”, której domniemanym autorem jest św., Robert, król francuski.
Utwór znajduje się w rękopisie Biblioteki Kapitulnej w Krakowie, zawierającym „Sermones de tempore et de sanctis” z drugiej połowy XVw.
DUSZE ŚWIĘTY, ZAWITAJ K NAM
Jest to fragm. sekwencji „Veni, Sancte Spiritus”, którą odnalazł F. Cencik na „pergaminowej kartce, która tworzyła niegdyś oprawę nieznanej nam bliżej księgi w Bibliotece Narodowej w Wiedniu”. Na podst. charakteru pisma wydawca ustalił pochodzenie zabytku na druga polowe XV w. informacji tej nie można zweryfikować, ponieważ nie udało się obecnie odnaleźć „pergaminowej kartki”.
ŚWIĘTY DUSZE, ZAWITAJ K NAM
Pieśń odnalazł A. Bruckner w rękopisie cesarskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu (obecnie biblioteka Narodowa w Warszawie). Utwór znajduje się na k. 144 verso pomiędzy łacińskimi kazaniami Piotra z Miłosławia, zwanymi „Kodeksem klasztoru paulinów na Skałce w Krakowie” z drugiej połowy XV w.
PRZYDZI DUCHU ŚWIĘTY, K NAM
Jest to przekład łacińskiej sekwencji (po staropolsku: prozy) „Veni, sancte Spiritus” na uroczystość Zesłania Ducha Świętego, której domniemanym autorem jest św. Robert, król francuski.
Utwór znajduje się w rękopisie z biblioteki kościoła św. Jakuba w Nysie, przechowywanym w Bibliotece Kapitulnej we Wrocławiu. Jest to „Cursus de Beata Virgine Maria”, tj. małe oficjum o NMP. Zabytek pochodzi z pierwszej połowy XVI w. w tekście zapisano na przemian strofy łacińskiego oryginału i polskiego przekładu.
IV. KOLĘDY
CHRYSTUS SIĘ NAM NARODZIŁ
Kolęda z nieistniejącego dziś tzw., „Kancjonału Przeworszczyka” z 1435 r. tekst ogłosił w transkrypcji M.H. Juszyński w przedmowie do I tomu „Dykcjonarza poetów polskich.”
DZIĘKUJMY WSZYĆCY
Jest to swobodna, rozszerzona parafraza łacińskiej sekwencji „Grates nunc omnes” powstałej w Niemczech południowych w początkach XIw. Hieronim Fiecht określa chronologie tej kolędy na połowę XV w. tekst w rękopisie Biblioteki Ossolineum we Wrocławiu.
WESOŁY NAM DZIEŃ NASTAŁ, NARODZENIA
Jest to przekład łacińskiej kolędy „Dies est laetitiae”, występujących w rękopisach już w początkach XV w.
V. PIEŚNI MARYJNE
POSŁUCHAJCIE, BRACIA MIŁA
Pieśń znana jest również pt. „Żale Matki Boskiej pod krzyżem”; „Lament świętokrzyski”; „Planctus”. Niektórzy badacze wysuwają opinię, że pieśń stanowi fragm. liturgicznego dramatu pasyjnego (Windakiewicz, Lewański). Wg Jerzego Woronczaka utwór ma formę sekwencji.
Tekst należał do zbioru „Pieśni łysogórskich”.
ZDROWAŚ KROLEWNO WYBORNA
Wierszowana parafraza łacińskiej antyfony „Salve Regina”, ułożonej w XI w., jak chce tradycja, przez Hermana z Reichenau, zwanego Ułomnym. Przekład polski nieznanego autora przynależy do „Pieśni łysogórskich”. A. Bruckner w poprzednim wydaniu wysnuł przypuszczenie, iż autorem przekładu jest Władysław z Gielniowa, którego ulubiona aklamacją, ułożona prze niego w 1488 r., był przyśpiew „Jesus nazarenus, rex ludeorum” etc. („Jezus Nazareński, król żydowski”). Początek tej aklamacji, występującej w funkcji refrenu w pieśni „Zdrowaś, królewno wyborna”, wskazuje - wg Brucknera - na Ładysława z Gielniowa.
ZDROWAŚ GWIZADO MORSKA, ŚWIĘTA MATKO
Przekład średniowiecznego hymnu nieznanego autora „Ave, maris stella”. Tekst z druku Baltazar Opeć w „Polskie pieśni katolickie”
VI. PIEŚNI O ŚWIĘTYCH
ACH, KRÓLU WIELKI NASZ
Pieśń - legenda o świętym Aleksym. Najstarsza redakcja utworu pochodzi z rękopisu Biblioteki Jagiellońskiej, oznaczonego datą 1454 r. jest to obszerny kodeks papierowy pisany różnymi rękami, zawierający łacińskie traktaty, kazania i inne pisma teologiczne. Tekst legendy nie ma zakończenia, opisującego ból rodzinny i uroczysty pogrzeb św. Aleksego.
DOROTO, CNA DZIEWKO CZYSTA
Średniowieczna pieśń-legenda o św. Dorocie, napisana osobliwym językiem polsko-czeskim. Rękopiśmienny przekaz utworu odkrył A. Bruckner w kodeksie niegdyś Załuskich, później Biblioteki Narodowej w Warszawie. Kodeks zawierał łacińskie kazania niedzielne Jakuba de Voragine z wieku XIV. Na ostatniej (pergaminowej) karcie verso znajdował się tekst polskiej legendy o św. Dorocie, napisany ok. 1420. pieśń opublikował A. Bruckner, „Neue Quelen zur Geschichte der polnischen Sprache und Literatur”. Poprzednie wyd.: „polskie wierszowane legendy średniowieczne”.
CHWAŁA TOBIE, GOSPODYNIE
Pieśń - legenda o św. Stanisławie ułożona w XV w. Z okresu średniowiecza zachowały się jedynie 3 pierwsze zwrotki utworu, zapisane w rękopisie Biblioteki Kórnickiej. Na karcie 115 znajduje się ta samą reką napisany tytuł trzygłoskowej kompozycji bez podpisanego tekstu (tu po łacinie tekst) „Melodia pieśni o czcigodnym mężu świętej pamięci [Janie] Kapistranie”. Wzmianka o J. Kapistranie zaznaczona po jego śmierci, tj. po 1456 r., świadczy, że kórnicki tekst legendy jest pochodzenia bernrdynskiego i powstał po 1456 r. nastepnych zwrotek kopista nie odnotował, umieszczając jedynie uwagę: „dalszego ciągu nie mam”. Badacz legendy, Stanisław Wierczyński, przypuszcza, że dla kopisty utwór był nowy, mało znany, reszty tekstu zaś pod ręką nie posiadał.
Całość legendy, pt. „Pieśni o św. Stanisławie, patronie polskim” znamy dopiero z druku z początku XVII w. „Pieśni postne starożytne”.