Stefan Nieznanowski, Średniowieczna liryka religijna. Rekonesans badawczy [w:] Polska liryka religijna, pod red. S.Sawińskiego i P.Nowaczyńskiego, Lublin 1983.
996 r. - chrzest Polski, wejście Polski na arenę międzynarodową, wzmocnienie polityczne i kulturowe; chrystjanizacja kraju → poezja liturgiczna (tropy, sekwencje, hymny), początek literatury, piśmiennictwa, języka artystycznego w Polsce. Cała średniowieczna liryka religijna w języku polskim ma dogmatyczny (dogmaty – prawdy ustalone przez Kościół, wykształcone w wielowiekowej tradycji Kościoła) kościec kompozycyjny i jest zdeterminowana przez Kościół (bardziej niż na Zachodzie → epika rycerska, liryka miłosna). Dydaktyczna, ewangelizująca i misyjna funkcja literatury.
XIII wiek – Kościół tłumaczy podstawowe modlitwy na język polski;
pierwsza polska pieśń - „Bogurodzica”.
1. TROPY
W gregoriańskiej liturgii kościelnej, szczególnie w X-XI wieku.
Retoryczne uzupełnienia składające się z krótkich zwrotów lub też bardziej rozbudowane (czasem formułowane w językach narodowych), poprzedzające łaciński tekst oficjalny, kanoniczny, lub następujące po nim.
Niektóre rodzaje tropów stale wykonywane przed określonym fragmentem tekstu biblijnego miały odrębne nazwy, np. sekwencje.
Tropy łączone w osobne zbiorki, tzw. troparia, przybierały czasem postać wierszowo-stroficzną, sprzyjały one kształtowaniu się form pieśniarstwa religijnego w językach narodowych.
Pierwszym polskim tropem do litanijnego Kyrie elejson („Panie, zmiłuj się nad nami”) była „Bogurodzica”.
Bogurodzica
Pogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja,
u twego syna Gospodzina, matko zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, spu[ś]ci nam.
Kyrielejson.
Twego dziela Krzciciela, bożycze,
usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jąż nosimy,
a dać raczy, jegoż prosimy:
a na świecie zbożny pobyt,
po żywocie ra[j]ski przebyt.
Kyrielejson.
→ dogmaty maryjne: Matka Boga, Dziewica, przez Boga wielbiona, wybrana
Interpretacja:
Podmiot zbiorowy zwraca się do Maryi o wstawiennictwo u Jezusa.
Występowanie w tekście Maryi, Jana Chrzciciela, Chrystusa --- A.Bruckner--> motyw deesis (popularny w literaturze bizantyjskiej) – kompozycja przedstawiająca Chrystusa na tronie, obok Maryję i Jana Chrzciciela; realizacja idei hierarchii i pośrednictwa.
Nowa interpretacja E.Ostrowskiej: do trójki występującej w tekście dodała Boga -„Bogiem sławiena”- w XII/XIII wieku czwórka była „świętą liczbą” romańszczyzny.
Trzy najstarsze tropy tłumaczone z łaciny to tropy wielkanocne (rezurekcyjne) pochodzące z XIV wieku:
1) „Chrystus z martwych wstał jest” (najstarszy przekaz pochodzi z 1365 r. z „Gradualu płockiego”)
2) „Przez twe święte zmartwychwstanie”
3) „Wesoły nam dzień nastał”
2. SEKWENCJE
to średniowieczne łacińskie pieśni hymniczne kościelne, powstałe z tekstów podkładanych pod długą melodię Alleluja (sekwencja allelujatyczna), następującą w liturgii mszalnej po graduale (w liturgii katolickiej część mszy czytana lub śpiewana między lekcją a ewangelią) i wykonywaną przez chór.
Początkowo teksty takie miały charakter rytmizowanej prozy retorycznej zdobionej rymami; z czasem zaczęła w nich obowiązywać zasada izosylabizmu wersów tworzących całość stroficzną; sekwencje składały się z kilku par równych między sobą strof, przy czym każda para różniła się od pozostałych.
Forma ta zrodziła się w IX wieku, jej rozkwit nastąpił w XII i XIII wieku, kiedy powstały m.in. utwory mocno potem wrośnięte w liturgię katolicką: Victimae paschali laudes, Veni sancte spiritus, Lauda Sion Salvatorem św. Tomasza z Akwinu, Stabat Mater Dolorosa J. da Todi, Dies irae T. Celano.
Henryk Kowalewicz ustalił zasób polskich sekwencji na 140 tekstów.
Edycja polskich sekwencji obaliła mit o anonimowości poezji średniowiecznej
→ podpisywanie sekwencji akrostychem
AKROSTYCH – utwór wierszowany, w którym pierwsze litery lub cząstki wyrazów rozpoczynających wersy odczytywane pionowo w określonej kolejności tworzą napis nadbudowany nad ciągłym tekstem utworu i uchwytny tylko w percepcji wzrokowej; bywa to hasło kluczowe dla idei utworu, imię i nazwisko autora, adresata lub patrona wiersza, czasem wyraz obelżywy, nieprzyzwoity.
3. PIEŚNI HYMNICZNE KOŚCIELNE
to uroczyste pieśni religijne wchodzące w obręb liturgii;
obok pieśni hymnicznych kościelnych o charakterze uniwersalnym w obrębie Kościoła istnieją pieśni hymniczne kościelne związane z lokalną kulturą, wydarzeniami historycznymi, patronami.
Pierwsze pieśni hymniczne kościelne pochodzą z wczesnego okresu chrześcijaństwa, pisał je m.in. św. Ambroży.
Badaniem pieśni hymnicznych kościelnych zajmuje się hymnologia.
Podział pieśni ze względu na tematkę, a więc miejsce w kalendarzu liturgicznym:
• postne
• pasyjne (związane z Wielkim Piątkiem)
• wielkanocne
• bożonarodzeniowe (dziś kolęda; ówczesne znaczenie słowa „kolęda” - dar, podarunek, wiersz życzeniowy z okazji Nowego Roku)
• maryjne
Podział pieśni ze względu na miejsce w liturgii (mszy świętej):
• liturgiczne – genetycznie związane z liturgią – hymny, tropy, sekwencje
• paraliturgiczne – po kazaniu, po mszy
• poza liturgiczne – poza obrębem liturgii, np. podczas pielgrzymek, procesji itp.
4. PIEŚNI MARYJNE
Pieśni religijne związane z kultem Matki Boskiej, zwracające się do niej bądź kontemplujące jej życie, np. słynna średniowieczna sekwencja Stabat Mater Dolorosa.
W szerszym sensie – utwory poetyckie obejmujące skierowane do niej modlitwy, wiersze sławiące jej życie i osobę opowiadające poszczególne epizody jej życia – od Zwiastowania po lamenty pod krzyżem.
Utwory poświęcone Matce Boskiej mają różne formy gatunkowe: od hymnu po pieśni i poematy narracyjne.
Zdrowaś, gwiazdo morska
– stereotypowy obraz Matki Boskiej w pieśni maryjnej – skromna, pokorna
– motyw pośrednictwa, orędownictwa: prośby oczyszczenia z grzechu (życie na Ziemi jest tylko etapem, w którym trzeba zasłużyć na raj po śmierci)
– Gwiazda Morska - drogowskaz
Posłuchajcie, bracia miła...
1470, język polski
doloryzm – prąd religijny zakonów żebrzących (dominikanie, franciszkanie, bernardyni) - opis męki i śmierci Chrystusa, wstrząsające obrazy tortur („Rozmyślania przemyskie”, „Rozmyślania dominikańskie”); współudział Maryi w cierpieniu Chrystusa → płacze, lamenty Matki Boskiej (plankty) – poezja pasyjna; apokryfy
PLANKT – planctus – łac. narzekanie – utwór żałobny wyrażający ból z powodu czyjejś śmierci; swym rodowodem sięga dramatu liturgicznego – miał je śpiewać lub wygłaszać kleryk w czasie wielkopiątkowego obrzędu wyrzutów czynionych przez Chrystusa oprawcom - „Posłuchajcie, bracia miła” to być może fragment większego dramatu liturgicznego
LAMENT – utwór poetycki wyrażający żałobę, ból, nieszczęście, bezradność wobec przeciwieństw losu.
Utwory tego typu powstawały już w starożytności. W literaturze staropolskiej znane są głównie anonimowe tzw. lamenty chłopskie („Lament chłopski na złe lata”, „Lament chłopski na pany”), będące skargą na sytuację chłopów pańszczyźnianych, pełne goryczy i nienawiści wobec sprawców krzywd. Niekiedy lamenty dotyczyły spraw osobistych, występowały w poezji politycznej.
ŻALE – w literaturze staropolskiej utwory wyrażające ból z powodu nieszczęścia, skargi, narzekania na los. Ich tematyka bywała religijna („Żale Matki Boskiej pod krzyżem”) lub patriotyczna („Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta” F.Karpińskiego).
Mianem żalów określano nieraz opłakujące czyjąś śmierć cykliczne utwory zbliżone do trenów („Żale Orfeusza nad Eurydyką” F.D.Kniaźnin).
Interpretacja:
– monolog wyraźnie adresowany – do ludzi, Syna, Gabriela, matek; apostrofy wyznaczają etapy narastającej rozpaczy
– wizerunek Maryi jako znękanej przez boleść, dotkniętą matkę ponad ludzką miarę
– czas teraźniejszy lirycznego wyznania („Widzęć niewiernego Żydowina”) → praesens historicum – zastosowanie czasu teraźniejszego w funkcji czasu
przeszłego
– zastosowanie wielorakich opozycji: cierpienie Maryi i Syna, które jednak nie mogą się równać (motyw compasio – współcierpienie Maryi z Jezusem);
skontrastowanie radości zwiastowania z tragedią Golgoty; opozycja słowna między określeniami „krwawy” a „miły”
– odwrócenie typowego dla liryki średniowiecznej układu, w którym to ludzie zwracają się z prośbami do Maryi