J

ANUSZ

A

NUSIEWICZ

Kulturowa teoria je˛zyka.
Zarys problematyki

1. Wychodza˛c z załoz˙enia, z˙e lingwistyka posiada swój szczególny, tzn. nie daja˛cy sie˛
jednoznacznie okres´lic´, przedmiot zainteresowan´

1

oraz ma wyja˛tkowy status w obre˛bie

nauk o człowieku i kulturze, sa˛dzimy, z˙e nalez˙y przełamac´ dotychczasowe ograniczenia
w sposobie traktowania obiektu jej zainteresowan´, polegaja˛ce na wzmoz˙onej tendencji do
„strzez˙enia własnej autonomii przez skupienie uwagi na tych aspektach badanej rzeczy-
wistos´ci, które stanowia˛ tylko jej włas´ciwe pole badania, nie podlegaja˛ce ingerencji innych
nauk. Wia˛z˙e sie˛ z tym skłonnos´c´ do odsuwania na bok wszelkich problemów pogranicz-
nych, które nieuchronnie – poprzez stycznos´c´ z innymi naukami – musza˛ te˛ nauke˛
konfrontowac´ z metodologiami przyległych dziedzin”

2

. Takie podejs´cie ukazałoby nowe

perspektywy badawcze w dziedzinie je˛zykoznawstwa i przyczyniłoby sie˛ do poszerzenia
naszej wiedzy o istocie je˛zyka, o jego podstawach, funkcjach, o jego wielopłaszczyzno-
wos´ci i wieloaspektowos´ci oraz o jego zwia˛zkach z człowiekiem, społeczen´stwem, rze-
czywistos´cia˛ pozaje˛zykowa˛ i kultura˛. Jest to stwierdzenie o waz˙nych konsekwencjach
metodologicznych dla je˛zykoznawstwa, które cierpia˛c w dalszym cia˛gu na młodzien´cza˛
„chorobe˛” autonomii oraz wykazuja˛c postawe˛ obronna˛ w stosunku do innych, pokrewnych
jej nauk o człowieku, znalazło sie˛ obecnie w stanie kryzysu trudnego do przezwycie˛z˙enia

3

.

Byc´ moz˙e próba potraktowania je˛zyka jako najwaz˙niejszego tworu kultury, jej podsta-

wowego składnika, a zarazem czynnika sprawczego (implikatora) – „utrwalacza”, rezer-
wuaru, przenos´nika i przekaz´nika tres´ci kulturowych, wytworzonego przez człowieka
i społeczen´stwo i cia˛gle wytwarzanego, doprowadzi do utworzenia nowych obszarów
zainteresowan´ je˛zykoznawstwa i nowych sposobów wyraz˙ania spraw dotycza˛cych statusu
je˛zyka, jego podstaw, genezy, natury, przedmiotu, miejsca w antropologii kultury i filozo-
fii kultury oraz rozmaitych powia˛zan´ z innymi, antropocentrycznie zorientowanymi, dys-
cyplinami wiedzy i kultury. W tym uje˛ciu lingwistyka byłaby traktowana jako nauka
interdyscyplinarna, inspirowana przez inne nauki antropologiczne (np. socjologie˛, psycho-
logie˛, filozofie˛, etnografie˛, historie˛, archeologie˛ itp.) i s´cis´le zwia˛zana z nimi, da˛z˙a˛c do
zrozumienia człowieka i społeczen´stwa, a nie tylko – jak mówi A. Wierzbicka – „tekstów
lub abstrakcyjnych systemów”

4

. Człowiek zas´ moz˙e byc´ zrozumiany i opisany jedynie

poprzez twory intelektu, woli, emocji – twory jego psychiki i s´wiadomos´ci. Takim typo-
wym wytworem s´wiadomos´ci ludzkiej, nosza˛cym jej wybitne pie˛tno, jest je˛zyk, a obok

niego religia, sztuka, nauka, czyli – najogólniej rzecz ujmuja˛c – kultura. Wychodza˛c z tych
załoz˙en´ i ida˛c za słowami L. Weisgerbera

5

, chcemy przełamac´ dotychczasowe ogranicze-

nia (najcze˛s´ciej strukturalistyczne i generatywistyczno-transformacyjne oraz behawiory-
styczne) w traktowaniu je˛zyka, polegaja˛ce na sprowadzaniu go li tylko do roli s´rodka
wyrazu i przekazu informacji, co jest jednoczes´nie i prawda˛ i fałszem (prawda˛, bo je˛zyk
faktycznie słuz˙y do przekazywania informacji i jest narze˛dziem komunikacji mie˛dzyludz-
kiej, fałszem – w tym sensie, z˙e je˛zyk posiada wiele innych, równie waz˙nych funkcji)
i pragniemy za istote˛ je˛zyka przyja˛c´ zawarty w nim dorobek kulturowy pewnej społecz-
nos´ci, be˛da˛cy zarazem magazynem informacji o rzeczywistos´ci, w której ta społecznos´c´
egzystowała i egzystuje, jak i wyrazem, zbiorem dos´wiadczen´ społecznych wyrosłych
z okres´lonej praktyki społecznej, wyrosłych w obcowaniu z ta˛ rzeczywistos´cia˛, zebranych
i nagromadzonych w cia˛gu wielu pokolen´, utrwalonych w je˛zyku i przekazywanych
z pokolenia na pokolenie. Informacje te i dos´wiadczenia kumulowały sie˛ na przestrzeni
stuleci w je˛zyku, zmieniaja˛c sie˛ lub nie, a oparte były one najcze˛s´ciej o tzw. naiwny
realizm, czyli – innymi słowy – były to „wyobraz˙enia zdroworozsa˛dkowe”, uznaja˛ce, iz˙
przedmioty sa˛ w rzeczywistos´ci takie jakimi je widzimy, a wie˛c identyczne z naszymi
spostrzez˙eniami i poje˛ciami. Sta˛d tez˙ mówi sie˛ cze˛sto o je˛zyku (mamy tu na mys´li je˛zyk
naturalny), z˙e jest „rezerwuarem zdrowego rozsa˛dku”. „To w oparciu o zdrowy rozsa˛dek,
zawarty w powszechnym uz˙yciu je˛zyka naturalnego, ludzkos´c´ zorganizowała sie˛, prze-
trwała, rozwine˛ła społeczen´stwa, nauke˛, sztuke˛, moralnos´c´, religie˛ – a wie˛c ludzka˛ kulture˛.
Cała bowiem ludzka działalnos´c´ racjonalna wyrosła ze zdroworozsa˛dkowych zasobów
je˛zyka naturalnego” – twierdzi M. A. K r a˛ p i e c w ksia˛z˙ce Je˛zyk i s´wiat realny

6

. Sta˛d tez˙

faktem niezaprzeczalnym jest powszechnie przyje˛te stwierdzenie, z˙e je˛zyk implikował
i warunkował rozwój kultury i jako taki jest jednym z podstawowych, najwaz˙niejszych
i najpełniejszych z´ródeł wiedzy i informacji o danej kulturze

7

.

Naszym zamierzeniem badawczym jest zaje˛cie sie˛ problematyka˛ kulturowej teorii

je˛zyka, rozumianej, najogólniej rzecz biora˛c, jako teoria zajmuja˛ca sie˛ wieloaspektowo-
s´cia˛, wielopłaszczyznowos´cia˛ i wielofunkcyjnos´cia˛ je˛zyka w stosunku do kultury oraz
penetruja˛ca moz˙liwie najpełniej poje˛te relacje mie˛dzy je˛zykiem a kultura˛, przy załoz˙eniu,
z˙e do tres´ci, form, sposobów istnienia kultury, dochodzi sie˛ wychodza˛c od faktów je˛zyko-
wych – a nie odwrotnie. Byłaby to wie˛c kultura widziana poprzez je˛zyk i jego jednostki
(produkty), z niego i z nich ekscerpowana i wydobywana oraz ujawniana przy pomocy
je˛zyka i jego s´rodków. Czy moz˙na by tu było mówic´ o jakiejs´ je˛zykowej wizji, teorii, uje˛ciu
kultury? Na to pytanie moz˙na by było odpowiedziec´ twierdza˛co, zwaz˙ywszy na to, z˙e je˛zyk
jest sam faktem kulturowym, a z drugiej strony jest najbardziej pełnym i wszechstronnym
z´ródłem wiedzy o kulturze, s´rodkiem i narze˛dziem utrwalania, magazynowania, przeno-
szenia i przekazywania tres´ci kulturowych, narze˛dziem interpretacji wzorców kulturo-
wych oraz wykładnia˛ innych (nieje˛zykowych) systemów semiotycznych (obrze˛dów, zna-
ków grzecznos´ciowych itp.). W teorii tej chodziłoby wie˛c o odpowiedz´ na pytanie, jak
poprzez je˛zyk i jego produkty poznawac´ kulture˛, docierac´ do jej tres´ci, form, objawów,
wykrywac´ je; w jaki sposób informacje czerpane z je˛zyka, jego jednostek, wytworów
moga˛ byc´ i sa˛ wykorzystywane w badaniach kultury? Chodzic´ tez˙ be˛dzie o danie odpo-
wiedzi na pytanie: dlaczego je˛zyk jest tworem kultury i okres´lonym faktem kulturowym,
dlaczego jest swoistym przewodnikiem po kulturze, jej najpełniejszym wyrazicielem
i rezerwuarem.

Celem kulturowej teorii je˛zyka jest pełniejsze, wszechstronniejsze i głe˛bsze poznanie

i zrozumienie człowieka, jego natury, istoty ludzkiego z˙ycia duchowego – istoty kultury –

18

poprzez badanie zawartych w je˛zyku tres´ci, form i wzorców kultury, poprzez badanie
zakodowanego w nim uje˛cia rzeczywistos´ci (kultura rzeczywistos´ci) oraz systemu aksjo-
logiczno-normatywnego danego społeczen´stwa (kultura wartos´ci) przekazywanego po-
przez je˛zyk z pokolenia na pokolenie, cia˛gle kształtowanego i kształtuja˛cego sie˛.

Poprzez badanie moz˙liwie wszystkich relacji je˛zyk – kultura, pragniemy opisac´ i wy-

odre˛bnic´ równiez˙ typowe kulturowe funkcje je˛zyka oraz dac´ próbe˛ jego kulturowej
definicji. Pragniemy, innymi słowy, odpowiedziec´ na pytanie: jaka kultura, wiedza kultu-
rowa, zawarta jest w danym je˛zyku i przez ten je˛zyk doste˛pna. Przyjmujemy przy tym
zasade˛ metodologiczna˛, według której istota˛ je˛zyka, jego podstawowa˛ oraz zasadnicza˛
funkcja˛ jest nie tylko komunikowanie wewne˛trznych przez˙yc´ jednostki czy społeczen´stwa,
dotycza˛cych rzeczywistos´ci przyrodniczej i społecznej, rzeczywistos´ci mys´li i – w kon´cu
– rzeczywistos´ci samego je˛zyka, nie tylko ujmowanie i odzwierciedlanie tej rzeczywistos´ci
oraz jej wyraz˙anie, nie tylko przekazywanie informacji słuz˙a˛ce porozumiewaniu sie˛, ale
równiez˙ – i przede wszystkim – sposób konceptualizacji i strukturalizacji tej rzeczywisto-
s´ci, sposób jej interpretacji, kategoryzacji i taksonomizacji, sposób jej ogla˛du i – co
najwaz˙niejsze – jej wartos´ciowanie.

Chodzic´ nam be˛dzie o badanie kulturowych funkcji je˛zyka, głównie zas´ o opis funkcji

akumulatywnej (kumulatywnej), która polega na gromadzeniu w systemie je˛zyka okres´lo-
nych informacji o rzeczywistos´ci i okres´lonego dos´wiadczenia społecznego oraz na utrwa-
leniu, przenoszeniu i przekazywaniu przyszłym pokoleniom wiedzy i wspomnianego juz˙
dos´wiadczenia danej wspólnoty je˛zykowej, jej tradycji kulturowych, systemu wartos´ci,
ocen i norm moralnych

8

. Istotne be˛dzie równiez˙ opisanie kolejnej kulturowej funkcji

je˛zyka, mianowicie funkcji poznawczej, która okres´la sposób uje˛cia rzeczywistos´ci przez
je˛zyk i sposób dotarcia do niej. Je˛zyk w tym sensie jest narze˛dziem i s´rodkiem poznania
rzeczywistos´ci, z˙e głównie poprzez je˛zyk poznajemy rzeczywistos´c´, dos´wiadczamy jej,
zas´ kategorie je˛zyka sa˛ nie tylko pewnymi, wysoce sformalizowanymi i uogólnionymi
obserwacjami empirycznymi i interpretacjami rzeczywistos´ci, ale równiez˙ okres´lonymi
strukturami poznawczymi naszego intelektu. „Obiektywnos´c´ s´wiata (...) nie jest nam
doste˛pna bezpos´rednio, lecz dos´wiadczamy jej za pos´rednictwem je˛zyka. To, co i jak spo-
strzegamy, zalez˙y od naszego je˛zyka, to je˛zyk przesa˛dza o tym, co moz˙emy dostrzec
i uznac´ za obiektywnie istnieja˛ce w naszym otoczeniu oraz je˛zyk decyduje o tym, jak
rozumiemy poddaja˛ce sie˛ naszej recepcji obiektywy”

9

. Od uz˙ywanego w danej kulturze

je˛zyka (ba˛dz´ je˛zyków) zalez˙y bowiem nie tylko s´wiat wewne˛trznych przez˙yc´ człowieka,
normy moralne i etyczne czy sposób zachowywania sie˛ i poste˛powania, ale równiez˙
struktury, poprzez które postrzegane sa˛: przestrzen´, czas, ilos´ci, jakos´ci i inne fizyczne
włas´ciwos´ci rzeczywistos´ci materialnej (substancjonalnej) i niematerialnej (psychicznej,
s´wiadomos´ciowej, abstrakcyjnej)

10

.

Chodzic´ tez˙ be˛dzie o badanie udziału je˛zyka w osobniczym, jednostkowym rozwoju

człowieka, w rozwoju społeczen´stwa, o badanie wpływu je˛zyka na proces formowania sie˛
s´wiadomos´ci jednostkowej oraz zbiorowej, a wie˛c o problem wpływu je˛zyka na rozumie-
nie i interpretacje˛, sposób widzenia tego s´wiata, w którym z˙yje jednostka i zbiorowos´c´,
czyli – innymi słowy – chodzi o badanie, opis i wyjas´nienie problematyki poznawczych
struktur je˛zyka – struktur, przez które „przebiegaja˛ procesy poznawcze dotycza˛ce bytu”

11

(rzeczywistos´ci). Sprawa jest podwójnie złoz˙ona. Poznajemy, jak widac´, struktury po-
znawcze – struktury je˛zyka, ale równiez˙ poznajemy rzeczywistos´c´ poprzez te struktury i ta
czynnos´c´ jest pierwotna w stosunku do tej pierwszej

12

. Chodzi wie˛c o wyjas´nianie i inter-

pretacje˛ struktur je˛zykowych, przez co dochodzic´ chcemy do zrozumienia i wyjas´nienia
istoty człowieka jako takiego oraz otaczaja˛cego go s´wiata, który on – człowiek – w zna-

19

cznym stopniu postrzega poprzez danu mu je˛zyk. Zakładamy jednakz˙e na wste˛pie, z˙e
„filozoficzne rozumienie ludzkiego je˛zyka moz˙e sie˛ stac´ zrozumiałe jedynie w konteks´cie
bytu, mys´li i je˛zyka”

13

– a je˛zyk i ludzka mys´l be˛da˛ traktowane przez nas jako „narze˛dzia

lepszego poznania i wyjas´nienia samego bytu”

14

.

Waz˙na wie˛c be˛dzie odpowiedz´ na pytanie: jakie formy mys´lenia, rodzaje dos´wiadczen´,

skale wartos´ci i wartos´ciowan´ zawarte sa˛ w systemie je˛zyka i jego podsystemach, jak
wygla˛da w je˛zyku to wszystko, co tworzy ludzka˛ wizje˛ s´wiata – wizje˛ s´wiata wspólnoty
komunikatywnej posługuja˛cej sie˛ danym je˛zykiem.

3. W kulturowej teorii je˛zyka chcemy traktowac´ je˛zyk jako najwaz˙niejszy fakt w obre˛-

bie kultury, zasadniczy składnik kultury, jej implikator a zarazem warunek jej istnienia.
Je˛zyk jest swoistym rezerwuarem tres´ci, wzorców i form kultury, przy czym w s´wiecie
wzorców kulturowych pełni niejako podwójna˛ role˛ – jedne wzorce wytwarza, wyraz˙a,
przechowuje i przekazuje, a w stosunku do innych wzorców (pozaje˛zykowych) jest narze˛-
dziem ich interpretacji

15

. Jest wie˛c je˛zyk wytworem i przejawem kultury zarazem, ale tez˙

i bez je˛zyka niemoz˙liwe byłoby jej powstanie i rozwój. Jest tez˙ je˛zyk „włas´ciwym kryte-
rium kultury”

16

, „kluczem do s´wiata”

17

, be˛da˛c jednoszes´nie „podstawowym kluczem do

odczytywania i interpretacji wartos´ci, wokół których koncentruja˛ sie˛ poszczególne kultu-
ry” oraz „symbolicznym przewodnikiem po kulturze”

18

. Je˛zyk jest równiez˙ swoistym

archiwum kulturowym danej społecznos´ci, szczególnie zachowawczym elementem kultu-
ry – jak mówi J. L. Fischer

19

– poniewaz˙ dawne przyzwyczajenia i nawyki w nim

utrwalone oraz system norm, wartos´ci, jak równiez˙ swoisty pogla˛d na s´wiat zawarty
w je˛zyku nie zmienia sie˛ tak szybko, jak zmieniaja˛ sie˛ struktury społeczne i kulturowe.
W tym sensie moz˙na nawet mówic´ o swoistym konserwatyzmie kulturowym je˛zyka,
odniesionym zarówno do ustalonego i wybranego w zamierzchłej przeszłos´ci systemu
wartos´ci, jak i do okres´lonych, stereotypowych i uproszczonych uje˛c´ tejz˙e rzeczywistos´ci,
jej odwzorowan´ i modeli. Moz˙na zaryzykowac´ twierdzenie, z˙e fundamentalny system
je˛zyka odniesiony do wartos´ci i rzeczywistos´ci pozostaje chyba niezmienny do dzis´

20

.

W zwia˛zku z tym przyjmujemy pogla˛d L. Weisgerbera

21

, z˙e naiwny realizm je˛zykowy jest

istotnym zawe˛z˙eniem poje˛cia je˛zyka tylko do s´rodka wyrazu i przekazu, do funkcji
narze˛dzia słuz˙a˛cego do komunikowania okres´lonych tres´ci przedmiotowo – podmioto-
wych. Twierdzimy, z˙e takie rozumienie je˛zyka, charakterystyczne i typowe dla formali-
stycznych i scjentystycznych postaw badawczych, wywodza˛cych sie˛ z neopozytywizmu
(głównie logicznego i empirycznego), takich jak strukturalizm, deskryptywizm, generaty-
wizm i transformacjonizm, jest juz˙ dzis´ poznawczo niepłodne i nie do utrzymania, ponie-
waz˙ je˛zyk „jako zjawisko ludzkie, integruja˛ce momenty poznawczo-relacyjne i wolitywne,
najdobitniej s´wiadczy o specyfice człowieka i jako taki wymyka sie˛ metodom badawczym
scjentyzmu”

22

. Sa˛dzic´ nalez˙y, z˙e odwrót od tych postaw i metod badawczych oraz zasto-

sowanie metod kulturowo-lingwistycznych (antropologicznych, etnolingwistycznych),
powinny posuna˛c´ nasza˛ wiedze˛ o je˛zyku o dalszy krok oraz pozwolic´ lepiej niz˙ do tej pory
poznac´ istote˛ i nature˛ samego je˛zyka.

W naszych badaniach pragniemy sie˛ skupic´ na kulturowych funkcjach je˛zyka i jego

tekstów. Jak juz˙ wspominalis´my, jedna˛ z najwaz˙niejszych takich funkcji jest funkcja
poznawcza, która dotyczy obiektywizacji rezultatów poznania ludzkiego oraz obiektywi-
zacji wartos´ciowan´ tres´ci tego poznania. Inne, równiez˙ waz˙ne funkcje, to: symboliczna –
polegaja˛ca na metaforycznym i symbolicznym ujmowaniu rzeczywistos´ci, akumulatywna
(kumulatywna) – polegaja˛ca na utrwalaniu, przenoszeniu i przekazywaniu przez je˛zyk
i jego teksty wartos´ci i wartos´ciowan´ okres´lonych klas desygnatów oraz dos´wiadczenia

20

społecznego z nimi zwia˛zanego, narodowa – konsoliduja˛ca i wyodre˛bniaja˛ca jaka˛s´ wspól-
note˛ komunikatywna˛ (np. naród, plemie˛ itp.), perswazyjna – polegaja˛ca na kierowaniu
zachowaniami ludzkimi, poprzez takie a nie inne ukształtowanie tekstu (funkcja ta dotyczy
w zasadzie tylko tekstów je˛zykowych) oraz poprzez to, z˙e je˛zyk (i tekst) przenosi uznane
i zaaprobowane społecznie wartos´ci, oceny, wartos´ciowania zjawisk oraz, w przypadku
tekstu, szereg przejawów stosunku nadawcy do rzeczywistos´ci wypowiedzi, przez co moz˙e
kształtowac´ odpowiednie postawy, oznaczaja˛ce gotowos´c´ do takiego a nie innego działa-
nia. Funkcja ta, jak równiez˙ ideologiczna funkcja tekstów je˛zykowych, jest bardzo waz˙na,
poniewaz˙ zajmuje sie˛ zagadnieniem funkcjonowania je˛zyka i jego tekstów w okres´lonej
kulturze w odniesieniu do takich zagadnien´, jak: prawda, falsz, kłamstwo, sprawiedliwos´c´
itp. Dotyczy ona równiez˙ etycznego, wzgle˛dnie nieetycznego posługiwania sie˛ je˛zykiem
(np. w celu manipulacji, okłamania, zastraszenia). Jej znajomos´c´ przyczynia sie˛ w znacz-
nej mierze do efektywnego posługiwania sie˛ s´rodkami je˛zykowymi i do osia˛gania zamie-
rzonych celów. Sta˛d tez˙ funkcja ta jest jednym z najwaz˙niejszych obiektów zainteresowan´
pragmatyki lingwistycznej oraz stylistyki je˛zykoznawczej

23

. Na zakon´czenie przegla˛du

kulturowych funkcji je˛zyka i tekstu je˛zykowego warto wspomniec´ o funkcji performatyw-
nej tekstów, polegaja˛cej na kreowaniu nowych obszarów rzeczywistos´ci i nowych faktów,
głównie w sferze niematerialnej, np. prawnej, obyczajowej itp. Zbliz˙ona i podobna do niej
jest funkcja magiczna tekstów, polegaja˛ca, ogólnie rzecz biora˛c, na działaniu s´rodkami
je˛zyka i ich konstrukcjami na jaka˛s´ rzeczywistos´c´, zarówno substancjalna˛ jak i psychiczna˛,
s´wiadomos´ciowa˛ w celu osia˛gnie˛cia zamierzonych celów, np. podporza˛dkowania czegos´,
unieszkodliwienia, pokonania, zmiany itp.

24

. Moz˙na jeszcze wspomniec´ o funkcjach

pragmatycznych tekstu, rozumianych jako „okres´lone uporza˛dkowanie sensu maja˛cego
charakter dodatkowy w stosunku do sensu powiadomienia i wyraz˙aja˛cego cel komunika-
cyjny, w którym dane wypowiedzenie zostało uz˙yte”

25

. Kaz˙da funkcja pragmatyczna

wyraz˙a stosunek nadawcy do rzeczywistos´ci wypowiedzi lub do odbiorcy. Wyróz˙nia sie˛
naste˛puja˛ce funkcje pragmatyczne: modalne, wyraz˙ania emocji, illokucyjne

26

.

W naszych badaniach pragne˛libys´my skupic´ uwage˛, ogólnie rzecz biora˛c, na tym, co

niesie je˛zyk i jego podsystemy oraz jego teksty – jakie tres´ci, wybory, modele, wzorce,
uje˛cia, wartos´ci, oceny, interpretacje i kategoryzacje rzeczywistos´ci przedmiotowo-pod-
miotowej i dlaczego takie a nie inne oraz jakie sa˛ tego konsekwencje dla kultury danego
społeczen´stwa (danej wspólnoty je˛zykowej), czyli – innymi słowy – chodzic´ nam be˛dzie
o badanie i opisywanie zobiektywizowanego stosunku emocjonalno-subiektywnego danej
wspólnoty komunikatywnej do oznaczanych przez znaki je˛zykowe klas desygnatów oraz
jej dos´wiadczen´ i nawyków oraz zwyczajów wyrosłych na gruncie wielowiekowego
obcowania z tymi desygnatami. Chodzic´ be˛dzie tez˙ o odpowiedz´ na pytanie, o ile stosunek
taki jest wynikiem wartos´ciowan´ i ocen tych desygnatów dokonanych przez dana˛ społe-
cznos´c´, a o ile jest wyrazem dos´wiadczenia wynikaja˛cego ze społecznej praktyki posługi-
wania sie˛ tymi desygnatami i – co za tym idzie –róz˙nych skojarzen´ (asocjacji) i konotacji,
jakie one nasuwaja˛, oraz wyobraz˙en´ kulturowych i tradycji zwia˛zanych z danym znakiem
je˛zykowym be˛da˛cym „etykieta˛” desygnatu, klasy desygnatów i poje˛cia desygnatu oraz
„panuja˛cej w danym społeczen´stwie praktyki wyzyskiwania rzeczy i wielu innych czyn-
ników pozaje˛zykowych”

27

. Zasadniczym przy tym problemem badawczym kulturowej

teorii je˛zyka w tej dziedzinie badan´ be˛dzie odpowiedz´ na pytanie, w jaki sposób i gdzie
(w czym) wykrywac´ i badac´ zobiektywizowany stosunek danej społecznos´ci do rzeczywi-
stos´ci przyrodniczej i społecznej, ba˛dz´ przedmiotowo-podmiotowej

28

ujmowanej przez

je˛zyk. Czy wystarczy badanie pragmatycznej strefy je˛zyka, be˛da˛cej obiektem zaintereso-
wan´ pragmatyki lingwistycznej? Czy wystarczy tylko badanie podsystemów je˛zyka –

21

głównie słowotwórczego (tzn. tej cze˛s´ci podsystemu słowotwórczego, która jest bardziej
przedmiotem leksykologii niz˙ słowotwórstwa – mam tu na mys´li słowotwórstwo onoma-
zjologiczne, zwane tez˙ konotacyjnym czy asocjacyjnym), leksykalno-frazeologicznego i –
odpowiadaja˛cego tym podsystemom w strukturze głe˛bokiej je˛zyka – systemu semantycz-
nego. Czy nie nalez˙y równiez˙ badac´ systemu gramatycznego je˛zyka, który tez˙ jest przeciez˙
jaka˛s´ wysoce sformalizowana˛ interpretacja˛ rzeczywistos´ci, jakims´ wysoce abstrakcyjnym
uogólnieniem obserwacji empirycznych oraz przeniesieniem na produkty je˛zykowe (głów-
nie jednostki składni danego je˛zyka) klas i poje˛c´ semantycznych, z których kaz˙de moz˙e
stac´ sie˛ kategoria˛ gramatyczna˛ – o ile dane rozróz˙nienie, dana dominanta semantyczna
uz˙yta zostanie dla celów gramatycznych, dla celów budowy tekstu, co pocia˛gnie za soba˛
odpowiednie naste˛pstwa np. w zakresie składniowego ukształtowania tekstu, chociaz˙by
w postaci odpowiednich kategorii syntaktycznych i ich wykładników. W tym miejscu
widac´, jak bardzo waz˙ny jest naste˛puja˛cy problem, stawiany zreszta˛ nie od dzis´ – jakie
obszary rzeczywistos´ci je˛zyka leksykalizuje (wyraz˙a leksykalnie jako wyrazy czy zwia˛zki
wyrazowe), a jakie gramatykalizuje (czyli nadaje im znaczenia gramatyczne – kategorial-
ne). Wiadomo, z˙e je˛zyki europejskie gramatykalizuja˛ poje˛cia czasu, liczby, osoby, rodzaju
itp., ale przeciez˙ w je˛zykach innych kre˛gów kulturowych jest tak, z˙e akurat nie te, a inne
poje˛cia sa˛ gramatykalizowane. Nawet – wydaje sie˛ – tak uniwersalne poje˛cie, jak czas, jest
zupełnie inaczej gramatykalizowane na gruncie innych je˛zyków, ba˛dz´ nie gramatykalizo-
wane w ogóle

29

.

Tak wie˛c głównymi dziedzinami badan´ kulturowej teorii je˛zyka be˛da˛: pragmatyka

lingwistyczna, gramatyka, leksyka, frazeologia i paremiologia oraz metaforyka i onoma-
styka, a takz˙e przenikaja˛ca te wszystkie podsystemy je˛zyka, lez˙a˛ce u ich podstaw, be˛da˛ca
ich fundamentem i odpowiadaja˛ca im w strukturze głe˛bokiej (w planie tres´ci) – semantyka.

Badania nasze be˛da˛ zwia˛zane z próba˛ ustalenia tego, jakie kategorie poje˛ciowe i ba-

dawcze nalez˙ałoby zastosowac´ w tych analizach i dociekaniach dotycza˛cych kulturowego
charakteru je˛zyka. Czy wystarcza˛ tu narze˛dzia badawcze wypracowane przez niemiecka˛
filozofie˛ romantyczna˛, głównie przez Herdera, Humboldta i ich kontynuatorów – poje˛cia
takie, jak: duch je˛zyka, siła twórcza je˛zyka, wewne˛trzna forma je˛zykowa – czy nalez˙ałoby
stworzyc´ inne oraz wykorzystac´ te, które juz˙ istnieja˛: poczucie je˛zykowe, intuicja je˛zyko-
wa, wspólnota je˛zykowa itp.

4. W badaniach naszych pragniemy sie˛ zaja˛c´ problematyka˛ kulturowej teorii je˛zyka,

poje˛tej – najogólniej rzecz biora˛c – jako dyscyplina badaja˛ca relacje i zalez˙nos´ci mie˛dzy
je˛zykiem a kultura˛ danego społeczen´stwa, która – ujmuja˛c rzecz bardziej szczegółowo –
badałaby tzw. kulture˛ rzeczywistos´ci i kulture˛ wartos´ci zawarta˛ w je˛zyku, to znaczy system
semantycznych wyborów i kategorii je˛zyka oraz system aksjologiczny zawarty w je˛zyku,
czyli wartos´ciowania, normy, oceny oraz wartos´ci moralne, estetyczne i poznawcze zako-
dowane w je˛zyku oraz ich wpływ na osobowos´c´ ludzka˛, na pogla˛dy, przekonania, postawy
jednostki i społeczen´stwa – a w rezultacie na ludzkie zachowania i działania, na interakcje
mie˛dzyludzkie, na działania jednostkowe i grupowe, które przeciez˙ sa˛ stymulatorem
dos´wiadczenia i składaja˛ sie˛ na dos´wiadczenie i tradycje˛ danej społecznos´ci, be˛da˛c jedno-
czes´nie prawdziwym miejscem dziania sie˛ kultury

30

, która˛ wielu jej teoretyków definiuje

jako „system jawnych i ukrytych modeli z˙ycia”

31

.

Wychodza˛c z załoz˙enia, z˙e je˛zyk – a w szczególnos´ci jego system semantyczny i odpo-

wiadaja˛cy mu w planie wyraz˙ania (na powierzchni) system leksykalno-frazeologiczny –
jest nie tylko antropocentryczny (zbudowany na bazie ogólnoludzkich zainteresowan´
i wartos´ci, a przez to be˛da˛cy swoistym klasyfikatorem ludzkiego dos´wiadczenia)

32

, ale

22

i uwarunkowany przez kulture˛, w tym sensie, z˙e „odzwierciedla najbardziej specyficzne
instytucje i zwyczaje danej kultury”

33

, traktowac´ be˛dziemy w naszych badaniach je˛zyk

jako swoiste archiwum kulturowe danej społecznos´ci oraz jako podstawe˛ transmisji
kulturowej, rozumianej jako fakt i proces przekazywania przez je˛zyk z pokolenia na
pokolenie dziedzictwa kulturowego danej społecznos´ci – okres´lonych tres´ci kulturowych
i sposobów zachowania, norm poste˛powania, rozumowania, racjonalnos´ci, okres´lonej
hierarchii wartos´ci, uznanej za godna˛ akceptacji i zaaprobowanej społecznie – a wie˛c
przekazywania tradycji okres´lonego społeczen´stwa

34

.

5. Nasze badania be˛da˛ koncentrowały sie˛ wokół odpowiedzi na pytanie, czy rzeczywi-

s´cie i w jaki sposób to sie˛ dzieje, z˙e wraz z nabywaniem je˛zyka przez dana˛ jednostke˛
ludzka˛, przekazywane jest jej równiez˙ wartos´ciowanie ujmowanej przez ten je˛zyk rzeczy-
wistos´ci; czy faktycznie istnieja˛ w je˛zyku zobiektywizowane elementy systemu wartos´cio-
wania (nie tylko emocjonalnego – ale i intelektualnego) rzeczy i zjawisk, włas´ciwe dla
okres´lonych narodów i grup społecznych – społecznos´ci je˛zykowych (wspólnot komuni-
kacyjnych), czy tak nalez˙y rozumiec´ poje˛cia: duch je˛zyka, wewne˛trzna forma je˛zykowa,
siła twórcza je˛zyka, je˛zykowy s´wiat pos´redni – zawarte w pracach J. G. Herdera, W. von
Humboldta, H. Steinthala, L. Weisgerbera i innych. Czy chodzi tu tez˙ i o okres´lone ujmo-
wanie rzeczywistos´ci przez je˛zyk – tworzenie poje˛c´, dostrzeganie w rzeczywistos´ci przed-
miotowej i podmiotowej tego, co jest szczególnie – z jakiegos´ punktu widzenia, z jakichs´
wzgle˛dów (najcze˛s´ciej kulturowych) – waz˙ne dla człowieka i społeczen´stwa. Przeciez˙
tworzenie naszych poje˛c´ i wypowiadanie ich w słowach, to nic innego, jak na tle natural-
nego, spontanicznego uje˛cia bytu, skoncentrowanie sie˛ na jego tres´ci, wskazywanie,
nazywanie zauwaz˙onych przez nas (na mocy natury i kultury) cech

35

. W tym sensie uje˛cie

rzeczywistos´ci przez je˛zyk – zarówno w kategoriach gramatyczno-leksykalnych, jak i se-
mantycznych, jest zawsze aspektowne i wybiórcze

36

. W je˛zyku bowiem jest z rzeczywi-

stos´ci tylko to, co dana społecznos´c´, z˙e wzgle˛dów kulturowych, tam umies´ciła (w tym
sensie człowiek – społeczen´stwo, be˛da˛c twórca˛ je˛zyka, jest zarazem twórca˛ kultury,
a je˛zyk jest przejawem twórczos´ci człowieka – społeczen´stwa). Ida˛c za tym tokiem
rozumowania, stwierdzic´ nalez˙y, z˙e „podobnie jak je˛zyk, tak poszczególne kultury wybie-
raja˛ z wachlarza niezliczonych moz˙liwos´ci tylko pewne rozwia˛zania”

37

. Sta˛d tez˙ je˛zyk

i kultura maja˛ bardzo zbliz˙ony do siebie sposób genezy i istnienia. C. Levi-Strauss pisze
wprost: „je˛zyk i kultura to dwa równoległe przejawy bardziej fundamentalnej aktywnos´ci
– tj. umysłu ludzkiego”. Sam je˛zyk zas´ uwaz˙a za „najbardziej zasadniczy fakt kulturowy”,
za „włas´ciwe kryterium kultury”

38

. Badac´ wie˛c nalez˙y, jak w danym je˛zyku, w jego

kategoriach pragmatycznych, gramatycznych, semantycznych sa˛ uje˛te (rozwia˛zywane –
rozwia˛zane) „problemy czasu, przestrzeni, liczby i mnogos´ci”, płci – a wie˛c fundamental-
ne „problemy ludzkiej egzystencji i filozofii”

39

. Bardzo istotne jest wie˛c (zwracano juz˙ na

to wielokrotnie uwage˛) opisanie i przeanalizowanie tego szczególnego i swoistego chara-
kteru, „jakiego czas i przestrzen´ nabieraja˛ w dos´wiadczeniu ludzkim”

40

.

Jakie wie˛c poje˛cia sa˛ podstawowe i fundamentalne dla mys´li ludzkiej i w zwia˛zku z tym

wyróz˙nione, skategoryzowane, sformalizowane i ustrukturyzowane w systemie semanty-
cznym i gramatycznym kaz˙dego je˛zyka na s´wiecie, a co róz˙ni w sposób zasadniczy je˛zyki
od siebie – czy sa˛ to róz˙nice kulturowo na tyle istotne, by o nich mówic´? Czy rzeczywis´cie
jest tak, z˙e „w tych samych warunkach powstaja˛ bardzo róz˙ne wzory kulturowe” – jak
twierdzi A. L. Kroeber

41

?

Nalez˙y tez˙ badac´ i zastanawiac´ sie˛ nad tym, jak to sie˛ dzieje i dlaczego, z˙e je˛zyk jest

tworem społecznym, wyrazem i rezultatem okres´lonej praktyki społecznej oraz wiedzy

23

i dos´wiadczenia społecznego zebranego i nagromadzonego w cia˛gu wielu pokolen´. Biora˛c
to pod uwage˛, be˛dziemy szukac´ w naszych badaniach odpowiedzi na pytanie, jaka była ta
wiedza (była i jest), co sie˛ na nia˛ składało (i składa), co z rzeczywistos´ci otaczaja˛cej
człowieka (i z rzeczywistos´ci samego człowieka) uje˛to i wyodre˛bniono, uznaja˛c za waz˙ne,
a co odrzucono, uznaja˛c z jakiegos´ punktu widzenia za niewaz˙ne, nieistotne? „Nie wszy-
stko bowiem, co jest tres´cia˛ samego bytu, jest uje˛te w naszym poznaniu i przekazywane
drugiemu człowiekowi, lecz jedynie niektóre aspekty dadza˛ sie˛ uja˛c´ i poznawczo przeka-
zac´ za pomoca˛ znaków instrumentalnych. W wie˛kszej ‘reszcie’ byt nie jest poznawczo
przez nas uje˛ty, nie jest znaczony, jest dla nas ‘bez znaczenia’. W jakiej zatem mierze uje˛te
aspekty moga˛ pretendowac´ do reprezentowania całego bytu”

42

. Co wie˛c było, i z jakich

wzgle˛dów, waz˙ne dla danej wspólnoty je˛zykowej i w zwia˛zku z tym wyróz˙nione w syste-
mie semantycznym i gramatycznym danego je˛zyka, a co nie było wyróz˙nione, co było
pominie˛te, co było „bez znaczenia”? Oto pytania najwaz˙niejsze i najistotniejsze dla nas
w badaniach nad natura˛ i charakterem wzajemnych relacji i powia˛zan´ mie˛dzy je˛zykiem –
kultura˛ – człowiekiem (społeczen´stwem), a rzeczywistos´cia˛ (bytem). Całkowicie zas´
filozoficzno-kulturowy charakter maja˛ pytania stawiane przez M. A. Kra˛pca – „czy istnieja˛
takie aspekty, za pomoca˛ których moz˙na poznawczo uja˛c´ rzeczywistos´c´ i poddawac´ ja˛
analizie, i czy tylko poprzez znaki mamy doste˛p do rzeczywistos´ci, a moz˙e istnieje jakies´
poznanie (lub jego niektóre momenty) bezznakowe, które jest racja˛ samego znakowania,
a przez poznanie posiadaja˛ce dla człowieka znaczenie? Te i tym podobne pytania sa˛ bardzo
waz˙ne w problematyce ludzkiego je˛zyka, nastawionego na komunikowanie drugiemu
człowiekowi przez˙ywanych poznawczo tres´ci, które sa˛ tres´ciami samej aspektownie,
poprzez znaki formalne, uje˛tej rzeczy – bytu”

43

.

6. W badaniach naszych chcemy sie˛ zaja˛c´ takz˙e historia˛ problemu „Je˛zyk – kultura”

w europejskiej i amerykan´skiej mys´li filozoficznej i lingwistycznej. Chodzi tu głównie
o dokumentacje˛ stanu badan´ oraz ustalenie tego, co stwierdzono i co osia˛gnie˛to w rozwa-
z˙aniach traktuja˛cych je˛zyk jako zjawisko kulturowe, a zarazem społeczne i historyczne,
co osia˛gnie˛to analizuja˛c fakt oddziaływania je˛zyka na jednostke˛ i społeczen´stwo oraz
naród, co stwierdzono w zakresie badan´ relacji zachodza˛cych mie˛dzy je˛zykiem a innymi
nieje˛zykowymi systemami semiotycznymi w obre˛bie kultury (np. magia˛, obrze˛dem, zwy-
czajem, religia˛, sztuka˛, nauka˛ itp.), co stwierdzono w zakresie relacji mie˛dzy je˛zykiem
a rzeczywistos´cia˛ – chodzic´ tu be˛dzie o problem tzw. je˛zykowego obrazu s´wiata – obrazu
(uje˛cia) s´wiata zawartego w danym je˛zyku (ba˛dz´ w danych je˛zykach). Pragniemy tez˙
ustalic´, do jakich wyników doszli badacze europejscy (głównie niemieccy) i amerykan´scy
w zakresie badania relacji mie˛dzy historia˛ i geografia˛ kultur a je˛zykiem oraz w zakresie
wpływu je˛zyka na kształtowanie sie˛ osobowos´ci ludzkiej, społecznos´ci komunikacyjnej
(wspólnoty je˛zykowej) oraz narodu i jego kultury.

W tym celu pragniemy skupic´ sie˛ głównie na pogla˛dach najbardziej znanych filozofów

i teoretyków kultury i oprzec´ sie˛ na nich w naszych badaniach. Chodzic´ tu be˛dzie o takie
nazwiska, jak: W. Dilthey, O. Spengler, S. Freud, E. Cassirer, B. Croce, F. W. Znaniecki,
B. Malinowski, A. J. Toynbee, H. Marcuse, C. Levi-Strauss, a ze współczesnych – R. Lin-
ton, A. L. Kroeber, R. Benedict, Cl. Kluckhohn i po cze˛s´ci E. Sapir. Dla naszych badan´
i rozwaz˙an´ niezwykle istotne jest sformułowanie i okres´lenie naszego pojmowania i rozu-
mienia terminu kultura, który jest bardzo obszerny, wieloaspektowy, a jego definicja do
dzis´ nie jest jeszcze ustalona

44

. W badaniach nad relacjami je˛zyk – kultura i wszelkimi

współzalez˙nos´ciami, które mie˛dzy tymi zjawiskami i wytworami antropologicznymi da-
dza˛ sie˛ wykryc´, najbardziej przydatne dla naszych rozwaz˙an´ i najbardziej nam odpowia-

24

daja˛ce be˛dzie aksjologiczne a nie instytucjonalne (przedmiotowo - rzeczowe) rozumienie
kultury – kultury jako zespołu (zbioru – konfiguracji) okres´lonych wartos´ci – głównie
wartos´ci moralnych, poznawczych i estetycznych

45

.

I tak w historii problemu je˛zyk – kultura interesowały be˛da˛ nas naste˛puja˛ce kierunki

i szkoły badawcze:

– romantyczna filozofia je˛zyka Herdera i Humboldta, kontynuowana przez Steinthala

i kierunek znany neohumboldtyzmem oraz tzw. gramatyke˛ tres´ci L. Weisgerbera. Be˛da˛c
w kre˛gu XIX wiecznej filozofii niemieckiej pragniemy tez˙ przypomniec´ pogla˛dy Schlegla
i Fichtego oraz Marksa i Engelsa w zakresie zwia˛zków i relacji „je˛zyk – kultura”.

– historyczno-kulturowe rozumienie je˛zyka zawarte w pogla˛dach Vosslera i Burdacha.
– kulturowo-socjologiczne rozumienie je˛zyka zawarte w pracach Fringsa, Maurera,

Meringera, Sperbera i Guenterta.

– filozoficzno-symboliczne rozumienie je˛zyka u E. Cassirera.
W celu zas´ wnikliwego i wszechstronnego uchwycenia interesuja˛cej nas problematyki

pragniemy, stosuja˛c metode˛ porównawcza˛, skonfrontowac´ wyniki i osia˛gnie˛cia badawcze
wymienionych wyz˙ej kierunków z hipotezami i pogla˛dami oraz ustaleniami w zakresie
relacji „je˛zyk – kultura”, reprezentowanymi przez:

– neolingwistyke˛ włoska˛, (M. Bartoli, G. Bonfante, V. Pisani),
– stylistyke˛ Bally’ego, oparta˛ na ekspresjonizmie filozoficznym B. Crocego,
– geografie˛ i historie˛ wyrazów, geografie˛ je˛zykowa˛ J. Gillierona,
– kontekstualizm angielski (J. R. Firth),
– brytyjska˛ filozofie˛ lingwistyczna˛ (Wittgenstein, Russel, Carnap, Ryle, Ayer, Austin),
– amerykan´ska˛ antropologie˛ kulturowa˛ Malinowskiego, etnolingwistyke˛ Boasa, Sapira,

Whorfa, Swadesha, Hoijera, Newmana i innych, bazuja˛ca˛ na kulturocentrycznym i antro-
pocentrycznym opisie je˛zyka,

– semantyke˛ ogólna˛ Korzybskiego i Hayakawy,
– mentalizm lingwistyczny N. Chomskiego,
– antropologie˛ kulturowa˛ C. Levi–Straussa,
– teorie˛ stereotypów A. Schaffa.

7. Najistotniejsza w naszych badaniach jest problematyka kulturowego charakteru je˛-

zyka. Be˛dziemy starali sie˛ okres´lic´ poje˛cie je˛zyka, jego najwaz˙niejsze cechy kulturowe
oraz odniesienia w stosunku do kultury, której był implikatorem i fundamentem, i w obre˛-
bie której ewoluował, be˛da˛c jednoczes´nie jej cze˛s´cia˛ składowa˛, wykładnikiem, funkcja˛
oraz swoistym rezerwuarem. W zwia˛zku z tym je˛zyk zdefiniujemy wste˛pnie jako semio-
tyczny systematoid (system systemów)

46

, zawieraja˛cy okres´lone (tzn. zrelatywizowane do

danej wspólnoty kulturowo-komunikacyjnej) uje˛cie rzeczywistos´ci pozaje˛zykowej oraz
zobiektywizowany stosunek emocjonalno-wartos´ciuja˛cy do tej rzeczywistos´ci, przy czym
uje˛cie to i wartos´ciowanie jest utrwalone w poszczególnych systemach je˛zyka, a naste˛pnie
transmitowane i przejmowane przez kolejne pokolenia, które owo uje˛cie i wartos´ciowanie
s´wiata zachowuja˛ ba˛dz´ zmieniaja˛, dodaja˛c do owego pierwotnego (pierwszego, podstawo-
wego) uje˛cia swoje własne, be˛da˛ce odbiciem aktualnego poziomu cywilizacji, wiedzy
i kultury.

W tym sensie je˛zyk jest raz dokonanym i cia˛gle dokonywanym aktem poznawczym

w stosunku do rzeczywistos´ci pozaje˛zykowej, którego rezultaty sa˛ dobudowywane i na-
kładane na poprzednie, zmieniaja˛c je lub nie. Moz˙na tu chyba raczej mówic´ o
swoistym konserwatyzmie je˛zykowym, maja˛c na mys´li zachowywanie pierwotnego stanu
i charakteru systemu je˛zykowego i pierwotnego uje˛cia s´wiata

47

. Powyz˙sze stwierdzenia

25

s´wiadcza˛ o niesłychanym skomplikowaniu obrazu rzeczywistos´ci zawartego w je˛zyku
i je˛zyka samego. Obok dawnych uje˛c´ i przedstawien´

48

oraz poje˛c´

49

sa˛ w je˛zyku nowe

uje˛cia, przedstawienia, sposoby widzenia i wartos´ciowania s´wiata, które ze soba˛ współist-
nieja˛, be˛da˛c cze˛sto ze soba˛ niezgodne. W tym sensie struktura je˛zyka przypomina strukture˛
wykopaliska archeologicznego, gdzie na najdawniejsze złoz˙a i warstwy były nakładane
coraz to nowsze złoz˙a, róz˙nia˛ce sie˛ mniej lub wie˛cej od poprzednich, po najnowsze,
aktualnie – w naszej obecnos´ci sie˛ tworza˛ce i odkładaja˛ce. Róz˙nica mie˛dzy wykopaliskiem
a je˛zykiem (jego pokładami i struktura˛) moz˙e byc´ tylko taka, z˙e w przypadku je˛zyka owe
warstwy pierwotne – uje˛cia fundamentalne i podstawowe, cze˛s´ci składowe utworzone
i powstałe w zamierzchłych, bardzo odległych czasach, funkcjonuja˛ do dzis´, be˛da˛c z˙ywot-
nymi, uz˙ywanymi, obowia˛zuja˛cymi i aktualnie waz˙nymi cze˛s´ciami składowymi, struktu-
rami systemu je˛zykowego czy tez˙ jego konkretnych przejawów – tekstów.

Kulture˛, jak juz˙ pisalis´my, rozumiemy aksjologicznie jako zbiór wartos´ci. Moz˙emy tu

mówic´ o kulturze rzeczywistos´ci, pojmowanej jako „zespół uje˛c´ faktów egzystencjonal-
nych tworza˛cych rzeczywistos´c´ (...) wszystkie rozumienia tych faktów i wyraz˙anie tych
rozumien´ w róz˙nych wersjach, np. artystycznej (literackiej, plastycznej, muzycznej), filo-
zoficznej, teologicznej. Kulture˛ stanowia˛ wszystkie te uje˛cia tworzone, przeje˛te, przetwa-
rzane, społecznie przekazywane”

50

. Tu nalez˙y zauwaz˙yc´, z˙e je˛zyk jest takim uje˛ciem

rzeczywistos´ci – wytworzonym, przeje˛tym, przetworzonym, przekazywanym i znów two-
rzonym przez dana˛ wspólnote˛ je˛zykowa˛; jest on zarazem okres´lonym sposobem rozumie-
nia, interpretacji i wyraz˙ania tej rzeczywistos´ci. Po drugie – moz˙emy mówic´ o kulturze
wartos´ci i to równiez˙ w odniesieniu do je˛zyka, który oprócz okres´lonego uje˛cia rzeczywi-
stos´ci zawiera jej wartos´ciowanie, be˛da˛c jednoczes´nie swoistym magazynem i przenos´ni-
kiem wartos´ci powstałych na gruncie tego uje˛cia rzeczywistos´ci oraz obcowania z nia˛. Tak
poje˛ta kultura wartos´ci zawiera „systemy norm i wartos´ci, wierzenia, wszelkie społecznie
wyuczone zachowania, wzory tych zachowan´ oraz ich wytwory”

51

. W tym sensie je˛zyk

jest tworem kultury i moz˙na go rozpatrywac´ zarówno w aspekcie kultury rzeczywistos´ci,
jak i kultury wartos´ci, poniewaz˙ je˛zyk jest wytworem człowieka, aktem twórczym, kształ-
tuja˛cym widzenie rzeczywistos´ci oraz wartos´ci z nia˛ zwia˛zane. Aktem twórczym trwaja˛-
cym cia˛gle, bo polegaja˛cym na nieustannym przekształcaniu i uzupełnianiu tego co zasta-
ne, tego co dane w je˛zyku oraz polegaja˛cym na cia˛głym powoływaniu do istnienia coraz
to nowych s´rodków je˛zykowych, jednostek je˛zyka, konstrukcji i struktur je˛zykowych,
a przede wszystkim swoich podstawowych produktów – tekstów. Jez˙eli wie˛c filozofia
kultury zajmuje sie˛ „wyjas´nianiem przejawów i wytworów kultury w ich dynamicznej
i zobiektywizowanej postaci”

52

, to obiektem jej zainteresowan´ jest równiez˙ niewa˛tpliwie

je˛zyk. W tym sensie dociekania, maja˛ce na celu ustalenie genezy je˛zyka (traktowanego
jako wytwór kultury i jej przejaw) oraz opis, typizacje˛, stratyfikacje˛ i analize˛ je˛zyka w ten
sposób pojmowane, be˛da˛ sie˛ mies´ciły w obre˛bie tak rozumianej filozofii kulury, poniewaz˙
„filozofia kultury moz˙e byc´ nastawiona ba˛dz´ bardziej na badanie działalnos´ci kulturowej
lub kulturotwórczej człowieka, ba˛dz´ bardziej na badanie wytworów tej działalnos´ci,
w postaci np. je˛zyka, instytucji społecznych i politycznych, religii, nauki i filozofii, ideo-
logii, dzieł sztuki itp. ”

53

. Tak wie˛c filozofia je˛zyka i jego kulturowa teoria be˛da˛ zaliczane

do filozofii kultury – tak samo jak zalicza sie˛ do niej np. filozofie˛ dziejów, filozofie˛ nauki,
filozofie˛ religii czy filozofie˛ sztuki

54

.

8. Przyste˛puja˛c do konkretnych i szczegółowych badan´ pragniemy sie˛ zastanowic´ nad

naste˛puja˛cymi dziedzinami zainteresowan´ kulturowej teorii je˛zyka:

a) Kategoriami gramatycznymi je˛zyka (je˛zyków) i ich kulturowym charakterem, tra-

26

ktuja˛c gramatyke˛ jako wysoce sformalizowane uje˛cie obserwacji empirycznych dotycza˛-
cych rzeczywistos´ci przedmiotowo-podmiotowej, zakładaja˛c jednoczes´nie jej wybiór-
czos´c´, aspektywnos´c´ i niepełnos´c´ w stosunku do tejz˙e rzeczywistos´ci. W szczególnos´ci
chodzic´ nam be˛dzie o pokazanie tego na przykładzie naste˛puja˛cych kategorii gramatycz-
nych:

– rodzaju,
– liczby,
– przypadku,
– czasu,
– aspektu,
– trybu,
– strony,
– osoby,
– okres´lonos´ci i nieokres´lonos´ci.
b) Kategoriami semantycznymi je˛zyka i ich kulturowym charakterem. Chodzic´ tu

be˛dzie o dotarcie do wszelkich objawów poznania ludzkiego zamknie˛tego w semantycz-
nym systemie je˛zyka, o intelektualno-mys´lowa˛ konceptualizacje˛, strukturyzacje˛ oraz kla-
syfikacje˛ rzeczywistos´ci, dokonana˛ przez dana˛ społecznos´c´ je˛zykowa˛. Chodzic´ nam
głównie be˛dzie o naste˛puja˛ce kategorie semantyczne współczesnego je˛zyka polskiego
i innych je˛zyków: subiekt, obiekt, narze˛dzie, s´rodek, miejsce, przyczyna, cel, skutek,
rezultat, sposób, czas, ilos´c´, tres´c´, konkretnos´c´, abstrakcyjnos´c´, z˙ywotnos´c´, niez˙ywotnos´c´,
osobowos´c´, nieosobowos´c´, me˛skos´c´, z˙en´skos´c´, zbiorowos´c´, całos´c´, cze˛s´c´, instytucja itp.

c) Tres´ciami kulturowymi zawartymi w systemie słowotwórczym, leksykalno-frazeo-

logicznym i paremiologicznym oraz metaforyka˛ danego je˛zyka, jak równiez˙ metodami ich
badania, to znaczy wykrywania (ujawniania) i opisu. Chodzic´ tu be˛dzie o teoretyczne
sformułowanie problemów zwia˛zanych z odszyfrowaniem, wyinterpretowaniem oraz wy-
dobyciem utrwalonych i przenoszonych przez kaz˙dy je˛zyk systemów wartos´ci, wartos´cio-
wan´, norm i ocen, wokół których koncentruja˛ sie˛ poszczególne kultury narodowe czy
ponadnarodowe. Chodzic´ tez˙ be˛dzie o sprawdzenie hipotezy, w jakiej mierze jednostki
słownikowe danego je˛zyka sa˛ klasyfikatorem dos´wiadczenia społecznego.

d) Pragmatyka˛ lingwistyczna˛ i jej kulturowym charakterem.
e) Onomastyka˛ danego je˛zyka, be˛da˛ca˛ z´ródłem wiedzy o kulturze danej społecznos´ci,

o najwaz˙niejszych wartos´ciach przyje˛tych i uznanych przez społeczen´stwo, co wyraz˙ało
sie˛ w magiczno-symbolicznych sposobach zatrzymania tych wartos´ci przy potomstwie
poprzez nadawanie odpowiednich imion, nazwisk, przydomków itp. Nazywanie (czy tez˙
przezywanie) nie było zupełnie przypadkowe, lecz s´cis´le zalez˙ało od kultury społeczen´-
stwa i narodu

55

.

9. W zakon´czeniu powyz˙szych wywodów, podsumowuja˛c je niejako, chcemy zasyg-

nalizowac´ naste˛puja˛ce problemy, z którymi be˛dziemy próbowali sie˛ uporac´ prowadza˛c
nasze badania. Chcemy mianowicie, po w miare˛ dokładnym zbadaniu tego, co juz˙ zostało
ustalone w zakresie relacji je˛zyk – kultura, odpowiedziec´ na zasadnicze pytanie: czy
kulturowa teoria je˛zyka jest moz˙liwa do zbudowania na obecnym etapie wiedzy o kulturze
i je˛zyku? Jakie problemy badawcze z tego zakresu sa˛ najwaz˙niejsze do rozpatrzenia oraz
(nad tym pragniemy sie˛ zastanowic´) – jakie nowe pytania niesie ze soba˛ problematyka
badania obustronnych relacji i współzalez˙nos´ci mie˛dzy je˛zykiem a kultura˛. W perspekty-
wie dalszych badan´ chodzic´ nam be˛dzie o poznanie wszelkich wytworów poznania ludz-
kiego i systemu ludzkich wartos´ci, zakodowanych w systemie semantycznym, gramatycz-

27

nym, leksykalnym i pragmatycznym kaz˙dego je˛zyka. Chodzic´ tu be˛dzie o wyjas´nienie
problemu o kapitalnej wadze, mianowicie, czy je˛zykowy obraz s´wiata, tzn. obraz s´wiata
wyróz˙niony przez społeczen´stwo – przez nie oceniony, zwartos´ciowany i zinterpretowany
– a wie˛c obraz s´wiata zdroworozsa˛dkowy, charakterystyczny dla przecie˛tnie inteligentne-
go uz˙ytkownika je˛zyka, w dalszym cia˛gu opiera sie˛ na przednaukowych, ogólnych poje˛-
ciach, dawnych, pierwotnych ludzkich dos´wiadczeniach (czy te pierwotne ludzkie do-
s´wiadczenia, wartos´ciowania i wartos´ci maja˛ do dzis´ jakies´ znaczenie, jaka˛s´ wartos´c´
ogólnopoznawcza˛ czy tez˙ antropologiczna˛ – czy jaka˛kolwiek, czy nie) – a wie˛c czy ten
obraz s´wiata jest cia˛gle obowia˛zuja˛cy, utrzymany, czy tez˙ nie? Czy w dalszym cia˛gu ten
obraz s´wiata to „naiwny realizm” – czy nie? Czy ten, „tworzony przez wieki naiwny obraz
s´wiata, w skład którego wchodza˛: naiwna geometria, naiwna fizyka, naiwna psychologia
itd. ”, a który „odzwierciedla materialne i duchowe dos´wiadczenie narodu posługuja˛cego
sie˛ tym je˛zykiem” – a przez to dla tego narodu swoisty, głównie ze wzgle˛dów kulturo-
wych

56

– zmienił sie˛ obecnie pod wpływem nowych dos´wiadczen´, nowych informacji,

rozwoju cywilizacji i nauki oraz s´wiadomos´ci naukowej – czy tez˙ nie? Jes´li tak – to w jakim
stopniu i w jakim zakresie i pod wpływem jakich czynników? Jaki był tu wpływ nauki
i techniki

57

? Czy je˛zykowy obraz s´wiata i naukowy obraz s´wiata pokrywaja˛ sie˛? Czy

nasta˛piły jakies´ zauwaz˙alne zmiany w je˛zykowym obrazie s´wiata, czy tez˙ zachowawczos´c´
(konserwatyzm, archaicznos´c´) je˛zyka jest tak wielka, iz˙ z˙adne zmiany w nim nie nasta˛piły?
Jez˙eli zas´ nasta˛piły, to na czym one polegaja˛ i jakie dałyby sie˛ tu wykryc´ prawidłowos´ci
ogólne? W jakim sensie je˛zyk jest „symbolicznym przewodnikiem po kulturze” danej
wspólnoty komunikacyjnej, be˛da˛c jednoczes´nie „najdoskonalszym symbolizmem do-
s´wiadczenia”

58

? Czy rzeczywis´cie je˛zyk jest dla badacza podstawowym (co nie znaczy,

z˙e jedynym) z´ródłem informacji o kulturze danego narodu? Wiadomo przeciez˙, z˙e us´wia-
domione dos´wiadczenie praktyczne ludzkos´ci oraz wszelkie uogólnienia i wartos´ciowania
s´wiata nie zamykaja˛ sie˛ bez reszty w systemie semantycznym, gramatycznym, leksykal-
no-frazeologicznym i pragmatycznym je˛zyka, z˙e nagromadzone sa˛ one równiez˙ w innych,
nieje˛zykowych systemach semiotycznych, mieszcza˛cych sie˛ w obre˛bie kultury i wchodza˛-
cych w mniej lub bardziej s´cisłe relacje i zwia˛zki z je˛zykiem – w takich: jak obrze˛d, magia,
religia, literatura, sztuka, a takz˙e nauka i filozofia. Na czym wie˛c polega wyja˛tkowa
pozycja i waz˙nos´c´ je˛zyka, jez˙eli chodzi o badanie kultury społeczen´stwa, w odniesieniu
do podanych wyz˙ej, innych wytworów i składników kultury. Na te i inne pytania be˛dziemy
starali sie˛ znalez´c´ odpowiedz´ w planowanych przez nas badaniach, dotycza˛cych proble-
matyki kulturowej teorii je˛zyka. I jeszcze jedna uwaga: wydaje sie˛, z˙e je˛zykoznawstwo
w chwili obecnej powinno byc´ traktowane jako podstawa teorii mys´lenia i nauk humani-
stycznych, jako jedna z najwaz˙niejszych dyscyplin w obre˛bie nauk o kulturze i człowieku,
da˛z˙a˛cych wraz z innymi, antropocentrycznie zorientowanymi, dyscyplinami do zrozumie-
nia istoty człowieczen´stwa, a nie tylko immanentnych reguł i struktur je˛zykowych ba˛dz´
samych tylko tekstów je˛zykowych

59

.

Przypisy

1

W zwia˛zku z tymi zagadnieniami A. G a w r o n´ s k i pisze: „Zalez˙nie od swoich róz˙norakich aspektów

je˛zyk jest dzis´ przedmiotem róz˙nych nauk, od psychologii poprzez socjologie˛, antropologie˛, cybernetyke˛, teorie˛
informacji az˙ do filozofii. Do nauk tych nalez˙y równiez˙ je˛zykoznawstwo”. A. Gawron´ski, Dlaczego Platon
wykluczył poetów z Pan´stwa? U z´ródeł współczesnych badan´ nad je˛zykiem, Warszawa 1984, s.29.

2

Tamz˙e, s.158.

28

3

Zdajemy sobie sprawe˛, z˙e „uzurpacje i pomieszania metodologiczne moga˛ byc´ groz´ne dla kaz˙dej nauki,

która jeszcze zabiega o afirmacje˛ włas´ciwego jej uje˛cia badawczego” (A. Gawron´ski, op. cit., s.158), ale czas
najwyz˙szy, aby lingwistyka wyzbyła sie˛ egocentryzmu w stosunku do innych nauk o człowieku i kulturze. Zob.
tez˙ – F. G r u c z a, Zagadnienia metalingwistyki, Warszawa 1983, s.9–11.

4

A. W i e r z b i c k a, Sapir a współczesne je˛zykoznawstwo, wste˛p do polskiego wydania: E. S a p i r,

Kultura, je˛zyk, osobowos´c´. Wybrane eseje, przeł. B. Stanosz, R. Zimand, Warszawa 1978, s.8.

5

L. W e i s g e r b e r, Vom Weltbild der deutschen Sprache, 1. Halbband, Düsseldorf 1953, s.10 i n. Zob. tez˙

L. W e i s g e r b e r, Der deutsche Sprachbegriff, Wirkendes Wort, 1. Sonderheft 1951/52, s.6. O pogla˛dach
Weisgerbera pisał A. M a n´ c z y k [w:] Wspólnota je˛zykowa i jej obraz s´wiata. Krytyczne uwagi do teorii
je˛zykowej Leo Weisgerbera, WSP Zielona Góra 1982.

6

M. A. K r a˛ p i e c, Je˛zyk i s´wiat realny, Lublin 1985, s.9. Poje˛cie je˛zyk naturalny jest dos´c´ s´cis´le

sprecyzowane w Małej encyklopedii logiki, pod red. W. M a r c i s z e w s k i e g o, Wrocław 1970, s.97. Wy-
mienia sie˛ tu naste˛puja˛ce cechy je˛zyka naturalnego: „1. sposób powstania – spontaniczny, nieplanowany,
dokonuja˛cy sie˛ w toku wielowiekowych procesów; 2. uniwersalnos´c´ – w je˛zyku naturalnym moz˙na mówic´ o nim
samym, nie ma wie˛c odróz˙nienia je˛zyka od metaje˛zyka, co bywa z´ródłem antynomii (spostrzez˙enie Tarskiego);
3. obecnos´c´ wyraz˙en´ wprowadzonych droga˛ definicji ostensywnych; 4. obecnos´c´ wyraz˙en´ okazjonalnych;
5. zmiennos´c´ funkcji semiotycznych i kategorii semantycznych w zalez˙nos´ci od kontekstu i sytuacji; 6. duz˙y
nadmiar (redundacja) s´rodków komunikowania (parafrazy, powtórzenia itp.), co zwie˛ksza szanse˛ pokonywania
zakłócen´ przy przekazywaniu informacji”.

7

Por. M. W a l i n´ s k i, Antropologia kultury Edwarda Sapira wobec tradycji i współczesnos´ci, [w:] Socjo-

lingwistyka 4. Analizy i syntezy, pod red. W. Lubasia, US

´ , Warszawa – Kraków – Katowice 1982, s.160.

8

Poje˛cie funkcji akumulatywnej je˛zyka wprowadził W. A. A w r o r i n w pracy Funkcyi jazyka, [w:]

Sovriemiennyje problemy litieraturoviedienija i jazykoznanija, Moskwa 1974, s.359. Podaje˛ za: S. Gajda, Pod-
stawy badan´ stylistycznych nad je˛zykiem naukowym, Warszawa 1982, s.40 i 181.

9

R. K w a s´ n i c a, Je˛zyk jako narze˛dzie dos´wiadczania s´wiata (w druku), maszynopis, s.4.

10

Por. R. K w a s´ n i c a, op. cit., s.42.

11

M. A. K r a˛ p i e c, op. cit., s.11.

12

ibid., s.11–12.

13

ibid., s.16.

14

ibid., s.17.

15

Por. R. K w a s´ n i c a, op. cit., s.48.

16

Zob. M. W a l i n´ s k i, op. cit., s.159. Zob. równiez˙ C. L é v i-S t r a u s s, Antropologia strukturalna,

Warszawa 1970, s.133 i G. C h a r b o n n i e r, Rozmowy z Claude Lévi-Straussem, Warszawa 1968, s.142.

17

Zob. tytuł pracy zbiorowej pod red. H. Gippera, Sprache – Schlüssel zur Welt, Düsseldorf 1959, w niej zas´

artykuł H. S c h o r e r a, Die Bedeutung W. v. Humboldts und L. Weisgerbers für den Deutschunterricht in der
Schule, szczególnie – s.106.

18

M. W a l i n´ s k i, op. cit., s.160 i 169.

19

Zob. J. L. F i s c h e r, Składnia i struktura społeczna: je˛zyki truk i ponape, [w:] Je˛zyk i społeczen´stwo, pod

red. M. Głowin´skiego, Warszawa 1980, s.197–198.

20

Por. E. B e n v e n i s t e, Struktura je˛zyka i struktura społeczen´stwa, [w:] Je˛zyk i społeczen´stwo..., s.27–40.

21

L. W e i s g e r b e r, Der deutsche Sprachbegriff..., s.6.

22

M. A. K r a˛ p i e c, op. cit., s.46.

23

Por. J. A n u s i e w i c z, Pragmatyka lingwistyczna. Rozwaz˙ania wste˛pne (w druku) oraz S. G a j d a,

Podstawy badan´ stylistycznych...

24

O funkcji magicznej pisał mie˛dzy innymi J. G. F r a z e r w pracy Złota gała˛z´, przeł. H. Krzeczkowski,

Warszawa 1969, s.217–227.

25

A. A w d i e j e w, Klasyfikacja funkcji pragmatycznych, Polonica IX, 1983, s.53.

26

Jest to klasyfikacja A. A w d i e j e w a, op. cit., s.54–55. Zob. tez˙ M. P o s t, Współczesne je˛zykoznawstwo

angielskie o zakresie i miejscu pragmatyki w opisie je˛zyka naturalnego, (w druku).

27

J. A p r e s j a n, Semantyka leksykalna. Synonimiczne s´rodki je˛zyka, przeł. Z. Kozłowska, A. Markowski,

Ossolineum 1980, s.94.

28

Jest to okres´lenie M. K r a˛ p c a uz˙yte i uz˙ywane w cytowanej juz˙ jego pracy Je˛zyk i s´wiat realny, zob.

s.34–39.

29

Por. R. K w a s´ n i c a, op. cit., s.42 – „Dla Triobriandczyków nie istnieje ani przeszłos´c´ ani przyszłos´c´ (...)

te dwa wymiary czasu nie istnieja˛ dla nich w naszym poje˛ciu. Posługuja˛ sie˛ oni bowiem wizja˛ s´wiata wolna˛ od
elementów mijaja˛cego czasu. W ich je˛zyku dominuja˛ kategorie oddaja˛ce teraz´niejszos´c´ i trwanie”.

30

Por. M. W a l i n´ s k i, op. cit., s.168–170.

31

Cl. K l u c k h o h n, Badanie kultury, [w:] Elementy teorii socjologicznych. Materiały do dziejów współ-

czesnej socjologii zachodniej, Warszawa 1975, s.33.

29

32

Por. J. L y o n s, Wste˛p do je˛zykoznawstwa, przeł. K. Bogacki, Warszawa 1976, s.473–474; 499–500.

33

ibid., s.500.

34

Zob. termin tradycja w Małym słowniku terminów i poje˛c´ filozoficznych, pod red. A. P o d s i a d a i Z.

W i e˛ c k o w s k i e g o, Warszawa 1983, s.401–402; oraz prace˛ J. S z a c k i e g o, Tradycja. Przegla˛d problema-
tyki, Warszawa 1971.

35

Por. M. A. K r a˛ p i e c, op. cit., s.63.

36

Sa˛ to okres´lenia M. K r a˛ p c a uz˙yte w cytowanej juz˙ pracy Je˛zyk i s´wiat realny, s.50–51.

37

E. N o w i c k a, Istota kultury. Recenzja pracy A. L. K r o e b e r a, Istota kultury, Warszawa 1973,

zamieszczona w: „Studia Filozoficzne” 8, 1974, s.171.

38

Cl. L é v i-S t r a u s s, Antropologia..., s.133; G. C h a r b o n n i e r, Rozmowy..., s.142.

39

M. W a l i n´ s k i, op. cit., s.162.

40

E. C a s s i r e r, Esej o człowieku. Wste˛p do filozofii kultury, przeł. A. Staniszewska, Warszawa 1971,

s.92.

41

Zob. E. N o w i c k a, op. cit., s.171.

42

M. A. K r a˛ p i e c, op. cit., s.33.

43

M. A. K r a˛ p i e c, op. cit., s.33.

44

Por. E. N o w i c k a, op. cit., s.168–172; zob. tez˙ J. L y o n s, op. cit., s.476.

45

Por. Mały słownik terminów i poje˛c´ filozoficznych..., s.192–193; s.418. Zob. tez˙ hasło aksjologia – s.7.

Wymienia sie˛ tu – obok podanych wyz˙ej wartos´ci – równiez˙ wartos´ci utylitarne.

46

M. C o h e n twierdzi, z˙e „kaz˙dy je˛zyk jest systemem systemów” – w pracy Je˛zyk jego budowa i rozwój,

Warszawa 1956, s.27.

47

Uje˛cie – to – „W odróz˙nieniu od sa˛dzenia i rozumowania – akt, poprzez który intelekt (zbiorowy

w przypadku je˛zyka – p. m. J. A.) przyswajaja˛c sobie jaka˛s´ tres´c´ dociera do przedmiotu poznania i tworzy poje˛cie,
niczego jeszcze nie twierdza˛c ani nie przecza˛c” – Mały słownik terminów i poje˛c´ filozoficznych..., s.410.

48

Przedstawienie – to według Małego słownika terminów i poje˛c´ filozoficznych..., s.303 – „Wszelki akt

poznania zmysłowego lub poje˛ciowego sprawiaja˛cy, iz˙ jakis´ przedmiot staje sie˛ dany s´wiadomos´ci podmiotu;
takz˙e sam ów podmiot przedstawiony – wyobraz˙enie lub poje˛cie”.

49

Poje˛cie – to – „Czysto mys´lowe przedstawienie sobie czegos´ wraz z jego immanentna˛ tres´cia˛ (...) Odnosi

sie˛ ba˛dz´ do czegos´ ogólnego, ba˛dz´ do czegos´ jednostkowego w sposób ogólny i jest rezultatem procesu abstrakcji”
– Mały słownik terminów..., s.275–276.

50

ibid., s.192.

51

ibid., s.192.

52

ibid., s.109.

53

ibid., s.109.

54

ibid., s.110.

55

Por. S. R o s p o n d, Słownik nazwisk s´la˛skich, cz. I., A–F, Wrocław 1967, s. VII–VIII. Zob. tez˙

F. S o l m s e n, Indogermanische Eigennamen als Spiegel der Kulturgeschichte, Heidelberg 1988.

56

Por. J. A p r e s j a n, op. cit., s.80–84.

57

Co do wpływu techniki na je˛zyk polski – zob. I. B a j e r o w a, Wpływ techniki na ewolucje˛ je˛zyka

polskiego, seria Nauka dla wszystkich, nr 309, Ossolineum 1980.

58

Co do tych okres´len´ – zob. M. W a l i n´ s k i, op. cit., s.160 i n.

59

Por. A. W i e r z b i c k a, op. cit., s.8–10; 16–19; 26–30.

30