Rodzina

w procesie przemian

dr n.hum. Barbara Trzeciak

ZALECANA LITERATURA

1.

Adamski F., „Rodzina. Wymiar społeczno – kulturowy”, Wydawnictwo

Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002.

2.

Dyczewski L., „Więź między pokoleniami w rodzinie”, Towarzystwo

Naukowe KUL, Lublin 2002.

3.

Slany K., „Alternatywne formy życia małżeńsko rodzinnego w

ponowoczesnym świecie”, Kraków, NOMOS, 2002.

4.

Warzywoda-Kruszyńska W., Krzyszkowski J., „Przemiany składu

rodziny oraz wzorców dzietności i wzorców zatrudnienia w Polsce na tle
Unii Europejskiej”, W: Tyszka Z. (red.) „Współczesne rodziny polskie –

ich stan i kierunek przemian”, Poznań, 2001, s. 59-70.

„ Gdzieś u zarania historii ludzie dokonali wynalazku,

który polegał na tym, że mężczyźni zaczęli przynosić

pożywienie kobietom i potomstwu.

Tak powstała rodzina”.

Margaret Mead „Kultura i tożsamość...”, PWN, Warszawa 1978

Obecnie rodzina,

podobnie jak inne instytucje ,znajduje się

pod wpływem rozległych i głębokich

przemian społecznych i kulturowych.

RODZINA PEŁNA

Pomimo, że dominuje w ogólnej liczbie rodzin, to jej odsetek stale

zmniejsza się. W ciągu jednego pokolenia odsetek małżeństw z dziećmi

obniżył się o ponad 8%. Odsetek tych rodzin maleje zarówno w mieście, jak

i na wsi.

Rok

Małżeństwa z dziećmi

%

1978

64,3

1988

61,8

1995

59,6

2002

56,0

Ź

ródło: „Gospodarstwa Domowe i Rodziny 2002, GUS, W-wa 2003.

RODZINY WEDŁUG TYPÓW ( w %)

TYP RODZINY

1970

1978

1988

2002

MAŁŻEŃSTWA BEZ DZIECI

20,5

22,3

22,8

22,7

MAŁŻEŃSTWA Z DZIEĆMI

66,8

64,3

61,8

56,0

PARTNERZY BEZ DZIECI

-

-

-

0,8

PARTNERZY Z DZIEĆMI

-

-

-

1,1

SAMOTNE MATKI

11,3

11,9

13,6

17,2

SAMOTNI OJCOWIE

1,4

1,5

1,8

2,2

Ź

ródło: „Gospodarstwa Domowe i Rodziny 2002”, GUS, Warszawa, sierpień 2003

RODZINY WEDŁUG TYPÓW (w %)

TYP RODZINY

OGÓŁEM

MIASTA

WIEŚ

MAŁŻEŃSTWA BEZ

DZIECI

22,7

23,4

21,4

MAŁŻEŃSTWA Z

DZIEĆMI

56,0

53,2

60,8

PARTNERZY BEZ

DZIECI

0,8

1,1

0,4

PARTNERZY Z DZIEĆMI

1,1

1,2

0,9

SAMOTNE MATKI

17,2

18,8

14,4

SAMOTNI OJCOWIE

2,2

2,3

2,0

ŹRÓDŁO: „Gospodarstwa Domowe i Rodziny 2002”, GUS, Warszawa, sierpień 2003

ZMIANY STRUKTURY DEMOGRAFICZNEJ RODZINY

1

SPADEK LICZBY ZAWIERANYCH MAŁŻEŃSTW

Średnio dla wszystkich krajów Unii wskaźnik małżeństw znacząco obniżył

się – z 7,9/1000 ludności w 1960 roku do 5,22/1000 w 1995 roku. W Polsce w
okresie 1990 – 2004 liczba zawieranych małżeństw rocznie zmalała z 255
tys. do 192 tys.

Rok

Małżeństwa

zawarte

2000

2003

2004

W tys.

211,2

195,4

191,8

Na 1000 ludności

5,5

5,1

5,0

Ź

ródło: „Mały Rocznik Statystyczny”, GUS, 2005.

ZMIANY STRUKTURY DEMOGRAFICZNEJ RODZINY

2

ODKŁADANIE W CZASIE DYCYZJI O MAŁŻEŃSTWIE

Opóźnia się wiek zawierania pierwszego małżeństwa (na skutek

wydłużonego okresu pobierania nauki, trudności w osiągnięciu

niezależności ekonomicznej, chęci zrobienia kariery)

Średni wiek zawierania małżeństwa

w krajach Unii

Rok

Wiek mężczyzn

Wiek kobiet

1960

26,7

24,1

1995

28,7

26,3

Średni wiek zawierania małżeństwa

w Polsce

Rok

Wiek mężczyzn

Wiek kobiet

1990

24,9

22,7

2000

25,9

23,7

W Polsce, w okresie dekady 1990-2000 średni wiek, zarówno dla kobiet i

mężczyzn wstępujących po raz pierwszy w związek małżeński zwiększył się

o 1 ROK.

ZMIANY STRUKTURY DEMOGRAFICZNEJ RODZINY

3

SPADEK LICZBY DZIECI W RODZINIE

Od lat 50-tych systematycznie spada dzietność kobiet

Dzietność kobiet w Polsce

(wiek 15 – 49 lat)

Rok

Współczynnik

dzietności

1950

3,705

1960

2,980

1970

2,200

1980

2,276

1990

2,039

2000

1,337

2003

1,222

W efekcie tych procesów demograficznych:

1/ w przeciętnej rodzinie polskiej coraz więcej jest dziadków i pradziadków

a coraz mniej wnuków i prawnuków. Rodzina przybiera kształt

„odwróconego trójkąta”.

2/ zagrożona jest prosta zastępowalność pokoleń.

3/ również w krajach UE wskaźnik dzietności ulega radykalnej zmianie

(średnio z 2,59 w 1960 roku – na 1,42 w 1995 roku).

4/ nawet, w krajach gdzie tradycyjnie liczne były rodziny wielodzietne

(Irlandia, Portugalia, Hiszpania) występuje spadek dzietności.

5/ wśród krajów UE najmniejsza dzietność roku 1999 występowała we

Włoszech (1,19) i w Hiszpanii 1,20.

ZMIANY STRUKTURY DEMOGRAFICZNEJ RODZINY

4

ZMIANA WZORÓW PŁODNOŚCI

W latach 90-tych istotnie zmieniły się wzory płodności. Wystąpiło zjawisko

odkładania urodzenia dziecka na okres późniejszy – maksimum płodności

przesunęło się z 20-24 lat na 26-30 lat, co tłumaczone jest przedłużającą się

edukacją oraz kariera zawodową.

Przeciętny wiek urodzenia

pierwszego dziecka w latach 90-tych

Kraj

Wiek

Hiszpania

30,6 (98 r)

Irlandia

30,5 (98 r)

Włochy

29,8 (96 r)

Szwecja

29,8

Dania

29,6

Finlandia

29,6

Francja

29,3 (98 r)

Niemcy

28,6 (98 r)

Grecja

28,7 (98 r)

POLSKA

26,9

ZMIANY STRUKTURY DEMOGRAFICZNEJ RODZINY

5

WZROST LICZBY OSÓB STARSZYCH W RODZINIE

PROGNOZA LUDNOŚCI POLSKI DO 2030 ROKU

( W % )

WIEK

2005

2010

2015

2020

2025

2030

65 lat i więcej

15,1

16,2

18,5

21,1

22,9

24,0

PROGNOZY SPOŁECZNE PRZEWIDUJĄ WZROST ODSETKA

OSÓB 65-LETNICH I STARSZYCH Z 15,1% W ROKU 2005

DO 24,0% W 2030 ROKU. WYNIKA STĄD, ŻE

CO SZÓSTY POLAK W 2005 ROKU BĘDZIE

NA EMERYTURZE LUB RENCIE

A W 203 CO CZWARTY

RELATYWNE ZMNIEJSZENIE WARTOŚCI DZIECI DLA RODZICÓW

Problem dziecka w rodzinie coraz częściej jest traktowany z punktu

widzenia jego użyteczności. Dziecko stanowi konkurencję dla dóbr

materialnych i inwestycyjnych, a w języku na trwałe zadomowiły się takie

pojęcia jak: „inwestycja w dzieci”, „wieczna skarbonka”.

KOSZTY WYCHOWANIA DZIECKA OD URODZENIA DO

UKOŃCZENIA 20-TEGO ROKU ŻYCIA

„Zapewnienie wszystkich potrzeb dziecka od urodzenia do ukończenia 20-tego

roku życia kosztuje aż 510 tys. złotych. Rezygnując z opłacenia niańki, drogich

ubrań, czy szkoły społecznej możemy zredukować tę kwotę do 280 tys.,

natomiast minimalne potrzeby wychowawcze pochłoną 160 tys.

złotych”(Bielecki J. Rzeczpospolita, 01/06 2004) .

RODZINY NIEPEŁNE

(SAMOTNE MATKI I OJCOWIE,

SAMOTNE DZIECI)

Liczba tego typu rodzin rośnie

Rodziny niepełne wśród ogólnej liczby rodzin

Rok

Odsetek rodzin niepełnych

1970

12,7%

1978

13,4%

1988

15,4%

1995

16,8%

Rodziny niepełne częściej występują w mieście niż na wsi ( w 1995 roku

wśród ogółu rodzin w miastach stanowiły one 18,3% natomiast na wsi
14,4%).

GŁÓWNE PRZYCZYNY POWSTAWANIA

RODZIN NIEPEŁNYCH TO:

śmierć jednego z małżonków – rodziców

(nadumieralność mężczyzn)

narodziny dziecka poza małżeństwem

rozwód

Według statystyk co roku w Polsce przybywa około

100 tys. rodzin niepełnych.

Tworzenie się rodzin niepełnych w Polsce na skutek urodzeń

pozamałżeńskich wykazuje tendencję wzrostową

na początku lat 80-tych ze związków pozamałżeńskich

urodziło się około 5% dzieci,

w 1996 roku – ponad dwukrotnie więcej,

w 2000 roku – 12,1%.

Odsetek urodzeń pozamałżeńskich w wybranych krajach UE w 1999 roku

Kraj

%

Szwecja

55,3

Dania

44,9

Francja

40,0

Wlk. Brytania

38,8

Irlandia

30,9

Austria

30,5

Niemcy

20,0 (98 r.)

Hiszpania

14,5 (98 r.)

Polska

12,1

Włochy

9,2

Grecja

4,0

URODZENIA W LATACH

1980 – 2000

Urodzenia żywe

Lata

Ogółem

Małżeńskie

Pozamałżeńskie

1980

695759

662556

33203

1990

547720

513685

34035

1995

433109

392106

41003

1998

395619

349923

45696

1999

382002

337314

44688

2000

378348

332451

45897

Źródło: Obliczenia na podstawie
Roczników Statystycznych GUS

Tworzenie się rodzin niepełnych na skutek rozwodów

W roku 2000 wskaźnik rozwodów w Polsce na 1000 mieszkańców wynosił

1,1 i był jednym z niższych w krajach Europy.

Rozwody na 1000 ludności w wybranych krajach UE

Rok

Kraj

1995

2000

2002

Wlk. Brytania

2,9

2,9

2,6

Szwecja

2,6

2,4

2,4

Dania

2,5

2,7

2,8

Niemcy

2,1

2,4

2,4

Francja

2,1

2,0

1,9

Polska

1,0

1,1

1,2

Grecja

1,0

1,0

1,1

Hiszpania

0,8

1,0

0,9

Włochy

0,5

0,7

0,7

Ponad pięciokrotnie częściej rozwodzą się małżeństwa zamieszkałe w

miastach niż na wsi.

Najwięcej małżeństw rozwodzi się w ciągu pierwszych dziesięciu lat

trwania małżeństwa (prawie 50% ogólnej liczby rozwodów).

Głównymi przyczynami rozpadu małżeństwa w 1997 roku były:

niezgodność charakteru (wyłącznie 26,0%)

zdrada ( wyłącznie 15,4%)

nadużywanie alkoholu (wyłącznie 14,9%)

naganny stosunek do członków rodziny (wyłącznie 6,6%)

Wskaźniki demograficzne dla krajów Unii Europejskiej i dla Polski w połowie lat 90-tych

Kraj

Dzietność

Małżeństwa

Wiek Żony

Rozwody

Urodzenia

pozamałżeńskie

Samotne

rodzicielstwo

UE

1995

1,42

5,1

26,45

1,91

23,51

12,84

POLSKA

1995

1,61

5,4

23,0

1,0

10,2

7,3

1998

1,43

5,4

23,4

1,1

11,6

b.d.

Ź

ródło: Warzywoda-Kruszyńska W., Krzyszkowski J., „Przemiany składu rodziny

oraz wzorców zaludnienia w Polsce na tle Unii Europejskiej”, Poznań, 2001

„Model rodziny oparty na nierozerwalnym związku małżeńskim, i to

sakramentalnym, z dziećmi w rozlicznych powiązaniach z krewnymi, z

wyraźnym podziałem zadań między kobietę i mężczyznę, jest nadal

dominujący w społeczeństwie polskim, choć obok niego upowszechniają się

także inne formy życia rodzinnego”.

D

yczewski L., Więź między pokoleniami w rodzinie, 2002

Obserwujemy dziś niesamowitą różnorodność związków rodzinnych,

wręcz prawdziwy „kalejdoskop” form życia rodzinnego, który sprawia, że w

wielu krajach wysoko rozwiniętych następuje odejście od społeczeństwa

opartego na rodzinie nuklearnej na rzecz społeczeństwa złożonego z rodzin

alternatywnych.

„Małżeńskie seriale”, rodzina typu „nomadycznego” czy „patchwork
family”, „DINKS-Y”, konkubinat to tylko część z alternatywnych form życia

rodzinnego, która razem z innymi zostanie omówiona w trakcie seminarium, jak

również ich wpływ na zdrowie rodziny.