Gromada VI SOLE KWASÓW TLENOWYCH

(tzw –any)

Sole kwasów tlenowych są wśród minerałów najliczniej reprezentowanym typem związków chemicznych. Ich

klasyfikację oparto na rodzaju kationu centralnego oraz anionu złożonego. Ze względu na warunki powstawania i występowania
w przyrodzie zgrupowano minerały jednego pierwiastka zawierające kationy wykazujące różny stopień utlenienia, np. As

3+

i

As

5+

. Ze względu na liczebność podzielono sole kwasów tlenowych na gromady różniące się pod względem chemicznym.

Dalszy podział na klasy został dokonany przy uwzględnieniu kondensacji anionów złożonych oraz na podstawie przesłanek
chemicznych i geochemicznych.

Wyróżniono:

1. Sole kwaśne
2. Sole obojętne, najbardziej rozpowszechnione w przyrodzie, np. CaCO

3

- kalcyt; BaSO

4

- baryt; CaSO

4

·2H

2

O – gips

3. Sole zawierające inne aniony, np. [OH]

-

(sole zasadowe), F

-

, Cl

-

, O

2-

itp. Ich przykładem jest np. Cu

2

[(OH)

2

|CO

3

] – malachit

4. Sole podwójne i kompleksowe, np. CaMg[CO

3

]

2

- dolomit

Klasyfikacja rodzimych soli kwasów tlenowych

Azotany

Wolframiany

Jodany i chlorany

Fosforany

Węglany

Arseniny i Arseniany

Seleniny i seleniany

Antymoniany

Telluryny i tellurany

Wanadany

Borany

Minerały uranylu

Siarczany i siarczyny

Germaniany

Chromiany i dwuchromiany

Krzemiany i glinokrzemiany

Molibdemiany

Krzeminay berylu i berylokrzemiany

Gromada VI-3 WĘGLANY

Węglany są minerałami szeroko rozpowszechnionymi. Głównie tworzą się w warunkach hipergenicznych, a także

wskutek działalności roztworów hydrotermalnych. Niektóre, np. kalcyt CaCO

3

i dolomit CaMg[CO

3

]

2

, są składnikami

pospolitych skał osadowych i metamorficznych; inne mają znaczenie jako rudy, np. syderyt FeCO

3

, smithsonit ZnCO

3

, lub jako

inne surowce mineralne, np. magnezyt MgCO

3

, soda rodzima Na

2

CO

3

·10H

2

O.

Ze względu na skład chemiczny wyróżnia się pięć klas węglanów:

Klasa 1. Kwaśne węglany
Klasa 2. Węglany bezwodne
Klasa 3. Węglany bezwodne zawierające inny anion
Klasa 4. Węglany uwodnione
Klasa 5. Węglany uwodnione zawierające inny anion

KLASA 2. WĘGLANY BEZWODNE

Wśród węglanów bezwodnych wyróżnia się:

1. proste węglany bezwodne
2. podwójne węglany bezwodne - izomorfy szeregu dolomit-ankeryt-kutnahoryt oraz inne węglany podwójne

PROSTE WĘGLANY BEZWODNE

Grupa kalcytu i aragonitu
Kalcyt CaCO

3

–Jest składnikiem rzadkich skał magmowych (karbonatytów), powstaje w warunkach hydrotermalnych, jest

składnikiem szkieletów większości organizmów żywych (kalcyt, Mg-kalcyt lub aragonit), wytrąca się na drodze chemicznej z
wód morskich i jeziornych, w warunkach hipergenicznych (np.: stalaktyty).

Odmiany:

· Spat islandski – to zupełnie czyste, bezbarwne kryształy. Występuje w kawernistych bazaltach na

Islandii, w Rosji nad rzeką Niżnaja Tunguska i innych. Znajdują zastosowanie w optyce. Widoczna
makroskopowo dwójłomność!

· Spat satynowy – odmiana włóknista (połysk jedwabisty)
· Argentyn – odmiana lamelkowa (połysk perłowy)
· Kalcyt magnezowy – odmiana zasobna w MgO

Aragonit – CaCO

3

– przekrystalizowywuje w kalcyt trwały na powierzchni ziemi. Własności podobne do kalcytu. Składnik

szkieletów organizmów żywych, powstaje w warunkach hydrotermalnych niskich temperatur (Karlowe Vary – Czechy).

Magnezyt – MgCO

3

Występuje w sąsiedztwie dolomitów i łupków talkowych. Produkt działalności hydrotermalnej oraz

przeobrażeń skał zasadowych i ultrazasadowych (oliwinity) w niskich temperaturach. Wypełniają gniazda i szczeliny w
serpentynitach (towarzyszy mu chryzopraz). Wyst: Szklary k/Ząbkowc Śląskich

Syderyt – FeCO

3

– produkt hydrotermalny lub metamorfozy wapieni i dolomitów. Powstaje również w środowiskach

redukcyjnych w niskich temp. (Środowiska morskie – szelfu, jeziorne klimatu umiarkowanego).
· Syderyty oolitowe znane są z Lubelskiego Zagłębia Węglowego

· sferosyderyty - Skupienia soczewkowate – Karbońskie osady ilaste Górnośląskiego Zagłębia Węglowego
· syderyty ilaste – syderyt z domieszkami kwarcu, kalcytu i minerałów ilastych – w osadach jury brunatnej Zagłębia

Częstochowskiego. Znaczenie: były ważnymi rudami żelaza (ich znaczenie obecnie jest niewielkie)

Smithsonit ZnCO

3

- Pospolity składnik wielu złóż Zn. W Polsce rozpowszechniony w triasowych dolomitach kruszconośnych,

np. w okolicach Bytomia, Olkusza, Trzebini, Chrzanowa i Jaworzna.

Rodochrozyt - MnCO

3

- Ruda manganu.

Strontianit - SrCO

3

- Minerał hydrotermalny występujący w paragenezie z celestynem, barytem, kalcytem i kruszcami.

Najważniejsza, obok celestynu SrSO

4

, kopalina strontu dla przemysłu chemicznego i pirotechnicznego.

Cerusyt - PbCO

3

- Minerał stref utlenienia kruszców Pb, a także produkt działalności hydrotermalnej niskich temperatur. Ruda

ołowiu.

PODWÓJNE WĘGLANY BEZWODNE

Dolomit – CaMg[CO

3

]

2

– Występuje w utworach hydrotermalnych, produkt metasomatozy wapieni (dolomityzacja), produkt

sedymantacji chemicznej (ewaporaty!) Minerał rozpowszechniony. Zastosowanie w przemyśle szklarskim, materiałów
ogniotrwałych i hutnictwie.

KLASA 3. WĘGLANY BEZWODNE ZAWIERAJĄCE INNY ANION

Azuryt – Cu

3

[OH | CO

3

]

2

– Minerał strefy utlenienia kruszczów Cu. Występuje w Miedziance, Miedzianej Górze, Sosnówce w

Górach Świętokrzyskich; Miedziane w Tatrach; Złoty stok, Duszniki itp. na Dolnym Śląsku i inne. Znaczenie – kamienie
ozdobne, składnik rud miedzi.

Malachit – Cu

2

[(OH)

2

| CO

3

] –Minerał strefy utlenienia kruszczów Cu. Występuje z innymi minerałami miedzi. Występuje w

Górach Świętokrzyskich. Zastosowanie w celach jubilerskich, i dekoracyjnych.


Gromada VI -7 SIARCZANY I SIARCZYNY

Wyróżnia się:

Klasa 1. Kwaśne siarczany
Klasa 2. Siarczany i siarczyny bezwodne
Klasa 3. Siarczany bezwodne zawierające inne aniony
Klasa 4. Siarczany uwodnione
Klasa S. Siarczany uwodnione zawierające inne aniony

KLASA 2. SIARCZANY I SIARCZYNY BEZWODNE

Anhydryt - CaSO

4

- Rozpowszechniony składnik skał solnych i innych osadowych. Skały anhydrytowe powstają wskutek

ewaporacji wód morskich. Znany również jako minerał hydrotermalny niskich temperatur i jako produkt ekshalacji
wulkanicznych. Skały anhydrytowe i anhydrytowo-gipsowe są znane z cechsztynu niecki północno-sudeckiej (np. w Niwnicach)
i z monokliny przedsudeckiej. Pospolity składnik soli cechsztyńskich (Kłodawa, Inowrocław). Występuje wśród skał solnych i
ilastych miocenu przedkarpackiego (Wieliczka, Bochnia i Barycz). Nawiercony w skałach osadowych miocenu południowej
części województwa rzeszowskiego i w Górach Świętokrzyskich.
Znacz. Anhydryt jest kopaliną przemysłu budowlanych materiałów wiążących, także jest używany do wytwarzania kwasu
siarkowego.

Celestyn - SrS0

4

- Minerał skał osadowych. Bierze udział w budowie szkieletów organizmów. Rzadki w utworach

hydrotermalnych a także w pustkach skał magmowych, np. w melafirach. W Polsce występuje w pogipsowych skałach

węglanowych towarzyszących siarce rodzimej. Towarzyszy siarce rodzimej w Machowie. Znacz. Najważniejsza kopalina
strontu.

Baryt - BaSO

4

- Składnik żył hydrotermalnych niskich temperatur występujących na niewielkich głębokościach. Tworzy żyły o

grubości sięgającej kilku metrów. Często towarzyszą mu kruszce Pb, Cu, Ag i in., a także fluoryt, kwarc i kalcyt. Powstaje
również w strefie wietrzenia. Najbardziej rozpowszechniony minerał baru.
W Polsce bardzo rozpowszechniony w Sudetach; m.in. w Boguszowie, Jabłowie i Jedlince koło Wałbrzycha. W Górach
Ś

więtokrzyskich. Znany także z Tatr, m.in. z żył w Dolinie Kościeliskiej.

Znacz. Wykorzystywany do wytwarzania ciężkich cieczy zawiesinowych stosowanych jako płuczki wiertnicze, także do
wzbogacania urobku górniczego.

Anglezyt - PbSO

4

- Minerał strefy utlenienia kruszców Pb. Słabiej rozpowszechniony od cerusytu. Znany również jako produkt

ekshalacji wulkanicznych. W Polsce znany w niewielkich ilościach z naskorupień i ziemistych powłok na galenie ze śląsko-
krakowskich złóż kruszców cynku i ołowiu.

GRUPA 1. PROSTE SIARCZANY UWODNIONE

Gips - CaSO

4

·2H

2

O

Odmiany gipsu:

selenit - zupełnie czyste odmiany gipsu makrokrystalicznego.
alabaster – zbite, białe lub lekko zabarwione skupienia - cenione jako kamień dekoracyjny i materiał rzeźbiarski.
szpak gipsowy - włóknista odmiana gipsu – wypełniająca szczeliny wśród skał osadowych.

Gips tworzy skały niemal jednomineralne. Koncentrycznie ułożone płytki gipsu zanieczyszczone ziarnami kwarcu nazywane są
różami pustyni. Krystalizują z roztworów krążących w piaskach pustynnych. Zbliźniaczenia pospolite tzw. „Jaskółcze ogony” i
inne.

Kizeryt - MgSO

4

· H

2

0 - Składnik ewaporatów morskich. W Polsce występuje jako składnik soli potasowo-magnezowych w

słupach solnych, np. w Kłodawie.

Chalkantyt - CuS0

4

· 5H

2

O – Pospolity minerał strefy utlenienia kruszców Cu. Znany z niemal wszystkich kopalń rud miedzi.

GRUPA 2. ZŁOśONE SIARCZANY UWODNIONE

Polihalit - K

2

MgCa

2

[SO

4

]

4

·2H

2

O - Minerał solnych ewaporatów morskich – poziom halitowy – środkowoeuropejskich złóż

solnych. Produkt ekshalacji wulkanicznych Wezuwiusza i innych. Tworzy skały polihalitowe – polihalityty – Zatoka Pucka. W
mniejszych ilościach występuje w cechsztyńskich solach potasowych Kłodawy.
Znaczenie: Wykorzystywany do produkcji siarczanowych nawozów potasowych.


Gromada VI -11 FOSFORANY

Ze względu na skład chemiczny wyróżnia się pięć klas fosforanów:

Klasa 1. Kwaśne fosforany
Klasa 2. Fosforany bezwodne
Klasa 3. Fosforany bezwodne zawierające inny anion
Klasa 4. Fosforany uwodnione
Klasa 5. Fosforany uwodnione zawierające inny anion

KLASA 2. FOSFORANY BEZWODNE

Ksenotym-(Y) - Y[PO4]
Monacyt-(Ce) - Ce[PO4] - Znacz. Najważniejsza kopalina pierwiastków ziem rzadkich.

GRUPA APATYTÓW

Wśród apatytów wyróżniane są dwie podgrupy: apatyty fosforanowe i nieporównanie słabiej rozpowszechnione apatyty
krzemianowe.

Apatyty fosforanowe - Ca

5

[(PO

4

)

3

(OH, F, Cl)]

Skrajnymi członami tej podgrupy są:

apatyt węglanowy
apatyt fluorowy
apatyt hydroksylowy
apatyt chlorowy

Apatyty fosforanowe krystalizują w niewielkich ilościach podczas tworzenia się skał magmowych. Niekiedy jednak są ich
głównym składnikiem. Wśród skał pneumatolitycznych i hydrotermalnych, zwłaszcza w pegmatytach, apatyty towarzyszą
kasyterytowi, fluorytowi i innym minerałom. Odporne na działanie czynników atmosferycznych przechodzą do skał osadowych.
Fosforyty (konkrecje) występują w skałach wieku od kambru do trzeciorzędu. Największe koncentracje znane są ze skał
osadowych cenomanu północno-wschodniego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich.

***********************************
Piromorfit - Pb

5

[CI | (PO

4

)

3

]

KLASA 4. FOSFORANY UWODNIONE

Wiwianit - Fe

3

2+

[PO

4

]

2

·8H

2

O

KLASA 5. FOSFORANY UWODNIONE ZAWIERAJĄCE INNY ANION

Turkus CuAl

6

[(OH)

2

|PO

4

]

4

·4H

2

O - Turkus jest minerałem strefy wietrzenia. Występuje często z goethytem, chalcedonem i

kaolinitem.

Gromada VI -14 WANADANY

Klasa 1. Wanadany wyspowe
Klasa 2. Wanadany grupowe i łańcuchowe oraz niedokładnie poznane

KLASA 1. WANADANY WYSPOWE

Vanadynit

Pb

5

[Cl | (VO

4

)

3

] - Minerał strefy utlenienia kruszców Pb. Zwykle towarzyszy piromorfitowi, cerusytowi i

goethytowi.