Ontologia

Ontologia jest najstarszym działem filozofii, traktującym o wszystkim, co istnieje lub co istnieć może, a w szczególności
o naturze i strukturze świata rzeczywistego jako całości.

1.

Główne koncepcje ontologii

W starożytności ontologię określano mianem „filozofii pierwszej”, czyli filozofii poprzedzającej wiedzę przyrodniczą. W
średniowieczu nadano jej nazwę metafizyki. Ontologią zaczęto ją nazywać dopiero w czasach nowożytnych.
Współcześnie różnie definiuje się ontologię oraz metafizykę, w związku z czym różnie pojmuje się też relacje pomiędzy
dyscyplinami filozofii oznaczonymi przez te terminy.

Oto siedem głównych koncepcji ontologii:

a)

ontologia jako pierwsza filozofia (= metafizyka)

W rozumieniu arystotelesowskim ontologia jest najogólniejszą i najbardziej abstrakcyjną dyscypliną filozofii
teoretycznej, której przedmiotem jest byt ujęty jako byt. Ontologia jako pierwsza filozofia pojawia się u wszystkich
filozofów zajmujących się ontologią w innych znaczeniach, jako wprowadzenie.

zadania:

-

badanie najogólniejszych własności bytu i sposobów jego istnienia;

-

poszukiwanie ostatecznej zasady tego, co istnieje;

-

badanie nazwy i struktury bytów, ich rodzaju;

-

przeprowadzanie podziału bytów poszczególnych na kategorie;

b)

ontologia jako teoria świata realnego (= metafizyka)

Teoria świata realnego, a zatem świata czasoprzestrzennego i fizycznego, oparta jest na wiedzy przyrodniczej. Do dziś
to główne pole badań ontologicznych. Punktem wyjścia jest tu rozróżnienie zjawiska i rzeczywistości. Może być
spekulatywna (Hegel, Spinoza, Leibniz) lub ściśle naukowa.

zadania:

-

przeniknięcie warstwy zjawiskowej świata i dotarcie do bytu rzeczywistego, jego podstaw (ostatecznych
zasad), a tym samym zrozumienie natury i struktury świata jako całości oraz związków między różnymi
jego aspektami;

c)

ontologia jako supranaturalizm (= metafizyka)

Ontologia jako doktryna ezoteryczna o bycie supranaturalnym zakłada, że u podłoża wszystkich zjawisk naturalnych
znajdują się byty, procesy i zdarzenia supranaturalne (teza spirytualizmu, teorii idei, ontologii mistycznych i
irracjonalistycznych). W tym sensie jest ontologia programowo uniezależniona od nauki i doświadczenia potocznego.
Odwołuje się do pozaracjonalnych źródeł wiedzy (objawienie, intuicja irracjonalna, emocje, przeżycia mistyczne,
olśnienia etc.), dostępnych tylko wybranym.

zadania:

-

konstruowanie ogólnych koncepcji struktury i sposobów funkcjonowania bytu w jego warstwie
pozanaturalnej;

-

wyjaśnianie zjawisk naturalnych poprzez odwołanie się do zdarzeń supranaturalnych;

d)

ontologia jako filozofia zdrowego rozsądku

Opiera się na założeniu, że przekonania zdrowego rozsądku o świecie, wyrażone w języku potocznym i ukształtowane
w historii setek pokoleń ludzi, odzwierciedlają w ogólnych zarysach rzeczywistą strukturę świata. Wszelkie systemy
metafizyczne, nie dające się uzgodnić z tym założeniem, mają swoje źródło w błędnej interpretacji języka potocznego.

zadania:

-

sporządzanie listy twierdzeń ogólnych, zawartych w myśleniu potocznym, dotyczących rozmaitych
rodzajów bytów;

-

poddanie tych twierdzeń analizie filozoficznej, sprawdzenie możliwości ewentualnego osłabienia ich lub
umocnienia argumentacją filozoficzną;

-

celem szczegółowych analiz lingwistycznych jest wykrycie właściwego znaczenia wyrażeń potocznych,
odnoszących się bezpośrednio do istnienia przedmiotów uznanych przez zdrowy rozsądek;

e)

ontologia jako metafizyka świadomości ludzkiej

Ujmuje zagadnienia dotyczące istnienia czegokolwiek i natury tego, co istnieje z perspektywy sposobu jego pojawiania
się w świadomości. Wszelki byt traktuje tym samym jako świadomościowy, zatem z nauki o bycie przekształca się w
ontologię uświadamiania bytu, a w końcu w ontologię samej świadomości.

zadania:

-

badanie struktury świadomości człowieka, jej rodzajów (świadomość – wyłączny przedmiot badań, jedyny
byt, którego istnienie musi być uznane jako punkt wyjścia filozofii; przedmioty uświadamiane są korelatami
świadomości);

f)

ontologia jako analiza logiczna (lingwistyczna) (= semantyka)

Ontologia w tym sensie utożsamia się z analizą znaczenia pojęć i wyrażeń językowych, służących charakterystyce
wszelkiego możliwego bytu i sposobów jego istnienia.

zadania:

-

opracowanie języka, w którym można by poprawnie, adekwatnie i bez popadania w sprzeczność
wypowiadać się o wszelkim możliwym istnieniu czegokolwiek;

g)

ontologia jako logika formalna

A właściwie: ontologia jako dział logiki formalnej, obejmujący szereg teorii logicznych, w których analizowane są pojęcia
kategorii semantycznej, przedmiotu, zbioru przedmiotów, własności zbiorów i ich elementów, relacji pomiędzy zbiorami i
elementami et caetera. Wyniki tych analiz mają charakter logiczny, ale dostarczają narzędzi pojęciowych do analiz
filozoficznych w innych typach ontologii.

zadania:

-

dostarczanie tych narzędzi pojęciowych analizom w innych typach ontologii;

-

wywieranie wpływu na kierunek i metody tych analiz;

Metafizyka odróżniona od ontologii to:

-

teoria filozoficzna zawierająca sądy egzystencjalne;

-

teoria filozoficzna obejmująca całość tego, co istnieje w dowolny sposób, lecz zawierająca poznanie
absolutne o istocie przedmiotów rzeczywiście istniejących (a, tym samym, o koniecznych związkach
między tymi przedmiotami);

-

teoria zawierająca sądy egzystencjalne o istnieniu wszelkiego rodzaju bytów pozadoświadczalnych;

2.

Podstawowe pojęcia i zagadnienia ontologii

•

Termin przedmiot ma sens najogólniejszy, znaczy tyle, co „coś”, „cokolwiek”. Każdy przedmiot jest jakiś (jest
uposażony jakościowo), ma zatem przynajmniej jedną cechę.

-

egzystencjalna interpretacja przedmiotu: przedmiot jest jakiś, a zatem w pewien sposób istnieje (nie można
uświadomić sobie przedmiotu bez odniesienia go do istnienia);

-

nieegzystencjalna (egzystencjalnie neutralna) interpretacja przedmiotu: jeżeli coś istnieje, to jest przedmiotem,
ale to, że jest przedmiotem nie znaczy, że istnieje;

•

Termin byt może być rozumiany jako:

-

synonim przedmiotu (zwłaszcza: przedmiotu wedle interpretacji egzystencjalnej);

-

„wszystko” (największy zbiór przedmiotów, gdy przez „wszystkie przedmioty” rozumie się „wszystkie istniejące
przedmioty”; rzeczywistość);

-

określenie bytowego aspektu wszelkiego przedmiotu istniejącego, bądź ostatecznej zasady, konstytuującej byt
jako byt;

•

Rzecz jest podstawową kategorią przedmiotów – takich, które charakteryzują się autonomią, jednostkowością,
konkretnością (Arystoteles mówił o nich „substancje pierwsze”, „byty jednostkowe”), w odróżnieniu od innych
przedmiotów (stosunków, własności, procesów etc.). Warto zauważyć, że doktryna reizmu utożsamia rzeczy z
przedmiotami.

•

Również termin substancja nie jest jednoznaczny. Według Arystotelesa substancja to:

-

określenie wszelkiego przedmiotu jednostkowego;

-

określenie wszelkiego przedmiotu zdolnego do samodzielnego istnienia;

-

synonim substratu – jednego podmiotu i podłoża wielu różnych cech;

-

określenie stałego źródła lub centrum wszystkich zmian;

-

synonim „istoty” – splotu cech istotnych danej rzeczy, wyznaczających jej naturę gatunkową;

-

w sensie logicznym – podmiot w zdaniach podmiotowo – orzecznikowych;

W ujęciach alternatywnych wobec Arystotelesa substancja to:

-

oznaczenie autonomicznych przedmiotów wraz z ich ucechowieniem lub oznaczenie uniwersalnej zasady,
decydującej o egzystencji i naturze czegokolwiek;

-

akcentowanie jedności, tożsamości i numerycznej odrębności bytów lub jednolitości ich natury (identyczności
jakościowej);

-

doskonałe formy (Platon);

-

pierwotny, pełny, niepodzielny byt (Parmenides);

-

byt konieczny, zawierający w sobie podstawę swojego istnienia;

-

byt odwieczny, nieskończenie doskonały (Spinoza

→

Bóg);

-

idea absolutna, źródło zmienności (Hegel);

•

W następujący sposób określa się cechy:

-

przeciwstawiano je substancji rzeczy jako elementy niesamoistne, przysługujące przedmiotom samoistnym;

-

wewnętrzne cechy to własności, cechy zewnętrzne (relatywne) określają relacje pomiędzy rzeczami;

-

cechy są dzielone na istotne i konieczne (atrybuty) oraz nieistotne i niekonieczne (przypadłości);

•

Teraz przedstawione zostaną różne definicje i koncepcje istnienia:

-

niektórzy rozumieją istnienie jako szczególną własność przedmiotu istniejącego;

-

inni pojmują istnienie nie własność przedmiotu, ale ujęcie go w jakimś kontekście, wyznaczonym przez
struktury czasoprzestrzenne, struktury prawidłowości i oddziaływań, świadomość indywidualną et caetera;

kryteria istnienia: obserwacja zmysłowa, introspekcja, wnioskowanie o obiektach nieobserwowalnych na podstawie
zdań o obiektach obserwowalnych, konstruowanie obiektów w naukach empirycznych i matematycznych, dedukowanie
zdań o istnieniu obiektów w teoriach naukowych, konstruowanie obiektów fikcyjnych;

konteksty istnienia: w przestrzeni, w czasie, w czasie i przestrzeni, w świadomości indywidualnej, w świadomości
społecznej (języku i doświadczeniu potocznym lub kulturze codziennym), w językach teorii naukowych, w językach
literackich;

kryteria istnienia: bezpośrednie (charakter empiryczny), pośrednie (charakter logiczny – niesprzeczność sądu
egzystencjalnego z innymi sądami; charakter teoretyczno – metodologiczny – kryterium interpretacyjne, kryterium
eksplanacyjne, kryterium konstruowalności);

kategorie przedmiotów istniejących: realne / nierealne, aktualne / możliwe, konieczne / przypadkowe, materialne /
duchowe, świadomościowe / psychiczne, transcendentalne / idealne;

Spójka „jest” może oznaczać różne rzeczy:

a)

stosunek przynależności indywiduum do zbioru (np. „Sokrates jest filozofem”);

b)

stosunek subsumpcji (inkluzji) (np. „człowiek jest ssakiem”);

c)

stosunek identyczności (np. „Odyseusz jest Ulissesem”);

d)

istnienie czegoś – „jest egzystencjalne” (np. „jest wielu dobrych logików w Polsce”);

3.

Spór o tworzywo świata

3.1 Monizm i pluralizm: Ile jest substancji świata?

Nie było w filozofii nigdy sporów o istnienie świata. Założenie jego istnienia jest bowiem założeniem niezbędnym dla
wygłoszenia dowolnej innej tezy, nawet jeśli świat ten miałby się ograniczać do jednego umysłu (teza solipsyzmu: solus
ipse sum – sam jeden jestem). Stałym problemem filozoficznym było natomiast pytanie o to, co jest podstawowym
tworzywem świata.

Punktem wyjścia musiało być sklasyfikowanie na nowo (po klasyfikacji zdroworozsądkowej) przedmiotów jakościowo
różnych: rzeczy, procesów, zdarzeń, własności. Szybko okazało się, że na podstawie doświadczenia można
przyjmować bardzo różne zasady grupowania, a ponadto i samo doświadczenie było kryterium niewystarczającym.
Rozgorzały spory dotyczące różnych koncepcji świata rzeczywistego, z których każda pretendowała do miana
adekwatnej wobec rzeczywistości. Koncepcje te zgadzały się ze sobą tylko w tym, że świat rzeczywisty tworzy jedną
całość (Byt). Dopiero gdy filozofowie przystąpili do próby wyjaśnienia świata, jego jedności i różnorodności, zarysowały
się różnice w programach wykonania tego zadania.

•

Niektórzy filozofowie twierdzili, że istnieje jedna substancja świata – jedna fundamentalna zasada wszystkich
bytów. Jest to teza monizmu ontologicznego (substancjalnego). Wyznawcy tej tezy głoszą też, że skoro
wszystko, co istnieje, można wyprowadzić z jednej zasady, to wszystko można też do niej sprowadzić.

•

Inni filozofowie byli przekonani, że dla różnorodnych bytów należy poszukać odmiennych ostatecznych zasad
ontycznych. Twierdzenie o istnieniu w świecie dwóch lub większej liczby substancji (składających się na Byt) jest
tezą pluralizmu ontologicznego (substancjalnego). Pluralizm również stosuje w swych wyjaśnieniach procedurę
redukcyjną, z tą różnicą, że odrzuca możliwość przeprowadzenia jednej redukcji dla zdarzeń z różnych dziedzin.

3.1.1 Monizm

Głównym problemem monistów było wyjaśnienie różnorodności świata tworzącego jedną całość, a głównym problemem
pluralistów – scalenie w jedną całość różnych dziedzin bytu. śeby wyjść z tych trudności należało powrócić do badania
tej części świata, która dostępna jest doświadczeniu człowieka. Stąd spór o liczbę substancji świata zaczął się
krzyżować ze sporem pomiędzy materialistami a idealistami o naturę świata. Rzecz jasna, spór materialistyczno-
idealistyczny rozgrywał się zasadniczo na polu monizmu. W wyniku tych dyskusji uformowały się różne wersje monizmu
i pluralizmu. W każdej z nich odmiennie scharakteryzowano naturę substancji:

a)

materia lub określony byt materialny: przestrzenny, czasowy, mający cechy fizyczne (np. elementy, ciało w
rozumieniu somatyzmu);

b)

duch - nieprzestrzenny byt osobowy (np. demiurg Platona, dusza w rozumieniu spirytualizmu);

c)

nieprzestrzenny i pozaczasowy byt idealny, ogólny (np. idee Platona, uniwersalia u realistów scholastycznych);

d)

rzecz konkretna (np. synolon Arystotelesa, rzecz w rozumieniu reizmu);

e)

wszelki byt nieskończony (np. Bóg – czyli – Natura u Spinozy);

f)

świadomość lub doświadczenie świadome (np. percepcja u Hume’a, czysta jaźń u Fichtego, czysta
świadomość u Husserla, czysta myśl);

g)

idea absolutna u Hegla (synteza bytu duchowego i idealnego);

Ze względu na charakterystykę natury substancji monizm przyjmuje dwa kierunki główne:

•

monizm materialistyczny: Jedność świata polega na jego materialności (wszystko, co istnieje, jest materią lub
postacią materii, formą jej istnienia i zmiany, jej stanem lub własnością).

•

monizm idealistyczny: Substancja świata ma charakter niematerialny, a cała zawartość świata jest przejawem lub
sposobem jej istnienia. Istnieją trzy główne koncepcje tego, co niematerialne: pojęcie bytu duchowego, pojęcie
świadomości (lub tego, co świadomościowe) i pojęcie bytu idealnego. Ostatnia nie nadaje się do skonstruowania
całokształtu obrazu świata w obrębie monizmu. Na koncepcji bytu duchowego buduje swój pogląd monistyczny
spirytualizm, a na koncepcji tego, co świadomościowe, buduje monistyczny obraz świata metafizyka
subiektywnego idealizmu.

Każda teza monizmu może być sformułowana w wersji słabej (genetycznej) i mocnej (aktualnej). Monizm genetyczny
twierdzi, że wszystkie rodzaje bytów w świecie wywodzą się genetycznie z jednej fundamentalnej zasady ontycznej
(substancji). Monizm aktualny uzupełnia tezę monizmu genetycznego i twierdzi, że natura (istota) wszelkich bytów
istniejących jest taka sama jak natura zasady z której się wywodzą i nie może być inna. Monizm aktualny zakłada więc
aktualną jednorodność wszelkich rzeczy i zdarzeń w świecie, ich związków i własności. Wszystkie wersje słabe tezy
monistycznej implikują pluralizm aktualny (atrybutywistyczny), który głosi, że atrybuty bytów aktualnie istniejące nie są
identyczne z atrybutami zasady substancjalnej i nie dają się do nich zredukować.

a)

Monizm materialistyczny w wersji słabej (materializm genetyczny) głosi, że źródłem wszystkiego, co istnieje
jest materia, lecz nie wszystko, co z materii się wywodzi, samo jest materialne. Monizm materialistyczny w
wersji mocnej głosi, że wszystko, co istnieje aktualnie, jest materialne, gdyż materia nie może być źródłem
niczego, co niematerialne.

b)

Monizm spirytualistyczny w wersji mocnej opiera się na koncepcji bytu duchowego, który jest jedyną
substancją świata. Głosi, że w terminach charakteryzujących ten byt (np. jego stany, jego aktywność) można
opisać całą zawartość świata. Spirytualizm w wersji słabej (spirytualizm umiarkowany) głosi, że źródłem
wszystkiego, co istnieje jest byt duchowy (np. Bóg), ale nie wszystko, co istnieje, jest duchowe.

c)

Monizm absolutny odwołuje się do pojęcia substancji nie dającej się scharakteryzować za pomocą
skończonej liczby atrybutów. Substancja utożsamiona jest z bytem nieskończonym (Spinoza) lub bytem samym
w sobie, nieokreślonym i niezróżnicowanym (apeiron Anaksymandra, byt Parmenidesa, prajednia Plotyna,
absolut Schellinga i Hegla). Monizm ten wiązał się często z pluralizmem atrybutywistycznym. Materię i ducha
rozważali moniści absolutni nie jako odrębne substancje, lecz jako różne atrybuty lub przejawy jednej
substancji.

3.1.2 Pluralizm

Różne wersje dychotomicznego podziału świata (na naturalny i supranaturalny, materialny i niematerialny, wieczny i
skończony w czasie, niestworzony i stworzony, niezmienny i zmienny, jednorodny i różnorodny, zawierający rzeczy
jednostkowe i ogólne, konkretne i abstrakcyjne, konieczne i przypadkowe) prowadziły do różnych wersji dualizmu.
Należy pamiętać, że pluralistyczne podziały świata na poszczególne dziedziny rzeczywistości mogą mieć charakter
wyczerpujący lub tylko częściowy.

Oto przykłady doktryn pluralistycznych:

•

Systemy Platona i Arystotelesa są klasycznym wyrazem pluralizmu. U Platona mamy bowiem trzy ostateczne
zasady wszystkiego, co istnieje (materia, idee, Demiurg), a u Arystotelesa – ogromną (nieokreśloną przezeń,
ale skończoną) liczbę różnego rodzaju substancji jednostkowych. Platoński podział świata na świat idei i świat
przedmiotów jednostkowych nie ma charakteru wyczerpującego (jest to podział ze względu na pewien wybrany
jego aspekt), ale wyczerpującym jest podział na materię, idee i Demiurga.

•

Substancjalnym, radykalnym dualizmem jest dualizm kartezjański, najbardziej znana postać pluralizmu.
Radykalnie rozróżnione są w nim dwie substancje: materia (rzecz rozciągła w przestrzeni –res extensa) i duch
(rzecz myśląca – res cogitans) – nic, co przestrzenne, nie może być myślące i na odwrót. Podział świata na
dwie substancje jest wyczerpujący, a zatem jest to dualizm aktualny. Substancje te nie są jednak całkiem
równorzędne, bowiem tylko substancja duchowa może być w pełni samoistna, a substancja materialna jest
genetycznie pochodna od substancji duchowej w jej pierwotnej, najdoskonalszej postaci.

•

Według monadologii Leibniza, świat składa się z ogromnej (chociaż skończonej) liczby substancji duchowych
(monad). Monady są zróżnicowane pod względem stopnia doskonałości, każda z nich jest jednak substancją,
gdyż jest numerycznie odrębna, niezależna w swym aktualnym istnieniu od innych substancji (także od
substancji najwyższej) i pozbawiona jakichkolwiek związków (styków) i oddziaływań z innymi. Ten
substancjalny pluralizm aktualny nie będzie już tak jednoznaczny gdy rozważymy go pod względem natury i
pochodzenia poszczególnych substancji. Wszystkie substancje są natury duchowej, a zatem mamy do
czynienia ze spirytualistycznym monizmem atrybutywistycznym. Ponieważ zaś wszystkie substancje mniej
doskonałe biorą swój początek od jednej substancji najdoskonalszej, jest to też spirytualistyczny monizm
genetyczny.

•

Tezą reizmu Brentany jest twierdzenie, że istnieją (w sensie literalnym) tylko rzeczy, czyli substancje (w
rozumieniu Arystotelesa i Leibniza). Ponieważ na świat składa się wielość jakościowa różnych, numerycznie
odrębnych rzeczy, mamy do czynienia z pluralizmem. Jednak reizm pansomatyczny („wszystkie rzeczy są
ciałami” – Kotarbiński) jest monizmem materialistycznym w sensie mocnym. Dualistyczną wersją reizmu jest
pogląd, że wszystkie rzeczy są ciałami bądź duszami (Brentano).

•

Fenomenalistyczne wersje pluralizmu występowały głównie pod postacią tak zwanych teorii danych
zmysłowych, w których zjawiska (układy danych zmysłowych) traktowane są jako niezależne jedne od drugich.

3.2 Materializm i idealizm

O ile w sporze monizmu z pluralizmem szło głównie o sformułowanie teorii całościowej struktury świata, o tyle w spory
materializmu z idealizmem koncentrują się na wyjaśnieniu natury świata jako całości, a akcent położony jest na
charakterystyce substancji i powiązaniu za jej pomocą różnych rodzajów zjawisk świata empirycznego. Monizm,
pluralizm, materializm i idealizm tworzą różne sploty kierunków filozoficznych dotyczących spraw najogólniejszych.
Dalsza polaryzacja stanowisk zależy od sposobu rozwiązania pewnych wyróżnionych zagadnień. Jednym z nich jest
zagadnie stosunku ludzkiego myślenia do otaczającej człowieka rzeczywistości.

„Zwrot kartezjański” – powstanie nowych wersji idealizmu – Przed Kartezjuszem filozofowie traktowali myślenie
ludzkie instrumentalnie, jako środek penetracji bytu (poznawcza funkcja myślenia). Gdy rozważano ontyczny status
myślenia, to pojmowano je jako zespół świadomych procesów psychicznych zachodzących w człowieku. Dopiero
Kartezjusz ujął myślenie ontologicznie i potraktował je jako samodzielną dziedzinę bytową, w której obrębie rozgrywa
się samo myślenie instrumentalne i na którą to myślenie jest bezpośrednio skierowane. Ta zmiana strzałki
świadomości, czyli skierowanie świadomości na siebie samą i potraktowanie wszelkich przedmiotów myślanych
wyłączenie jako treści uświadamianych, a tym samym zamknięcie ich w dziedzinie czystej świadomości, wywarło
decydujący wpływ na pojawienie się nowych form idealizmu – subiektywnej i obiektywnej. Nowe tezy idealizmu
musiały wywrzeć wpływ na sposoby formułowania tezy materializmu. Sam Kartezjusz wymknął się z pułapki
solipsyzmu, sądził, że analizowanych przez siebie treściach świadomości znalazł podstawy do uznania tezy o istnieniu
świata zewnętrznego wobec świadomości, a także do opisu tego świata w kategoriach dualizmu ducha i materii.
Problem realnego istnienia świata zaczął jednak w filozofii nowożytnej żyć własnym życiem. Do sporu materializm –
idealizm dołączył nowy spór: realizm – idealizm. Realizm głosi, że poza świadomością i niezależnie od niej istnieje
świat realny, nie dający się opisać w kategoriach świadomości ani jakichkolwiek treści świadomościowych.

•

Skrajny idealizm subiektywny (Hume) głosi, że nie istnieje świat transcendentny wobec świadomości
(zaprzeczenie istnienia świata materialnego), a wszystko, co istnieje, da się opisać całkowicie w kategoriach
świadomości bądź jej elementów. Widać, że skrajnemu idealizmowi subiektywnemu grozi przejście w solipsyzm.
Umiarkowany idealizm subiektywny (Berkeley) głosi, że nie istnieje świat materialny (a nie w ogóle świat
obiektywny), a ponadto, że wszystkie przedmioty spostrzegane są konstrukcją umysłu świadomego i dadzą się
opisać w terminach wrażeń oraz spostrzeżeń zmysłowych. Tę wersję idealizmu subiektywnego można uzgodnić z
radykalnym spirytualizmem, czyli tezą idealizmu obiektywnego.

Istnieją dwie szkoły idealizmu subiektywnego, które różnią się między sobą koncepcjami sposobu konstruowania w
doświadczeniu świadomym przedmiotów zmysłowych:

a)

idealizm subiektywny immanentny (Berkeley, Hume, fenomenalizm danych zmysłowych XX wieku) przyjmuje,
że przedmioty zmysłowe są układami lub konstrukcjami z wrażeń zmysłowych;

b)

idealizm subiektywny transcendentny (Kant, Husserl) twierdzi, że dla przeprowadzenia takiej konstrukcji umysł
potrzebuje nie tylko materiału wrażeniowego, lecz także pewnych niezmysłowych form oraz operacji
rozumowych z udziałem apriorycznych kategorii i sądów;

•

Ogólną tezą idealizmu obiektywnego jest twierdzenie, że istnieje świat obiektywny, niezależny od świadomości
ludzkiej, którego istotę stanowią byty niematerialne. Przez obiektywne byty niematerialne rozumie idealizm bądź
samoistne byty duchowe, bądź samoistne byty idealne.

a)

Idealizm obiektywny uznający istnienie bytów duchowych nosi nazwę spirytualizmu. Pojęcie ducha lub duszy
pojawia się w filozofii w wyniku oddzielenia procesów i stanów psychicznych człowieka od zachodzących w nim
procesów i stanów fizycznych (fizjologicznych) i domniemania, że pierwsze zachodzą w substancji odmiennej
od substancji będącej podłożem drugich. Droga alternatywna dochodzenia do pojęcia bytu duchowego polega
na uogólnieniu poszczególnych procesów psychicznych przez sprowadzenie ich do jednego rodzaju czynności
albo stanu (np. myślenia, percepcji, świadomości), a następnie na urzeczowieniu, czyli substancjalizowaniu tej
uogólnionej czynności. Tak uformowane pojęcie bytu duchowego oznacza przeważnie substancję
nieprzestrzenną, będącą podmiotem przeżyć świadomych, poznawczych, emocjonalnych, wolitywnych, zdolną
do spełniania aktów sprawczych, będącą więc podmiotem osobowym, odpowiedzialnym za swe czyny, a tym
samym dającą się scharakteryzować pod względem dobra lub zła. Nie zawsze bytom duchowym przypisuje się
wszystkie te atrybuty. Byt duchowy bywa czasem pojęty nie jako aktualny podmiot świadomości, lecz jako
podmiot potencjalny. Nie wszystkie byty duchowe uznawane są za czynniki sprawcze, nie wszystkie są więc
bytami osobowymi. Najogólniejsza charakterystyka bytu duchowego obejmuje pojęcie bytu substancjalnego,
samoistnego, niepodzielnego, nieprzestrzennego. W spirytualizmie odróżnia się najczęściej czyste byty
duchowe (duchy) od dusz organizmów cielesnych. Do pierwszych zaliczono eony (w neoplatonizmie), anioły (w
chrześcijaństwie) oraz Boga. Dusze natomiast (np. duszę człowieka) pojmowano jako niematerialny składnik
czasowo lub stale związany z organizmem cielesnym. Problemy związane ze skonstruowaniem teorii
ontologicznej tłumaczącej współistnienie lub współwystępowanie w świecie jakościowo różnych składników
(byty duchowe i byty nieduchowe) prowadziły w wielu przypadkach do odrzucenia ontologii pluralistycznej i
opowiedzenia się za monizmem spirytualistycznym czyli spirytualizmem radykalnym. Przyrodę interpretowano
wtedy jako układy zjawisk świadomościowych zachodzących w obrębie substancji duchowej.

b)

Idealizm obiektywny uznający istnienie bytów duchowych nosi nazwę realizmu pojęciowego, zwanego też
realizmem platońskim. Pojęcie bytu idealnego, czyli pojęcie idei, skonstruowane zostało w filozofii starożytnej w
rezultacie rozważań nad przedmiotami matematyki i niematematycznej wiedzy ogólnej o istocie przedmiotów
badanych, zawartej w definicjach ogólnych. Wychodzono z założenia, że wiedzy prawdziwej – w tym wiedzy o
istotnych i uniwersalnych cechach zawartej w definicjach – musi odpowiadać jakiś byt w świecie realnym
(pozaumysłowym). Wiedzy abstrakcyjnej i ogólnej – skoro jest prawdziwa – musi odpowiadać adekwatny jej
przedmiot, mianowicie przedmiot ogólny. Przedmioty ogólne mają tylko cechy ogólne. Przedmiotami takimi
mogą być tylko rzeczy ogólne, własności ogólne, relacje ogólne, zmiany ogólne, zdarzenia ogólne i ich
kombinacje. Bytom ogólnym można przeciwstawić zarówno jednostkowe przedmioty fizyczne (materialne),
istniejące w przestrzeni i czasie, jak i byty niefizyczne, duchowe lub świadomościowe, istniejące w czasie. Byty
ogólne nie mają charakterystyk przestrzennych, ani czasowych. Są niezmienne, wieczne, nie są dostępne
zmysłom ani wyobraźni, lecz są definiowalne, a więc dają się ująć pojęciowo. Nie są podmiotami żadnych
stanów psychicznych ani charakterystyk osobowościowych. Nie są też przedmiotami intencjonalnymi. Mogą
być myślane, ale ich istnienie jest obiektywne, nie zależy od ich pomyślenia przez jakikolwiek umysł.
Przedmioty jednostkowe uczestniczą (partycypują) w świecie bytów ogólnych. Dopiero jednak złożenie idei,
materii i ducha (Demiurga platońskiego) dawało Platonowi pełne wyjaśnienie pochodzenia i natury bytów
jednostkowych. Uznanie istnienia idei (bytów idealnych) implikuje pluralizm ontologiczny. Z samych bytów
idealnych nie sposób skonstruować żadnego bytu jednostkowego.

•

Dla różnych szkół materializmu wspólne są następujące twierdzenia i postulaty:

-

człowiek jest częścią świata realnego (realizm, naturalizm);

-

świat stanowi jednorodną całość, wewnętrznie zróżnicowaną (monizm);

-

jedność świata polega na jego materialności (monizm materialistyczny);

-

wszelkie wydarzenia w świecie pojawiają się w wyniku naturalnych zależności od zdarzeń wcześniejszych lub
równoczesnych (determinizm);

-

wszystkie zdarzenia w świecie są zasadniczo poznawalne (optymizm poznawczy);

-

źródłem wiedzy o świecie jest doświadczenie zmysłowe (empiryzm genetyczny);

-

istnienie i natura świata jako całości są niewyjaśnialne i wyjaśnienia nie wymagają, gdyż nie ma innego świata,
z którego można by wyprowadzić istnienie świata materialnego (antysupranaturalizm, ateizm);

Generalnie rzecz ujmując, spór materializmu z idealizmem toczy się o to, czy dla wyjaśnienia zdarzeń dostępnych
doświadczeniu człowieka trzeba założyć istnienie jakichś bytów niematerialnych (duchowych bądź idealnych).

Materią jest wszelki byt realny (istniejący niezależnie od jakiejkolwiek świadomości), przestrzenny, czasowy,
posiadający określone charakterystyki fizyczne, pozostający w (prawidłowych) oddziaływaniach energetycznych z
innymi obiektami realnymi. Określenie to ma charakter dystrybutywny – wskazuje na wspólne własności
poszczególnych obiektów materialnych. Materia w sensie kolektywnym oznacza zbiór wszystkich obiektów
materialnych. Dla materialisty, materia w sensie kolektywnym jest synonimem terminów: „rzeczywistość”,
„przyroda”, „świat”, „byt”. Należy pamiętać, że we współczesnym materializmie materia jest pierwotna wobec
świadomości.

Materia w ujęciu substancjalistycznym - Substancjalizm pojmuje materię jako nieokreślone podłoże (substrat)
wszelkich konkretnych, jakościowo kreślonych materialnych rzeczy, procesów i zdarzeń. Substancjalizm zakłada,
że oprócz poszczególnych obiektów materialnych istnieje czysta materia, materia w ogóle, genetycznie pierwotna
(pramateria), a jednocześnie będąca aktualnym tworzywem (materiałem) wszystkiego, co istnieje. Materia w tym
ujęciu jest niedefiniowalna w kategoriach stałych atrybutów. Atrybuty i akcydensy przysługują bowiem wyłącznie
poszczególnym modyfikacjom materii, czyli konkretnym przedmiotom materialnym. Koncepcję czystej materii jako
nieuformowanego substratu odnajdujemy już u Anaksymandra (apeiron), później u Platona i Arystotelesa (materia
pierwsza). Materia w tym rozumieniu nie jest jednak dla Arystotelesa substancją, lecz koniecznym składnikiem
substancji.

Materia w ujęciu atrybutywistycznym - Atrybutywizm odrzucał koncepcję materii w ogóle i przyjmował, że
substancja materialna da się określić za pomocą pewnej liczby orzeczników oznaczających stałe i uniwersalne
atrybuty materii. Wśród atrybutów materii wymieniano: rozciągłość w przestrzeni, trwanie w czasie,
nieprzenikliwość, masywność (posiadanie masy spoczynkowej, bezwładnej), podleganie zmianom (zmienność, ale
nie aktywność), ciągłość lub nieciągłość (dyskretność), podzielność lub niepodzielność.

Do najważniejszych kierunków materializmu w filozofii dawnej i współczesnej należą następujące:

a)

Materializm naturalistyczny, czyli ogólny pogląd na świat jako zespół obiektów (procesów, zdarzeń)
materialnych, wśród których znajdują się obiekty ożywione, wyposażone w struktury psychiczne. Naturalizm w
tym szerokim znaczeniu jest przeciwstawny supranaturalizmowi, dla którego wszelkie zjawiska
świadomościowe (poznawcze, moralne, estetyczne) i społeczno-kulturowe są przejawem jakiegoś czynnika
supranaturalnego (niematerialnego), racjonalnie niewyjaśnialnego (np. ducha, duszy, Boga, idei). Naturalizm w
sensie węższym sprowadza się do poglądu, że wszelkie zjawiska świadomościowe, społeczno-historyczne i
kulturowe dadzą się opisać w kategoriach nauk przyrodniczych. Naturalizm taki zawiera założenie o możliwości
redukcji procesów świadomościowych i społeczno-kulturowych do procesów fizykochemicznych i biologicznych.
Materializm naturalistyczny implikuje realizm (antysubiektywizm) i racjonalizm (zjawiska doświadczalne są
wyjaśniane przez odwołanie się do zależności naturalnych), czyli antyirracjonalizm i antysupranaturalizm.
Powiązanie przyrodoznawstwa z materializmem widoczne jest u Bacona, Priestleya, Huxleya, Darwina,
Helmholtza, Boltzmanna, Hertza.

b)

Materializm mechanistyczny jest rozwinięciem i uszczegółowieniem ogólnej podstawy materializmu
naturalistycznego. Jego specyfiką jest dążenie do wykrycia ostatecznych elementów świata materialnego,
stałych i niezmiennych własności tych elementów oraz wyjaśnianie wszelkich zdarzeń złożonych przez
odwołanie się do praw mechaniki. Materializm mechanistyczny rozwinął się w XVII i XVIII wieku, opierając się
na założeniach fizyki klasycznej (mechaniki newtonowskiej), ale jego wzorzec spekulatywny powstał już w
starożytności (Demokryt).

c)

Materializm wulgarny, czyli uproszczony pogląd materialistyczny, oparty na założeniu naturalizmu węższego,
charakteryzuje się tłumaczeniem wszelkich zjawisk społeczno-kulturowych odwołaniem się do prawidłowości
biologicznych (walka o byt) oraz sprowadzenia psychiki do procesów neurofizjologicznych (myśl jako
materialna wydzielina mózgu). Jego przedstawicielami byli Buchner i Moleschott.

d)

Materializm dialektyczny został stworzony przez Marksa i Engelsa z heglizmu i materializmu
naturalistycznego. Akceptuje tezę realizmu, tezę materializmu o jedności materialnej świata, tezę determinizmu
o naturalnych prawidłowościach, tezę emergentyzmu o wyłanianiu się coraz to nowych własności
nieredukowalnych. Uznaje dialektykę za teorię zmian oraz metodę badawczą. Stawia pytanie: co jest pierwotne
– duch czy materia? Według tego pytania dzielono filozofię na materialistyczną i idealistyczną.
Materializm historyczny został stworzony przez Marksa. Jest materialistyczną interpretacją procesów
społeczno-historycznych i kulturowych – uznaje, że materialne warunki określają kierunki rozwoju społecznego.
Odrzuca naturalistyczną koncepcję społeczną, nie redukuje zjawisk społeczno-historycznych do biologii.

e)

Ontologiczną tezą reizmu (pansomatyzmu) Kotarbińskiego jest twierdzenie, że świat składa się wyłącznie z
rzeczy konkretnych, a każda rzecz jest ciałem. Istnieją więc tylko ciała, przez które Kotarbiński rozumie
zarówno rzeczy w rozumieniu potocznym, jak i w rozumieniu nauki. Pogląd ten został sformułowany celem
przeciwstawienia się ontologii subiektywizmu, spirytualizmu, a zwłaszcza platonizmu.

f)

Materializm fizykalistyczny (redukcjonistyczny) głosi, że istnieją wyłącznie obiekty (zdarzenia, procesy)
fizyczne, natomiast wszelkie złożone obiekty (zdarzenia, procesy) biologiczne, społeczne, psychologiczne,
świadomościowe składają się całkowicie z tego, co fizyczne i dadzą się wyjaśnić w kategoriach własności i
prawidłowości fizykochemicznych. Materializm fizykalistyczny jest ontologiczną konsekwencją programu
zunifikowania wiedzy naukowej o świecie w oparciu o język fizyki (Neurath, Carnap).Różnice między
poszczególnymi grupami materialistów kierujących się programem redukcjonizmu fizykalistycznego polegają na
odmiennych technikach przeprowadzania analizy redukcyjnej oraz dokonywania ponownej syntezy całej
różnorodności zjawisk doświadczalnych.
Behawioryzm skrajny głosi, że wszelkie procesy, stany i zdarzenia uważane za umysłowe, psychiczne,
wewnętrzne mogą być wyjaśnione w kategoriach własności organizmów i ich zachowań w otoczeniu
zewnętrznym. Procesy biologiczne i neurofizjologiczne organizmów są złożonymi procesami
fizykochemicznymi.
Teoria stanu centralnego głosi całkowitą identyczność stanów umysłowych (uznanych wbrew behawioryzmowi
za stany wewnętrzne organizmu) z fizykochemicznym stanem centralnego układu nerwowego, a także teorię
identyczności procesów umysłowych z procesami umysłowymi (Armstrong).

g)

Materializm emergentystyczny
Emergetyzm jest próbą objaśnienia jakościowego zróżnicowania wzrostu różnorodności zdarzeń w świecie na
podstawie następujących założeń:
-

jakościowo nowe zdarzenia pojawiają się w danym układzie materialnym nagle, bez zachowania ciągłości z
wcześniejszymi stanami układu;

-

charakterystyka zdarzenia (lub układu zdarzeń) wyłaniających się ze zdarzeń wcześniejszych zawiera
nowe cechy, niewyjaśnialne w terminach cech zdarzeń wcześniejszych, w terminach cech elementów
układu oraz relacji między nimi;

-

pojawienie się nowego zdarzenia lub układu zdarzeń jest nieprzewidywalne, na podstawie znajomości
stanu układu zdarzeń przed pojawieniem się nowego zdarzenia, przy czym jest to nieprzewidywalność
zasadnicza, a nie tylko techniczna;

Za emergentne mogą uchodzić zdarzenia, własności rzeczy, procesy nowe, prawidłowości (czyli nowe
regularne zależności).
Materializm emergentystyczny buduje nowe modele wyjaśniania, wykraczające poza wyjaśnienia
deterministyczne i przewidywanie zdarzeń przez dedukcję jego opisu z teorii.
Mocna teza materializmu emergentystycznego głosi, że zjawiska umysłowe i społeczno-kulturowe są
nadbudowane na przedmiotach materialnych i genetycznie od nich zależne, lecz chociaż są niematerialne,
uzyskują autonomię bytową i mogą być przyczynami nie tylko innych zjawisk umysłowych, ale także zmian w
przedmiotach fizycznych – dualizm aktualny.
Najsłabsza wersja materializmu emergentystycznego głosi, z kolei, że zjawiska emergentne nie mają
charakteru fizycznego, lecz ponieważ istnieją realnie, muszą mieć ostatecznie charakter materialny.
Epifenomenalizm głosi, że zjawiska umysłowe (procesy psychiczne, treści świadomościowe) są niefizycznymi
(niematerialnymi) zjawiskami ubocznymi systemu nerwowego, które nie mają jednak żadnego wpływu (nie
mogą być przyczynami) na przebieg zdarzeń fizycznych.

3.3 Teizm i ateizm: Czy pojęcie Boga jest w filozofii niezbędne?

•

Teizm filozoficzny musi znaleźć dla siebie podstawy racjonalne, musi odróżnić Boga filozofii od Boga religii.

W odróżnieniu od różnorodnych filozoficznych koncepcji Boga, ortodoksyjna myśl chrześcijańska (Augustyn, Tomasz)
zmierzała od początku do uzgodnienia Boga religii z Bogiem filozofii, do identyfikacji ostatecznej zasady moralnej z
metafizyczną zasadą bytu. Teologiczno-filozoficzna koncepcja Boga w chrześcijaństwie tłumaczy Go jako Byt
nieskończony, jedyny, wieczny, niezmienny, duchowy, osobowy, jako najwyższe dobro, najwyższą moc, wszechwiedzę,
stwórcę świata kierującego jego biegiem i nadającego mu sens.
Esencjalizm chrześcijański akcentuje w Bogu Jego najwyższą doskonałość, czyni Go zdeterminowanym przez swoją
własną istotę.
Egzystencjalne ujęcie Boga ukazuje Go przede wszystkim jako Byt, jako potęgę, stwórcę i zarządcę świata,
działającego według własnej absolutnie wolnej woli. W tym ujęciu doskonałość Boga jest pochodną Jego
bezwzględnego istnienia.

Cała filozofia chrześcijańska oscyluje między tymi dwoma ujęciami Boga jako ostatecznej zasady ontycznego i
moralnego porządku świata. śadne z nich nie rozstrzyga jednak wątpliwości w dwóch kwestiach: stworzenia świata
przez Boga oraz istnienia zła w świecie stworzonym przez Boga. Roztrząsanie tych zagadnień skłoniło niektórych
filozofów do rozważenia od nowa zagadnienia stosunku Boga do świata:

a)

Kreacjonizm głosi, że Bóg jest transcendentny wobec świata i jest jego przyczyną sprawczą. Ta przyczyna
sprawcza pojmowana jest albo jako jedna z przyczyn, obok materii i wzorców idealnych, albo jako jedyna
konieczna i wystarczająca przyczyna. Tę drugą wersję przyjmuje chrześcijańska koncepcja kreacji ex nihilo.
Rozpada się ona jeszcze na dwa: jedni uważają, że Bóg stworzył świat i nie ingeruje już w niego (deizm), inni
wskazują na naturalną tendencję świata do zaniku, która implikuje tak zwaną „permanentną kreację” (klasyczne
systemy teologiczno-filozoficzne).

b)

Zgodnie z doktryną koegzystencji Bóg jest przyczyną celową świata – niczego w nim nie sprawia ani nie
tworzy, ani nawet niczego o tym świecie nie wie, gdyż nie jest duchem ani osobą, ale samomyślącą się myślą.
Tak Boga pojmuje Arystoteles.

c)

Semipanteizm mówi, że Bóg jest jedyną substancją, jedyną rzeczywistością. W tym ujęciu świat ma być
sposobem istnienia Boga i zawierać się w Nim całkowicie. Natura Boga nie ogranicza się jednak do świata, lecz
zachowuje swą osobową odrębność, częściowo transcendując poza świat. Jest to stanowisko pośrednie
między deizmem i panteizmem, formułowane w różnych wersjach przez Plotyna, Eriugenę, Mikołaja z Kuzy.

d)

Panteizm głosi, że Bóg immanentnie zawiera się w świecie. Bądź jest identyczny ze światem (Spinoza), bądź
przenika świat naturalny, będąc źródłem życia, prawidłowości i racjonalności (stoicy).

e)

Teizm solipsystyczny mówi, że jedynym bytem jest Bóg, a cokolwiek nie jest Bogiem, istnieje w umyśle Boga
w taki sposób, w jaki istnieją przedmioty intencjonalne. Świat zawiera się więc immanentnie w Bogu.

f)

Teizm ewolucyjny mówi, że Bóg, będący czystą myślą, wyłania z siebie świat i rozwija się wraz z nim.

g)

Emergentystyczny ewolucjonizm deifikacyjny głosi, że pierwotnie istnieje odwieczny świat materialny, który
wyłania z siebie coraz to inne formy emergentne, aż do Boga duchowego i osobowego jako najwyższego
stadium ewolucji.

Teizm filozoficzny poszukiwał też rozumowych podstaw dla twierdzenia o istnieniu Boga. Teiści uważali, że
istnienie Boga da się wyprowadzić za pomocą rozumowania, którego jedna z przesłanek oparta będzie na poznaniu
bezpośrednim:

-

intuicyjne twierdzenie o treściowej zawartości pojęcia istoty nieskończenie doskonałej – podstawa dowodu
ontologicznego (Anzelm z Canterbury);

-

introspekcyjne twierdzenie o istnieniu w umyśle ludzkim pojęcia istoty nieskończenie doskonałej –
podstawa dowodu psychologicznego (Rene Descartes);

-

introspekcyjne twierdzenia o pragnieniu szczęścia, o poczuciu obowiązku moralnego – jako podstawy
postulowania istnienia Boga przez rozum praktyczny (Immanuel Kant);

-

introspekcyjne twierdzenia o istnieniu doświadczeń religijnych (William James) i przeżyć mistycznych
(Henri Bergson) jako podstawy kolejnych wersji dowodu psychologicznego;

-

twierdzenia ekstraspekcyjne (oparte na spostrzeżeniach zmysłowych): o istnieniu ruchu w świecie
(Arystoteles, Tomasz z Akwinu), o istnieniu związków przyczynowych (Arystoteles, Tomasz z Akwinu), o
przypadkowości bytów (Tomasz z Akwinu), o zróżnicowanym przysługiwaniu bytom doskonałości
transcendentalnych (Tomasz z Akwinu, neoplatonicy), o dążeniu bytów do celów odpowiadających ich
naturze (Arystoteles, Jan z Damaszku, Tomasz z Akwinu), o prawidłowych ruchach ciał niebieskich
(Arystoteles, Isaac Newton).

śaden z dowodów nie uzyskał w teizmie zgody powszechnej. W każdym można odkryć jakiś błąd logiczny. Uznanie
istnienia Boga określić trzeba jako zależne od woli człowieka i jego nastawienia emocjonalnego. Tak właśnie
sprawę tę potraktował Blaise Pascal, gdy w swoim „zakładzie” uznał zgodę na istnienie Boga i kierowanie się w
życiu wiarą w niego za hazard o niewielkim ryzyku. Podobne rozumowania nie przekonują jednak ateistów
(Feuerbach, Marks, Nietzsche, Russell, Freud, Sartre, Merleau-Ponty, Levi-Strauss).

•

Ateizm oznacza takie opracowanie ontologii świata i filozofii człowieka, że pojęcie Boga nie znajduje w nich
zastosowania. Pojawia się we wszystkich stanowiskach materialistycznych, konsekwentnie monistycznych oraz
w wielu stanowiskach idealistycznych. Ciężar dowodu (onus probandi) spoczywa w tym wypadku na teistach.
Ateiści dążą do wykazania, że wszystkie filozoficzne problemy człowieka mogą być rozwiązywane bez
religijnych założeń o Bogu.

4.

Struktura świata materialnego

Wśród wielu koncepcji ontologii, za podstawową można obrać drugą, która zakładając stanowisko realistyczne, zmierza
do sformułowania ogólnej koncepcji świata materialnego (czasoprzestrzennego), struktury jego składników oraz
związków pomiędzy nimi. Wśród wyjaśnień tych tradycyjnie konkurują ze sobą opcje materialistyczne i idealistyczne.

4.1 Przestrzeń i czas

Ontologie realistyczne uznają czas i przestrzeń za obiektywne. Idealizm subiektywny rozpatruje je wyłącznie w ich
aspektach epistemologicznych, czyli jako formy lub własności doświadczeń subiektywnych podmiotu bądź samego
podmiotu.

4.1.1 Przestrzeń

Charakterystyka - Podstawą konstrukcji klasycznego pojęcia przestrzeni jest pojęcie odległości pomiędzy dwoma
punktami oznaczonymi na ciele bądź na dwóch ciałach nie poruszających się względem siebie. Jeżeli obierzemy jakiś
jeden punkt O w danym układzie odniesienia, to od jednoznacznego określenia położenia dowolnego innego punktu P
w tym układzie niezbędne są trzy niezależne współrzędne. Przestrzeń (trójwymiarową) można teraz określić jako
nieskończony zbiór wszystkich punktów wyznaczonych przez współrzędne. Podstawowe pojęcia geometrii (punkt,
prosta, odcinek prostej, wektor, płaszczyzna, bryła itd.) oraz jej prawa zgodne są z fizycznymi opisami relacji
przestrzennych między obiektami fizycznymi i stanowią matematyczne ich odzwierciedlenie. Geometria abstrahuje
jednak od fizycznych własności przestrzeni (np. pola grawitacyjnego) i obiektów przestrzennych, a fizyka posłuje się
geometrią w swych opisach ruchu ciał. Zamiast geometrycznego pojęcia punktu fizyka używa pojęcia punktu
materialnego jako punktu dającego się zlokalizować przestrzennie i czasowo oraz określić fizycznie. W tradycji
filozoficznej znaleźć można dwie przeciwstawne sobie koncepcje przestrzeni:

•

Koncepcja absolutystyczna (substantywistyczna) głosi, że przestrzeń jest absolutna, czyli niezależna od obiektów
materialnych (własności geometryczne są niezależne od własności fizycznych, lecz nie odwrotnie). Dominowała
ona w filozofii i nauce do końca XIX wieku. Przestrzeń absolutną, ze względu na jej relacje do materii, pojmowano
na trzy główne sposoby:

a)

jako pusty i nieruchomy ośrodek (nieskończony i nieograniczony), będący potencjalnym pojemnikiem obiektów
materialnych;

b)

jako nieruchomy ośrodek wypełniony odwiecznie materią w sposobów ciągły lub nieciągły;

c)

jako byt samodzielny (substancjalny), którego własności geometryczne są źródłem nowych (emergentnych)
własności fizycznych bądź też są identyczne z własnościami fizycznymi (własności fizyczne są redukowalne do
geometrycznych, materia zaś jest tożsama z przestrzenią);

a)

Koncepcja przestrzeni jako próżni zakłada istnienie przestrzeni bez materii. Przestrzeń jest wieczna (nie ma
początku w czasie) lub w ogóle nie podlega charakterystykom czasowym. Tak pojmował ją Newton. Napotykała
ona jednak na dwie przeszkody: jak wyjaśnić pojawienie się materii w przestrzeni odwiecznie pustej oraz jak
określić ontyczny status przestrzeni oraz jej własności. Problem pierwszy rozstrzygano często odwołując się do
aktu kreacji (Newton). Problem drugi jest poważniejszy: czy próżni przypisać należy status niebytu? Skoro jednak
przypisywano jej własności geometryczne (euklidesowe a później nieeuklidesowe), to chyba nie uważano
przestrzeni za niebyt.

b)

Koncepcja dualizmu przestrzeni i materii dominowała w filozofii starożytnej. Przestrzeń pojmowano jako
(nieograniczony bądź ograniczony) pojemnik, naczynie, lub nieokreślone tło dla substancji rozciągłych. Także
Newton, gdy przyjął, że przestrzeń wypełniona jest eterem (ośrodkiem fizycznym, sprężystym i nieważkim),
wymieniony może być w tej grupie poglądów.

c)

Klasycznym reprezentantem w pełni substancjalnej koncepcji przestrzeni jest Kartezjusz. Substancja materialna
sprowadza się do rozciągłości przestrzennej, a każdy fragment przestrzeni jest porcją materii. Próżni nie ma.
Fizyczne własności substancji materialnej redukują się do jej własności geometrycznych, wielkościowo-
ilościowych. Numerycznie odrębne obiekty przestrzenne (materialne) są modyfikacjami substancji materialnej
(przestrzeni), która poruszając się ruchem wirowym wytwarza całą złożoną strukturę świata fizycznego. Zwolennik
Kartezjusza dysponuje dziś geometrią Riemanna, teorią względności i mechaniką kwantową. Twierdzenie, że
przestrzeń jest materialna, można przekształcić w twierdzenie, ze cała przestrzeń wypełniona jest jakimś polem
fizycznym. Pogląd odrzucający istnienie próżni pozostaje w zgodzie z dzisiejszym rozumieniem próżni fizycznej,
pojętej jako pole kwantowe w stanie niezaburzonym. Twierdzenie, że fizyczne własności materii są identyczne z
własnościami przestrzeni, zgodne jest ze współcześnie wypowiadanym poglądem, że topologiczne własności
materii (trójwymiarowość) warunkują istnienie zjawisk fizycznych i charakter wzajemnych ich oddziaływań (a nie
odwrotnie).

•

Koncepcja przestrzeni relacyjnej głosi, że przestrzeń jest systemem relacji, w jakich pozostają do siebie
percypowane obiekty. Leibniz uważał, że przestrzeń jest zbiorem zdarzeń współistniejących, czyli równoczesnych.
U Berkeley’a, Macha i w materializmie dialektycznym przestrzeń jest jak współistny (z czasem i ruchem) atrybut
materii, uniwersalna własność świata materialnego, forma istnienia materii. Przestrzeń istnieje obiektywnie, gdyż
jest formą lub własnością obiektywnego świata, nie można więc jej sprowadzić - jak uczynił to Kant - do formy
oglądu przedmiotów zmysłowych. Topologiczne i metryczne własności przestrzeni wyznaczone są przez
prawidłowości ruchu materii. Rzeczywista struktura przestrzeni trójwymiarowej (lub czasoprzestrzennej) wyznacza
zależność przyczynowo-skutkową między obiektami makroświata. Idea przestrzeni relacyjnej pojawiła się już w
epoce fizyki nierelatywistycznej - współczesna fizyka relatywistyczna dostarcza na jej poparcie nowych
argumentów:

a)

Argument oparty na STW polega na związaniu przestrzeni z czasem i wykazaniu egzystencjalnych zależności
struktury przestrzenno-czasowej od materii. Prawa fizyki są inwariantne względem przekształceń współrzędnych od
jednego ciała do drugiego. Długość ciała ma charakter względny, zależny od prędkości układu inercyjnego
(skrócenie długości ciała w kierunku ruchu). Wymowę tego argumentu osłabia inne twierdzenie STW o absolutności
interwału czasoprzestrzennego między ciałami.

b)

Argument oparty na OTW wskazuje na własnościową (a nie tylko egzystencjalną) zależność przestrzeni od materii.
Rozkład przestrzenny materii determinuje nieeuklidesową strukturę geometrii czasoprzestrzeni. OTW odkrywa
zależność odchylenia geometrii przestrzeni od euklidesowego, przejawiającego się jako pole grawitacyjne
zdeterminowane przez rozkład mas, a tym samym ujawnia zależność własnościową struktury przestrzeni od materii
(relatywistyczny efekt OTW - zależność długości od natężenia pola grawitacyjnego). Osłabienie tego argumentu -
materia (czyli ciała pola) wypełniająca przestrzeń wpływa modyfikująco na jej przestrzeń jedynie lokalnie, co nie
wyklucza przestrzeni absolutnej (niezależnej od materii).

Koncepcja przestrzeni relacyjnej preferowana w fizyce relatywistycznej nie znajduje dotychczas pełnego
potwierdzenia w tej fizyce.

4.1.2 Czas

Charakterystyka - W uformowaniu pojęcia czasu fizycznego podstawową rolę odgrywają dwa stosunki czasowe
między zdarzeniami fizycznymi: stosunek równoczesności i stosunek następstwa. Dwa zdarzenia przestrzennie odległe
są równoczesne wtedy, gdy sygnały świetlne wysłane z punktów, w których te zdarzenia zachodzą, koincydują ze sobą
w środkowym punkcie drogi. Dwa zdarzenia koincydują zaś ze sobą, gdy zachodzą równocześnie w tym samym
punkcie czasoprzestrzeni. Za pomocą pojęcia równoczesności można określić podstawowy element czasu, czyli
moment czasu (lub punktochwilę). Moment można zdefiniować (przez abstrakcję) jako część wspólną wszystkich i tylko
tych zdarzeń, które są ze sobą równoczesne. Moment to klasa zdarzeń równoczesnych. Gęsty i ciągły zbiór momentów,
zwierający się między dowolnymi dwoma momentami, utworzy interwał czasowy. Ciąg momentów tworzących interwał
czasowy uporządkowany jest według relacji następstwa czasowego (relacja nierównoczesności). Czas można określić
jako zbiór momentów uporządkowanych według relacji później (lub wcześniej). W nauce uznaje się czas za
jednowymiarowy. W tradycji filozoficznej znaleźć można dwie przeciwstawne sobie koncepcje czasu:

•

Absolutystyczna koncepcja czasu sprowadza się do twierdzenia, że czas ma charakter absolutny, czyli jest
niezależny od jakichkolwiek zmian (fizycznych lub niefizycznych) zachodzących w czasie, jeśli jakieś zmiany w
ogóle zachodzą. Własności czasu nie zależą od charakterystyk zmieniających się obiektów. Obiekt absolutny,
rozważany ze względu na jego relacje do zdarzeń fizycznych (zmiana materii) lub niefizycznych pojmować można
w dwojaki sposób:

a)

jako pusty potencjalny pojemnik zdarzeń, czyli jednostajne nadchodzenie i przemijanie momentów czasu nie
wypełnionych zdarzeniami; w tym rozumieniu czas jest samoistny, jednorodny, izotropowy, jednowymiarowy,
nieskończony;

b)

jako jednostajny liniowy ciąg momentów wypełniony zdarzeniami (zmianami obiektów fizycznych i
niefizycznych), lecz niezależny od tych zdarzeń (dualizm czasu i zdarzeń);

Koncepcja czasu absolutnego, jako odrębnego i niezależnego od przestrzeni, nie ma dzisiaj wielu zwolenników.
Dopiero włączenie pojęcia czasu absolutnego w szersze pojęcie absolutnej czasoprzestrzeni pozwala jeszcze
zachować niektóre idee filozoficzne tej koncepcji. Z koncepcją czasu absolutnego związany jest między innymi
paradoks przemijania czasu.

•

Relacyjna koncepcja czasu jest wolna od paradoksów i znajduje oparcie w fizyce współczesnej. Relacyjne pojęcie
czasu pojawiło się w filozofii równolegle do relacyjnego pojęcia przestrzeni. W materializmie dialektycznym czas
pojęty jest jako atrybut materii lub forma istnienia wszystkich procesów materialnych. Dzisiejsza fizyka dostarcza
argumentów za egzystencjalnym związkiem czasu z materią oraz zależność własności od własności materii.

a)

STW głosi, że prawa fizyki są niezmienne względem translacji czasu. Oddziaływania między ciałami rozchodzą
się w przestrzeni stopniowo (co wyklucza działanie na dystans), z określoną prędkością skończoną (nie
przekraczającą prędkości światła). Interwał czasowy między dwoma zdarzeniami jest względny - wielkość
interwału zależy od prędkości ciała, a w wypadku zdarzeń odległych od siebie, także od tej odległości.
Równoczesność zdarzeń przestrzennie odległych jest względna (jeżeli w jednym układzie dwa zdarzenia
odległe są równoczesne, to w innym układzie, poruszającym się względem pierwszego zdarzenia te nie są już
równoczesne). Względna jest także długość odcinka czasu, czyli długość trwania procesu (relatywistyczny
efekt zwolnienia procesów w danym układzie ze względu na inny układ poruszający się względem pierwszego,
proporcjonalnie do prędkości tego ruchu). Przyjmuje się jednak, że porządek kauzalny zdarzeń fizycznych w
czasie ma charakter absolutny, niezależnie od układu, w którym one zachodzą.

b)

Według OTW czas trwania procesu jest zależny od miejsca, w którym ten proces przebiega (od natężenia pola
grawitacyjnego w tym miejscu wyznaczonego przez rozkład mas). Dopuszcza się też pogląd, że zależność
powyższa może mieć jedynie charakter lokalny (ograniczony wpływ własności materii na własności czasu).

Związek czasu z przestrzenią (współzależność odcinka czasu i odcinka przestrzeni) leży u podstaw pojęcia
czasoprzestrzeni w fizyce relatywistycznej. Wprowadzenie teorii czasoprzestrzeni nie rozstrzyga jeszcze filozoficznego
sporu absolutyzmu z relacjonizmem. Po pierwsze, czas i przestrzeń zachowują w ramach czasoprzestrzeni swoją
odrębność (odmienne własności topologiczne: jednowymiarowość - trójwymiarowość).

Według OTW struktura czasoprzestrzeni zależy od rozkładu materii w świecie. OTW dopuszcza jednak sytuacje, w
których występują tzw. zakrzywienia (lub skręcenia) czasoprzestrzeni bez udziału materii (masy), a w związku z tym
masa bezwładna ciała może przynajmniej w części zależeć od wpływu czasoprzestrzeni wszechświata na lokalne pole
metryczne.

W związku z pojęciem czasu pojawiło się wiele problemów:

•

Problem kierunku („strzałki”) czasu pojawił się w wyniku pozornej sprzeczności między przyjętą w nauce
symetrią czasu (zasada odwracalności - izotropowości - czasu), a opisami procesów nieodwracalnych,
jednokierunkowych (II zasada termodynamiki). Zasada jednorodności głosi, że prawa fizyki nie zmieniają się w
czasie - wszystkie momenty czasu są fizycznie równoważne. Zasada izotropowości (odwracalności) głosi
natomiast, że prawa fizyki są symetryczne w czasie - relacja wcześniej nie różni się od relacji później. Zatem dla
każdego proces fizyczny mógłby zachodzić proces czasowo doń odwrotny - wszystkie procesy fizyczne są
odwracalne.
Potocznie uważa się, że procesy odwrotne do takich, jak pożar czy rozpuszczanie kropli atramentu w szklance
wody są albo niemożliwe fizycznie, albo przebiegają według innych praw przyrodniczych, a więc są jakościowo
odmienne. Przekonanie to zostało wzmocnione odkryciem II zasady termodynamiki i związanej z nią zasady
entropii. Zgodnie z tymi zasadami żaden proces w układach izolowanych cieplnie nie może przebiegać w taki
sposób, żeby entropia malała. Wszelkie samorzutnie przebiegające procesy w takich układach charakteryzują się
wzrostem entropii układu. Zasady te sugerują czasową jednokierunkowość większości procesów fizycznych.
W tej materii istnieją dwa stanowiska. Jedni bronili modelu świata z czasem izotropowym (bez „strzałki” czasu).
Drudzy poszukiwali w fizyce podstaw modelu z czasem anizotropowym. Zwolennicy pierwszego stanowiska
akcentują rozróżnienie nomologicznej (czyli mającej podstawy w prawach fizyki) izotropii czasu oraz
fenomenologicznej (opartej na doświadczeniu potocznym) anizotropii czasu. Treść żadnego prawa fizyki nie daje
podstaw do twierdzenia, że istnieją procesy nomologicznie nieodwracalne. Słynne prawo wzrostu entropii
sprowadza się zaś do twierdzenia, że w układzie izolowanym – nie znajdującym się w stanie równowagi – wzrost
entropii jest bardziej prawdopodobny niż spadek entropii. Spadek entropii nie jest przez prawo zakazany i jest
nomologicznie możliwy. Wyjaśnienia procesów nieodwracalnych, podpadających pod II zasadę termodynamiki,
poszukiwać należy nie w treści tego prawa (ani jakiegokolwiek innego prawa fizyki), lecz w warunkach brzegowych
lub początkowych. Faktyczna, czyli warunkowa asymetria czasu procesów nieodwracalnych ma zawsze charakter
lokalny i czasowo ograniczony. Sformułowane zostały cztery teorie, które mają ustalić, jakie warunki brzegowe lub
początkowe panujące na dostępnych obszarach świata i w jego obecnej epoce kosmicznej determinują faktyczną
nieodwracalność znanych nam procesów:

a)

Teoria kauzalna (Leibniz, Kant) – Wyjaśnienie kierunku czasu w kauzalnej strukturze świata fizycznego.
Trudności - relacja kauzalna może porządkować zbiór zdarzeń bez wyznaczenia kierunku czasu. Wszak w
relacji kauzalnej pozostają zarówno przyczyna ze skutkiem, jak i skutek z przyczyną. Trudności te zmusiły
Mehlberga do porzucenia tej koncepcji.

b)

Teoria struktur rozgałęzionych – Zadaniem tej teorii było zbadanie czy anizotropowość czasu w
poszczególnych podukładach dostępnego nam wszechświata (odgałęziających się od wielkiego układu) ma
jeden i ten sam kierunek na osi „czasu generalnego”, tworzącego jednowymiarowe kontinuum. Otóż okazuje
się, że procesy w tych podukładach przejawiają statystycznie ten sam kierunek, zgodny z zasadą wzrostu
entropii. Krzywe entropii w przeważającej liczbie podukładów wskazują zgodnie ten sam kierunek, który jest
prawdopodobnie kierunkiem zmian całego wielkiego układu. Nie wyklucza to jednak fluktuacji entropii
wszechświata od małej do wielkiej i od wielkiej do zmniejszającej się. Statystyczne ujęcie krzywych entropii we
wszystkich podukładach wszechświata prowadzi do twierdzenia o statystycznej izotropowości czasu
generalnego.

c)

Teoria falowa (Popper) – Opiera się na opisie procesów rozchodzenia się fal elektromagnetycznych ze źródeł
punktowych, dla których to zjawisk nie zachodzą w obecnych warunkach wszechświata procesy odwrotne tzn.
procesy kontrakcji rozproszonego światła do punktów. Jeżeli nawet kontrakcja rozproszonego światła zgodna
jest z prawami optyki tak samo, jak rozproszenie światła, to jednak trudno sobie dla niej wyobrazić fizycznie
dopuszczalne warunki początkowe. Konkluzją Poppera jest twierdzenie, że asymetria czasu w procesach
rozchodzenia się fal nie ma charakteru nomologicznego, lecz związana jest z warunkami początkowymi i
brzegowymi.

d)

Teorie kosmologiczne – Jedna z nich głosi, że kierunek czasu wszechświata podlega okresowej oscylacji
wraz z zagęszczeniem lub rozrzedzeniem materii i opowiada się za modelem cyklicznym wszechświata
(Gamow). Druga broni tezy o procesie ekspansji wszechświata, która jest źródłem wszelkich lokalnych
procesów entropijnych i nieentropijnych (Gold).

•

Kolejnym problemem jest problem odróżniania teraźniejszości, przeszłości i przyszłości. Polega on na tym, że
nawet gdy dysponujemy wzorcowymi przykładami dla relacji R (równocześnie), W (wcześniej) i P (później), nawet
gdy rozstrzygnęliśmy problem strzałki czasu, to nie dysponujemy jeszcze kryterium wyróżnienia na linii czasu
przedziałów dla przeszłości, teraźniejszości i przyszłości.
Z pojęciem teraźniejszości związany jest klasyczny paradoks czasu Augustyna. Jeżeli czas ma być miarą
następstwa zdarzeń, to jak możemy takie następstwo uchwycić, skoro teraźniejszość jest tylko (nieuchwytnym)
momentem granicznym między przeszłością a przyszłością, a przeszłość i przyszłość dla nas nie istnieją? Istnieją
trzy odpowiedzi na ten paradoks:
a)

teraźniejszości nie można wyznaczyć inaczej niż za pomocą świadomości: rozróżnienie przeszłości,
teraźniejszości i przyszłości jest zależne od czynnika subiektywnego (podmiotowego);

b)

należy poszukiwać obiektywnego kryterium tego rozróżnienia (przy zaniedbaniu czynników
świadomościowych);

c)

koncepcja pośrednia (obiektywno-podmiotowa) polega na włączeniu czynnika podmiotowego do
charakterystyki teraźniejszości i traktująca obserwatora jako realny składnik świata obiektywnego.

a)

Stanowiska subiektywistyczne:

Idealizm subiektywny – zaprzeczanie obiektywności zdarzeń i czasowych związków między nimi. Subiektywne jest nie
tylko odróżnienie teraźniejszości, przeszłości i przyszłości, ale także same relacje

R, W i P.

Subiektywne pojmowanie

teraźniejszości polega na tym, że teraźniejsze będą te i tylko te zdarzenia, które pojawiają się aktualnie w polu
świadomości danego podmiotu, czyli treści percypowane w odróżnieniu od przypominanych lub oczekiwanych.
Teraźniejszość jest zawsze teraźniejszością dla określonego podmiotu. Wynika stąd, że tyle może być odrębnych
teraźniejszości, ile jest podmiotów świadomych. Konsekwencji tej można spróbować uniknąć przez wprowadzenie
podmiotu wyższego rzędu (obserwator i sprawca – gwarant teraźniejszości globalnej – Berkeley, Leibniz). Z kolei
Hume, który odrzucił teistyczne rozwiązanie Berkeley’a, lecz utrzymał tezę, że wszelkie relacje czasowe mają charakter
subiektywny i zachodzą między immanentnymi składnikami doświadczenia, dopuszczał w konsekwencji solipsyzm
chwili bieżącej – istnieje tylko jeden układ (sekwencja doświadczeń); nie ma rozsądnych podstaw, aby w obrębie tego
układu odróżnić przeszłość od teraźniejszości; istnieje tylko teraźniejszość zdarzeń spostrzeganych i wyobrażanych.
Jeżeli zdarzenia są momentalne i wszelka zmiana jest jakąś sekwencją zdarzeń, to albo nasze spostrzeżenia zmiany
są iluzją, albo nie mamy w spostrzeżeniu do czynienia wyłącznie z teraźniejszością. James i Russell twierdzili, że
spostrzeżenia powiązane są w naszym doświadczeniu z bezpośrednią pamięcią, co umożliwia zauważenie zmian.
Teraźniejszość doświadczenia zmysłowego nie jest punktowa, lecz rozciągnięta w czasie. Jest to więc teraźniejszość
pozorna i dopiero jej końcową granicę można nazwać rzeczywistą teraźniejszością.

Subiektywizacja wyróżnienia teraźniejszości przy zachowaniu realizmu epistemologicznego (przy uznaniu realności
świata oraz obiektywności relacji R, W i P między zdarzeniami w świecie). Chociaż sam czas, własność czasu, relacje
czasu i ewentualnie także strzałka czasu są obiektywne (niezależne od świadomości) i przysługujące zdarzeniom nawet
w sytuacji nieistnienia jakiegokolwiek podmiotu świadomego, to jednak wyróżnienie pewnej chwili jako teraźniejszości
staje się możliwe dopiero w sytuacji, gdy pojawia się w świecie podmiot świadomy. Podział czasu świata na przeszłość,
teraźniejszość i przyszłość jest pozbawiony sensu, jeżeli w świecie nie istnieje podmiot świadomy, zdolny do nadania
temu podziałowi sensu subiektywnego. Jeżeli dodamy do tego, że czasoprzestrzeń może być zakrzywiona i
pofałdowana, to nie będzie dla nas zaskoczeniem, że niektórzy filozofowie fizyki (Einstein) dochodzą do koncepcji
czterowymiarowego zamkniętego Wszechświata Parmenidesa, całkowicie zdeterminowanego, w którym nie zachodzi
realna różnica między zdarzeniami teraźniejszymi, przeszłymi i przyszłymi (przeszłość, teraźniejszość i przyszłość są
równie realne). Wycinki czasu natomiast, sukcesywnie i pojawiające się w doświadczeniu człowieka, muszą być
traktowane jako współwystępujące ze sobą.
Argumentację za koniecznością odrzucenia obiektywności teraźniejszości, przeszłości i przyszłości odnaleźć można
także u neoheglisty McTaggarta, który oddzielił dwie serie zdarzeń: A (usytuowane w przeszłości, teraźniejszości i
przyszłości) i B (wcześniejsze bądź późniejsze). Za istotną dla idei zmiany (a więc i czasu) uznał serię A, po czym uznał
ją za iluzję.
Najsłabszą wersją subiektywnego ujęcia teraźniejszego, przeszłości i przyszłości jest koncepcja społeczno-
subiektywna. Nie doświadczenie pojedynczego człowieka czy poszczególnej grupy ludzi, lecz społeczno-historyczne
doświadczenie ogólnoludzkiej ustanawia sens teraźniejszości, sens przekazywany środkami kulturowymi z pokolenia
na pokolenie. W tym ujęciu przeszłość, teraźniejszość, to obszar aktualnych oddziaływań poznawczych i praktycznych,
a przyszłość to zakres zdarzeń przewidywanych lub oczekiwanych jako obszar oddziaływań potencjalnych. Relacje R,
W i P zachowują swą obiektywność, teraźniejszość, przeszłość i przyszłość mają natomiast charakter intersubiektywny.

b)

Stanowisko sprowadzające się do poszukiwania obiektywnych różnic między teraźniejszością danego
układu materialnego i jego przeszłością oraz przyszłością opiera się przeważnie na założeniach
determinizmu. Czasowość zdarzeń wyznaczona jest przez liniowy ciąg zależności przyczynowych. Same
związki przyczynowe mają charakter czasowy – przyczyny są wcześniejsze od swych skutków. Nie każda
sekwencja zdarzeń jest jednak ciągiem przyczynowo-skutkowym. Koncepcja kauzalna Reichenbacha mówi, że
teraźniejszość oddziela obiektywnie przeszłość od przyszłości w ten sposób, że przeszłość danego układu jest
całkowicie zdeterminowana, przeszłość pozostaje natomiast niezdeterminowana i podległa oddziaływaniom ze
strony zdarzeń teraźniejszych (a ściślej – przeszłych).
Obiektywnych znamion zróżnicowania przeszłości, teraźniejszości poszukują filozofowie marksistowscy.
Opierając się na założeniach determinizmu uważają oni, że każdy zmieniający się w czasie układ materialny
zawiera swój naturalny zegar z pamięcią przeszłości, czyli zegar z kalendarzem. Geolog odkrywa obiektywny
zegar geologiczny, rejestrując ślady minionych procesów. Biolog odkrywa zegary z pamięcią genetyczną
(gatunkową). Pamięć indywidualna ludzi oraz pamięć społeczna to pewne odmiany pamięci genetycznej, która
z kolei jest cząstką pamięci geologicznej. Według Askina każdy proces jest swego rodzaju zegarem
odmierzającym czas, w którym przebieg, i rejestrującym przeszłość. Nie ma jednak jakiegoś idealnego zegara
naturalnego. Wszystkie znane nam zegary same bowiem nieuchronnie ulegają zniszczeniu. Koncepcja
zegarów naturalnych zawiera jednak obserwatora (geologa, biologa, astronoma), zdolnego do odczytywania
zakodowanych śladów przeszłości. Zdolność obserwatora do rozpoznawania teraźniejszości i odróżnienia
przyszłości od przyszłości nie ma jednak charakteru czysto subiektywnego, lecz sama jest odzwierciedleniem
obiektywnych różnic między okresami czasu. Mechanizm dziedziczności odzwierciedla różnice i związki między
przeszłością i teraźniejszością, a mechanizmy odruchów warunkowych i sterowania odzwierciedlają różnice i
związki między teraźniejszością i przyszłością.

c)

Zgodnie z koncepcją obiektywno-podmiotową, pełna charakterystyka teraźniejszości, przeszłości i
przyszłości wymaga włączenia obserwatora, traktowanego jako realny składnik świata obiektywnego. Zdolność
obserwatora do rozpoznawania teraźniejszości i odróżnienia przyszłości od przeszłości nie ma charakteru
czysto subiektywnego, lecz sama jest odzwierciedleniem obiektywnych różnic pomiędzy okresami czasu serii
A.

4.2 Układy materialne

4.2.1 Indywidua przestrzenno-czasowe. Spory interpretacyjne

Ontologie realistyczne, a zwłaszcza materialistyczne, opierając się na doświadczeniu potocznym i wynikach
przyrodoznawstwa, przyjmują, że świat materialny charakteryzuje się określoną strukturą obiektywną. Własności układu
złożonego zależne są od własności jego podukładów, od ich ilości i od wzajemnych relacji pomiędzy nimi.

•

Ontologie redukcjonistyczne przyjmują założenie, że własności układu całościowego są redukowalne do jego
części składowych, w tym także do własności powstających z oddziaływań pomiędzy nimi.

•

Ontologie emergentystyczne przyjmują założenie holizmu, czyli twierdzenie o nieredukowalności charakterystyk
danej całości do opisu własności jej części i oddziaływań między tymi częściami. Zgodnie z poglądem holizmu,
każda całość zawiera przynajmniej jedną własność, której nie ma żadna z jej części i której nie można wyprowadzić
z wiedzy o wewnętrznej strukturze tej całości.

Istnieją następujące koncepcje istnienia układów materialnych:

a)

Substancjalizm sprowadza się do poglądu, że ciała (względnie izolowane układy przestrzenno-czasowe
podlegające zmianom fizycznym) są podstawowymi jednostkami bytu (składnikami świata), istniejącymi w
podstawowym znaczeniu słowa istnieć. Być (istnieć) = być substancją, czyli rzeczą cielesną. Substancjalizm
tradycyjny, nawiązujący do Arystotelesowskiej koncepcji substancji jednostkowych, uznaje także istnienie
zdarzeń, procesów, relacji i różnego rodzaju oddziaływań. Nie uważa się ich jednak za istniejące samodzielnie.
Istnieją, ale nie w sensie literalnym.
Radykalną wersją substancjalizmu jest reizm somatyczny (pansomatyzm). Odrzuca on podwójne rozumienie
słowa „być” lub „istnieć”. Istnieją tylko rzeczy konkretne, będące ciałami. Nie istnieją zdarzenia, procesy,
własności, relacje, oddziaływania, istnieją tylko ciała. Teza substancjalizmu mocnego: nie istnieje nic, co nie
jest rzeczą cielesną. Teza substancjalizmu słabego: wszelki układ materialny jest substancją (rzecz cielesna),
ale w obrębie substancji oraz między substancjami zachodzi coś, co substancją nie jest: zdarzenia, procesy,
relacje.
Problematyczną jest kwestia względności tożsamości obiektów materialnych. Tożsamość ta może być
rozumiana jako identyczność genetyczna, a nie absolutna. Przez identyczność genetyczną rozumie się
ciągłość między stanami danego układu w danym interwale czasu. Ciągłość ta zależy od trwałości cech
strukturalnych układu, trwałości związków zdarzeń i procesów zachodzących w obrębie układu. Warunkiem
dodatkowym zachowania tożsamości układu jest utrzymanie przewagi wewnętrznych procesów i związków
układu, nad oddziaływaniami zewnętrznymi.

b)

Relacjonizm ontologiczny, czyli opis układu materialnego w kategoriach samych tylko relacji, jest niemożliwy
do wykonania. O istnieniu relacji można mówić sensownie tylko wtedy, gdy przyjmuje się istnienie członów
relacji, które same nie są relacjami.

c)

Ewentyzm zakłada, że wszelki układ materialny jest zbiorem zdarzeń. Cokolwiek istnieje, jest zdarzeniem lub
zbiorem zdarzeń. Przez zdarzenie rozumie się tu nie tyle zmianę stanu układu materialnego, ile raczej rezultat
tej zmiany, czyli stan fizyczny układu wzięty w jego przekroju czasowym lub przestrzenno-czasowym. Same
zmiany stanów jakichkolwiek obiektów oraz same te obiekty opisywane są w ewentyzmie w terminach zbiorów
zdarzeń w pewnym kontinuum przestrzenno-czasowym. Zgodnie z ewentyzmem punktowym każdy przedmiot
jest zdarzeniem punktowym (przedmiotem przestrzennie i czasowo nierozciągłym bądź zbiorem takich zdarzeń
– Reichenbach, Augustynek). W ewentyzmie Augustynka rzeczy, procesy, relacje, oddziaływania,
prawidłowości oraz ich własności dadzą się określić w terminach zbiorów zdarzeń wyższego typu logicznego.
Przyjmuje się jednak graniczny typ logiczny w postaci superzbiorów, czy zbiorów najwyższego typu logicznego,
np. zbiorów relacji między zbiorami (własnościami) indywiduami.

d)

Pogląd głoszący, że wszystko, co istnieje, jest ruchem, energią lub procesem, znany jest pod nazwą
pankinetyzmu lub energetyzmu (Ostwald). Substancjalne rozumienie materii uważał Ostwald za przestarzałe,
a wszelkie zjawiska materialne traktował jako przestrzenne uporządkowane układy różnych rodzajów energii.
Poprzednim pankinetyzmu, dynamizm (Boscovich), głosi, że wszelkie zjawiska przyrody są przejawami
działania siły fizycznej (pojmowanej jako energia).

4.2.2 Ciągłość czy nieciągłość tworzywa świata?

Ciągłość i pełnię tworzywa świata (jego jednorodność, jedność, brak wewnętrznego zróżnicowania) zakładały
przeważnie ontologie monistyczne. Indywidua nie mają w tych koncepcjach bytu autonomicznego, lecz uważane są za
sposoby istnienia i przejawiania się substancji. Sama substancja redukuje się natomiast do swych obiektów
numerycznie odrębnych i rozróżnialnych ze względu na usytuowanie w przestrzeni i (lub) czasie. Indywidua mają byt
wtórny, zjawiskowy, zaledwie przelotny lub wręcz pozorny. Koncepcja świata pełni dopuszcza równorzędne,
fenomenalne istnienie rzeczy, zdarzeń i procesów, bez przyjmowania postulatów o ich redukowalność do jednego
rodzaju indywiduów. Opisu rzeczywistości dokonuje się w terminach jakościowych, przy założeniu nieprzerwanych
związków i oddziaływań bezpośrednich między poszczególnymi sposobami istnienia substancji.

Koncepcja tworzywa nieciągłego zakłada dyskretność materiału, czyli numeryczną odrębność jego części składowych.
Struktura samego tworzywa jest zatomizowana, a dla utrzymania trwałości atomów pojmuje się je raczej jako
korpuskuły.

4.2.3 Układy materialne mikro- i makroświata. Mechanicyzm i dialektyka

•

Mechanicyzm ma następujące założenia:

a)

Istnieją elementarne składniki rzeczywistości, charakteryzujące się brakiem struktury wewnętrznej, czyli
niezłożonością, co pociąga za sobą ich niepodzielność i niezmienność. Cechami składników są: wielkość,
kształt, bezwładność (związana z masą spoczynkową) oraz ruch mechaniczny, polegający na zmianie
położenia w przestrzeni pod wpływem oddziaływania zewnętrznego (bądź ciążenia, czyli działania sił
grawitacyjnych na odległość, bądź bezpośredniego kontaktu).

b)

Cokolwiek istnieje w świecie, jest składnikiem elementarnym lub układem takich składników. Układy proste
(zawierające składniki elementarne) i układy złożone (zawierające podukłady).

c)

Każdy układ ma strukturę wewnętrzną, którą konstytuuje: zbiór składników elementarnych i prostych ich
układów, zbiór własności składników elementarnych i własności prostych ich układów oraz zbiór relacji
(zwłaszcza przestrzenno-czasowych) i oddziaływań między składnikami elementarnymi oraz relacji i
oddziaływań między podukładami danego układu.

d)

Ogólne własności układu o danej strukturze wewnętrznej są następujące: złożoność z wielu składników
elementarnych; przestrzenny (przestrzenno-czasowy) rozkład składników w tym układzie, wyznaczających
pojemność, wielkość i kształt układu; podzielność, czyli możliwość rozpadu układu; zmienność; ruchomość
układu pod wpływem sił i oddziaływań zewnętrznych; prawidłowość zmian wewnętrznych i ruchu zewnętrznego
układu (według praw mechaniki Newtonowskiej).

Program badań nad strukturami układów materialnych zawierał w mechanicyzmie postulat przeprowadzenia
redukcji wszelkich układów złożonych do układów prostych oraz opisu układów prostych w terminach ich
elementów składowych.
Redukcjonizm – wszystkie własności (materii) sprowadzają się do własności fizycznych. Teza ontologiczna:
własności, prawidłowości obiektów z wyższych poziomów organizacji przyrody sprowadzają się do ich struktury
oraz własności i prawidłowości części. Teza epistemologiczna: wiedza dotycząca obiektów z wyższych poziomów
organizacji przyrody jest pochodna względem wiedzy o strukturze tych układów i własnościach i prawidłowościach
ich składników. Inny wariant: prawa dotyczące wyższych poziomów organizacji przyrody mogą być wyjaśnione w
oparciu o prawa dotyczące składników i opis struktury.

•

Emergetyzm dowodzi, że pewne własności materii nie są redukowalne do własności fizycznych. Własności
złożonych układów materialnych stanowią nowy typ własności (np. przezroczystość wody).

Emergetyzm skrajny, akcentując jakościowe novum tego, co się pojawia w układach złożonych, uważa je za
niewyjaśnialne ani w kategoriach strukturalno-funkcjonalnych, ani historycznych. Historia ukazuje jedynie ciągi
wyłaniające się w świecie stale czegoś nowego, ale to novum może być badane jedynie fenomenologicznie
(badanie zmierzające do ukazania istoty jakościowej odmienności nowych procesów i zdarzeń). Procesy i
zdarzenia jako emergentne uznane są za niewyjaśnialne z zasady i traktowane jako deus ex machina. Własność
emergentna jakiegoś obiektu to taka, której nie można przewidzieć ani wyjaśnić, rozpatrując wewnętrzną strukturę
obiektu czy badając jego zewnętrzne powiązania z innymi obiektami.

Emergetyzm umiarkowany przyjmuje najczęściej jeden z trzech słabszych sposobów rozumienia emergencji:

a)

Własności i zdarzenia emergentne to takie, których nie można przewidzieć na mocy wiedzy o stanie układu,
lecz można je następnie wyjaśnić. Przyjmuje się tu założenie o zachodzeniu niejednoznacznych powiązań
deterministycznych między dwoma stanami danego układu.

b)

Emergentna własność układu to taka, której nie można wyjaśnić (ani przewidzieć) za pomocą samej wiedzy o
obiektach składowych i strukturze tego układu, lecz trzeba odwołać się do wiedzy o jego otoczeniu
zewnętrznym, a więc także o wiedzy o związkach między danym układem a innymi układami.

c)

(najsłabsze rozumienie emergencji) Własność układu jest emergentna wtedy, gdy nie można jej wyjaśnić ani
przewidzieć za pomocą wiedzy o częściach składowych układu, lecz można to uczynić odwołując się do wiedzy
o wewnętrznej strukturze układu, czyli o związkach przestrzenno-czasowych i rodzajach oddziaływań między
jego składnikami.

W tej tematyce niemałą rolę pełni następujące zagadnienie:

•

Problem zmiany w filozofii klasycznej:

Pojęcie ruchu jest czasami odróżniane od ogólniejszego pojęcia zmiany i używane na określenie zachodzącej w czasie
zmiany położenia w przestrzeni. Założeniami tego odróżnienia jest przypuszczenie, że mogą występować jakieś zmiany
w czasie poza przestrzenią lub zachodzące w punkcie przestrzeni i nie mające charakteru zmiany położenia.
Zmienność wiązano w filozofii od początku z doświadczaną powszechnie wielością i różnorodnością bytów:

a)

Parmenides: zróżnicowanie i zmienność nieuchronnie implikują sprzeczność. Ponieważ istnieje tylko byt, a
niebytu nie ma, więc niemożliwa jest jakakolwiek zmiana, gdyż musiałaby ona polegać na przejściu bytu w
niebyt. Nie jest to możliwe logicznie (to, co podlega zmianie musiałoby jednocześnie istnieć i nie istnieć), a więc
nie jest to możliwe faktycznie. W rezultacie za pierwszą zasadę ontyczną musi filozof uznać Byt jeden,
niezróżnicowany, niezmienny (nieruchomy), pojęty przez Parmenidesa jako abstrakcyjna cielesność
wypełniająca kulistą przestrzeń (monizm statyczny).

b)

Heraklit: świat nie zawiera żadnych bytów niezmiennych, lecz jest systemem nieustających zmian. Nic nie jest
trwałe, lecz wszystko zarazem staje się i przekształca (wariabilizm, monizm dynamiczny). Wszelka zmiana jest
sprzecznością, więc sprzeczność, czyli jedność przeciwieństw, stanowi samą istotę rzeczywistości.
Doświadczalna trwałość rzeczy to tylko subiektywne pozory. Rozum wskazuje, że rzeczywistość zawiera
wyłącznie procesy, czyli sekwencje zdarzeń.

c)

W filozofii przeważył pogląd, że byt musi być opisany zarówno w kategoriach tego, co niezmienne, jak i tego, co
zmienne. Jedni próbowali dzielić świat na dwie odrębne dziedziny ontyczne (Platon), inni natomiast
rozpatrywali go jako jedną całość, w której różnicowaniu się i zmianom podlega to, co w swej substancjalnej
naturze pozostaje niezmienne. Odróżnienie tego, co niezmienne, od tego, co zmienne, znajdujemy u
Arystotelesa (nieruchomy poruszyciel i zmienne substancje jednostkowe) oraz w filozofii chrześcijańskiej. W
filozofii starożytnej i nowożytnej dominował pogląd, że istnieje jeden świat podlegający zmianom. Filozofowie
jońscy sformułowali tezę monizmu o jednej wiecznej zasadzie bytu podlegającej zmianom i przyjmującej różne
postacie. Empedokles i Anaksagoras rozważali zmienność rzeczy w kategoriach przemieszania ostatecznych
trwałych składników bytu. Koncepcję tę rozwinęli atomiści – świat jest jednością tego, co niezmienne (atomy i
próżnia), i tego, co zmienne (układy atomów). Wszelka zmiana sprowadzona została do zmiany mechanicznej.
Trzy główne koncepcje natury ruchu i wszelkiej zmiany:

-

Dialektyczna koncepcja zmiany: Ruch ma w sobie sprzeczność, twierdził za Heraklitem Hegel. Czy można
pogodzić sprzeczności dialektyczne z logiczną zasadą niesprzeczności? Hegel odrzucał logikę, bo uczyła ona o
obiektach statycznych. Marksiści albo odrzucali, albo włączali logikę do dialektyki. Źródłem wszelkiego rozwoju są
sprzeczności dialektyczne. Sprzeczności rodzą nową sytuację, która znowu rodzi sprzeczność etc.

-

Determinizm i indeterminizm: Zdeterminowany znaczy: uwarunkowany, określony, ograniczony, zależny, dający
się przewidzieć. Układ jest zdeterminowany, wtedy gdy: stan układu jest w danej chwili jednoznacznie i całkowicie
określony przez cechy wewnętrzne i zewnętrzne (brzegowe) układu lub gdy zmiana układu w czasie podlega
prawidłowym uwarunkowaniom.

Determinizm głosi, że wszystkie zdarzenia w świecie są zdeterminowane w sensie drugim (zmiana układu w czasie
podlega prawidłowym uwarunkowaniom). Wyznaje przy tym tezę negatywną: nie ma w świecie zdarzeń niczym nie
uwarunkowanych. Determinizm mocny: stan danego układu w dowolnej chwili wyznacza całkowicie stany z
dowolnej chwili wcześniejszej lub późniejszej. Determinizm umiarkowany: każde zdarzenie podlega jakiemuś
rodzajowi uwarunkowań – pluralizm prawidłowości obiektywnych.

Zaprzeczenie zasady kauzalizmu (przyczynowości) jest akauzalizm, który jest związany z indeterminizmem.
Indeterminizm skrajny – przyjmuje postać akcydentalizmu, jeśli uznaje wszystkie zdarzenia za przypadkowe,
ewentualnie teleologii jeśli widzi jakiś cel zdarzeń. Indeterminizm umiarkowany zastępuje wyjaśnienia kauzalne
funkcjonalnymi bądź statystycznymi.

Współczesne interpretacje determinizmu: W teorii względności rozważa się diagramy czasoprzestrzenne zdarzeń -
ale nie ma takiego układu, z którego widać całą historię. Laplace pod wpływem sukcesów modelu Układu
Słonecznego sądził, że wszystko da się przewidzieć. Teraz wiemy, że nawet w prostych układach fizycznych czai
się chaos. „Efekt motyla” Lorentza powoduje, że najdrobniejsze zaburzenia atmosfery mają po dłuższym czasie
nieprzewidywalne skutki. Na poziomie kwantowym nie ma determinizmu, można opisać układ tylko statystycznie, a
nie przewidzieć indywidualne zdarzenia. Nie istnieją „ukryte parametry” pozwalające na takie przewidywania;
wynikło to z prac Bohma. Wniosek: determinizm nie jest możliwy nawet dla stosunkowo prostych układów
fizycznych, na pewno nie jest możliwy dla mózgów.

4.2.4 Układy megaświata. Filozoficzne problemy kosmologii

Współczesna kosmologia opiera się na założeniach teoretycznych i coraz bogatszym materiale obserwacyjnym. Do
założeń teoretycznych należą twierdzenia OTW (o zależności geometrii czasoprzestrzeni od rozkładu mas) oraz zasady
kosmologiczne. Pierwsza zasada kosmologiczna, powszechnie akceptowana w nauce, głosi, że we wszechświecie nie
ma żadnych miejsc wyróżnionych; jest więc rozszerzeniem zasady Kopernika głoszącej, że Ziemia nie zajmuje
wyróżnionego położenia w przestrzeni wszechświata. Pierwsza zasada kosmologiczna jest współcześnie
interpretowana w następujący sposób: jednorodność przestrzenna wszechświata polega na jednorodnym rozkładzie
mas materii o określonej średniej gęstości, przy założeniu skończonego promienia objętości wszechświata. Druga
(idealna) zasada kosmologiczna głosi, że wszechświat jest jednorodny w czasie (a więc nie ewoluuje jako całość).

Współczesna kosmologia dostarcza ponad dwadzieścia podstawowych modeli wszechświata, opracowanych za
pomocą aparatu matematycznego. Filozofię interesują w tych modelach trzy kwestie:

a)

jak rozwiązują one problemy przestrzeni wszechświata;

b)

jakie rozwiązanie proponują odnośnie do czasu wszechświata, jego skończoności bądź nieskończoności oraz
związku między czasem, przestrzenią i globalną masą materii wszechświata;

c)

jak opisują zmiany wszechświata lub przynajmniej ruch układów materialnych w wielkiej skali, czy ma on
charakter ewolucyjny, czy też nie;

a)

przestrzeń wszechświata:

Każdy z modeli kosmologicznych zakłada określoną geometrię wszechświata. Zastosowanie w kosmologii geometrii
nieeuklidesowych prowadzi do trzech typów geometrycznych modeli. Typ przestrzeni zależy od krzywizny (k)
trójwymiarowej przestrzeni świata. Dla k = +1 przestrzeń jest sferyczna i zamknięta (Riemann), dla k = 0 jest płaska
(euklidesowa), dla k = -1 jest hiperboliczna (Łobaczewski). Określenie znaku krzywizny w przestrzeni, a więc i wybór
określonego typu modelu kosmologicznego, zależy od przyjętych wartości charakteryzujących średnią gęstość materii
wszechświata oraz ruch materii (krzywizna ma dodatnią wartość przy wysokiej średniej gęstości materii i stosunkowo
niewysokiej stałej Hubble’a, oznaczającej stałą proporcję między prędkością oddalania się galaktyk a ich odległością od
obserwatora).

Kosmologiczne modele relatywistyczne mogą zawierać trzy odmienne wyobrażenia promienia wszechświata. W modelu
Einsteina promień był stały (a więc i objętość wszechświata była stała). W pozostałych modelach (modelach
friedmannowskich) promień jest zmienny w czasie. W jednych rośnie w czasie, a w innych (hierarchiczny model
Charliera) ma wielkość nieskończoną, a średnia gęstość materii w nieskończoności zbliża się do zera.

b)

czas wszechświata:

Związek przestrzeni i czasu ma podstawowe znaczenie w badaniach astronomicznych i kosmologicznych. Odkrycie
stałej i nieprzekraczalnej prędkości światła umożliwiło mierzenie odległości w jednostkach czasowych. Związek ten
najdobitniej wyraża współczesna kosmologia w powiązaniu geometrii wszechświata z globalną ewolucją w czasie, co
widać w ewolucyjnych modelach wszechświata (modelu pulsującego wszechświata – dla geometrii sferycznej, modelu
jednokierunkowej ewolucji – dla geometrii euklidesowej i hiperbolicznej).

We wszystkich modelach ewolucyjnych przyjmuje się tak zwany czas kosmiczny (uniwersalny) wyznaczający etapy
ewolucji wszechświata, który mierzy czas własny dowolnego obserwatora.

Modele nieewolucyjne (hierarchiczny, statyczny i stacjonarny) mogą przyjmować różne geometrie przestrzeni
wszechświata.
Model statyczny (Einstein, 1917) polegał na uznaniu prędkości galaktyk za małe w stosunku do prędkości światła, co
prowadziło do wniosku o jednorodnym i niezmiennym w czasie rozkładzie mas materii, a tym samym do stwierdzenia,
że promień wszechświata w czasie się nie zmienia. Statyczność wszechświata ma ostatecznie polegać na tym, że
przyciąganie grawitacyjne i odpychanie kosmologiczne równoważą się. W późniejszym czasie zastąpiono model
Einsteina bądź modelem de Sittera (model wszechświata poruszającego się bez materii), bądź modelem Eddingtona-
Lemaitre’a (założenie nieskończonej przeszłości wszechświata w stanie równowagi; już nieznaczne wytrącenie go z
tego stanu mogło doprowadzić do stopniowej ekspansji materii wszechświata), bądź modelami friedmannowskimi.
W modelu stacjonarnym akceptuje się wniosek o rozszerzaniu się wszechświata, a więc stałym wzroście jego
promienia. Teoria ta opiera się na idealnej zasadzie kosmologicznej: wszechświat jest dla każdego obserwatora taki
sam w każdym miejscu i w każdej chwili. Prawa fizyki mają więc zastosowanie wszędzie i we wszystkich momentach
czasu. Stacjonarność wszechświata polega na tym, że stan fizyczny wszechświata jest niezależny od czasu.
Najsłabszym punktem tej teorii jest koncepcja ciągłego tworzenia się materii w przestrzeni, którą wyprowadza się dla
zapewnienia stacjonarnego charakteru wszechświata i która narusza zasadę zachowania masy i energii.

Podstawą do obliczeń wieku wszechświata jest stała Hubble’a. Ostatnie dane wskazują, że wiek wszechświata wynosi
około dwudziestu miliardów lat. Ta liczba nie pokrywa się w wiekiem wszechświata ekspansywnego.

c)

zmiany wszechświata

Na podstawie dostępnej dzisiaj wiedzy kosmologowie wyróżniają następujące etapy globalnej ewolucji wszechświata:

-

ewolucja fizyczna;

-

ewolucja chemiczna;

-

ewolucja biochemiczna i biologiczna;

-

ewolucja społeczno-kulturowa;

5.

Struktura zmian w świecie

5.1 Ogólna teoria zmian (ruchu)

Pojęcie ruchu jest czasem odróżniane od pojęcia zmiany i używane do określenia zachodzącej w czasie zmiany
położenia w przestrzeni.

5.1.1 Problem zmiany w filozofii klasycznej

Zmienność wiązano w filozofii od początku z wielością i różnorodnością bytów. W filozofii klasycznej problem zmiany
pojawia się w postaci zagadnienia, czy można bez sprzeczności mówić o bycie zróżnicowanym. Heraklit i Parmenides
odpowiedzieli na to pytanie przecząco.

Według Parmenidesa (monizm statyczny) istnieje tylko byt (niezróżnicowany i nieruchomy, będący abstrakcyjną
cielesnością), a niebytu nie ma, więc niemożliwa jest jakakolwiek zmiana, gdyż musiałaby ona polegać na przejściu
bytu w niebyt. Jego wywód prowadził do odrzucenia powszechnego przekonania o istnieniu obiektów zmiennych, a
uzupełniony został czterema argumentami przeciwko ruchowi Zenona z Elei. Kryterium Parmenidesa było nie
doświadczenie zmysłowe, a rozum.

Według Heraklita (wariabilizm) świat nie zawiera żadnych bytów niezmiennych, lecz jest systemem nieustannych
zmian. Skoro wszelka zmiana jest sprzecznością, to sprzeczność, wbrew Parmenidesowi, musi istnieć. Kryterium
Heraklita także był rozum.

W późniejszym czasie żadne z tych dwóch stanowisk nie zyskało szerszego poparcia. Stało się jasne, że byt musi być
opisany zarówno w kategoriach tego, co niezmienne, jak i tego, co zmienne. Platon, Arystoteles, a w późniejszym
czasie także chrześcijanie uznali te dwie dziedziny za odrębne ontycznie. Z kolei Jończycy, pluraliści i atomiści uznali
jeden świat podlegający zmianom. Później pogląd ten został przejęty przez materializm.

Filozofia klasyczna stworzyła trzy koncepcje zmiany: heraklitejską (źródłem zmiany są ścierające się ze sobą
przeciwieństwa), mechanistyczną (źródłem zmiany jest obiekt zewnętrzny i jego zetknięcie się z drugim obiektem) oraz
arystotelesowską (zmiana ma pierwotne źródło w nieruchomym motorze poruszającym i polega na przejściu od
możności do aktu).

5.1.2 Dialektyka zmiany

Hegel podtrzymał pogląd Heraklita, że zmiana implikuje sprzeczność. Ta sprzeczność ma charakter dialektyczny i
znajduje swój wyraz w sprzeczności logicznej. Hegel w niejasny sposób uzgadniał sprzeczność dialektyczną z logiczną
zasadą niesprzeczności. W rezultacie tolerował logikę jako naukę o formalnej poprawności, przydatną jedynie dla
wiedzy powierzchownej. Ten niejednoznaczny stosunek do logiki utrzymał się też w marksizmie i neoheglizmie
brytyjskim, gdzie logika formalna jest traktowana bądź jako część dialektyki, bądź jako nauka z dialektyką się
krzyżująca, bądź jako nauka od dialektyki niezależna, która narzuca jednak dialektyce swoje zasady (podobnie jak
innym naukom). W rezultacie powyższej ewolucji uznano, że sprzeczności odkrywane przez dialektykę nie mogą być
utożsamiane ze sprzecznością logiczną.

sprzeczność dialektyczna: Heglowi ani późniejszym teoretykom dialektyki nie udało się pokazać, na czym polega
sprzeczność dialektyczna w ruchu mechanicznym. Wspólne jest im natomiast twierdzenie, że źródłem wszelkiego
rozwoju są sprzeczności dialektyczne, że wszelki rozwój dokonuje się na skutek przezwyciężenia istniejących
sprzeczności, czyli powstania sytuacji jakościowo nowej, która z kolei prowadzi do pojawienia się nowej sprzeczności.
Przez „sprzeczność” rozumie się tu wzajemne oddziaływanie na siebie obiektów odrębnych numerycznie,
charakteryzujących się przeciwstawnymi własnościami, procesami bądź kierunkami zmian. Przez sprzeczność
dialektyczną rozumie się zazwyczaj sprzeczności wewnętrzne. We współczesnej dialektyce marksistowskiej istnieją trzy
stanowiska odnoszące się do sprzeczności dialektycznej. Według stanowiska tradycyjnego (uniwersalistycznego),
sprzeczności występują we wszystkich dziedzinach rzeczywistości materialnej. Według stanowiska umiarkowanego
uniwersalizmu – tylko w niektórych strukturach i procesach przyrodniczych, społecznych i poznawczych. Według
stanowiska nieuniwersalistycznego – sprzeczności dialektyczne występują wyłącznie w przyrodzie ożywionej.

dialektyka rozwoju: Dla Hegla dialektyka była ogólną zasadą rozwoju idei absolutnej, który miał doprowadzić do
wyłonienia z niej przyrody oraz ducha obiektywnego. Rozwój ten przebiegał poprzez sprzeczności dialektyczne według
schematu triady – tezy, antytezy i syntezy. Marksiści zaakceptowali dialektykę Hegla jako ogólną teorię rozwoju,
odrzucili jednak ontologiczną idealistyczną postawę. Dialektykę rozwoju połączyli z ontologią materialistyczną i odnieśli
ją do samej przyrody, a zwłaszcza do historycznego procesu rozwoju społeczeństw ludzkich.

prawa dialektyki sformułował już Hegel, a Marks i Engels nadali im interpretację materialistyczną:

-

I prawo – prawo jedności i sprzeczności przeciwieństw – stwierdza, że wszelkie zjawiska przyrodnicze, społeczne i
świadomościowe mają taką strukturę wewnętrzną, że współistniejące w nich przeciwieństwa („jedność
przeciwieństw”) oddziałują na siebie, ścierają się ze sobą i prowadzą do jakościowych zmian danej struktury;

-

II prawo – prawo przechodzenia zmian ilościowych w jakościowe i odwrotnie – wyjaśnia mechanizm rozwoju,
odwołując się do następującej zasady: każdy układ, poddany pod jakimś względem stopniowej zmianie ilościowej,
jeśli zmiana ta przebiega w tym samym kierunku przez dostatecznie długi czas, przekształci się pod jej wpływem
jakościowo; nowa jakość wygeneruje kolejne zmiany ilościowe; poza procesem rozwojowym przejście od zmian
ilościowych do jakościowych może następować stopniowo, bez skoków;

-

III prawo – prawo negacji negacji – pełny cykl rozwojowy danej całości przebiega według założeń heglowskiej
triady: pierwotna jakość zostaje po pewnym czasie zastąpiona inną, będącą jej zaprzeczeniem, a ta z kolei, po
pewnym czasie, zostaje zastąpiona przez trzecią, będącą zaprzeczeniem poprzedniego zaprzeczenia, różną od
jakości pierwotnej; dialektyczna negacja tym się różni od logicznej, że nie znajduje w niej zastosowania prawo
podwójnego przeczenia;

formy ruchu materii: Engels podzielił formy ruchu na ruch mechaniczny, fizyczny, chemiczny, biologiczny oraz
procesy społeczne. Klasyfikacji form ruchu odpowiada z kolei klasyfikacja nauk empirycznych (mechanika, fizyka,
chemia, biologia, nauki społeczne). Dialektyka zakłada nieredukowalność wyższych form ruchu do niższych.

Nie można pojmować materii jako pierwotnej wobec ruchu ani też ruchu jako pierwotnego wobec materii. Pierwotność i
wtórność odnosić się może ontycznie do poszczególnych rodzajów zmian i organizacji układów materialnych.
Filozoficzną zasadę ontycznej i pojęciowej nierozdzielności materii (masy) i ruchu (energii) wyraża w fizyce równanie
Einsteina (E=mc

2

). Twierdzenie to implikuje też tezę o samozmienności materii.

5.2 Determinizm i indeterminizm

Determinizm to pogląd filozoficzny mówiący, że każde zdarzenie jest zdeterminowane przez pewne inne zdarzenie.
Sformułowanie: „stan układu materialnego jest zdeterminowany” znaczy tyle, co:

-

„stan układu materialnego w danej chwili jest całkowicie i jednoznacznie określony przez dany zespół cech i przez
warunki brzegowe układu”;

-

„zmiana stanu układu w czasie podlega prawidłowym uwarunkowaniom”;

W znaczeniu pierwszym zdeterminowane są wszystkie zdarzenia minione. Znaczenie drugie jest najogólniejszą tezą
determinizmu, której zaprzeczeniem jest teza indeterminizmu.

a)

Determinizm przyjmujący jednoznaczne uwarunkowanie następstwa stanów układów nazywa się
determinizmem jednoznacznym (mocnym). W nauce determinizm mocny zawiera założenie, że układ, którego
sekwencja stanów jest jednoznacznie zdeterminowana, jest układem izolowanym. Teza ta implikuje, że
jednoznacznie zdeterminowane są nie tylko stany z dowolnej chwili w przeszłości, lecz także w teraźniejszości i
przyszłości. Po drugie, sekwencja stanów układu jest absolutna. Z determinizmem w tym sensie wiąże się
problem „strzałki czasu”.

b)

Umiarkowana (słaba) wersja determinizmu nie zawiera twierdzenia o jednoznacznym zdeterminowaniu
wszelkich stanów i ich zmian. Przyjmuje zaś tezę determinizmu ogólnego, że każde zdarzenie podlega
jakiemuś rodzajowi uwarunkowań.

Determinizm głoszący powszechność uwarunkowań przyczynowo-skutkowych nosi nazwę kauzalizmu (determinizmu
przyczynowego). Zaprzeczeniem kauzalizmu jest indeterminizm nazywany akauzalizmem. Gdy indeterminizm skrajny
przyjmował postać akcydentalizmu (powszechna przypadkowość wszystkich zdarzeń) bądź teleologii (celowościowe
ukierunkowanie wszystkich zdarzeń), to indeterminizm akauzalny umiarkowany zastępował wyjaśnienia kauzalne
funkcjonalnymi bądź statystycznymi.

5.2.1 Klasyczna problematyka kauzalizmu

Zasada kauzalizmu: wszystkie z osobna wzięte zdarzenia w świecie są skutkami jakichś innych poszczególnych
zdarzeń. Implikuje ona określoną ontologię świata, zwaną esencjalizmem ontologicznym, którego przeciwieństwem jest
fenomenalizm. Według esencjalizmu, obiekty muszą móc wchodzić w powiązania wzajemne, ale powiązania te nie
mogą być zabsolutyzowane, by nie dopuścić do wszechzwiązku zjawisk. Czynnikiem sprawczym wobec swojego
otoczenia jest przede wszystkim człowiek lub inna istota żywa.

Filozofia starożytna wypracowała dwie koncepcje przyczynowości: demokrytejską i arystotelesowską. Dyskusje nad
relacją przyczynowo-skutkową koncentrowały się wokół trzech zagadnień:

a)

Jakiego rodzaju przedmiotami są przyczyna i skutek?

b)

Jakie własności można przypisać związkowi kauzalnemu?

c)

Czy wszystkie rodzaje przedmiotów a) wchodzą w związki kauzalne o charakterystyce określonej przez b)?

Klasyczne pojęcie związku przyczynowo-skutkowego zakłada, że członami relacji kauzalnej są konkretne indywidua –
stany rzeczy i procesy. Arystoteles pojmował przyczyny jako substancje i wyróżnił cztery rodzaje przyczyn: sprawczą,
formalną, materialną i celową. Demokryt, z kolei, tłumaczył przyczyny jako wzajemne zderzenia atomów, a skutki jako
wyniki tych zderzeń.

W nowożytności (Galileusz, Newton) zachowano z czterech przyczyn arystotelesowskich tylko przyczynę sprawczą i
odróżniono ją od przyczyny fizycznej. W XVIII wieku dla określenia związku przyczyny ze skutkiem zaczęto używać
określenia „stałego następstwa zdarzeń”.

Wraz z kauzalizmem formował się indeterminizm metafizyczny (Malebranche), odmawiający jakimkolwiek zdarzeniom
w świecie miana przyczyn sprawczych. Taką przyczyną jest tylko Bóg.

U Spinozy pojawia się koncepcja bytu, który jest przyczyną siebie samego. Jest nim substancja nieskończona,
identyczna z całym światem, samodeterminująca się i samoporuszająca się.

własności relacji kauzalnej: relacji kauzalnej przypisywano w filozofii przynajmniej jedną z wymienionych niżej
własności:

a)

P jest warunkiem wystarczającym S, S następuje koniecznie po P;

b)

P jest warunkiem wystarczającym S, lecz nie odwrotnie;

c)

związek między P i S ma charakter warunkowania fizycznego (relacja sprawczości);

d)

związek przyczynowo-skutkowy ma charakter przechodni i ciągły, prowadzi do powstania sekwencji
kauzalnych;

e)

związek między P i S ma charakter obiektywnej prawidłowości;

Hume kwestionował istnienie związków przyczynowo-skutkowych, powołując się na stałe następstwo czasowe i
styczność przestrzenną. Ingarden twierdził, że skutek pozostaje do przyczyny nie w stosunku następstwa czasowego,
ale w relacji jednoczesności.

Niełatwe okazało się też wyodrębnienie przyczyny spośród wszystkich warunków realnych, niezbędnych do pojawienia
się skutku. Jedni twierdzili, że przyczyną jest warunek wystarczający, inni, że jest nią warunek konieczny, jeszcze inni,
że są to obydwa te warunki. Pojawiły się też poglądy, że przyczyną jest ostatni warunek dopełniający zbiór warunków
koniecznych lub że jest nią warunek istotny, a nie czasowo ostatni.

prawidłowości związku kauzalnego: Materialiści upatrują w każdym poszczególnym powiązaniu kauzalnym realizację
określonego prawa obiektywnego. Prawdą jest jednak, jak twierdził Hume, że za pomocą żadnej obserwacji nie można
wykryć konieczności w jakimkolwiek związku kauzalnym. Nie znaczy to, że jej tam nie ma.

prawidłowość związku kauzalnego:

-

prawidłowość esencjalna – wewnętrzna konieczność obecna w każdym poszczególnym związku kauzalnym;

-

prawidłowość fenomenalna – bezwyjątkowe następstwo zdarzenia typu A po zdarzeniu typu B;

Oba ujęcia prawidłowości mogą zakładać wspólną koncepcję jednostajności przyrody (trwałości praw przyrody).

przypadkowość: Przez „przypadek” rozumie się zazwyczaj zdarzenie niekonieczne, które nie ma przyczyny lub
którego przyczyna jest nieznana. W materializmie mechanistycznym nie uznawano obiektywnych przypadków. Dopiero
w materializmie dialektycznym znaleziono im miejsce obok kauzalizmu – jako charakterystykę obiektywną zdarzenia.

5.2.2 Współczesne interpretacje determinizmu

W XX wieku przedmiotem krytyki stała się zasada kauzalizmu, głosząca uniwersalność związków kauzalnych, a także
jej wzmocnienie – teza o prawidłowym charakterze tych związków. Wyniki mechaniki kwantowej dowiodły, że zdarzenia
w mikroświecie nie mogą być opisane w terminach teorii klasycznej, spełniającej zasadę determinizmu kauzalnego.
Klasyczny opis obiektu fizycznego polega na wskazaniu jego współrzędnych i pędu w danym momencie czasu.
Klasyczna fizyka opierała się na zasadzie determinizmu. Mechanika kwantowa wykazała, że taki opis jest niemożliwy w
odniesieniu do obiektów mikroświata, czego wyraz otrzymujemy w zasadzie nieoznaczoności Heisenberga. Zgodnie z
nią, gdy znamy pęd cząstki elementarnej w danym momencie czasu, to nie możemy znać jej położenia. W związku z tą
zasadą rozpoczęto głosić w fizyce indeterminizm, co wzmocniło pozycje indeterministów w filozofii. Filozofowie nauki
zaczęli głosić upadek determinizmu kauzalnego i opowiadać się za redukcją wszelkich praw nauki do praw
funkcjonalnych (strukturalnych) lub probabilistycznych (statycznych).

W metafizyce indeterminizm upowszechniano pod postacią akcydentalizmu lub teleologii (finalizmu). Tymczasem w
środowisku teoretyków fizyki i materialistów dialektycznych zrodził się sprzeciw wobec indeterminizmu i swoisty
kontratak. Pierwszą próbą odparcia wniosków indeterministycznych w fizyce było następujące rozumowanie:
nieokreśloność mierzonych parametrów cząstek elementarnych wynika z samej procedury pomiarowej. W związku z
tym mechanika kwantowa nie może być uznana za teorię pełną. Argumentacja ta musiała upaść, gdy zostało
wykazane, że mechaniki kwantowej nie da się pogodzić z hipotezą o istnieniu parametrów utajonych. Zjawiska
kwantowe nie mają określonego zarazem położenia i pędu, w związku z czym nie podlegają prawom kauzalnym, a co
najwyżej statycznym (probabilistycznym). Determinizm klasyczny został więc w nauce zastąpiony determinizmem w
szerszym sensie. Zamiast twierdzenia, że nauka powinna odkrywać jednoznaczne prawidłowe zależności między
zdarzeniami, przyjmuje się dzisiaj, że zadaniem nauki jest wyjaśnianie i prognozowanie zdarzeń poprzez odkrywanie
prawidłowości charakterystycznych dla różnych typów zdarzeń oraz formułowanie odpowiadających im praw nauki.

5.3 Rozwój i postęp. Filozoficzne problemy biologii

Filozoficzne spory między mechanicystami i witalistami, między zwolennikami i przeciwnikami ewolucjonizmu, ogólniej:
między linią materialistyczną a idealistyczną, przeniesione zostały z XIX wieku do biologii współczesnej.

•

W początkach biologii nowożytnej mechanicyzm stanowił program rozciągnięcia wyjaśnień naukowego
przyrodoznawstwa opartego na mechanice klasycznej w odniesieniu do zmian materii nieożywionej na cały
świat materii ożywionej, z człowiekiem włącznie. Doszło więc do oparcia się na zasadach determinizmu
kauzalnego i badania organizmów żywych jako układów materialnych.

•

Różnice między układami ożywionymi i nieożywionymi podkreślał witalizm. Źródeł organizmów żywych nie
można poszukiwać w świecie nieożywionym. Poza tym organizmy nie rozwijają się tylko według praw fizyki.
Ujawniają wewnętrzne źródła wzrostu i zachowań zewnętrznych, których nie można sprowadzić do
oddziaływań kauzalnych (obecność vis vitalis). Ponadto, samoistne działanie organizmów ma charakter
celowościowy. Według witalistów, aktywność czynnika ożywiającego polega na nieustannym dokonywaniu
wyboru jednego z alternatywnych stanów, jakie może przyjąć układ. Dla wyjaśnienia funkcjonowania układów
organicznych trzeba się więc odwołać do siły supranaturalnej.

•

Odmienną od witalizmu koncepcją antymechanistyczną, zmierzającą do zasypania przepaści między światem
organicznym i nieorganicznym, jest holizm. Jego punktem wyjścia jest teza, że wyczerpującego opisu całości
nie można dokonać wyłącznie w terminach opisu jej części. Całość jest bytem autonomicznym, wyłaniającym
się emergentnie (niezależnie od zależności kauzalnych i strukturalnych) w procesach ewolucyjnych,
posiadającym cechy swoiste, zrozumiałe jedynie w terminach wyższej całości oraz nadającym obiektom
wchodzącym w jego obręb nowe własności.

•

Determinizmowi mechanistycznemu przeciwstawiano w biologii teleologię (finalizm biologiczny), będącą
stałym składnikiem skrajnych koncepcji emergentystycznych. Teleologia opisuje organizm żywy jako całość,
której struktura i funkcje wykazują charakter celowościowy.

•

Quasi-teleologiczny charakter biologicznych funkcji spełniany przez organy i układy funkcjonalne organizmu
podkreślali zwolennicy teleonomii. Teleologia odrzuca wyniki witalizmu, teleologii i finalizmu, a opowiada się
za ujęciem funkcjonalno-celowościowym procesów biologicznych, które traktuje jako quasi-celowe.

biogeneza: przejście od ewolucji chemicznej do ewolucji biologicznej;
postęp biologiczny: omne vivum ex vivo
ewolucja i rozwój

6.

Ontologia człowieka. Podstawy biologiczne

6.1 Antropogeneza

6.2 Natura i kultura

Naturalizm akceptowany jest przez filozofie materialistyczne i większość teoretyków biologii. Im mocniejsza jest wersja
naturalizmu, tym silniejszy jest sprzeciw wobec koncepcji autonomizacji kultury wobec natury. Naturalizmy
umiarkowane bronią koncepcji genetycznej i aktualnej więzi kultury z naturą, dopuszczają względną autonomię
pierwszej wobec drugiej, lecz zaprzeczają możliwości pełnej autonomizacji kultury wobec natury. Naturalizm skrajny
(socjobiologia), z kolei, redukuje wszystkie aspekty kultury ludzkiej do ich funkcji biologicznych, całkowicie
zdeterminowanych kodem genetycznym i wpływem otoczenia. Właśnie to zdeterminowanie przez kod genetyczny jest
częstym przedmiotem ataków ze strony przeciwników skrajnego naturalizmu.

Antynaturalizm absolutyzuje różnice pomiędzy kulturą a naturą i twierdzi, że kultury nie można wyprowadzić z natury.
Antynaturalizmy różnią się między sobą tezami pozytywnymi.

6.3 Problem psychofizyczny

6.3.1 Założenia

Problem psychofizyczny powstaje poprzez wyróżnienie w człowieku i przeciwstawienie sobie stanów i procesów
fizycznych oraz stanów i procesów psychicznych. Punktem wyjścia do badań nad tym problemem jest dla filozofów
przyjęcie stanowiska naturalistycznego bądź antynaturalistycznego.

Wśród założeń naturalistycznych występują najczęściej następujące:

a)

cały zakres doświadczeń ludzkich jest wynikiem działania systemu neurofizjologicznego, ewolucyjnie
wykształconego w organizmie człowieka i uzdalniającego go do zachowań adaptacyjnych;

b)

to, co nazywa się psychiką, związane jest nieodłącznie z systemem neurofizjologicznym człowieka i nie może
wystąpić poza jego obrębem; przez „psychikę” należy rozumieć funkcjonowanie centralnego układu
nerwowego;

c)

„świadomość” to zbiór wszystkich procesów psychicznych, spełniających funkcje poznawcze i funkcje
ukierunkowywania zachowań i działalności człowieka w otoczeniu;

Naturalizm ogólny (umiarkowany) akceptuje rozróżnienie takich odmian świadomości, jak świadomość ekstrospektywna
(np. doznania zmysłowe obiektów zewnętrznych), świadomość introspektywna (introspekcja), samoświadomość
(doświadczanie siebie jako podmiotu przeżyć świadomych). Może też uznać rozróżnienie na świadomość aktualną i
potencjalną (latentną). Naturalizm radykalny, występujący w postaci skrajnego behawioryzmu, odrzuca pojęcie
introspekcji i kwestionuje występowanie samoświadomości.

Skrajną postacią naturalizmu jest supranaturalizm (spirytualizm). Umiarkowaną postacią naturalizmu jest emergentyzm,
zgodnie z którym organizm ludzki jest organizmem cielesno-duchowym. Psychika związana jest genetycznie z układem
nerwowym organizmu, ale jej własności są niewyjaśnialne w terminach własności tego układu.

a)

kwestionowanie możliwości wyjaśnienia wszelkich zjawisk psychicznych i procesów świadomościowych przez
odwołanie się do własności systemu neurofizjologicznego;

b)

stany i procesy świadomościowe rozgrywają się nie w przestrzeni, a w czasie;

c)

wszystkie procesy świadomościowe mają charakter intencjonalny, skierowane są zawsze na jakieś przedmioty.

Antynaturalista poszukuje zasady jednoczącej wszystkie rodzaje stanów i aktów świadomości. Prowadzi to do
zróżnicowania stanowisk antynaturalistycznej na umiarkowane (dualizm) oraz skrajne (spirytualizm).

Filozoficzne rozstrzygnięcia problemu psychofizycznego można więc rozpatrywać w kategoriach materializmu i
idealizmu oraz monizmu i dualizmu.

6.3.2 Stanowiska materializmu i idealizmu

Dla materialisty istota problemu psychofizycznego polega na określeniu w kategoriach filozoficznych natury psychiki,
świadomości, umysłu. Do najważniejszych materialistycznych filozofii umysłu należą: materializm redukcyjny (w
wersji behawioryzmu i teorii stanu centralnego), materializm emergentystyczny, materializm dialektyczny.

•

Behawioryzm filozoficzny może przyjmować postać behawioryzmu faktualnego lub behawioryzmu
lingwistycznego. Pierwszy jest stanowiskiem ontologicznym, którego tezą jest twierdzenie, że nie istnieją żadne
swoiste niefizyczne procesy wewnętrzne lub stany umysłowe (psychiczne, świadomościowe), natomiast
procesy i stany określane mianem percepcji, emocji, myślenia i zamiarów dadzą się zinterpretować w
kategoriach określonych zespołów behawioralnych. Behawioryzm lingwistyczny (logiczny) sprowadza się do
poglądu epistemologicznego, że wszelkie zdania o procesach i stanach umysłowych są przekładalne na zdania
o procesach i dyspozycjach behawioralnych oraz dadzą się całkowicie wyjaśnić mocą tych ostatnich.
Behawioryzm, odrzucając fakty introspekcyjne, redukuje całą sferę zjawisk psychicznych do samych zachowań
człowieka, które z kolei pojęte są w kategoriach korelacyjno-funkcjonalnej zależności reakcji organizmu od
bodźców zewnętrznych. Problem psychofizyczny zostaje więc w behawioryzmie nie rozwiązany, ale usunięty.

•

Teoria stanu centralnego odrzuca skrajnie behawiorystyczną koncepcję umysłu tożsamego z behawiorem, a
rozwija tezę przyjmowaną czasem przez behawioryzm umiarkowany, że stany psychiczne są dyspozycjami
organizmu do określonego zachowania się. Teza ta interpretowana jest następująco:

a)

dyspozycje behawioralne organizmu to rzeczywiste stany wewnętrzne – stany centralnego systemu
nerwowego, uzdalniające osobę do określonego zachowania się w sprzyjających warunkach;

b)

jako stany faktycznie o charakterze neurofizjologicznym, stany centralnego systemu mają moc sprawczą;

c)

wszelkie stany i procesy psychiczne (świadomościowe, umysłowe) są identyczne z fizycznymi stanami lub
zmianami stanów systemu neurofizjologicznego, a więc są materialne;

Główna trudność, na jaką napotyka TSC, polega na tym, że utożsamiając wszelkie procesy psychiczne z
procesami mózgowymi, nie przyjmuje tezy odwrotnej, a jednocześnie nie potrafi sformułować kryterium
odróżnienia procesów mózgowych psychicznych od procesów mózgowych niepsychicznych.

Wspólnymi cechami TSC i behawioryzmu są redukcjonizm, fizykalizm, determinizm i monizm materialistyczny.

•

Materializm emergentystyczny twierdzi, że zjawiska psychiczne są emergentnymi stanami mózgu. Wraz z
behawioryzmem i TSC odrzuca materializm emergentystyczny supranaturalistyczne interpretacje psychiki, ale
krytykuje behawioryzm za eliminację całej gamy zjawisk psychicznych, a TSC – za redukcję tych zjawisk do
zdarzeń fizykochemicznych. Mózg ludzki pojmuje jako złożony system, składający się z podsystemów
jakościowo odmiennych. Błąd TSC polega na utożsamieniu tego, co materialne, z tym, co fizyczne lub
fizykochemiczne i na niedostrzeganiu emergentnych różnic między własnościami i prawami fizycznymi,
biologicznymi i psychicznymi. Specyfikę stanów psychicznych wychwytuje introspekcja, może ją też badać
nauka.

Różnice pomiędzy poszczególnymi wersjami materializmu emergentystycznego dotyczą kwestii, jaką jest
podanie dokładnej interpretacji wspólnego założenia o emergentnych własnościach zdarzeń psychicznych oraz
o naturze ich powiązań. Emergentyzm słabszy zakłada, że zjawiska psychiczne są funkcjami zjawisk
neurologicznych. Emergentyzm mocniejszy idzie w stronę epifenomenalizmu i obdarza zjawiska psychiczne
autonomią.

•

Materializm dialektyczny uważa psychikę za funkcję mózgu, właściwość wysoko zorganizowanej materii.
Przeciwstawia się redukowaniu jej do behawioru bądź do fizykochemicznych zdarzeń mózgowych. Teoria
odbicia Lenina w następujący sposób określa specyfikę ludzkiej psychiki i świadomości:

a)

psychika to system funkcjonowania mózgu, polegający na odzwierciedlaniu rzeczywistości zewnętrznej i zmian
zachodzących w samym organizmie;

b)

odbicie nie ma charakteru biernego i nie ogranicza się do jednokierunkowego kauzalnego oddziaływania
bodźców świata zewnętrznego na organizm; funkcje odzwierciedlania spełnia psychika w ramach całokształtu
aktywnej, celowej działalności człowieka w jego otoczeniu;

c)

otoczenie, w którym działa człowiek i które odzwierciedla w swoich świadomych i nieświadomych procesach, a
także stanach psychicznych, jest otoczeniem przyrodniczo-społecznym;

d)

psychika ludzka nie tylko rozwinęła się poprzez sprzeczności, lecz występują one i w niej samej; istota funkcji
psychicznych sprowadza się do nieustannego rozwiązywania coraz to nowych sprzeczności pojawiających się
w codziennej praktyce życia;

Teraz omówione zostaną idealistyczne koncepcje psychiki (umysłu, duszy):

•

Spirytualizm skrajny głosi, że człowiek jest substancją duchową, a ciało nie istnieje autonomicznie, lecz jest
tylko pewnym sposobem istnienia i samoświadomości ducha. śadnemu filozofowi nie udało się jeszcze określić
pozytywnie natury „czystego ducha”, przyjmuje się więc opis przez negację materii. Wśród pozytywnych jego
własności wymienia się to, że jest substancją ożywioną, aktywną, zdolną do intencjonalnych aktów
świadomych, a jako taki, podlega charakterystykom moralnie wartościującym ze względu na dobro i zło. Akty
duchowe przebiegają w czasie, czasowy charakter ducha zależy natomiast od rodzaju substancji duchowej
(dusza ludzka, Absolut). Rozmaicie może być objaśniane świadome przeżywanie własnego ciała oraz
spostrzeganie innych ciał. Skrajny spirytualizm jest monizmem idealistycznym.

•

Spirytualizm umiarkowany (dualizm substancjalny) pojmuje człowieka jako byt złożony z dwóch numerycznie
odrębnych substancji o całkowicie odmiennej naturze: substancji materialnej i substancji duchowej. W kwestii
tej relacji spirytualizm umiarkowany ma dwie podstawowe drogi wyjścia: paralelizm psychofizyczny i
interakcjonizm. Ogólna trudność natury metafizycznej tyczy się tezy, że nieprzestrzenna dusza ma się
znajdować w przestrzennym organizmie. Innym zagadnieniem rozważanym w idealizmie dualistycznym jest
kwestia możliwości istnienia duszy i zachowania przez nią indywidualnej tożsamości po odłączeniu się od ciała.

Ontologiczny subiektywizm odrzuca zarówno doktrynę idealizmu, jak i materializmu. Różne wersje tego poglądu
można ująć w dwóch typach: immanentyzmu i transcendentalizmu. Immanentyzm sprowadza się dziś do
fenomenalizmu danych zmysłowych, a transcendentalizm – do fenomenologii transcendentalnej Husserla. Obie
koncepcje zmierzają do ustanowienia jakiejś postaci ontologicznego monizmu.

•

Immanentyzm bazuje na koncepcji doświadczeń świadomych, koncepcji interspekcjonistycznej, atomistycznej
i asocjacjonistycznej (Locke, Hume). Jego tezą jest twierdzenie, że bezpośrednim przedmiotem doświadczeń
zmysłowych i myślenia są treści zmysłowe i pojęciowe, pojęte jako fenomeny psychiczne i nazywane ideami,
percepcjami lub danymi zmysłowymi. Tezą ontologiczną konsekwentnego immanentyzmu jest twierdzenie, że
wszystko, co istnieje, jest fenomenem psychicznym bądź konstrukcją fenomenów. Gdy wprowadzi się do
immanentyzmu konsekwencje solipsystyczne, wszelkie problemy ontologii i epistemologii stracą w nim swój
sens.

•

Transcendentalizm osiąga konsekwencje subiektywistyczne przez redukcję fenomenologiczną, która polega
na zawieszeniu wszystkich sądów egzystencjalnych transcendujących poza immanentną zawartość
świadomości oraz na oczyszczeniu przedmiotów świadomości ze wszystkich dodatków nie mających podstaw
w intuicyjnym oglądzie. Idealizm transcendentalny Husserla pozwala po przeniknięciu przez zewnętrzne
warstwy ludzkiego doświadczenia ująć obie sfery człowieka (cielesną i psychiczną) jako intencjonalne wytwory
konstytutywnych aktów czystej świadomości. Husserl próbował uniknąć solipsyzmu przez założenie istnienia
wielu indywidualnych dziedzin czystej świadomości, mnogości transcendentalnych alter ego.

Pomiędzy materializmem i idealizmem próbuje ustalić się monizm neutralny. Może on przyjąć postać metafizycznego
monizmu substancjalnego lub fenomenalizmu faktualnego.

•

Monizm neutralny substancjalny zakłada, że istnieje jedna substancja świata, przestrzenna i myśląca, która
nie ma charakteru materialnego ani duchowego. Obiekty materialne i podmioty myślące są równorzędnymi
aspektami tej samej substancji o nieznanej naturze.

•

Fenomenalistyczne monizm neutralny (teoria podwójnego aspektu) zakłada, że ostateczne składniki
doświadczenia mają charakter neutralny – ani fizyczny, ani psychiczny. W zależności od sposobu ich
pojawienia się w doświadczeniu uzyskują charakter zjawisk fizycznych lub psychicznych.

6.3.3 Relacja psychofizyczna w stanowiskach monizmu i dualizmu

Można wyróżnić sześć głównych teorii relacji psychofizycznej:

•

Teoria identyczności tego, co psychiczne, z tym, co fizyczne, odrzuca dualistyczne założenie o numerycznej
odrębności ontycznej i tego, co fizyczne, i tego, co psychiczne. W jednej wersji zakłada realne istnienie jedynie
świata obiektów fizycznych, w drugiej - psychicznej. W pierwszej uznaje wszystkie zjawiska psychiczne za
fizyczne i niektóre zjawiska fizyczne za psychiczne, w drugiej – na odwrót.

•

Teoria paralelizmu psychofizycznego zakłada ontologiczny dualizm psychofizyczny, czyli przyjmuje
numeryczną odrębność ontyczną między substancją materialną i duchową lub między zjawiskami fizycznymi i
psychicznymi. Teoria ta głosi, że pomiędzy dwoma rodzajami substancji lub zjawisk, ze względu na ich istotną
jakościową odmienność, nie mogą zachodzić żadne oddziaływania kauzalne.

•

Teoria interakcjonizmu przyjmuje założenia dualistyczne o numerycznej i jakościowej odrębności substancji
lub zjawisk fizycznych i psychicznych oraz głosi, że zachodzą między nimi oddziaływania kauzalne,
oddziaływania wzajemne, dwustronne.

•

Teoria epifenomenalizmu zakłada ontyczną nierównoważność zjawisk fizycznych i psychicznych, uważając
pierwsze za pierwotne, a drugie za wtórne. Teoria głosi, że zjawiska psychiczne są ubocznymi produktami
zjawisk fizycznych, pozbawionymi autonomii bytowej i jakichkolwiek zdolności sprawczych. Oznacza to, ze
oddziaływanie między tymi dwoma typami zjawisk może mieć jedynie charakter jednokierunkowy.

•

Teoria animizmu i panpsychizmu zakłada istnienie w świecie fizycznym czynnika duchowego, który
jednokierunkowo oddziałuje na zjawiska fizyczne. Animizm przyjmuje przy tym istnienie substancjalnych dusz,
które oddziałują na zachowanie się układów materialnych, w których się znajdują. Panpsychizm głosi, że cała
materia wyposażona jest nie tylko we własności fizyczne, ale i w psychiczne. Panpsychizm jest rozwinięciem
koncepcji hylozoizmu („cała materia jest ożywiona”).

•

Teoria dwóch aspektów twierdzi, że zjawiska psychiczne i zjawiska neurofizyczne są nie dwoma numerycznie
różnymi rodzajami zjawisk, ale dwoma różnymi aspektami zjawisk jakiegoś jednego rodzaju.

Nastąpi zestawienie stanowisk filozoficznych w problemie psychofizycznym ze względu na monistyczny bądź
dualistyczny charakter ich rozstrzygnięć:

•

Monizm psychofizyczny mocny głosi tezę, że wszelkie zdarzenia w świecie mają wspólną naturę, że nie
istnieją ani odrębne substancje, ani zasadniczo odmienne rodzaje zjawisk.

•

Monizm psychofizyczny słaby nie dokonuje redukcji jednych zjawisk do drugich, a więc uznaje odmienność
zjawisk fizycznych i psychicznych. Opowiada się więc za dualizmem atrybutywistycznym, a zazwyczaj głosi
przy tym tezę monizmu genetycznego o pierwotności jednych zjawisk wobec drugich.

•

Dualizm substancjalny występuje współcześnie przeważnie w wersji słabej. Przyjmuje on substancjalne
źródła zróżnicowania zjawisk na fizyczne i psychiczne, ale obu substancji, materialnej i duchowej, nie traktuje
jako ontycznie równorzędnych.

•

Dualizm atrybutywistyczny zakłada faktyczne zróżnicowanie zjawisk na fizyczne i psychiczne, ale źródła tego
zróżnicowania można tłumaczyć rozmaicie: zgodnie z ontologicznymi założeniami monizmu neutralnego bądź
fenomenalizmu, bądź materializmu emergentystycznego i dialektycznego.

Teoriami relacji psychofizycznej są więc fizykalistyczna teoria identyczności, epifenomenalizm i interakcjonizm. Każda z
nich ma swoje kłopoty.