Ontologia 

 

Ontologia jest najstarszym działem filozofii, traktującym o wszystkim, co istnieje lub co istnieć moŜe, a w szczególności 
o naturze i strukturze świata rzeczywistego jako całości. 
 

 

1.

 

Główne koncepcje ontologii 

 
W staroŜytności ontologię określano mianem „filozofii pierwszej”, czyli filozofii poprzedzającej wiedzę przyrodniczą. W 
średniowieczu nadano jej nazwę metafizyki. Ontologią zaczęto ją nazywać dopiero w czasach nowoŜytnych. 
Współcześnie róŜnie definiuje się ontologię oraz metafizykę, w związku z czym róŜnie pojmuje się teŜ relacje pomiędzy 
dyscyplinami filozofii oznaczonymi przez te terminy. 
 
Oto siedem głównych koncepcji ontologii: 
 

a)

 

ontologia jako pierwsza filozofia (= metafizyka) 

 
W rozumieniu arystotelesowskim ontologia jest najogólniejszą i najbardziej abstrakcyjną dyscypliną filozofii 
teoretycznej, której przedmiotem jest byt ujęty jako byt. Ontologia jako pierwsza filozofia pojawia się u wszystkich 
filozofów zajmujących się ontologią w innych znaczeniach, jako wprowadzenie. 
 
zadania: 

-

 

badanie najogólniejszych własności bytu i sposobów jego istnienia; 

-

 

poszukiwanie ostatecznej zasady tego, co istnieje; 

-

 

badanie nazwy i struktury bytów, ich rodzaju; 

-

 

przeprowadzanie podziału bytów poszczególnych na kategorie; 

 

b)

 

ontologia jako teoria świata realnego (= metafizyka) 

 
Teoria świata realnego, a zatem świata czasoprzestrzennego i fizycznego, oparta jest na wiedzy przyrodniczej. Do dziś 
to główne pole badań ontologicznych. Punktem wyjścia jest tu rozróŜnienie zjawiska i rzeczywistości. MoŜe być 
spekulatywna (Hegel, Spinoza, Leibniz) lub ściśle naukowa. 
 
zadania: 

-

 

przeniknięcie warstwy zjawiskowej świata i dotarcie do bytu rzeczywistego, jego podstaw (ostatecznych 
zasad), a tym samym zrozumienie natury i struktury świata jako całości oraz związków między róŜnymi 
jego aspektami; 

 

c)

 

ontologia jako supranaturalizm (= metafizyka) 

 
Ontologia jako doktryna ezoteryczna o bycie supranaturalnym zakłada, Ŝe u podłoŜa wszystkich zjawisk naturalnych 
znajdują się byty, procesy i zdarzenia supranaturalne (teza spirytualizmu, teorii idei, ontologii mistycznych i 
irracjonalistycznych). W tym sensie jest ontologia programowo uniezaleŜniona od nauki i doświadczenia potocznego. 
Odwołuje się do pozaracjonalnych źródeł wiedzy (objawienie, intuicja irracjonalna, emocje, przeŜycia mistyczne, 
olśnienia etc.), dostępnych tylko wybranym. 
 
zadania: 

-

 

konstruowanie ogólnych koncepcji struktury i sposobów funkcjonowania bytu w jego warstwie 
pozanaturalnej; 

-

 

wyjaśnianie zjawisk naturalnych poprzez odwołanie się do zdarzeń supranaturalnych; 

 
 
 
 
 

d)

 

ontologia jako filozofia zdrowego rozsądku 

 
Opiera się na załoŜeniu, Ŝe przekonania zdrowego rozsądku o świecie, wyraŜone w języku potocznym i ukształtowane 
w historii setek pokoleń ludzi, odzwierciedlają w ogólnych zarysach rzeczywistą strukturę świata. Wszelkie systemy 
metafizyczne, nie dające się uzgodnić z tym załoŜeniem, mają swoje źródło w błędnej interpretacji języka potocznego. 
 
zadania: 

-

 

sporządzanie listy twierdzeń ogólnych, zawartych w myśleniu potocznym, dotyczących rozmaitych 
rodzajów bytów; 

-

 

poddanie tych twierdzeń analizie filozoficznej, sprawdzenie moŜliwości ewentualnego osłabienia ich lub 
umocnienia argumentacją filozoficzną; 

-

 

celem szczegółowych analiz lingwistycznych jest wykrycie właściwego znaczenia wyraŜeń potocznych, 
odnoszących się bezpośrednio do istnienia przedmiotów uznanych przez zdrowy rozsądek; 

 

e)

 

ontologia jako metafizyka świadomości ludzkiej 

 
Ujmuje zagadnienia dotyczące istnienia czegokolwiek i natury tego, co istnieje z perspektywy sposobu jego pojawiania 
się w świadomości. Wszelki byt traktuje tym samym jako świadomościowy, zatem z nauki o bycie przekształca się w 
ontologię uświadamiania bytu, a w końcu w ontologię samej świadomości. 
 
zadania: 

-

 

badanie struktury świadomości człowieka, jej rodzajów (świadomość – wyłączny przedmiot badań, jedyny 
byt, którego istnienie musi być uznane jako punkt wyjścia filozofii; przedmioty uświadamiane są korelatami 
świadomości); 

 

f)

 

ontologia jako analiza logiczna (lingwistyczna) (= semantyka) 

 
Ontologia w tym sensie utoŜsamia się z analizą znaczenia pojęć i wyraŜeń językowych, słuŜących charakterystyce 
wszelkiego moŜliwego bytu i sposobów jego istnienia. 
 
zadania: 

-

 

opracowanie języka, w którym moŜna by poprawnie, adekwatnie i bez popadania w sprzeczność 
wypowiadać się o wszelkim moŜliwym istnieniu czegokolwiek; 

 

g)

 

ontologia jako logika formalna 

 
A właściwie: ontologia jako dział logiki formalnej, obejmujący szereg teorii logicznych, w których analizowane są pojęcia 
kategorii semantycznej, przedmiotu, zbioru przedmiotów, własności zbiorów i ich elementów, relacji pomiędzy zbiorami i 
elementami et caetera. Wyniki tych analiz mają charakter logiczny, ale dostarczają narzędzi pojęciowych do analiz 
filozoficznych w innych typach ontologii. 
 
zadania: 

-

 

dostarczanie tych narzędzi pojęciowych analizom w innych typach ontologii; 

-

 

wywieranie wpływu na kierunek i metody tych analiz; 

 
 
Metafizyka odróŜniona od ontologii to: 

 

-

 

teoria filozoficzna zawierająca sądy egzystencjalne; 

-

 

teoria filozoficzna obejmująca całość tego, co istnieje w dowolny sposób, lecz zawierająca poznanie 
absolutne o istocie przedmiotów rzeczywiście istniejących (a, tym samym, o koniecznych związkach 
między tymi przedmiotami); 

-

 

teoria zawierająca sądy egzystencjalne o istnieniu wszelkiego rodzaju bytów pozadoświadczalnych; 

 
 

2.

 

Podstawowe pojęcia i zagadnienia ontologii 

 

•

 

Termin przedmiot ma sens najogólniejszy, znaczy tyle, co „coś”, „cokolwiek”. KaŜdy przedmiot jest jakiś (jest 
uposaŜony jakościowo), ma zatem przynajmniej jedną cechę. 

 

-

 

egzystencjalna interpretacja przedmiotu: przedmiot jest jakiś, a zatem w pewien sposób istnieje (nie moŜna 
uświadomić sobie przedmiotu bez odniesienia go do istnienia); 

-

 

nieegzystencjalna (egzystencjalnie neutralna) interpretacja przedmiotu: jeŜeli coś istnieje, to jest przedmiotem, 
ale to, Ŝe jest przedmiotem nie znaczy, Ŝe istnieje; 

 

•

 

Termin byt moŜe być rozumiany jako: 

 

-

 

synonim przedmiotu (zwłaszcza: przedmiotu wedle interpretacji egzystencjalnej); 

-

 

„wszystko” (największy zbiór przedmiotów, gdy przez „wszystkie przedmioty” rozumie się „wszystkie istniejące 
przedmioty”; rzeczywistość); 

-

 

określenie bytowego aspektu wszelkiego przedmiotu istniejącego, bądź ostatecznej zasady, konstytuującej byt 
jako byt; 

 

•

 

Rzecz jest podstawową kategorią przedmiotów – takich, które charakteryzują się autonomią, jednostkowością, 
konkretnością (Arystoteles mówił o nich „substancje pierwsze”, „byty jednostkowe”), w odróŜnieniu od innych 
przedmiotów (stosunków, własności, procesów etc.). Warto zauwaŜyć, Ŝe doktryna reizmu utoŜsamia rzeczy z 
przedmiotami. 
  

•

 

RównieŜ termin substancja nie jest jednoznaczny. Według Arystotelesa substancja to: 

 

-

 

określenie wszelkiego przedmiotu jednostkowego; 

-

 

określenie wszelkiego przedmiotu zdolnego do samodzielnego istnienia; 

-

 

synonim substratu – jednego podmiotu i podłoŜa wielu róŜnych cech; 

-

 

określenie stałego źródła lub centrum wszystkich zmian; 

-

 

synonim „istoty” – splotu cech istotnych danej rzeczy, wyznaczających jej naturę gatunkową; 

-

 

w sensie logicznym – podmiot w zdaniach podmiotowo – orzecznikowych; 

 

W ujęciach alternatywnych wobec Arystotelesa substancja to: 
 
-

 

oznaczenie autonomicznych przedmiotów wraz z ich ucechowieniem lub oznaczenie uniwersalnej zasady, 
decydującej o egzystencji i naturze czegokolwiek; 

-

 

akcentowanie jedności, toŜsamości i numerycznej odrębności bytów lub jednolitości ich natury (identyczności 
jakościowej); 

-

 

doskonałe formy (Platon); 

-

 

pierwotny, pełny, niepodzielny byt (Parmenides); 

-

 

byt konieczny, zawierający w sobie podstawę swojego istnienia; 

-

 

byt odwieczny, nieskończenie doskonały (Spinoza 

→

 Bóg); 

-

 

idea absolutna, źródło zmienności (Hegel); 

 

•

 

W następujący sposób określa się cechy: 

 

-

 

przeciwstawiano je substancji rzeczy jako elementy niesamoistne, przysługujące przedmiotom samoistnym; 

-

 

wewnętrzne cechy to własności, cechy zewnętrzne (relatywne) określają relacje pomiędzy rzeczami; 

-

 

cechy są dzielone na istotne i konieczne (atrybuty) oraz nieistotne i niekonieczne (przypadłości); 

 
 
 
 
 
 

•

 

Teraz przedstawione zostaną róŜne definicje i koncepcje istnienia: 

 

-

 

niektórzy rozumieją istnienie jako szczególną własność przedmiotu istniejącego; 

-

 

inni pojmują istnienie nie własność przedmiotu, ale ujęcie go w jakimś kontekście, wyznaczonym przez 
struktury czasoprzestrzenne, struktury prawidłowości i oddziaływań, świadomość indywidualną et caetera; 

 
kryteria istnienia: obserwacja zmysłowa, introspekcja, wnioskowanie o obiektach nieobserwowalnych na podstawie 
zdań o obiektach obserwowalnych, konstruowanie obiektów w naukach empirycznych i matematycznych, dedukowanie 
zdań o istnieniu obiektów w teoriach naukowych, konstruowanie obiektów fikcyjnych; 
 
konteksty istnienia: w przestrzeni, w czasie, w czasie i przestrzeni, w świadomości indywidualnej, w świadomości 
społecznej (języku i doświadczeniu potocznym lub kulturze codziennym), w językach teorii naukowych, w językach 
literackich; 
 
kryteria istnienia: bezpośrednie (charakter empiryczny), pośrednie (charakter logiczny – niesprzeczność sądu 
egzystencjalnego z innymi sądami; charakter teoretyczno – metodologiczny – kryterium interpretacyjne, kryterium 
eksplanacyjne, kryterium konstruowalności); 
 
kategorie przedmiotów istniejących: realne / nierealne, aktualne / moŜliwe, konieczne / przypadkowe, materialne / 
duchowe, świadomościowe / psychiczne, transcendentalne / idealne; 
 

Spójka „jest” moŜe oznaczać róŜne rzeczy: 

 

a)

 

stosunek przynaleŜności indywiduum do zbioru (np. „Sokrates jest filozofem”); 

b)

 

stosunek subsumpcji (inkluzji) (np. „człowiek jest ssakiem”); 

c)

 

stosunek identyczności (np. „Odyseusz jest Ulissesem”); 

d)

 

istnienie czegoś – „jest egzystencjalne” (np. „jest wielu dobrych logików w Polsce”); 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

3.

 

Spór o tworzywo świata 

 
3.1 Monizm i pluralizm: Ile jest substancji świata? 
 
Nie było w filozofii nigdy sporów o istnienie świata. ZałoŜenie jego istnienia jest bowiem załoŜeniem niezbędnym dla 
wygłoszenia dowolnej innej tezy, nawet jeśli świat ten miałby się ograniczać do jednego umysłu (teza solipsyzmu: solus 
ipse sum – sam jeden jestem). Stałym problemem filozoficznym było natomiast pytanie o to, co jest podstawowym 
tworzywem świata. 
 
Punktem wyjścia musiało być sklasyfikowanie na nowo (po klasyfikacji zdroworozsądkowej) przedmiotów jakościowo 
róŜnych: rzeczy, procesów, zdarzeń, własności. Szybko okazało się, Ŝe na podstawie doświadczenia moŜna 
przyjmować bardzo róŜne zasady grupowania, a ponadto i samo doświadczenie było kryterium niewystarczającym. 
Rozgorzały spory dotyczące róŜnych koncepcji świata rzeczywistego, z których kaŜda pretendowała do miana 
adekwatnej wobec rzeczywistości. Koncepcje te zgadzały się ze sobą tylko w tym, Ŝe świat rzeczywisty tworzy jedną 
całość (Byt). Dopiero gdy filozofowie przystąpili do próby wyjaśnienia świata, jego jedności i róŜnorodności, zarysowały 
się róŜnice w programach wykonania tego zadania. 
 

•

 

Niektórzy filozofowie twierdzili, Ŝe istnieje jedna substancja świata – jedna fundamentalna zasada wszystkich 
bytów. Jest to teza monizmu ontologicznego (substancjalnego). Wyznawcy tej tezy głoszą teŜ, Ŝe skoro 
wszystko, co istnieje, moŜna wyprowadzić z jednej zasady, to wszystko moŜna teŜ do niej sprowadzić. 
 

•

 

Inni filozofowie byli przekonani, Ŝe dla róŜnorodnych bytów naleŜy poszukać odmiennych ostatecznych zasad 
ontycznych. Twierdzenie o istnieniu w świecie dwóch lub większej liczby substancji (składających się na Byt) jest 
tezą pluralizmu ontologicznego (substancjalnego). Pluralizm równieŜ stosuje w swych wyjaśnieniach procedurę 
redukcyjną, z tą róŜnicą, Ŝe odrzuca moŜliwość przeprowadzenia jednej redukcji dla zdarzeń z róŜnych dziedzin. 

 
 
3.1.1 Monizm 
 
Głównym problemem monistów było wyjaśnienie róŜnorodności świata tworzącego jedną całość, a głównym problemem 
pluralistów – scalenie w jedną całość róŜnych dziedzin bytu. śeby wyjść z tych trudności naleŜało powrócić do badania 
tej części świata, która dostępna jest doświadczeniu człowieka. Stąd spór o liczbę substancji świata zaczął się 
krzyŜować ze sporem pomiędzy materialistami a idealistami o naturę świata. Rzecz jasna, spór materialistyczno-
idealistyczny rozgrywał się zasadniczo na polu monizmu. W wyniku tych dyskusji uformowały się róŜne wersje monizmu 
i pluralizmu. W kaŜdej z nich odmiennie scharakteryzowano naturę substancji: 
 

a)

 

materia lub określony byt materialny: przestrzenny, czasowy, mający cechy fizyczne (np. elementy, ciało w 
rozumieniu somatyzmu); 

b)

 

duch - nieprzestrzenny byt osobowy (np. demiurg Platona, dusza w rozumieniu spirytualizmu); 

c)

 

nieprzestrzenny i pozaczasowy byt idealny, ogólny (np. idee Platona, uniwersalia u realistów scholastycznych); 

d)

 

rzecz konkretna (np. synolon Arystotelesa, rzecz w rozumieniu reizmu); 

e)

 

wszelki byt nieskończony (np. Bóg – czyli – Natura u Spinozy); 

f)

 

świadomość lub doświadczenie świadome (np. percepcja u Hume’a, czysta jaźń u Fichtego, czysta 
świadomość u Husserla, czysta myśl); 

g)

 

idea absolutna u Hegla (synteza bytu duchowego i idealnego); 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Ze względu na charakterystykę natury substancji monizm przyjmuje dwa kierunki główne: 
 

•

 

monizm materialistyczny: Jedność świata polega na jego materialności (wszystko, co istnieje, jest materią lub 
postacią materii, formą jej istnienia i zmiany, jej stanem lub własnością). 
 

•

 

monizm idealistyczny: Substancja świata ma charakter niematerialny, a cała zawartość świata jest przejawem lub 
sposobem jej istnienia. Istnieją trzy główne koncepcje tego, co niematerialne: pojęcie bytu duchowego, pojęcie 
świadomości (lub tego, co świadomościowe) i pojęcie bytu idealnego. Ostatnia nie nadaje się do skonstruowania 
całokształtu obrazu świata w obrębie monizmu. Na koncepcji bytu duchowego buduje swój pogląd monistyczny 
spirytualizm, a na koncepcji tego, co świadomościowe, buduje monistyczny obraz świata metafizyka 
subiektywnego idealizmu. 

 
KaŜda teza monizmu moŜe być sformułowana w wersji słabej (genetycznej) i mocnej (aktualnej). Monizm genetyczny 
twierdzi, Ŝe wszystkie rodzaje bytów w świecie wywodzą się genetycznie z jednej fundamentalnej zasady ontycznej 
(substancji). Monizm aktualny uzupełnia tezę monizmu genetycznego i twierdzi, Ŝe natura (istota) wszelkich bytów 
istniejących jest taka sama jak natura zasady z której się wywodzą i nie moŜe być inna. Monizm aktualny zakłada więc 
aktualną jednorodność wszelkich rzeczy i zdarzeń w świecie, ich związków i własności. Wszystkie wersje słabe tezy 
monistycznej implikują pluralizm aktualny (atrybutywistyczny), który głosi, Ŝe atrybuty bytów aktualnie istniejące nie są 
identyczne z atrybutami zasady substancjalnej i nie dają się do nich zredukować. 
 

a)

 

Monizm materialistyczny w wersji słabej (materializm genetyczny) głosi, Ŝe źródłem wszystkiego, co istnieje 
jest materia, lecz nie wszystko, co z materii się wywodzi, samo jest materialne. Monizm materialistyczny w 
wersji mocnej głosi, Ŝe wszystko, co istnieje aktualnie, jest materialne, gdyŜ materia nie moŜe być źródłem 
niczego, co niematerialne. 
 

b)

 

Monizm spirytualistyczny w wersji mocnej opiera się na koncepcji bytu duchowego, który jest jedyną 
substancją świata. Głosi, Ŝe w terminach charakteryzujących ten byt (np. jego stany, jego aktywność) moŜna 
opisać całą zawartość świata. Spirytualizm w wersji słabej (spirytualizm umiarkowany) głosi, Ŝe źródłem 
wszystkiego, co istnieje jest byt duchowy (np. Bóg), ale nie wszystko, co istnieje, jest duchowe. 
 

c)

 

Monizm absolutny odwołuje się do pojęcia substancji nie dającej się scharakteryzować za pomocą 
skończonej liczby atrybutów. Substancja utoŜsamiona jest z bytem nieskończonym (Spinoza) lub bytem samym 
w sobie, nieokreślonym i niezróŜnicowanym (apeiron Anaksymandra, byt Parmenidesa, prajednia Plotyna, 
absolut Schellinga i Hegla). Monizm ten wiązał się często z pluralizmem atrybutywistycznym. Materię i ducha 
rozwaŜali moniści absolutni nie jako odrębne substancje, lecz jako róŜne atrybuty lub przejawy jednej 
substancji. 

 
 
3.1.2 Pluralizm 
 
RóŜne wersje dychotomicznego podziału świata (na naturalny i supranaturalny, materialny i niematerialny, wieczny i 
skończony w czasie, niestworzony i stworzony, niezmienny i zmienny, jednorodny i róŜnorodny, zawierający rzeczy 
jednostkowe i ogólne, konkretne i abstrakcyjne, konieczne i przypadkowe) prowadziły do róŜnych wersji dualizmu. 
NaleŜy pamiętać, Ŝe pluralistyczne podziały świata na poszczególne dziedziny rzeczywistości mogą mieć charakter 
wyczerpujący lub tylko częściowy. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Oto przykłady doktryn pluralistycznych: 
 

•

 

Systemy Platona i Arystotelesa są klasycznym wyrazem pluralizmu. U Platona mamy bowiem trzy ostateczne 
zasady wszystkiego, co istnieje (materia, idee, Demiurg), a u Arystotelesa – ogromną (nieokreśloną przezeń, 
ale skończoną) liczbę róŜnego rodzaju substancji jednostkowych. Platoński podział świata na świat idei i świat 
przedmiotów jednostkowych nie ma charakteru wyczerpującego (jest to podział ze względu na pewien wybrany 
jego aspekt), ale wyczerpującym jest podział na materię, idee i Demiurga. 
 

•

 

Substancjalnym, radykalnym dualizmem jest dualizm kartezjański, najbardziej znana postać pluralizmu. 
Radykalnie rozróŜnione są w nim dwie substancje: materia (rzecz rozciągła w przestrzeni –res extensa) i duch 
(rzecz myśląca – res cogitans) – nic, co przestrzenne, nie moŜe być myślące i na odwrót. Podział świata na 
dwie substancje jest wyczerpujący, a zatem jest to dualizm aktualny. Substancje te nie są jednak całkiem 
równorzędne, bowiem tylko substancja duchowa moŜe być w pełni samoistna, a substancja materialna jest 
genetycznie pochodna od substancji duchowej w jej pierwotnej, najdoskonalszej postaci. 
 

•

 

Według monadologii Leibniza, świat składa się z ogromnej (chociaŜ skończonej) liczby substancji duchowych 
(monad). Monady są zróŜnicowane pod względem stopnia doskonałości, kaŜda z nich jest jednak substancją, 
gdyŜ jest numerycznie odrębna, niezaleŜna w swym aktualnym istnieniu od innych substancji (takŜe od 
substancji najwyŜszej) i pozbawiona jakichkolwiek związków (styków) i oddziaływań z innymi. Ten 
substancjalny pluralizm aktualny nie będzie juŜ tak jednoznaczny gdy rozwaŜymy go pod względem natury i 
pochodzenia poszczególnych substancji. Wszystkie substancje są natury duchowej, a zatem mamy do 
czynienia ze spirytualistycznym monizmem atrybutywistycznym. PoniewaŜ zaś wszystkie substancje mniej 
doskonałe biorą swój początek od jednej substancji najdoskonalszej, jest to teŜ spirytualistyczny monizm 
genetyczny. 
 

•

 

Tezą reizmu Brentany jest twierdzenie, Ŝe istnieją (w sensie literalnym) tylko rzeczy, czyli substancje (w 
rozumieniu Arystotelesa i Leibniza). PoniewaŜ na świat składa się wielość jakościowa róŜnych, numerycznie 
odrębnych rzeczy, mamy do czynienia z pluralizmem. Jednak reizm pansomatyczny („wszystkie rzeczy są 
ciałami” – Kotarbiński) jest monizmem materialistycznym w sensie mocnym. Dualistyczną wersją reizmu jest 
pogląd, Ŝe wszystkie rzeczy są ciałami bądź duszami (Brentano). 
 

•

 

Fenomenalistyczne wersje pluralizmu występowały głównie pod postacią tak zwanych teorii danych 
zmysłowych, w których zjawiska (układy danych zmysłowych) traktowane są jako niezaleŜne jedne od drugich. 

 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

3.2 Materializm i idealizm 
 
O ile w sporze monizmu z pluralizmem szło głównie o sformułowanie teorii całościowej struktury świata, o tyle w spory 
materializmu z idealizmem koncentrują się na wyjaśnieniu natury świata jako całości, a akcent połoŜony jest na 
charakterystyce substancji i powiązaniu za jej pomocą róŜnych rodzajów zjawisk świata empirycznego. Monizm, 
pluralizm, materializm i idealizm tworzą róŜne sploty kierunków filozoficznych dotyczących spraw najogólniejszych. 
Dalsza polaryzacja stanowisk zaleŜy od sposobu rozwiązania pewnych wyróŜnionych zagadnień. Jednym z nich jest 
zagadnie stosunku ludzkiego myślenia do otaczającej człowieka rzeczywistości. 
 
„Zwrot kartezjański” – powstanie nowych wersji idealizmu – Przed Kartezjuszem filozofowie traktowali myślenie 
ludzkie instrumentalnie, jako środek penetracji bytu (poznawcza funkcja myślenia). Gdy rozwaŜano ontyczny status 
myślenia, to pojmowano je jako zespół świadomych procesów psychicznych zachodzących w człowieku. Dopiero 
Kartezjusz ujął myślenie ontologicznie i potraktował je jako samodzielną dziedzinę bytową, w której obrębie rozgrywa 
się samo myślenie instrumentalne i na którą to myślenie jest bezpośrednio skierowane. Ta zmiana strzałki 
świadomości, czyli skierowanie świadomości na siebie samą i potraktowanie wszelkich przedmiotów myślanych 
wyłączenie jako treści uświadamianych, a tym samym zamknięcie ich w dziedzinie czystej świadomości, wywarło 
decydujący wpływ na pojawienie się nowych form idealizmu – subiektywnej i obiektywnej. Nowe tezy idealizmu 
musiały wywrzeć wpływ na sposoby formułowania tezy materializmu. Sam Kartezjusz wymknął się z pułapki 
solipsyzmu, sądził, Ŝe analizowanych przez siebie treściach świadomości znalazł podstawy do uznania tezy o istnieniu 
świata zewnętrznego wobec świadomości, a takŜe do opisu tego świata w kategoriach dualizmu ducha i materii. 
Problem realnego istnienia świata zaczął jednak w filozofii nowoŜytnej Ŝyć własnym Ŝyciem. Do sporu materializm – 
idealizm dołączył nowy spór: realizm – idealizm. Realizm głosi, Ŝe poza świadomością i niezaleŜnie od niej istnieje 
świat realny, nie dający się opisać w kategoriach świadomości ani jakichkolwiek treści świadomościowych. 
 

•

 

Skrajny idealizm subiektywny (Hume) głosi, Ŝe nie istnieje świat transcendentny wobec świadomości 
(zaprzeczenie istnienia świata materialnego), a wszystko, co istnieje, da się opisać całkowicie w kategoriach 
świadomości bądź jej elementów. Widać, Ŝe skrajnemu idealizmowi subiektywnemu grozi przejście w solipsyzm. 
Umiarkowany idealizm subiektywny (Berkeley) głosi, Ŝe nie istnieje świat materialny (a nie w ogóle świat 
obiektywny), a ponadto, Ŝe wszystkie przedmioty spostrzegane są konstrukcją umysłu świadomego i dadzą się 
opisać w terminach wraŜeń oraz spostrzeŜeń zmysłowych. Tę wersję idealizmu subiektywnego moŜna uzgodnić z 
radykalnym spirytualizmem, czyli tezą idealizmu obiektywnego. 

 

Istnieją dwie szkoły idealizmu subiektywnego, które róŜnią się między sobą koncepcjami sposobu konstruowania w 
doświadczeniu świadomym przedmiotów zmysłowych: 

 

a)

 

idealizm subiektywny immanentny (Berkeley, Hume, fenomenalizm danych zmysłowych XX wieku) przyjmuje, 
Ŝe przedmioty zmysłowe są układami lub konstrukcjami z wraŜeń zmysłowych; 
 

b)

 

idealizm subiektywny transcendentny (Kant, Husserl) twierdzi, Ŝe dla przeprowadzenia takiej konstrukcji umysł 
potrzebuje nie tylko materiału wraŜeniowego, lecz takŜe pewnych niezmysłowych form oraz operacji 
rozumowych z udziałem apriorycznych kategorii i sądów; 

 

•

 

Ogólną tezą idealizmu obiektywnego jest twierdzenie, Ŝe istnieje świat obiektywny, niezaleŜny od świadomości 
ludzkiej, którego istotę stanowią byty niematerialne. Przez obiektywne byty niematerialne rozumie idealizm bądź 
samoistne byty duchowe, bądź samoistne byty idealne. 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 

a)

 

Idealizm obiektywny uznający istnienie bytów duchowych nosi nazwę spirytualizmu. Pojęcie ducha lub duszy 
pojawia się w filozofii w wyniku oddzielenia procesów i stanów psychicznych człowieka od zachodzących w nim 
procesów i stanów fizycznych (fizjologicznych) i domniemania, Ŝe pierwsze zachodzą w substancji odmiennej 
od substancji będącej podłoŜem drugich. Droga alternatywna dochodzenia do pojęcia bytu duchowego polega 
na uogólnieniu poszczególnych procesów psychicznych przez sprowadzenie ich do jednego rodzaju czynności 
albo stanu (np. myślenia, percepcji, świadomości), a następnie na urzeczowieniu, czyli substancjalizowaniu tej 
uogólnionej czynności. Tak uformowane pojęcie bytu duchowego oznacza przewaŜnie substancję 
nieprzestrzenną, będącą podmiotem przeŜyć świadomych, poznawczych, emocjonalnych, wolitywnych, zdolną 
do spełniania aktów sprawczych, będącą więc podmiotem osobowym, odpowiedzialnym za swe czyny, a tym 
samym dającą się scharakteryzować pod względem dobra lub zła. Nie zawsze bytom duchowym przypisuje się 
wszystkie te atrybuty. Byt duchowy bywa czasem pojęty nie jako aktualny podmiot świadomości, lecz jako 
podmiot potencjalny. Nie wszystkie byty duchowe uznawane są za czynniki sprawcze, nie wszystkie są więc 
bytami osobowymi. Najogólniejsza charakterystyka bytu duchowego obejmuje pojęcie bytu substancjalnego, 
samoistnego, niepodzielnego, nieprzestrzennego. W spirytualizmie odróŜnia się najczęściej czyste byty 
duchowe (duchy) od dusz organizmów cielesnych. Do pierwszych zaliczono eony (w neoplatonizmie), anioły (w 
chrześcijaństwie) oraz Boga. Dusze natomiast (np. duszę człowieka) pojmowano jako niematerialny składnik 
czasowo lub stale związany z organizmem cielesnym. Problemy związane ze skonstruowaniem teorii 
ontologicznej tłumaczącej współistnienie lub współwystępowanie w świecie jakościowo róŜnych składników 
(byty duchowe i byty nieduchowe) prowadziły w wielu przypadkach do odrzucenia ontologii pluralistycznej i 
opowiedzenia się za monizmem spirytualistycznym czyli spirytualizmem radykalnym. Przyrodę interpretowano 
wtedy jako układy zjawisk świadomościowych zachodzących w obrębie substancji duchowej. 
 

b)

 

Idealizm obiektywny uznający istnienie bytów duchowych nosi nazwę realizmu pojęciowego, zwanego teŜ 
realizmem platońskim. Pojęcie bytu idealnego, czyli pojęcie idei, skonstruowane zostało w filozofii staroŜytnej w 
rezultacie rozwaŜań nad przedmiotami matematyki i niematematycznej wiedzy ogólnej o istocie przedmiotów 
badanych, zawartej w definicjach ogólnych. Wychodzono z załoŜenia, Ŝe wiedzy prawdziwej – w tym wiedzy o 
istotnych i uniwersalnych cechach zawartej w definicjach – musi odpowiadać jakiś byt w świecie realnym 
(pozaumysłowym). Wiedzy abstrakcyjnej i ogólnej – skoro jest prawdziwa – musi odpowiadać adekwatny jej 
przedmiot, mianowicie przedmiot ogólny. Przedmioty ogólne mają tylko cechy ogólne. Przedmiotami takimi 
mogą być tylko rzeczy ogólne, własności ogólne, relacje ogólne, zmiany ogólne, zdarzenia ogólne i ich 
kombinacje. Bytom ogólnym moŜna przeciwstawić zarówno jednostkowe przedmioty fizyczne (materialne), 
istniejące w przestrzeni i czasie, jak i byty niefizyczne, duchowe lub świadomościowe, istniejące w czasie. Byty 
ogólne nie mają charakterystyk przestrzennych, ani czasowych. Są niezmienne, wieczne, nie są dostępne 
zmysłom ani wyobraźni, lecz są definiowalne, a więc dają się ująć pojęciowo. Nie są podmiotami Ŝadnych 
stanów psychicznych ani charakterystyk osobowościowych. Nie są teŜ przedmiotami intencjonalnymi. Mogą 
być myślane, ale ich istnienie jest obiektywne, nie zaleŜy od ich pomyślenia przez jakikolwiek umysł. 
Przedmioty jednostkowe uczestniczą (partycypują) w świecie bytów ogólnych. Dopiero jednak złoŜenie idei, 
materii i ducha (Demiurga platońskiego) dawało Platonowi pełne wyjaśnienie pochodzenia i natury bytów 
jednostkowych. Uznanie istnienia idei (bytów idealnych) implikuje pluralizm ontologiczny. Z samych bytów 
idealnych nie sposób skonstruować Ŝadnego bytu jednostkowego. 

 

•

 

Dla róŜnych szkół materializmu wspólne są następujące twierdzenia i postulaty: 

 

-

 

człowiek jest częścią świata realnego (realizm, naturalizm); 

-

 

świat stanowi jednorodną całość, wewnętrznie zróŜnicowaną (monizm); 

-

 

jedność świata polega na jego materialności (monizm materialistyczny); 

-

 

wszelkie wydarzenia w świecie pojawiają się w wyniku naturalnych zaleŜności od zdarzeń wcześniejszych lub 
równoczesnych (determinizm); 

-

 

wszystkie zdarzenia w świecie są zasadniczo poznawalne (optymizm poznawczy); 

-

 

źródłem wiedzy o świecie jest doświadczenie zmysłowe (empiryzm genetyczny); 

-

 

istnienie i natura świata jako całości są niewyjaśnialne i wyjaśnienia nie wymagają, gdyŜ nie ma innego świata, 
z którego moŜna by wyprowadzić istnienie świata materialnego (antysupranaturalizm, ateizm); 

 

Generalnie rzecz ujmując, spór materializmu z idealizmem toczy się o to, czy dla wyjaśnienia zdarzeń dostępnych 
doświadczeniu człowieka trzeba załoŜyć istnienie jakichś bytów niematerialnych (duchowych bądź idealnych). 

Materią jest wszelki byt realny (istniejący niezaleŜnie od jakiejkolwiek świadomości), przestrzenny, czasowy, 
posiadający określone charakterystyki fizyczne, pozostający w (prawidłowych) oddziaływaniach energetycznych z 
innymi obiektami realnymi. Określenie to ma charakter dystrybutywny – wskazuje na wspólne własności 
poszczególnych obiektów materialnych. Materia w sensie kolektywnym oznacza zbiór wszystkich obiektów 
materialnych. Dla materialisty, materia w sensie kolektywnym jest synonimem terminów: „rzeczywistość”, 
„przyroda”, „świat”, „byt”. NaleŜy pamiętać, Ŝe we współczesnym materializmie materia jest pierwotna wobec 
świadomości. 

 

Materia w ujęciu substancjalistycznym - Substancjalizm pojmuje materię jako nieokreślone podłoŜe (substrat) 
wszelkich konkretnych, jakościowo kreślonych materialnych rzeczy, procesów i zdarzeń. Substancjalizm zakłada, 
Ŝe oprócz poszczególnych obiektów materialnych istnieje czysta materia, materia w ogóle, genetycznie pierwotna 
(pramateria), a jednocześnie będąca aktualnym tworzywem (materiałem) wszystkiego, co istnieje. Materia w tym 
ujęciu jest niedefiniowalna w kategoriach stałych atrybutów. Atrybuty i akcydensy przysługują bowiem wyłącznie 
poszczególnym modyfikacjom materii, czyli konkretnym przedmiotom materialnym. Koncepcję czystej materii jako 
nieuformowanego substratu odnajdujemy juŜ u Anaksymandra (apeiron), później u Platona i Arystotelesa (materia 
pierwsza). Materia w tym rozumieniu nie jest jednak dla Arystotelesa substancją, lecz koniecznym składnikiem 
substancji. 
 
Materia w ujęciu atrybutywistycznym - Atrybutywizm odrzucał koncepcję materii w ogóle i przyjmował, Ŝe 
substancja materialna da się określić za pomocą pewnej liczby orzeczników oznaczających stałe i uniwersalne 
atrybuty materii. Wśród atrybutów materii wymieniano: rozciągłość w przestrzeni, trwanie w czasie, 
nieprzenikliwość, masywność (posiadanie masy spoczynkowej, bezwładnej), podleganie zmianom (zmienność, ale 
nie aktywność), ciągłość lub nieciągłość (dyskretność), podzielność lub niepodzielność. 
 
Do najwaŜniejszych kierunków materializmu w filozofii dawnej i współczesnej naleŜą następujące: 
 
a)

 

Materializm naturalistyczny, czyli ogólny pogląd na świat jako zespół obiektów (procesów, zdarzeń) 
materialnych, wśród których znajdują się obiekty oŜywione, wyposaŜone w struktury psychiczne. Naturalizm w 
tym szerokim znaczeniu jest przeciwstawny supranaturalizmowi, dla którego wszelkie zjawiska 
świadomościowe (poznawcze, moralne, estetyczne) i społeczno-kulturowe są przejawem jakiegoś czynnika 
supranaturalnego (niematerialnego), racjonalnie niewyjaśnialnego (np. ducha, duszy, Boga, idei). Naturalizm w 
sensie węŜszym sprowadza się do poglądu, Ŝe wszelkie zjawiska świadomościowe, społeczno-historyczne i 
kulturowe dadzą się opisać w kategoriach nauk przyrodniczych. Naturalizm taki zawiera załoŜenie o moŜliwości 
redukcji procesów świadomościowych i społeczno-kulturowych do procesów fizykochemicznych i biologicznych. 
Materializm naturalistyczny implikuje realizm (antysubiektywizm) i racjonalizm (zjawiska doświadczalne są 
wyjaśniane przez odwołanie się do zaleŜności naturalnych), czyli antyirracjonalizm i antysupranaturalizm. 
Powiązanie przyrodoznawstwa z materializmem widoczne jest u Bacona, Priestleya, Huxleya, Darwina, 
Helmholtza, Boltzmanna, Hertza. 
 

b)

 

Materializm mechanistyczny jest rozwinięciem i uszczegółowieniem ogólnej podstawy materializmu 
naturalistycznego. Jego specyfiką jest dąŜenie do wykrycia ostatecznych elementów świata materialnego, 
stałych i niezmiennych własności tych elementów oraz wyjaśnianie wszelkich zdarzeń złoŜonych przez 
odwołanie się do praw mechaniki. Materializm mechanistyczny rozwinął się w XVII i XVIII wieku, opierając się 
na załoŜeniach fizyki klasycznej (mechaniki newtonowskiej), ale jego wzorzec spekulatywny powstał juŜ w 
staroŜytności (Demokryt). 
 

c)

 

Materializm wulgarny, czyli uproszczony pogląd materialistyczny, oparty na załoŜeniu naturalizmu węŜszego, 
charakteryzuje się tłumaczeniem wszelkich zjawisk społeczno-kulturowych odwołaniem się do prawidłowości 
biologicznych (walka o byt) oraz sprowadzenia psychiki do procesów neurofizjologicznych (myśl jako 
materialna wydzielina mózgu). Jego przedstawicielami byli Buchner i Moleschott. 
 
 

 
 
 

d)

 

Materializm dialektyczny został stworzony przez Marksa i Engelsa z heglizmu i materializmu 
naturalistycznego. Akceptuje tezę realizmu, tezę materializmu o jedności materialnej świata, tezę determinizmu 
o naturalnych prawidłowościach, tezę emergentyzmu o wyłanianiu się coraz to nowych własności 
nieredukowalnych. Uznaje dialektykę za teorię zmian oraz metodę badawczą. Stawia pytanie: co jest pierwotne 
– duch czy materia? Według tego pytania dzielono filozofię na materialistyczną i idealistyczną. 
Materializm historyczny został stworzony przez Marksa. Jest materialistyczną interpretacją procesów 
społeczno-historycznych i kulturowych – uznaje, Ŝe materialne warunki określają kierunki rozwoju społecznego. 
Odrzuca naturalistyczną koncepcję społeczną, nie redukuje zjawisk społeczno-historycznych do biologii. 
 

e)

 

Ontologiczną tezą reizmu (pansomatyzmu) Kotarbińskiego jest twierdzenie, Ŝe świat składa się wyłącznie z 
rzeczy konkretnych, a kaŜda rzecz jest ciałem. Istnieją więc tylko ciała, przez które Kotarbiński rozumie 
zarówno rzeczy w rozumieniu potocznym, jak i w rozumieniu nauki. Pogląd ten został sformułowany celem 
przeciwstawienia się ontologii subiektywizmu, spirytualizmu, a zwłaszcza platonizmu. 
 

f)

 

Materializm fizykalistyczny (redukcjonistyczny) głosi, Ŝe istnieją wyłącznie obiekty (zdarzenia, procesy) 
fizyczne, natomiast wszelkie złoŜone obiekty (zdarzenia, procesy) biologiczne, społeczne, psychologiczne, 
świadomościowe składają się całkowicie z tego, co fizyczne i dadzą się wyjaśnić w kategoriach własności i 
prawidłowości fizykochemicznych. Materializm fizykalistyczny jest ontologiczną konsekwencją programu 
zunifikowania wiedzy naukowej o świecie w oparciu o język fizyki (Neurath, Carnap).RóŜnice między 
poszczególnymi grupami materialistów kierujących się programem redukcjonizmu fizykalistycznego polegają na 
odmiennych technikach przeprowadzania analizy redukcyjnej oraz dokonywania ponownej syntezy całej 
róŜnorodności zjawisk doświadczalnych. 
Behawioryzm skrajny głosi, Ŝe wszelkie procesy, stany i zdarzenia uwaŜane za umysłowe, psychiczne, 
wewnętrzne mogą być wyjaśnione w kategoriach własności organizmów i ich zachowań w otoczeniu 
zewnętrznym. Procesy biologiczne i neurofizjologiczne organizmów są złoŜonymi procesami 
fizykochemicznymi. 
Teoria stanu centralnego głosi całkowitą identyczność stanów umysłowych (uznanych wbrew behawioryzmowi 
za stany wewnętrzne organizmu) z fizykochemicznym stanem centralnego układu nerwowego, a takŜe teorię 
identyczności procesów umysłowych z procesami umysłowymi (Armstrong). 

 

g)

 

Materializm emergentystyczny 
Emergetyzm jest próbą objaśnienia jakościowego zróŜnicowania wzrostu róŜnorodności zdarzeń w świecie na 
podstawie następujących załoŜeń: 
-

 

jakościowo nowe zdarzenia pojawiają się w danym układzie materialnym nagle, bez zachowania ciągłości z 
wcześniejszymi stanami układu; 

-

 

charakterystyka zdarzenia (lub układu zdarzeń) wyłaniających się ze zdarzeń wcześniejszych zawiera 
nowe cechy, niewyjaśnialne w terminach cech zdarzeń wcześniejszych, w terminach cech elementów 
układu oraz relacji między nimi; 

-

 

pojawienie się nowego zdarzenia lub układu zdarzeń jest nieprzewidywalne, na podstawie znajomości 
stanu układu zdarzeń przed pojawieniem się nowego zdarzenia, przy czym jest to nieprzewidywalność 
zasadnicza, a nie tylko techniczna; 

Za emergentne mogą uchodzić zdarzenia, własności rzeczy, procesy nowe, prawidłowości (czyli nowe 
regularne zaleŜności). 
Materializm emergentystyczny buduje nowe modele wyjaśniania, wykraczające poza wyjaśnienia 
deterministyczne i przewidywanie zdarzeń przez dedukcję jego opisu z teorii. 
Mocna teza materializmu emergentystycznego głosi, Ŝe zjawiska umysłowe i społeczno-kulturowe są 
nadbudowane na przedmiotach materialnych i genetycznie od nich zaleŜne, lecz chociaŜ są niematerialne, 
uzyskują autonomię bytową i mogą być przyczynami nie tylko innych zjawisk umysłowych, ale takŜe zmian w 
przedmiotach fizycznych – dualizm aktualny. 
Najsłabsza wersja materializmu emergentystycznego głosi, z kolei, Ŝe zjawiska emergentne nie mają 
charakteru fizycznego, lecz poniewaŜ istnieją realnie, muszą mieć ostatecznie charakter materialny. 
Epifenomenalizm głosi, Ŝe zjawiska umysłowe (procesy psychiczne, treści świadomościowe) są niefizycznymi 
(niematerialnymi) zjawiskami ubocznymi systemu nerwowego, które nie mają jednak Ŝadnego wpływu (nie 
mogą być przyczynami) na przebieg zdarzeń fizycznych. 
 

3.3 Teizm i ateizm: Czy pojęcie Boga jest w filozofii niezbędne? 
 

•

 

Teizm filozoficzny musi znaleźć dla siebie podstawy racjonalne, musi odróŜnić Boga filozofii od Boga religii. 

 
W odróŜnieniu od róŜnorodnych filozoficznych koncepcji Boga, ortodoksyjna myśl chrześcijańska (Augustyn, Tomasz) 
zmierzała od początku do uzgodnienia Boga religii z Bogiem filozofii, do identyfikacji ostatecznej zasady moralnej z 
metafizyczną zasadą bytu. Teologiczno-filozoficzna koncepcja Boga w chrześcijaństwie tłumaczy Go jako Byt 
nieskończony, jedyny, wieczny, niezmienny, duchowy, osobowy, jako najwyŜsze dobro, najwyŜszą moc, wszechwiedzę, 
stwórcę świata kierującego jego biegiem i nadającego mu sens. 
Esencjalizm chrześcijański akcentuje w Bogu Jego najwyŜszą doskonałość, czyni Go zdeterminowanym przez swoją 
własną istotę. 
Egzystencjalne ujęcie Boga ukazuje Go przede wszystkim jako Byt, jako potęgę, stwórcę i zarządcę świata, 
działającego według własnej absolutnie wolnej woli. W tym ujęciu doskonałość Boga jest pochodną Jego 
bezwzględnego istnienia. 
 
Cała filozofia chrześcijańska oscyluje między tymi dwoma ujęciami Boga jako ostatecznej zasady ontycznego i 
moralnego porządku świata. śadne z nich nie rozstrzyga jednak wątpliwości w dwóch kwestiach: stworzenia świata 
przez Boga oraz istnienia zła w świecie stworzonym przez Boga. Roztrząsanie tych zagadnień skłoniło niektórych 
filozofów do rozwaŜenia od nowa zagadnienia stosunku Boga do świata: 
 

a)

 

Kreacjonizm głosi, Ŝe Bóg jest transcendentny wobec świata i jest jego przyczyną sprawczą. Ta przyczyna 
sprawcza pojmowana jest albo jako jedna z przyczyn, obok materii i wzorców idealnych, albo jako jedyna 
konieczna i wystarczająca przyczyna. Tę drugą wersję przyjmuje chrześcijańska koncepcja kreacji ex nihilo. 
Rozpada się ona jeszcze na dwa: jedni uwaŜają, Ŝe Bóg stworzył świat i nie ingeruje juŜ w niego (deizm), inni 
wskazują na naturalną tendencję świata do zaniku, która implikuje tak zwaną „permanentną kreację” (klasyczne 
systemy teologiczno-filozoficzne). 

b)

 

Zgodnie z doktryną koegzystencji Bóg jest przyczyną celową świata – niczego w nim nie sprawia ani nie 
tworzy, ani nawet niczego o tym świecie nie wie, gdyŜ nie jest duchem ani osobą, ale samomyślącą się myślą. 
Tak Boga pojmuje Arystoteles. 

c)

 

Semipanteizm mówi, Ŝe Bóg jest jedyną substancją, jedyną rzeczywistością. W tym ujęciu świat ma być 
sposobem istnienia Boga i zawierać się w Nim całkowicie. Natura Boga nie ogranicza się jednak do świata, lecz 
zachowuje swą osobową odrębność, częściowo transcendując poza świat. Jest to stanowisko pośrednie 
między deizmem i panteizmem, formułowane w róŜnych wersjach przez Plotyna, Eriugenę, Mikołaja z Kuzy. 

d)

 

Panteizm głosi, Ŝe Bóg immanentnie zawiera się w świecie. Bądź jest identyczny ze światem (Spinoza), bądź 
przenika świat naturalny, będąc źródłem Ŝycia, prawidłowości i racjonalności (stoicy). 

e)

 

Teizm solipsystyczny mówi, Ŝe jedynym bytem jest Bóg, a cokolwiek nie jest Bogiem, istnieje w umyśle Boga 
w taki sposób, w jaki istnieją przedmioty intencjonalne. Świat zawiera się więc immanentnie w Bogu. 

f)

 

Teizm ewolucyjny mówi, Ŝe Bóg, będący czystą myślą, wyłania z siebie świat i rozwija się wraz z nim. 

g)

 

Emergentystyczny ewolucjonizm deifikacyjny głosi, Ŝe pierwotnie istnieje odwieczny świat materialny, który 
wyłania z siebie coraz to inne formy emergentne, aŜ do Boga duchowego i osobowego jako najwyŜszego 
stadium ewolucji. 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Teizm filozoficzny poszukiwał teŜ rozumowych podstaw dla twierdzenia o istnieniu Boga. Teiści uwaŜali, Ŝe 
istnienie Boga da się wyprowadzić za pomocą rozumowania, którego jedna z przesłanek oparta będzie na poznaniu 
bezpośrednim: 
 

-

 

intuicyjne twierdzenie o treściowej zawartości pojęcia istoty nieskończenie doskonałej – podstawa dowodu 
ontologicznego (Anzelm z Canterbury); 

-

 

introspekcyjne twierdzenie o istnieniu w umyśle ludzkim pojęcia istoty nieskończenie doskonałej – 
podstawa dowodu psychologicznego (Rene Descartes); 

-

 

introspekcyjne twierdzenia o pragnieniu szczęścia, o poczuciu obowiązku moralnego – jako podstawy 
postulowania istnienia Boga przez rozum praktyczny (Immanuel Kant); 

-

 

introspekcyjne twierdzenia o istnieniu doświadczeń religijnych (William James) i przeŜyć mistycznych 
(Henri Bergson) jako podstawy kolejnych wersji dowodu psychologicznego; 

-

 

twierdzenia ekstraspekcyjne (oparte na spostrzeŜeniach zmysłowych): o istnieniu ruchu w świecie 
(Arystoteles, Tomasz z Akwinu), o istnieniu związków przyczynowych (Arystoteles, Tomasz z Akwinu), o 
przypadkowości bytów (Tomasz z Akwinu), o zróŜnicowanym przysługiwaniu bytom doskonałości 
transcendentalnych (Tomasz z Akwinu, neoplatonicy), o dąŜeniu bytów do celów odpowiadających ich 
naturze (Arystoteles, Jan z Damaszku, Tomasz z Akwinu), o prawidłowych ruchach ciał niebieskich 
(Arystoteles, Isaac Newton). 

 
śaden z dowodów nie uzyskał w teizmie zgody powszechnej. W kaŜdym moŜna odkryć jakiś błąd logiczny. Uznanie 
istnienia Boga określić trzeba jako zaleŜne od woli człowieka i jego nastawienia emocjonalnego. Tak właśnie 
sprawę tę potraktował Blaise Pascal, gdy w swoim „zakładzie” uznał zgodę na istnienie Boga i kierowanie się w 
Ŝyciu wiarą w niego za hazard o niewielkim ryzyku. Podobne rozumowania nie przekonują jednak ateistów 
(Feuerbach, Marks, Nietzsche, Russell, Freud, Sartre, Merleau-Ponty, Levi-Strauss). 

 

•

 

Ateizm oznacza takie opracowanie ontologii świata i filozofii człowieka, Ŝe pojęcie Boga nie znajduje w nich 
zastosowania. Pojawia się we wszystkich stanowiskach materialistycznych, konsekwentnie monistycznych oraz 
w wielu stanowiskach idealistycznych. CięŜar dowodu (onus probandi) spoczywa w tym wypadku na teistach. 
Ateiści dąŜą do wykazania, Ŝe wszystkie filozoficzne problemy człowieka mogą być rozwiązywane bez 
religijnych załoŜeń o Bogu. 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

4.

 

Struktura świata materialnego 

 
Wśród wielu koncepcji ontologii, za podstawową moŜna obrać drugą, która zakładając stanowisko realistyczne, zmierza 
do sformułowania ogólnej koncepcji świata materialnego (czasoprzestrzennego), struktury jego składników oraz 
związków pomiędzy nimi. Wśród wyjaśnień tych tradycyjnie konkurują ze sobą opcje materialistyczne i idealistyczne. 
 
4.1 Przestrzeń i czas 
 
Ontologie realistyczne uznają czas i przestrzeń za obiektywne. Idealizm subiektywny rozpatruje je wyłącznie w ich 
aspektach epistemologicznych, czyli jako formy lub własności doświadczeń subiektywnych podmiotu bądź samego 
podmiotu. 
 
4.1.1 Przestrzeń 
 
Charakterystyka - Podstawą konstrukcji klasycznego pojęcia przestrzeni jest pojęcie odległości pomiędzy dwoma 
punktami oznaczonymi na ciele bądź na dwóch ciałach nie poruszających się względem siebie. JeŜeli obierzemy jakiś 
jeden punkt O w danym układzie odniesienia, to od jednoznacznego określenia połoŜenia dowolnego innego punktu P 
w tym układzie niezbędne są trzy niezaleŜne współrzędne. Przestrzeń (trójwymiarową) moŜna teraz określić jako 
nieskończony zbiór wszystkich punktów wyznaczonych przez współrzędne. Podstawowe pojęcia geometrii (punkt, 
prosta, odcinek prostej, wektor, płaszczyzna, bryła itd.) oraz jej prawa zgodne są z fizycznymi opisami relacji 
przestrzennych między obiektami fizycznymi i stanowią matematyczne ich odzwierciedlenie. Geometria abstrahuje 
jednak od fizycznych własności przestrzeni (np. pola grawitacyjnego) i obiektów przestrzennych, a fizyka posłuje się 
geometrią w swych opisach ruchu ciał. Zamiast geometrycznego pojęcia punktu fizyka uŜywa pojęcia punktu 
materialnego jako punktu dającego się zlokalizować przestrzennie i czasowo oraz określić fizycznie. W tradycji 
filozoficznej znaleźć moŜna dwie przeciwstawne sobie koncepcje przestrzeni: 
 

•

 

Koncepcja absolutystyczna (substantywistyczna) głosi, Ŝe przestrzeń jest absolutna, czyli niezaleŜna od obiektów 
materialnych (własności geometryczne są niezaleŜne od własności fizycznych, lecz nie odwrotnie). Dominowała 
ona w filozofii i nauce do końca XIX wieku. Przestrzeń absolutną, ze względu na jej relacje do materii, pojmowano 
na trzy główne sposoby: 

 

a)

 

jako pusty i nieruchomy ośrodek (nieskończony i nieograniczony), będący potencjalnym pojemnikiem obiektów 
materialnych; 

b)

 

jako nieruchomy ośrodek wypełniony odwiecznie materią w sposobów ciągły lub nieciągły; 

c)

 

jako byt samodzielny (substancjalny), którego własności geometryczne są źródłem nowych (emergentnych) 
własności fizycznych bądź teŜ są identyczne z własnościami fizycznymi (własności fizyczne są redukowalne do 
geometrycznych, materia zaś jest toŜsama z przestrzenią); 

  
a)

 

Koncepcja przestrzeni jako próŜni zakłada istnienie przestrzeni bez materii. Przestrzeń jest wieczna (nie ma 
początku w czasie) lub w ogóle nie podlega charakterystykom czasowym. Tak pojmował ją Newton. Napotykała 
ona jednak na dwie przeszkody: jak wyjaśnić pojawienie się materii w przestrzeni odwiecznie pustej oraz jak 
określić ontyczny status przestrzeni oraz jej własności. Problem pierwszy rozstrzygano często odwołując się do 
aktu kreacji (Newton). Problem drugi jest powaŜniejszy: czy próŜni przypisać naleŜy status niebytu? Skoro jednak 
przypisywano jej własności geometryczne (euklidesowe a później nieeuklidesowe), to chyba nie uwaŜano 
przestrzeni za niebyt. 

b)

 

Koncepcja dualizmu przestrzeni i materii dominowała w filozofii staroŜytnej. Przestrzeń pojmowano jako 
(nieograniczony bądź ograniczony) pojemnik, naczynie, lub nieokreślone tło dla substancji rozciągłych. TakŜe 
Newton, gdy przyjął, Ŝe przestrzeń wypełniona jest eterem (ośrodkiem fizycznym, spręŜystym i niewaŜkim), 
wymieniony moŜe być w tej grupie poglądów. 
 
 
 
 
 
 

c)

 

Klasycznym reprezentantem w pełni substancjalnej koncepcji przestrzeni jest Kartezjusz. Substancja materialna 
sprowadza się do rozciągłości przestrzennej, a kaŜdy fragment przestrzeni jest porcją materii. PróŜni nie ma. 
Fizyczne własności substancji materialnej redukują się do jej własności geometrycznych, wielkościowo- 
ilościowych. Numerycznie odrębne obiekty przestrzenne (materialne) są modyfikacjami substancji materialnej 
(przestrzeni), która poruszając się ruchem wirowym wytwarza całą złoŜoną strukturę świata fizycznego. Zwolennik 
Kartezjusza dysponuje dziś geometrią Riemanna, teorią względności i mechaniką kwantową. Twierdzenie, Ŝe 
przestrzeń jest materialna, moŜna przekształcić w twierdzenie, ze cała przestrzeń wypełniona jest jakimś polem 
fizycznym. Pogląd odrzucający istnienie próŜni pozostaje w zgodzie z dzisiejszym rozumieniem próŜni fizycznej, 
pojętej jako pole kwantowe w stanie niezaburzonym. Twierdzenie, Ŝe fizyczne własności materii są identyczne z 
własnościami przestrzeni, zgodne jest ze współcześnie wypowiadanym poglądem, Ŝe topologiczne własności 
materii (trójwymiarowość) warunkują istnienie zjawisk fizycznych i charakter wzajemnych ich oddziaływań (a nie 
odwrotnie). 

 

•

 

Koncepcja przestrzeni relacyjnej głosi, Ŝe przestrzeń jest systemem relacji, w jakich pozostają do siebie 
percypowane obiekty. Leibniz uwaŜał, Ŝe przestrzeń jest zbiorem zdarzeń współistniejących, czyli równoczesnych. 
U Berkeley’a, Macha i w materializmie dialektycznym przestrzeń jest jak współistny (z czasem i ruchem) atrybut 
materii, uniwersalna własność świata materialnego, forma istnienia materii. Przestrzeń istnieje obiektywnie, gdyŜ 
jest formą lub własnością obiektywnego świata, nie moŜna więc jej sprowadzić - jak uczynił to Kant - do formy 
oglądu przedmiotów zmysłowych. Topologiczne i metryczne własności przestrzeni wyznaczone są przez 
prawidłowości ruchu materii. Rzeczywista struktura przestrzeni trójwymiarowej (lub czasoprzestrzennej) wyznacza 
zaleŜność przyczynowo-skutkową między obiektami makroświata. Idea przestrzeni relacyjnej pojawiła się juŜ w 
epoce fizyki nierelatywistycznej - współczesna fizyka relatywistyczna dostarcza na jej poparcie nowych 
argumentów: 
 

a)

 

Argument oparty na STW polega na związaniu przestrzeni z czasem i wykazaniu egzystencjalnych zaleŜności 
struktury przestrzenno-czasowej od materii. Prawa fizyki są inwariantne względem przekształceń współrzędnych od 
jednego ciała do drugiego. Długość ciała ma charakter względny, zaleŜny od prędkości układu inercyjnego 
(skrócenie długości ciała w kierunku ruchu). Wymowę tego argumentu osłabia inne twierdzenie STW o absolutności 
interwału czasoprzestrzennego między ciałami. 

b)

 

Argument oparty na OTW wskazuje na własnościową (a nie tylko egzystencjalną) zaleŜność przestrzeni od materii. 
Rozkład przestrzenny materii determinuje nieeuklidesową strukturę geometrii czasoprzestrzeni. OTW odkrywa 
zaleŜność odchylenia geometrii przestrzeni od euklidesowego, przejawiającego się jako pole grawitacyjne 
zdeterminowane przez rozkład mas, a tym samym ujawnia zaleŜność własnościową struktury przestrzeni od materii 
(relatywistyczny efekt OTW - zaleŜność długości od natęŜenia pola grawitacyjnego). Osłabienie tego argumentu - 
materia (czyli ciała pola) wypełniająca przestrzeń wpływa modyfikująco na jej przestrzeń jedynie lokalnie, co nie 
wyklucza przestrzeni absolutnej (niezaleŜnej od materii). 

 

Koncepcja przestrzeni relacyjnej preferowana w fizyce relatywistycznej nie znajduje dotychczas pełnego 
potwierdzenia w tej fizyce. 

 
 
4.1.2 Czas 
 
Charakterystyka - W uformowaniu pojęcia czasu fizycznego podstawową rolę odgrywają dwa stosunki czasowe 
między zdarzeniami fizycznymi: stosunek równoczesności i stosunek następstwa. Dwa zdarzenia przestrzennie odległe 
są równoczesne wtedy, gdy sygnały świetlne wysłane z punktów, w których te zdarzenia zachodzą, koincydują ze sobą 
w środkowym punkcie drogi. Dwa zdarzenia koincydują zaś ze sobą, gdy zachodzą równocześnie w tym samym 
punkcie czasoprzestrzeni. Za pomocą pojęcia równoczesności moŜna określić podstawowy element czasu, czyli 
moment czasu (lub punktochwilę). Moment moŜna zdefiniować (przez abstrakcję) jako część wspólną wszystkich i tylko 
tych zdarzeń, które są ze sobą równoczesne. Moment to klasa zdarzeń równoczesnych. Gęsty i ciągły zbiór momentów, 
zwierający się między dowolnymi dwoma momentami, utworzy interwał czasowy. Ciąg momentów tworzących interwał 
czasowy uporządkowany jest według relacji następstwa czasowego (relacja nierównoczesności). Czas moŜna określić 
jako zbiór momentów uporządkowanych według relacji później (lub wcześniej). W nauce uznaje się czas za 
jednowymiarowy. W tradycji filozoficznej znaleźć moŜna dwie przeciwstawne sobie koncepcje czasu: 
 

•

 

Absolutystyczna koncepcja czasu sprowadza się do twierdzenia, Ŝe czas ma charakter absolutny, czyli jest 
niezaleŜny od jakichkolwiek zmian (fizycznych lub niefizycznych) zachodzących w czasie, jeśli jakieś zmiany w 
ogóle zachodzą. Własności czasu nie zaleŜą od charakterystyk zmieniających się obiektów. Obiekt absolutny, 
rozwaŜany ze względu na jego relacje do zdarzeń fizycznych (zmiana materii) lub niefizycznych pojmować moŜna 
w dwojaki sposób: 

 

a)

 

jako pusty potencjalny pojemnik zdarzeń, czyli jednostajne nadchodzenie i przemijanie momentów czasu nie 
wypełnionych zdarzeniami; w tym rozumieniu czas jest samoistny, jednorodny, izotropowy, jednowymiarowy, 
nieskończony; 

b)

 

jako jednostajny liniowy ciąg momentów wypełniony zdarzeniami (zmianami obiektów fizycznych i 
niefizycznych), lecz niezaleŜny od tych zdarzeń (dualizm czasu i zdarzeń); 

 
Koncepcja czasu absolutnego, jako odrębnego i niezaleŜnego od przestrzeni, nie ma dzisiaj wielu zwolenników. 
Dopiero włączenie pojęcia czasu absolutnego w szersze pojęcie absolutnej czasoprzestrzeni pozwala jeszcze 
zachować niektóre idee filozoficzne tej koncepcji. Z koncepcją czasu absolutnego związany jest między innymi 
paradoks przemijania czasu.  
 

•

 

Relacyjna koncepcja czasu jest wolna od paradoksów i znajduje oparcie w fizyce współczesnej. Relacyjne pojęcie 
czasu pojawiło się w filozofii równolegle do relacyjnego pojęcia przestrzeni. W materializmie dialektycznym czas 
pojęty jest jako atrybut materii lub forma istnienia wszystkich procesów materialnych. Dzisiejsza fizyka dostarcza 
argumentów za egzystencjalnym związkiem czasu z materią oraz zaleŜność własności od własności materii. 

 

a)

 

STW głosi, Ŝe prawa fizyki są niezmienne względem translacji czasu. Oddziaływania między ciałami rozchodzą 
się w przestrzeni stopniowo (co wyklucza działanie na dystans), z określoną prędkością skończoną (nie 
przekraczającą prędkości światła). Interwał czasowy między dwoma zdarzeniami jest względny - wielkość 
interwału zaleŜy od prędkości ciała, a w wypadku zdarzeń odległych od siebie, takŜe od tej odległości. 
Równoczesność zdarzeń przestrzennie odległych jest względna (jeŜeli w jednym układzie dwa zdarzenia 
odległe są równoczesne, to w innym układzie, poruszającym się względem pierwszego zdarzenia te nie są juŜ 
równoczesne). Względna jest takŜe długość odcinka czasu, czyli długość trwania procesu (relatywistyczny 
efekt zwolnienia procesów w danym układzie ze względu na inny układ poruszający się względem pierwszego, 
proporcjonalnie do prędkości tego ruchu). Przyjmuje się jednak, Ŝe porządek kauzalny zdarzeń fizycznych w 
czasie ma charakter absolutny, niezaleŜnie od układu, w którym one zachodzą. 

b)

 

Według OTW czas trwania procesu jest zaleŜny od miejsca, w którym ten proces przebiega (od natęŜenia pola 
grawitacyjnego w tym miejscu wyznaczonego przez rozkład mas). Dopuszcza się teŜ pogląd, Ŝe zaleŜność 
powyŜsza moŜe mieć jedynie charakter lokalny (ograniczony wpływ własności materii na własności czasu). 

 
Związek czasu z przestrzenią (współzaleŜność odcinka czasu i odcinka przestrzeni) leŜy u podstaw pojęcia 
czasoprzestrzeni w fizyce relatywistycznej. Wprowadzenie teorii czasoprzestrzeni nie rozstrzyga jeszcze filozoficznego 
sporu absolutyzmu z relacjonizmem. Po pierwsze, czas i przestrzeń zachowują w ramach czasoprzestrzeni swoją 
odrębność (odmienne własności topologiczne: jednowymiarowość - trójwymiarowość). 
 
Według OTW struktura czasoprzestrzeni zaleŜy od rozkładu materii w świecie. OTW dopuszcza jednak sytuacje, w 
których występują tzw. zakrzywienia (lub skręcenia) czasoprzestrzeni bez udziału materii (masy), a w związku z tym 
masa bezwładna ciała moŜe przynajmniej w części zaleŜeć od wpływu czasoprzestrzeni wszechświata na lokalne pole 
metryczne. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

W związku z pojęciem czasu pojawiło się wiele problemów: 
 

•

 

Problem kierunku („strzałki”) czasu pojawił się w wyniku pozornej sprzeczności między przyjętą w nauce 
symetrią czasu (zasada odwracalności - izotropowości - czasu), a opisami procesów nieodwracalnych, 
jednokierunkowych (II zasada termodynamiki). Zasada jednorodności głosi, Ŝe prawa fizyki nie zmieniają się w 
czasie - wszystkie momenty czasu są fizycznie równowaŜne. Zasada izotropowości (odwracalności) głosi 
natomiast, Ŝe prawa fizyki są symetryczne w czasie - relacja wcześniej nie róŜni się od relacji później. Zatem dla 
kaŜdego proces fizyczny mógłby zachodzić proces czasowo doń odwrotny - wszystkie procesy fizyczne są 
odwracalne. 
Potocznie uwaŜa się, Ŝe procesy odwrotne do takich, jak poŜar czy rozpuszczanie kropli atramentu w szklance 
wody są albo niemoŜliwe fizycznie, albo przebiegają według innych praw przyrodniczych, a więc są jakościowo 
odmienne. Przekonanie to zostało wzmocnione odkryciem II zasady termodynamiki i związanej z nią zasady 
entropii. Zgodnie z tymi zasadami Ŝaden proces w układach izolowanych cieplnie nie moŜe przebiegać w taki 
sposób, Ŝeby entropia malała. Wszelkie samorzutnie przebiegające procesy w takich układach charakteryzują się 
wzrostem entropii układu. Zasady te sugerują czasową jednokierunkowość większości procesów fizycznych. 
W tej materii istnieją dwa stanowiska. Jedni bronili modelu świata z czasem izotropowym (bez „strzałki” czasu). 
Drudzy poszukiwali w fizyce podstaw modelu z czasem anizotropowym. Zwolennicy pierwszego stanowiska 
akcentują rozróŜnienie nomologicznej (czyli mającej podstawy w prawach fizyki) izotropii czasu oraz 
fenomenologicznej (opartej na doświadczeniu potocznym) anizotropii czasu. Treść Ŝadnego prawa fizyki nie daje 
podstaw do twierdzenia, Ŝe istnieją procesy nomologicznie nieodwracalne. Słynne prawo wzrostu entropii 
sprowadza się zaś  do twierdzenia, Ŝe w układzie izolowanym – nie znajdującym się w stanie równowagi – wzrost 
entropii jest bardziej prawdopodobny niŜ spadek entropii. Spadek entropii nie jest przez prawo zakazany i jest 
nomologicznie moŜliwy. Wyjaśnienia procesów nieodwracalnych, podpadających pod II zasadę termodynamiki, 
poszukiwać naleŜy nie w treści tego prawa (ani jakiegokolwiek innego prawa fizyki), lecz w warunkach brzegowych 
lub początkowych. Faktyczna, czyli warunkowa asymetria czasu procesów nieodwracalnych ma zawsze charakter 
lokalny i czasowo ograniczony. Sformułowane zostały cztery teorie, które mają ustalić, jakie warunki brzegowe lub 
początkowe panujące na dostępnych obszarach świata i w jego obecnej epoce kosmicznej determinują faktyczną 
nieodwracalność znanych nam procesów: 
 
a)

 

Teoria kauzalna (Leibniz, Kant) – Wyjaśnienie kierunku czasu w kauzalnej strukturze świata fizycznego. 
Trudności - relacja kauzalna moŜe porządkować zbiór zdarzeń bez wyznaczenia kierunku czasu. Wszak w 
relacji kauzalnej pozostają zarówno przyczyna ze skutkiem, jak i skutek z przyczyną. Trudności te zmusiły 
Mehlberga do porzucenia tej koncepcji. 

b)

 

Teoria struktur rozgałęzionych – Zadaniem tej teorii było zbadanie czy anizotropowość czasu w 
poszczególnych podukładach dostępnego nam wszechświata (odgałęziających się od wielkiego układu) ma 
jeden i ten sam kierunek na osi „czasu generalnego”, tworzącego jednowymiarowe kontinuum. OtóŜ okazuje 
się, Ŝe procesy w tych podukładach przejawiają statystycznie ten sam kierunek, zgodny z zasadą wzrostu 
entropii. Krzywe entropii w przewaŜającej liczbie podukładów wskazują zgodnie ten sam kierunek, który jest 
prawdopodobnie kierunkiem zmian całego wielkiego układu. Nie wyklucza to jednak fluktuacji entropii 
wszechświata od małej do wielkiej i od wielkiej do zmniejszającej się. Statystyczne ujęcie krzywych entropii we 
wszystkich podukładach wszechświata prowadzi do twierdzenia o statystycznej izotropowości czasu 
generalnego. 

c)

 

Teoria falowa (Popper) – Opiera się na opisie procesów rozchodzenia się fal elektromagnetycznych ze źródeł 
punktowych, dla których to zjawisk nie zachodzą w obecnych warunkach wszechświata procesy odwrotne tzn. 
procesy kontrakcji rozproszonego światła do punktów. JeŜeli nawet kontrakcja rozproszonego światła zgodna 
jest z prawami optyki tak samo, jak rozproszenie światła, to jednak trudno sobie dla niej wyobrazić fizycznie 
dopuszczalne warunki początkowe. Konkluzją Poppera jest twierdzenie, Ŝe asymetria czasu w procesach 
rozchodzenia się fal nie ma charakteru nomologicznego, lecz związana jest z warunkami początkowymi i 
brzegowymi. 

d)

 

Teorie kosmologiczne – Jedna z nich głosi, Ŝe kierunek czasu wszechświata podlega okresowej oscylacji 
wraz z zagęszczeniem lub rozrzedzeniem materii i opowiada się za modelem cyklicznym wszechświata 
(Gamow). Druga broni tezy o procesie ekspansji wszechświata, która jest źródłem wszelkich lokalnych 
procesów entropijnych i nieentropijnych (Gold). 

 
 

•

 

Kolejnym problemem jest problem odróŜniania teraźniejszości, przeszłości i przyszłości. Polega on na tym, Ŝe 
nawet gdy dysponujemy wzorcowymi przykładami dla relacji R (równocześnie), W (wcześniej) i P (później), nawet 
gdy rozstrzygnęliśmy problem strzałki czasu, to nie dysponujemy jeszcze kryterium wyróŜnienia na linii czasu 
przedziałów dla przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. 
Z pojęciem teraźniejszości związany jest klasyczny paradoks czasu Augustyna. JeŜeli czas ma być miarą 
następstwa zdarzeń, to jak moŜemy takie następstwo uchwycić, skoro teraźniejszość jest tylko (nieuchwytnym) 
momentem granicznym między przeszłością a przyszłością, a przeszłość i przyszłość dla nas nie istnieją? Istnieją 
trzy odpowiedzi na ten paradoks: 
a)

 

teraźniejszości nie moŜna wyznaczyć inaczej niŜ za pomocą świadomości: rozróŜnienie przeszłości, 
teraźniejszości i przyszłości jest zaleŜne od czynnika subiektywnego (podmiotowego); 

b)

 

naleŜy poszukiwać obiektywnego kryterium tego rozróŜnienia (przy zaniedbaniu czynników 
świadomościowych); 

c)

 

koncepcja pośrednia (obiektywno-podmiotowa) polega na włączeniu czynnika podmiotowego do 
charakterystyki teraźniejszości i traktująca obserwatora jako realny składnik świata obiektywnego. 

 

a)

 

Stanowiska subiektywistyczne: 

Idealizm subiektywny – zaprzeczanie obiektywności zdarzeń i czasowych związków między nimi. Subiektywne jest nie 
tylko odróŜnienie teraźniejszości, przeszłości i przyszłości, ale takŜe same relacje 

R, W i P.

 Subiektywne pojmowanie 

teraźniejszości polega na tym, Ŝe teraźniejsze będą te i tylko te zdarzenia, które pojawiają się aktualnie w polu 
świadomości danego podmiotu, czyli treści percypowane w odróŜnieniu od przypominanych lub oczekiwanych. 
Teraźniejszość jest zawsze teraźniejszością dla określonego podmiotu. Wynika stąd, Ŝe tyle moŜe być odrębnych 
teraźniejszości, ile jest podmiotów świadomych. Konsekwencji tej moŜna spróbować uniknąć przez wprowadzenie 
podmiotu wyŜszego rzędu (obserwator i sprawca – gwarant teraźniejszości globalnej – Berkeley, Leibniz). Z kolei 
Hume, który odrzucił teistyczne rozwiązanie Berkeley’a, lecz utrzymał tezę, Ŝe wszelkie relacje czasowe mają charakter 
subiektywny i zachodzą między immanentnymi składnikami doświadczenia, dopuszczał w konsekwencji solipsyzm 
chwili bieŜącej – istnieje tylko jeden układ (sekwencja doświadczeń); nie ma rozsądnych podstaw, aby w obrębie tego 
układu odróŜnić przeszłość od teraźniejszości; istnieje tylko teraźniejszość zdarzeń spostrzeganych i wyobraŜanych. 
JeŜeli zdarzenia są momentalne i wszelka zmiana jest jakąś sekwencją zdarzeń, to albo nasze spostrzeŜenia zmiany 
są iluzją, albo nie mamy w spostrzeŜeniu do czynienia wyłącznie z teraźniejszością. James i Russell twierdzili, Ŝe 
spostrzeŜenia powiązane są w naszym doświadczeniu z bezpośrednią pamięcią, co umoŜliwia zauwaŜenie zmian. 
Teraźniejszość doświadczenia zmysłowego nie jest punktowa, lecz rozciągnięta w czasie. Jest to więc teraźniejszość 
pozorna i dopiero jej końcową granicę moŜna nazwać rzeczywistą teraźniejszością. 
 
Subiektywizacja wyróŜnienia teraźniejszości przy zachowaniu realizmu epistemologicznego (przy uznaniu realności 
świata oraz obiektywności relacji R, W i P między zdarzeniami w świecie). ChociaŜ sam czas, własność czasu, relacje 
czasu i ewentualnie takŜe strzałka czasu są obiektywne (niezaleŜne od świadomości) i przysługujące zdarzeniom nawet 
w sytuacji nieistnienia jakiegokolwiek podmiotu świadomego, to jednak wyróŜnienie pewnej chwili jako teraźniejszości 
staje się moŜliwe dopiero w sytuacji, gdy pojawia się w świecie podmiot świadomy. Podział czasu świata na przeszłość, 
teraźniejszość i przyszłość jest pozbawiony sensu, jeŜeli w świecie nie istnieje podmiot świadomy, zdolny do nadania 
temu podziałowi sensu subiektywnego. JeŜeli dodamy do tego, Ŝe czasoprzestrzeń moŜe być zakrzywiona i 
pofałdowana, to nie będzie dla nas zaskoczeniem, Ŝe niektórzy filozofowie fizyki (Einstein) dochodzą do koncepcji 
czterowymiarowego zamkniętego Wszechświata Parmenidesa, całkowicie zdeterminowanego, w którym nie zachodzi 
realna róŜnica między zdarzeniami teraźniejszymi, przeszłymi i przyszłymi (przeszłość, teraźniejszość i przyszłość są 
równie realne). Wycinki czasu natomiast, sukcesywnie i pojawiające się w doświadczeniu człowieka, muszą być 
traktowane jako współwystępujące ze sobą. 
Argumentację za koniecznością odrzucenia obiektywności teraźniejszości, przeszłości i przyszłości odnaleźć moŜna 
takŜe u neoheglisty McTaggarta, który oddzielił dwie serie zdarzeń: A (usytuowane w przeszłości, teraźniejszości i 
przyszłości) i B (wcześniejsze bądź późniejsze). Za istotną dla idei zmiany (a więc i czasu) uznał serię A, po czym uznał 
ją za iluzję. 
Najsłabszą wersją subiektywnego ujęcia teraźniejszego, przeszłości i przyszłości jest koncepcja społeczno-
subiektywna. Nie doświadczenie pojedynczego człowieka czy poszczególnej grupy ludzi, lecz społeczno-historyczne 
doświadczenie ogólnoludzkiej ustanawia sens teraźniejszości, sens przekazywany środkami kulturowymi z pokolenia 
na pokolenie. W tym ujęciu przeszłość, teraźniejszość, to obszar aktualnych oddziaływań poznawczych i praktycznych, 
a przyszłość to zakres zdarzeń przewidywanych lub oczekiwanych jako obszar oddziaływań potencjalnych. Relacje R, 
W i P zachowują swą obiektywność, teraźniejszość, przeszłość i przyszłość mają natomiast charakter intersubiektywny. 

b)

 

Stanowisko sprowadzające się do poszukiwania obiektywnych róŜnic między teraźniejszością danego 
układu materialnego i jego przeszłością oraz przyszłością opiera się przewaŜnie na załoŜeniach 
determinizmu. Czasowość zdarzeń wyznaczona jest przez liniowy ciąg zaleŜności przyczynowych. Same 
związki przyczynowe mają charakter czasowy – przyczyny są wcześniejsze od swych skutków. Nie kaŜda 
sekwencja zdarzeń jest jednak ciągiem przyczynowo-skutkowym. Koncepcja kauzalna Reichenbacha mówi, Ŝe 
teraźniejszość oddziela obiektywnie przeszłość od przyszłości w ten sposób, Ŝe przeszłość danego układu jest 
całkowicie zdeterminowana, przeszłość pozostaje natomiast niezdeterminowana i podległa oddziaływaniom ze 
strony zdarzeń teraźniejszych (a ściślej – przeszłych). 
Obiektywnych znamion zróŜnicowania przeszłości, teraźniejszości poszukują filozofowie marksistowscy. 
Opierając się na załoŜeniach determinizmu uwaŜają oni, Ŝe kaŜdy zmieniający się w czasie układ materialny 
zawiera swój naturalny zegar z pamięcią przeszłości, czyli zegar z kalendarzem. Geolog odkrywa obiektywny 
zegar geologiczny, rejestrując ślady minionych procesów. Biolog odkrywa zegary z pamięcią genetyczną 
(gatunkową). Pamięć indywidualna ludzi oraz pamięć społeczna to pewne odmiany pamięci genetycznej, która 
z kolei jest cząstką pamięci geologicznej. Według Askina kaŜdy proces jest swego rodzaju zegarem 
odmierzającym czas, w którym przebieg, i rejestrującym przeszłość. Nie ma jednak jakiegoś idealnego zegara 
naturalnego. Wszystkie znane nam zegary same bowiem nieuchronnie ulegają zniszczeniu. Koncepcja 
zegarów naturalnych zawiera jednak obserwatora (geologa, biologa, astronoma), zdolnego do odczytywania 
zakodowanych śladów przeszłości. Zdolność obserwatora do rozpoznawania teraźniejszości i odróŜnienia 
przyszłości od przyszłości nie ma jednak charakteru czysto subiektywnego, lecz sama jest odzwierciedleniem 
obiektywnych róŜnic między okresami czasu. Mechanizm dziedziczności odzwierciedla róŜnice i związki między 
przeszłością i teraźniejszością, a mechanizmy odruchów warunkowych i sterowania odzwierciedlają róŜnice i 
związki między teraźniejszością i przyszłością. 
 

c)

 

Zgodnie z koncepcją obiektywno-podmiotową, pełna charakterystyka teraźniejszości, przeszłości i 
przyszłości wymaga włączenia obserwatora, traktowanego jako realny składnik świata obiektywnego. Zdolność 
obserwatora do rozpoznawania teraźniejszości i odróŜnienia przyszłości od przeszłości nie ma charakteru 
czysto subiektywnego, lecz sama jest odzwierciedleniem obiektywnych róŜnic pomiędzy okresami czasu serii 
A. 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

4.2 Układy materialne 
 
4.2.1 Indywidua przestrzenno-czasowe. Spory interpretacyjne 
 
Ontologie realistyczne, a zwłaszcza materialistyczne, opierając się na doświadczeniu potocznym i wynikach 
przyrodoznawstwa, przyjmują, Ŝe świat materialny charakteryzuje się określoną strukturą obiektywną. Własności układu 
złoŜonego zaleŜne są od własności jego podukładów, od ich ilości i od wzajemnych relacji pomiędzy nimi. 
 

•

 

Ontologie redukcjonistyczne przyjmują załoŜenie, Ŝe własności układu całościowego są redukowalne do jego 
części składowych, w tym takŜe do własności powstających z oddziaływań pomiędzy nimi. 
 

•

 

Ontologie emergentystyczne przyjmują załoŜenie holizmu, czyli twierdzenie o nieredukowalności charakterystyk 
danej całości do opisu własności jej części i oddziaływań między tymi częściami. Zgodnie z poglądem holizmu, 
kaŜda całość zawiera przynajmniej jedną własność, której nie ma Ŝadna z jej części i której nie moŜna wyprowadzić 
z wiedzy o wewnętrznej strukturze tej całości. 

 
Istnieją następujące koncepcje istnienia układów materialnych: 
 

a)

 

Substancjalizm sprowadza się do poglądu, Ŝe ciała (względnie izolowane układy przestrzenno-czasowe 
podlegające zmianom fizycznym) są podstawowymi jednostkami bytu (składnikami świata), istniejącymi w 
podstawowym znaczeniu słowa istnieć. Być (istnieć) = być substancją, czyli rzeczą cielesną. Substancjalizm 
tradycyjny, nawiązujący do Arystotelesowskiej koncepcji substancji jednostkowych, uznaje takŜe istnienie 
zdarzeń, procesów, relacji i róŜnego rodzaju oddziaływań. Nie uwaŜa się ich jednak za istniejące samodzielnie. 
Istnieją, ale nie w sensie literalnym. 
Radykalną wersją substancjalizmu jest reizm somatyczny (pansomatyzm). Odrzuca on podwójne rozumienie 
słowa „być” lub „istnieć”. Istnieją tylko rzeczy konkretne, będące ciałami. Nie istnieją zdarzenia, procesy, 
własności, relacje, oddziaływania, istnieją tylko ciała. Teza substancjalizmu mocnego: nie istnieje nic, co nie 
jest rzeczą cielesną. Teza substancjalizmu słabego: wszelki układ materialny jest substancją (rzecz cielesna), 
ale w obrębie substancji oraz między substancjami zachodzi coś, co substancją nie jest: zdarzenia, procesy, 
relacje. 
Problematyczną jest kwestia względności toŜsamości obiektów materialnych. ToŜsamość ta moŜe być 
rozumiana jako identyczność genetyczna, a nie absolutna. Przez identyczność genetyczną rozumie się 
ciągłość między stanami danego układu w danym interwale czasu. Ciągłość ta zaleŜy od trwałości cech 
strukturalnych układu, trwałości związków zdarzeń i procesów zachodzących w obrębie układu. Warunkiem 
dodatkowym zachowania toŜsamości układu jest utrzymanie przewagi wewnętrznych procesów i związków 
układu, nad oddziaływaniami zewnętrznymi. 

b)

 

Relacjonizm ontologiczny, czyli opis układu materialnego w kategoriach samych tylko relacji, jest niemoŜliwy 
do wykonania. O istnieniu relacji moŜna mówić sensownie tylko wtedy, gdy przyjmuje się istnienie członów 
relacji, które same nie są relacjami. 

c)

 

Ewentyzm zakłada, Ŝe wszelki układ materialny jest zbiorem zdarzeń. Cokolwiek istnieje, jest zdarzeniem lub 
zbiorem zdarzeń. Przez zdarzenie rozumie się tu nie tyle zmianę stanu układu materialnego, ile raczej rezultat 
tej zmiany, czyli stan fizyczny układu wzięty w jego przekroju czasowym lub przestrzenno-czasowym. Same 
zmiany stanów jakichkolwiek obiektów oraz same te obiekty opisywane są w ewentyzmie w terminach zbiorów 
zdarzeń w pewnym kontinuum przestrzenno-czasowym. Zgodnie z ewentyzmem punktowym kaŜdy przedmiot 
jest zdarzeniem punktowym (przedmiotem przestrzennie i czasowo nierozciągłym bądź zbiorem takich zdarzeń 
– Reichenbach, Augustynek). W ewentyzmie Augustynka rzeczy, procesy, relacje, oddziaływania, 
prawidłowości oraz ich własności dadzą się określić w terminach zbiorów zdarzeń wyŜszego typu logicznego. 
Przyjmuje się jednak graniczny typ logiczny w postaci superzbiorów, czy zbiorów najwyŜszego typu logicznego, 
np. zbiorów relacji między zbiorami (własnościami) indywiduami. 

d)

 

Pogląd głoszący, Ŝe wszystko, co istnieje, jest ruchem, energią lub procesem, znany jest pod nazwą 
pankinetyzmu lub energetyzmu (Ostwald). Substancjalne rozumienie materii uwaŜał Ostwald za przestarzałe, 
a wszelkie zjawiska materialne traktował jako przestrzenne uporządkowane układy róŜnych rodzajów energii. 
Poprzednim pankinetyzmu, dynamizm (Boscovich), głosi, Ŝe wszelkie zjawiska przyrody są przejawami 
działania siły fizycznej (pojmowanej jako energia). 

 

4.2.2 Ciągłość czy nieciągłość tworzywa świata? 
 
Ciągłość i pełnię tworzywa świata (jego jednorodność, jedność, brak wewnętrznego zróŜnicowania) zakładały 
przewaŜnie ontologie monistyczne. Indywidua nie mają w tych koncepcjach bytu autonomicznego, lecz uwaŜane są za 
sposoby istnienia i przejawiania się substancji. Sama substancja redukuje się natomiast do swych obiektów 
numerycznie odrębnych i rozróŜnialnych ze względu na usytuowanie w przestrzeni i (lub) czasie. Indywidua mają byt 
wtórny, zjawiskowy, zaledwie przelotny lub wręcz pozorny. Koncepcja świata pełni dopuszcza równorzędne, 
fenomenalne istnienie rzeczy, zdarzeń i procesów, bez przyjmowania postulatów o ich redukowalność do jednego 
rodzaju indywiduów. Opisu rzeczywistości dokonuje się w terminach jakościowych, przy załoŜeniu nieprzerwanych 
związków i oddziaływań bezpośrednich między poszczególnymi sposobami istnienia substancji. 
 
Koncepcja tworzywa nieciągłego zakłada dyskretność materiału, czyli numeryczną odrębność jego części składowych. 
Struktura samego tworzywa jest zatomizowana, a dla utrzymania trwałości atomów pojmuje się je raczej jako 
korpuskuły. 
 
4.2.3 Układy materialne mikro- i makroświata. Mechanicyzm i dialektyka 
 

•

 

Mechanicyzm ma następujące załoŜenia: 
 
a)

 

Istnieją elementarne składniki rzeczywistości, charakteryzujące się brakiem struktury wewnętrznej, czyli 
niezłoŜonością, co pociąga za sobą ich niepodzielność i niezmienność. Cechami składników są: wielkość, 
kształt, bezwładność (związana z masą spoczynkową) oraz ruch mechaniczny, polegający na zmianie 
połoŜenia w przestrzeni pod wpływem oddziaływania zewnętrznego (bądź ciąŜenia, czyli działania sił 
grawitacyjnych na odległość, bądź bezpośredniego kontaktu). 

b)

 

Cokolwiek istnieje w świecie, jest składnikiem elementarnym lub układem takich składników. Układy proste 
(zawierające składniki elementarne) i układy złoŜone (zawierające podukłady). 

c)

 

KaŜdy układ ma strukturę wewnętrzną, którą konstytuuje: zbiór składników elementarnych i prostych ich 
układów, zbiór własności składników elementarnych i własności prostych ich układów oraz zbiór relacji 
(zwłaszcza przestrzenno-czasowych) i oddziaływań między składnikami elementarnymi oraz relacji i 
oddziaływań między podukładami danego układu. 

d)

 

Ogólne własności układu o danej strukturze wewnętrznej są następujące: złoŜoność z wielu składników 
elementarnych; przestrzenny (przestrzenno-czasowy) rozkład składników w tym układzie, wyznaczających 
pojemność, wielkość i kształt układu; podzielność, czyli moŜliwość rozpadu układu; zmienność; ruchomość 
układu pod wpływem sił i oddziaływań zewnętrznych; prawidłowość zmian wewnętrznych i ruchu zewnętrznego 
układu (według praw mechaniki Newtonowskiej). 
 

Program badań nad strukturami układów materialnych zawierał w mechanicyzmie postulat przeprowadzenia 
redukcji wszelkich układów złoŜonych do układów prostych oraz opisu układów prostych w terminach ich 
elementów składowych. 
Redukcjonizm – wszystkie własności (materii) sprowadzają się do własności fizycznych. Teza ontologiczna: 
własności, prawidłowości obiektów z wyŜszych poziomów organizacji przyrody sprowadzają się do ich struktury 
oraz własności i prawidłowości części. Teza epistemologiczna: wiedza dotycząca obiektów z wyŜszych poziomów 
organizacji przyrody jest pochodna względem wiedzy o strukturze tych układów i własnościach i prawidłowościach 
ich składników. Inny wariant: prawa dotyczące wyŜszych poziomów organizacji przyrody mogą być wyjaśnione w 
oparciu o prawa dotyczące składników i opis struktury. 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

•

 

Emergetyzm dowodzi, Ŝe pewne własności materii nie są redukowalne do własności fizycznych. Własności 
złoŜonych układów materialnych stanowią nowy typ własności (np. przezroczystość wody). 
 
Emergetyzm skrajny, akcentując jakościowe novum tego, co się pojawia w układach złoŜonych, uwaŜa je za 
niewyjaśnialne ani w kategoriach strukturalno-funkcjonalnych, ani historycznych. Historia ukazuje jedynie ciągi 
wyłaniające się w świecie stale czegoś nowego, ale to novum moŜe być badane jedynie fenomenologicznie 
(badanie zmierzające do ukazania istoty jakościowej odmienności nowych procesów i zdarzeń). Procesy i 
zdarzenia jako emergentne uznane są za niewyjaśnialne z zasady i traktowane jako deus ex machina. Własność 
emergentna jakiegoś obiektu to taka, której nie moŜna przewidzieć ani wyjaśnić, rozpatrując wewnętrzną strukturę 
obiektu czy badając jego zewnętrzne powiązania z innymi obiektami. 
 
Emergetyzm umiarkowany przyjmuje najczęściej jeden z trzech słabszych sposobów rozumienia emergencji: 
 
a)

 

Własności i zdarzenia emergentne to takie, których nie moŜna przewidzieć na mocy wiedzy o stanie układu, 
lecz moŜna je następnie wyjaśnić. Przyjmuje się tu załoŜenie o zachodzeniu niejednoznacznych powiązań 
deterministycznych między dwoma stanami danego układu. 

b)

 

Emergentna własność układu to taka, której nie moŜna wyjaśnić (ani przewidzieć) za pomocą samej wiedzy o 
obiektach składowych i strukturze tego układu, lecz trzeba odwołać się do wiedzy o jego otoczeniu 
zewnętrznym, a więc takŜe o wiedzy o związkach między danym układem a innymi układami. 

c)

 

(najsłabsze rozumienie emergencji) Własność układu jest emergentna wtedy, gdy nie moŜna jej wyjaśnić ani 
przewidzieć za pomocą wiedzy o częściach składowych układu, lecz moŜna to uczynić odwołując się do wiedzy 
o wewnętrznej strukturze układu, czyli o związkach przestrzenno-czasowych i rodzajach oddziaływań między 
jego składnikami. 

 
 
W tej tematyce niemałą rolę pełni następujące zagadnienie: 
 

•

 

Problem zmiany w filozofii klasycznej: 

Pojęcie ruchu jest czasami odróŜniane od ogólniejszego pojęcia zmiany i uŜywane na określenie zachodzącej w czasie 
zmiany połoŜenia w przestrzeni. ZałoŜeniami tego odróŜnienia jest przypuszczenie, Ŝe mogą występować jakieś zmiany 
w czasie poza przestrzenią lub zachodzące w punkcie przestrzeni i nie mające charakteru zmiany połoŜenia. 
Zmienność wiązano w filozofii od początku z doświadczaną powszechnie wielością i róŜnorodnością bytów:  
 

a)

 

Parmenides: zróŜnicowanie i zmienność nieuchronnie implikują sprzeczność. PoniewaŜ istnieje tylko byt, a 
niebytu nie ma, więc niemoŜliwa jest jakakolwiek zmiana, gdyŜ musiałaby ona polegać na przejściu bytu w 
niebyt. Nie jest to moŜliwe logicznie (to, co podlega zmianie musiałoby jednocześnie istnieć i nie istnieć), a więc 
nie jest to moŜliwe faktycznie. W rezultacie za pierwszą zasadę ontyczną musi filozof uznać Byt jeden, 
niezróŜnicowany, niezmienny (nieruchomy), pojęty przez Parmenidesa jako abstrakcyjna cielesność 
wypełniająca kulistą przestrzeń (monizm statyczny). 

b)

 

Heraklit: świat nie zawiera Ŝadnych bytów niezmiennych, lecz jest systemem nieustających zmian. Nic nie jest 
trwałe, lecz wszystko zarazem staje się i przekształca (wariabilizm, monizm dynamiczny). Wszelka zmiana jest 
sprzecznością, więc sprzeczność, czyli jedność przeciwieństw, stanowi samą istotę rzeczywistości. 
Doświadczalna trwałość rzeczy to tylko subiektywne pozory. Rozum wskazuje, Ŝe rzeczywistość zawiera 
wyłącznie procesy, czyli sekwencje zdarzeń. 

c)

 

W filozofii przewaŜył pogląd, Ŝe byt musi być opisany zarówno w kategoriach tego, co niezmienne, jak i tego, co 
zmienne. Jedni próbowali dzielić świat na dwie odrębne dziedziny ontyczne (Platon), inni natomiast 
rozpatrywali go jako jedną całość, w której róŜnicowaniu się i zmianom podlega to, co w swej substancjalnej 
naturze pozostaje niezmienne. OdróŜnienie tego, co niezmienne, od tego, co zmienne, znajdujemy u 
Arystotelesa (nieruchomy poruszyciel i zmienne substancje jednostkowe) oraz w filozofii chrześcijańskiej. W 
filozofii staroŜytnej i nowoŜytnej dominował pogląd, Ŝe istnieje jeden świat podlegający zmianom. Filozofowie 
jońscy sformułowali tezę monizmu o jednej wiecznej zasadzie bytu podlegającej zmianom i przyjmującej róŜne 
postacie. Empedokles i Anaksagoras rozwaŜali zmienność rzeczy w kategoriach przemieszania ostatecznych 
trwałych składników bytu. Koncepcję tę rozwinęli atomiści – świat jest jednością tego, co niezmienne (atomy i 
próŜnia), i tego, co zmienne (układy atomów). Wszelka zmiana sprowadzona została do zmiany mechanicznej. 
Trzy główne koncepcje natury ruchu i wszelkiej zmiany: 

 

-

 

Dialektyczna koncepcja zmiany: Ruch ma w sobie sprzeczność, twierdził za Heraklitem Hegel. Czy moŜna 
pogodzić sprzeczności dialektyczne z logiczną zasadą niesprzeczności? Hegel odrzucał logikę, bo uczyła ona o 
obiektach statycznych. Marksiści albo odrzucali, albo włączali logikę do dialektyki. Źródłem wszelkiego rozwoju są 
sprzeczności dialektyczne. Sprzeczności rodzą nową sytuację, która znowu rodzi sprzeczność etc. 
 

-

 

Determinizm i indeterminizm: Zdeterminowany znaczy: uwarunkowany, określony, ograniczony, zaleŜny, dający 
się przewidzieć. Układ jest zdeterminowany, wtedy gdy: stan układu jest w danej chwili jednoznacznie i całkowicie 
określony przez cechy wewnętrzne i zewnętrzne (brzegowe) układu lub gdy zmiana układu w czasie podlega 
prawidłowym uwarunkowaniom. 
 
Determinizm głosi, Ŝe wszystkie zdarzenia w świecie są zdeterminowane w sensie drugim (zmiana układu w czasie 
podlega prawidłowym uwarunkowaniom). Wyznaje przy tym tezę negatywną: nie ma w świecie zdarzeń niczym nie 
uwarunkowanych. Determinizm mocny: stan danego układu w dowolnej chwili wyznacza całkowicie stany z 
dowolnej chwili wcześniejszej lub późniejszej. Determinizm umiarkowany: kaŜde zdarzenie podlega jakiemuś 
rodzajowi uwarunkowań – pluralizm prawidłowości obiektywnych. 
 
Zaprzeczenie zasady kauzalizmu (przyczynowości) jest akauzalizm, który jest związany z indeterminizmem. 
Indeterminizm skrajny – przyjmuje postać akcydentalizmu, jeśli uznaje wszystkie zdarzenia za przypadkowe, 
ewentualnie teleologii jeśli widzi jakiś cel zdarzeń. Indeterminizm umiarkowany zastępuje wyjaśnienia kauzalne 
funkcjonalnymi bądź statystycznymi. 

 

Współczesne interpretacje determinizmu: W teorii względności rozwaŜa się diagramy czasoprzestrzenne zdarzeń - 
ale nie ma takiego układu, z którego widać całą historię. Laplace pod wpływem sukcesów modelu Układu 
Słonecznego sądził, Ŝe wszystko da się przewidzieć. Teraz wiemy, Ŝe nawet w prostych układach fizycznych czai 
się chaos. „Efekt motyla” Lorentza powoduje, Ŝe najdrobniejsze zaburzenia atmosfery mają po dłuŜszym czasie 
nieprzewidywalne skutki. Na poziomie kwantowym nie ma determinizmu, moŜna opisać układ tylko statystycznie, a 
nie przewidzieć indywidualne zdarzenia. Nie istnieją „ukryte parametry” pozwalające na takie przewidywania; 
wynikło to z prac Bohma. Wniosek: determinizm nie jest moŜliwy nawet dla stosunkowo prostych układów 
fizycznych, na pewno nie jest moŜliwy dla mózgów. 

 
4.2.4 Układy megaświata. Filozoficzne problemy kosmologii 
 
Współczesna kosmologia opiera się na załoŜeniach teoretycznych i coraz bogatszym materiale obserwacyjnym. Do 
załoŜeń teoretycznych naleŜą twierdzenia OTW (o zaleŜności geometrii czasoprzestrzeni od rozkładu mas) oraz zasady 
kosmologiczne. Pierwsza zasada kosmologiczna, powszechnie akceptowana w nauce, głosi, Ŝe we wszechświecie nie 
ma Ŝadnych miejsc wyróŜnionych; jest więc rozszerzeniem zasady Kopernika głoszącej, Ŝe Ziemia nie zajmuje 
wyróŜnionego połoŜenia w przestrzeni wszechświata. Pierwsza zasada kosmologiczna jest współcześnie 
interpretowana w następujący sposób: jednorodność przestrzenna wszechświata polega na jednorodnym rozkładzie 
mas materii o określonej średniej gęstości, przy załoŜeniu skończonego promienia objętości wszechświata. Druga 
(idealna) zasada kosmologiczna głosi, Ŝe wszechświat jest jednorodny w czasie (a więc nie ewoluuje jako całość). 
 
Współczesna kosmologia dostarcza ponad dwadzieścia podstawowych modeli wszechświata, opracowanych za 
pomocą aparatu matematycznego. Filozofię interesują w tych modelach trzy kwestie: 
 

a)

 

jak rozwiązują one problemy przestrzeni wszechświata; 

b)

 

jakie rozwiązanie proponują odnośnie do czasu wszechświata, jego skończoności bądź nieskończoności oraz 
związku między czasem, przestrzenią i globalną masą materii wszechświata; 

c)

 

jak opisują zmiany wszechświata lub przynajmniej ruch układów materialnych w wielkiej skali, czy ma on 
charakter ewolucyjny, czy teŜ nie; 

 
 
 
 
 
 

a)

 

przestrzeń wszechświata: 

 
KaŜdy z modeli kosmologicznych zakłada określoną geometrię wszechświata. Zastosowanie w kosmologii geometrii 
nieeuklidesowych prowadzi do trzech typów geometrycznych modeli. Typ przestrzeni zaleŜy od krzywizny (k) 
trójwymiarowej przestrzeni świata. Dla k = +1 przestrzeń jest sferyczna i zamknięta (Riemann), dla k = 0 jest płaska 
(euklidesowa), dla k = -1 jest hiperboliczna (Łobaczewski). Określenie znaku krzywizny w przestrzeni, a więc i wybór 
określonego typu modelu kosmologicznego, zaleŜy od przyjętych wartości charakteryzujących średnią gęstość materii 
wszechświata oraz ruch materii (krzywizna ma dodatnią wartość przy wysokiej średniej gęstości materii i stosunkowo 
niewysokiej stałej Hubble’a, oznaczającej stałą proporcję między prędkością oddalania się galaktyk a ich odległością od 
obserwatora). 
 
Kosmologiczne modele relatywistyczne mogą zawierać trzy odmienne wyobraŜenia promienia wszechświata. W modelu 
Einsteina promień był stały (a więc i objętość wszechświata była stała). W pozostałych modelach (modelach 
friedmannowskich) promień jest zmienny w czasie. W jednych rośnie w czasie, a w innych (hierarchiczny model 
Charliera) ma wielkość nieskończoną, a średnia gęstość materii w nieskończoności zbliŜa się do zera. 
 

b)

 

czas wszechświata: 

 
Związek przestrzeni i czasu ma podstawowe znaczenie w badaniach astronomicznych i kosmologicznych. Odkrycie 
stałej i nieprzekraczalnej prędkości światła umoŜliwiło mierzenie odległości w jednostkach czasowych. Związek ten 
najdobitniej wyraŜa współczesna kosmologia w powiązaniu geometrii wszechświata z globalną ewolucją w czasie, co 
widać w ewolucyjnych modelach wszechświata (modelu pulsującego wszechświata – dla geometrii sferycznej, modelu 
jednokierunkowej ewolucji – dla geometrii euklidesowej i hiperbolicznej). 
 
We wszystkich modelach ewolucyjnych przyjmuje się tak zwany czas kosmiczny (uniwersalny) wyznaczający etapy 
ewolucji wszechświata, który mierzy czas własny dowolnego obserwatora. 
 
Modele nieewolucyjne (hierarchiczny, statyczny i stacjonarny) mogą przyjmować róŜne geometrie przestrzeni 
wszechświata. 
Model statyczny (Einstein, 1917) polegał na uznaniu prędkości galaktyk za małe w stosunku do prędkości światła, co 
prowadziło do wniosku o jednorodnym i niezmiennym w czasie rozkładzie mas materii, a tym samym do stwierdzenia, 
Ŝe promień wszechświata w czasie się nie zmienia. Statyczność wszechświata ma ostatecznie polegać na tym, Ŝe 
przyciąganie grawitacyjne i odpychanie kosmologiczne równowaŜą się. W późniejszym czasie zastąpiono model 
Einsteina bądź modelem de Sittera (model wszechświata poruszającego się bez materii), bądź modelem Eddingtona-
Lemaitre’a (załoŜenie nieskończonej przeszłości wszechświata w stanie równowagi; juŜ nieznaczne wytrącenie go z 
tego stanu mogło doprowadzić do stopniowej ekspansji materii wszechświata), bądź modelami friedmannowskimi. 
W modelu stacjonarnym akceptuje się wniosek o rozszerzaniu się wszechświata, a więc stałym wzroście jego 
promienia. Teoria ta opiera się na idealnej zasadzie kosmologicznej: wszechświat jest dla kaŜdego obserwatora taki 
sam w kaŜdym miejscu i w kaŜdej chwili. Prawa fizyki mają więc zastosowanie wszędzie i we wszystkich momentach 
czasu. Stacjonarność wszechświata polega na tym, Ŝe stan fizyczny wszechświata jest niezaleŜny od czasu. 
Najsłabszym punktem tej teorii jest koncepcja ciągłego tworzenia się materii w przestrzeni, którą wyprowadza się dla 
zapewnienia stacjonarnego charakteru wszechświata i która narusza zasadę zachowania masy i energii. 
 
Podstawą do obliczeń wieku wszechświata jest stała Hubble’a. Ostatnie dane wskazują, Ŝe wiek wszechświata wynosi 
około dwudziestu miliardów lat. Ta liczba nie pokrywa się w wiekiem wszechświata ekspansywnego. 
 

c)

 

zmiany wszechświata 

 
Na podstawie dostępnej dzisiaj wiedzy kosmologowie wyróŜniają następujące etapy globalnej ewolucji wszechświata: 
 
-

 

ewolucja fizyczna; 

-

 

ewolucja chemiczna; 

-

 

ewolucja biochemiczna i biologiczna; 

-

 

ewolucja społeczno-kulturowa; 

 

5.

 

Struktura zmian w świecie 

 
5.1 Ogólna teoria zmian (ruchu) 
 
Pojęcie ruchu jest czasem odróŜniane od pojęcia zmiany i uŜywane do określenia zachodzącej w czasie zmiany 
połoŜenia w przestrzeni. 
 
5.1.1 Problem zmiany w filozofii klasycznej 
 
Zmienność wiązano w filozofii od początku z wielością i róŜnorodnością bytów. W filozofii klasycznej problem zmiany 
pojawia się w postaci zagadnienia, czy moŜna bez sprzeczności mówić o bycie zróŜnicowanym. Heraklit i Parmenides 
odpowiedzieli na to pytanie przecząco. 
 
Według Parmenidesa (monizm statyczny) istnieje tylko byt (niezróŜnicowany i nieruchomy, będący abstrakcyjną 
cielesnością), a niebytu nie ma, więc niemoŜliwa jest jakakolwiek zmiana, gdyŜ musiałaby ona polegać na przejściu 
bytu w niebyt. Jego wywód prowadził do odrzucenia powszechnego przekonania o istnieniu obiektów zmiennych, a 
uzupełniony został czterema argumentami przeciwko ruchowi Zenona z Elei. Kryterium Parmenidesa było nie 
doświadczenie zmysłowe, a rozum. 
 
Według Heraklita (wariabilizm) świat nie zawiera Ŝadnych bytów niezmiennych, lecz jest systemem nieustannych 
zmian. Skoro wszelka zmiana jest sprzecznością, to sprzeczność, wbrew Parmenidesowi, musi istnieć. Kryterium 
Heraklita takŜe był rozum. 
 
W późniejszym czasie Ŝadne z tych dwóch stanowisk nie zyskało szerszego poparcia. Stało się jasne, Ŝe byt musi być 
opisany zarówno w kategoriach tego, co niezmienne, jak i tego, co zmienne. Platon, Arystoteles, a w późniejszym 
czasie takŜe chrześcijanie uznali te dwie dziedziny za odrębne ontycznie. Z kolei Jończycy, pluraliści i atomiści uznali 
jeden świat podlegający zmianom. Później pogląd ten został przejęty przez materializm. 
 
Filozofia klasyczna stworzyła trzy koncepcje zmiany: heraklitejską (źródłem zmiany są ścierające się ze sobą 
przeciwieństwa), mechanistyczną (źródłem zmiany jest obiekt zewnętrzny i jego zetknięcie się z drugim obiektem) oraz 
arystotelesowską (zmiana ma pierwotne źródło w nieruchomym motorze poruszającym i polega na przejściu od 
moŜności do aktu). 
 
5.1.2 Dialektyka zmiany 
 
Hegel podtrzymał pogląd Heraklita, Ŝe zmiana implikuje sprzeczność. Ta sprzeczność ma charakter dialektyczny i 
znajduje swój wyraz w sprzeczności logicznej. Hegel w niejasny sposób uzgadniał sprzeczność dialektyczną z logiczną 
zasadą niesprzeczności. W rezultacie tolerował logikę jako naukę o formalnej poprawności, przydatną jedynie dla 
wiedzy powierzchownej. Ten niejednoznaczny stosunek do logiki utrzymał się teŜ w marksizmie i neoheglizmie 
brytyjskim, gdzie logika formalna jest traktowana bądź jako część dialektyki, bądź jako nauka z dialektyką się 
krzyŜująca, bądź jako nauka od dialektyki niezaleŜna, która narzuca jednak dialektyce swoje zasady (podobnie jak 
innym naukom). W rezultacie powyŜszej ewolucji uznano, Ŝe sprzeczności odkrywane przez dialektykę nie mogą być 
utoŜsamiane ze sprzecznością logiczną. 
 
sprzeczność dialektyczna: Heglowi ani późniejszym teoretykom dialektyki nie udało się pokazać, na czym polega 
sprzeczność dialektyczna w ruchu mechanicznym. Wspólne jest im natomiast twierdzenie, Ŝe źródłem wszelkiego 
rozwoju są sprzeczności dialektyczne, Ŝe wszelki rozwój dokonuje się na skutek przezwycięŜenia istniejących 
sprzeczności, czyli powstania sytuacji jakościowo nowej, która z kolei prowadzi do pojawienia się nowej sprzeczności. 
Przez „sprzeczność” rozumie się tu wzajemne oddziaływanie na siebie obiektów odrębnych numerycznie, 
charakteryzujących się przeciwstawnymi własnościami, procesami bądź kierunkami zmian. Przez sprzeczność 
dialektyczną rozumie się zazwyczaj sprzeczności wewnętrzne. We współczesnej dialektyce marksistowskiej istnieją trzy 
stanowiska odnoszące się do sprzeczności dialektycznej. Według stanowiska tradycyjnego (uniwersalistycznego), 
sprzeczności występują we wszystkich dziedzinach rzeczywistości materialnej. Według stanowiska umiarkowanego 
uniwersalizmu – tylko w niektórych strukturach i procesach przyrodniczych, społecznych i poznawczych. Według 
stanowiska nieuniwersalistycznego – sprzeczności dialektyczne występują wyłącznie w przyrodzie oŜywionej. 

dialektyka rozwoju: Dla Hegla dialektyka była ogólną zasadą rozwoju idei absolutnej, który miał doprowadzić do 
wyłonienia z niej przyrody oraz ducha obiektywnego. Rozwój ten przebiegał poprzez sprzeczności dialektyczne według 
schematu triady – tezy, antytezy i syntezy. Marksiści zaakceptowali dialektykę Hegla jako ogólną teorię rozwoju, 
odrzucili jednak ontologiczną idealistyczną postawę. Dialektykę rozwoju połączyli z ontologią materialistyczną i odnieśli 
ją do samej przyrody, a zwłaszcza do historycznego procesu rozwoju społeczeństw ludzkich. 
 
prawa dialektyki sformułował juŜ Hegel, a Marks i Engels nadali im interpretację materialistyczną: 
 
-

 

I prawo – prawo jedności i sprzeczności przeciwieństw – stwierdza, Ŝe wszelkie zjawiska przyrodnicze, społeczne i 
świadomościowe mają taką strukturę wewnętrzną, Ŝe współistniejące w nich przeciwieństwa („jedność 
przeciwieństw”) oddziałują na siebie, ścierają się ze sobą i prowadzą do jakościowych zmian danej struktury; 

-

 

II prawo – prawo przechodzenia zmian ilościowych w jakościowe i odwrotnie – wyjaśnia mechanizm rozwoju, 
odwołując się do następującej zasady: kaŜdy układ, poddany pod jakimś względem stopniowej zmianie ilościowej, 
jeśli zmiana ta przebiega w tym samym kierunku przez dostatecznie długi czas, przekształci się pod jej wpływem 
jakościowo; nowa jakość wygeneruje kolejne zmiany ilościowe; poza procesem rozwojowym przejście od zmian 
ilościowych do jakościowych moŜe następować stopniowo, bez skoków; 

-

 

III prawo – prawo negacji negacji – pełny cykl rozwojowy danej całości przebiega według załoŜeń heglowskiej 
triady: pierwotna jakość zostaje po pewnym czasie zastąpiona inną, będącą jej zaprzeczeniem, a ta z kolei, po 
pewnym czasie, zostaje zastąpiona przez trzecią, będącą zaprzeczeniem poprzedniego zaprzeczenia, róŜną od 
jakości pierwotnej; dialektyczna negacja tym się róŜni od logicznej, Ŝe nie znajduje w niej zastosowania prawo 
podwójnego przeczenia; 

 
formy ruchu materii: Engels podzielił formy ruchu na ruch mechaniczny, fizyczny, chemiczny, biologiczny oraz 
procesy społeczne. Klasyfikacji form ruchu odpowiada z kolei klasyfikacja nauk empirycznych (mechanika, fizyka, 
chemia, biologia, nauki społeczne). Dialektyka zakłada nieredukowalność wyŜszych form ruchu do niŜszych. 
 
Nie moŜna pojmować materii jako pierwotnej wobec ruchu ani teŜ ruchu jako pierwotnego wobec materii. Pierwotność i 
wtórność odnosić się moŜe ontycznie do poszczególnych rodzajów zmian i organizacji układów materialnych. 
Filozoficzną zasadę ontycznej i pojęciowej nierozdzielności materii (masy) i ruchu (energii) wyraŜa w fizyce równanie 
Einsteina (E=mc

2

). Twierdzenie to implikuje teŜ tezę o samozmienności materii. 

 
5.2 Determinizm i indeterminizm 
 
Determinizm to pogląd filozoficzny mówiący, Ŝe kaŜde zdarzenie jest zdeterminowane przez pewne inne zdarzenie. 
Sformułowanie: „stan układu materialnego jest zdeterminowany” znaczy tyle, co: 
 
-

 

„stan układu materialnego w danej chwili jest całkowicie i jednoznacznie określony przez dany zespół cech i przez 
warunki brzegowe układu”; 

-

 

„zmiana stanu układu w czasie podlega prawidłowym uwarunkowaniom”; 

 
W znaczeniu pierwszym zdeterminowane są wszystkie zdarzenia minione. Znaczenie drugie jest najogólniejszą tezą 
determinizmu, której zaprzeczeniem jest teza indeterminizmu. 
 

a)

 

Determinizm przyjmujący jednoznaczne uwarunkowanie następstwa stanów układów nazywa się 
determinizmem jednoznacznym (mocnym). W nauce determinizm mocny zawiera załoŜenie, Ŝe układ, którego 
sekwencja stanów jest jednoznacznie zdeterminowana, jest układem izolowanym. Teza ta implikuje, Ŝe 
jednoznacznie zdeterminowane są nie tylko stany z dowolnej chwili w przeszłości, lecz takŜe w teraźniejszości i 
przyszłości. Po drugie, sekwencja stanów układu jest absolutna. Z determinizmem w tym sensie wiąŜe się 
problem „strzałki czasu”. 
 

b)

 

Umiarkowana (słaba) wersja determinizmu nie zawiera twierdzenia o jednoznacznym zdeterminowaniu 
wszelkich stanów i ich zmian. Przyjmuje zaś tezę determinizmu ogólnego, Ŝe kaŜde zdarzenie podlega 
jakiemuś rodzajowi uwarunkowań. 

 
 

 
Determinizm głoszący powszechność uwarunkowań przyczynowo-skutkowych nosi nazwę kauzalizmu (determinizmu 
przyczynowego). Zaprzeczeniem kauzalizmu jest indeterminizm nazywany akauzalizmem. Gdy indeterminizm skrajny 
przyjmował postać akcydentalizmu (powszechna przypadkowość wszystkich zdarzeń) bądź teleologii (celowościowe 
ukierunkowanie wszystkich zdarzeń), to indeterminizm akauzalny umiarkowany zastępował wyjaśnienia kauzalne 
funkcjonalnymi bądź statystycznymi. 
 
5.2.1 Klasyczna problematyka kauzalizmu 
 
Zasada kauzalizmu: wszystkie z osobna wzięte zdarzenia w świecie są skutkami jakichś innych poszczególnych 
zdarzeń. Implikuje ona określoną ontologię świata, zwaną esencjalizmem ontologicznym, którego przeciwieństwem jest 
fenomenalizm. Według esencjalizmu, obiekty muszą móc wchodzić w powiązania wzajemne, ale powiązania te nie 
mogą być zabsolutyzowane, by nie dopuścić do wszechzwiązku zjawisk. Czynnikiem sprawczym wobec swojego 
otoczenia jest przede wszystkim człowiek lub inna istota Ŝywa. 
 
Filozofia staroŜytna wypracowała dwie koncepcje przyczynowości: demokrytejską i arystotelesowską. Dyskusje nad 
relacją przyczynowo-skutkową koncentrowały się wokół trzech zagadnień: 
 

a)

 

Jakiego rodzaju przedmiotami są przyczyna i skutek? 

b)

 

Jakie własności moŜna przypisać związkowi kauzalnemu? 

c)

 

Czy wszystkie rodzaje przedmiotów a) wchodzą w związki kauzalne o charakterystyce określonej przez b)? 

 
Klasyczne pojęcie związku przyczynowo-skutkowego zakłada, Ŝe członami relacji kauzalnej są konkretne indywidua – 
stany rzeczy i procesy. Arystoteles pojmował przyczyny jako substancje i wyróŜnił cztery rodzaje przyczyn: sprawczą, 
formalną, materialną i celową. Demokryt, z kolei, tłumaczył przyczyny jako wzajemne zderzenia atomów, a skutki jako 
wyniki tych zderzeń. 
 
W nowoŜytności (Galileusz, Newton) zachowano z czterech przyczyn arystotelesowskich tylko przyczynę sprawczą i 
odróŜniono ją od przyczyny fizycznej. W XVIII wieku dla określenia związku przyczyny ze skutkiem zaczęto uŜywać 
określenia „stałego następstwa zdarzeń”. 
 
Wraz z kauzalizmem formował się indeterminizm metafizyczny (Malebranche), odmawiający jakimkolwiek zdarzeniom 
w świecie miana przyczyn sprawczych. Taką przyczyną jest tylko Bóg. 
 
U Spinozy pojawia się koncepcja bytu, który jest przyczyną siebie samego. Jest nim substancja nieskończona, 
identyczna z całym światem, samodeterminująca się i samoporuszająca się. 
 
własności relacji kauzalnej: relacji kauzalnej przypisywano w filozofii przynajmniej jedną z wymienionych niŜej 
własności: 
 

a)

 

P jest warunkiem wystarczającym S, S następuje koniecznie po P; 

b)

 

P jest warunkiem wystarczającym S, lecz nie odwrotnie; 

c)

 

związek między P i S ma charakter warunkowania fizycznego (relacja sprawczości); 

d)

 

związek przyczynowo-skutkowy ma charakter przechodni i ciągły, prowadzi do powstania sekwencji 
kauzalnych; 

e)

 

związek między P i S ma charakter obiektywnej prawidłowości; 

 
Hume kwestionował istnienie związków przyczynowo-skutkowych, powołując się na stałe następstwo czasowe i 
styczność przestrzenną. Ingarden twierdził, Ŝe skutek pozostaje do przyczyny nie w stosunku następstwa czasowego, 
ale w relacji jednoczesności. 
 
Niełatwe okazało się teŜ wyodrębnienie przyczyny spośród wszystkich warunków realnych, niezbędnych do pojawienia 
się skutku. Jedni twierdzili, Ŝe przyczyną jest warunek wystarczający, inni, Ŝe jest nią warunek konieczny, jeszcze inni, 
Ŝe są to obydwa te warunki. Pojawiły się teŜ poglądy, Ŝe przyczyną jest ostatni warunek dopełniający zbiór warunków 
koniecznych lub Ŝe jest nią warunek istotny, a nie czasowo ostatni. 

prawidłowości związku kauzalnego: Materialiści upatrują w kaŜdym poszczególnym powiązaniu kauzalnym realizację 
określonego prawa obiektywnego. Prawdą jest jednak, jak twierdził Hume, Ŝe za pomocą Ŝadnej obserwacji nie moŜna 
wykryć konieczności w jakimkolwiek związku kauzalnym. Nie znaczy to, Ŝe jej tam nie ma. 
 
prawidłowość związku kauzalnego: 
 
-

 

prawidłowość esencjalna – wewnętrzna konieczność obecna w kaŜdym poszczególnym związku kauzalnym; 

-

 

prawidłowość fenomenalna – bezwyjątkowe następstwo zdarzenia typu A po zdarzeniu typu B; 

 
Oba ujęcia prawidłowości mogą zakładać wspólną koncepcję jednostajności przyrody (trwałości praw przyrody). 
 
przypadkowość: Przez „przypadek” rozumie się zazwyczaj zdarzenie niekonieczne, które nie ma przyczyny lub 
którego przyczyna jest nieznana. W materializmie mechanistycznym nie uznawano obiektywnych przypadków. Dopiero 
w materializmie dialektycznym znaleziono im miejsce obok kauzalizmu – jako charakterystykę obiektywną zdarzenia. 
 
5.2.2 Współczesne interpretacje determinizmu 
 
W XX wieku przedmiotem krytyki stała się zasada kauzalizmu, głosząca uniwersalność związków kauzalnych, a takŜe 
jej wzmocnienie – teza o prawidłowym charakterze tych związków. Wyniki mechaniki kwantowej dowiodły, Ŝe zdarzenia 
w mikroświecie nie mogą być opisane w terminach teorii klasycznej, spełniającej zasadę determinizmu kauzalnego. 
Klasyczny opis obiektu fizycznego polega na wskazaniu jego współrzędnych i pędu w danym momencie czasu. 
Klasyczna fizyka opierała się na zasadzie determinizmu. Mechanika kwantowa wykazała, Ŝe taki opis jest niemoŜliwy w 
odniesieniu do obiektów mikroświata, czego wyraz otrzymujemy w zasadzie nieoznaczoności Heisenberga. Zgodnie z 
nią, gdy znamy pęd cząstki elementarnej w danym momencie czasu, to nie moŜemy znać jej połoŜenia. W związku z tą 
zasadą rozpoczęto głosić w fizyce indeterminizm, co wzmocniło pozycje indeterministów w filozofii. Filozofowie nauki 
zaczęli głosić upadek determinizmu kauzalnego i opowiadać się za redukcją wszelkich praw nauki do praw 
funkcjonalnych (strukturalnych) lub probabilistycznych (statycznych). 
 
W metafizyce indeterminizm upowszechniano pod postacią akcydentalizmu lub teleologii (finalizmu). Tymczasem w 
środowisku teoretyków fizyki i materialistów dialektycznych zrodził się sprzeciw wobec indeterminizmu i swoisty 
kontratak. Pierwszą próbą odparcia wniosków indeterministycznych w fizyce było następujące rozumowanie: 
nieokreśloność mierzonych parametrów cząstek elementarnych wynika z samej procedury pomiarowej. W związku z 
tym mechanika kwantowa nie moŜe być uznana za teorię pełną. Argumentacja ta musiała upaść, gdy zostało 
wykazane, Ŝe mechaniki kwantowej nie da się pogodzić z hipotezą o istnieniu parametrów utajonych. Zjawiska 
kwantowe nie mają określonego zarazem połoŜenia i pędu, w związku z czym nie podlegają prawom kauzalnym, a co 
najwyŜej statycznym (probabilistycznym). Determinizm klasyczny został więc w nauce zastąpiony determinizmem w 
szerszym sensie. Zamiast twierdzenia, Ŝe nauka powinna odkrywać jednoznaczne prawidłowe zaleŜności między 
zdarzeniami, przyjmuje się dzisiaj, Ŝe zadaniem nauki jest wyjaśnianie i prognozowanie zdarzeń poprzez odkrywanie 
prawidłowości charakterystycznych dla róŜnych typów zdarzeń oraz formułowanie odpowiadających im praw nauki. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

5.3 Rozwój i postęp. Filozoficzne problemy biologii 
 
Filozoficzne spory między mechanicystami i witalistami, między zwolennikami i przeciwnikami ewolucjonizmu, ogólniej: 
między linią materialistyczną a idealistyczną, przeniesione zostały z XIX wieku do biologii współczesnej. 
 

•

 

W początkach biologii nowoŜytnej mechanicyzm stanowił program rozciągnięcia wyjaśnień naukowego 
przyrodoznawstwa opartego na mechanice klasycznej w odniesieniu do zmian materii nieoŜywionej na cały 
świat materii oŜywionej, z człowiekiem włącznie. Doszło więc do oparcia się na zasadach determinizmu 
kauzalnego i badania organizmów Ŝywych jako układów materialnych. 
 

•

 

RóŜnice między układami oŜywionymi i nieoŜywionymi podkreślał witalizm. Źródeł organizmów Ŝywych nie 
moŜna poszukiwać w świecie nieoŜywionym. Poza tym organizmy nie rozwijają się tylko według praw fizyki. 
Ujawniają wewnętrzne źródła wzrostu i zachowań zewnętrznych, których nie moŜna sprowadzić do 
oddziaływań kauzalnych (obecność vis vitalis). Ponadto, samoistne działanie organizmów ma charakter 
celowościowy. Według witalistów, aktywność czynnika oŜywiającego polega na nieustannym dokonywaniu 
wyboru jednego z alternatywnych stanów, jakie moŜe przyjąć układ. Dla wyjaśnienia funkcjonowania układów 
organicznych trzeba się więc odwołać do siły supranaturalnej. 
 

•

 

Odmienną od witalizmu koncepcją antymechanistyczną, zmierzającą do zasypania przepaści między światem 
organicznym i nieorganicznym, jest holizm. Jego punktem wyjścia jest teza, Ŝe wyczerpującego opisu całości 
nie moŜna dokonać wyłącznie w terminach opisu jej części. Całość jest bytem autonomicznym, wyłaniającym 
się emergentnie (niezaleŜnie od zaleŜności kauzalnych i strukturalnych) w procesach ewolucyjnych, 
posiadającym cechy swoiste, zrozumiałe jedynie w terminach wyŜszej całości oraz nadającym obiektom 
wchodzącym w jego obręb nowe własności. 
 

•

 

Determinizmowi mechanistycznemu przeciwstawiano w biologii teleologię (finalizm biologiczny), będącą 
stałym składnikiem skrajnych koncepcji emergentystycznych. Teleologia opisuje organizm Ŝywy jako całość, 
której struktura i funkcje wykazują charakter celowościowy. 
 

•

 

Quasi-teleologiczny charakter biologicznych funkcji spełniany przez organy i układy funkcjonalne organizmu 
podkreślali zwolennicy teleonomii. Teleologia odrzuca wyniki witalizmu, teleologii i finalizmu, a opowiada się 
za ujęciem funkcjonalno-celowościowym procesów biologicznych, które traktuje jako quasi-celowe. 

 
biogeneza: przejście od ewolucji chemicznej do ewolucji biologicznej; 
postęp biologiczny: omne vivum ex vivo 
ewolucja i rozwój 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

6.

 

Ontologia człowieka. Podstawy biologiczne 

 
6.1 Antropogeneza 
 
6.2 Natura i kultura 
 
Naturalizm akceptowany jest przez filozofie materialistyczne i większość teoretyków biologii. Im mocniejsza jest wersja 
naturalizmu, tym silniejszy jest sprzeciw wobec koncepcji autonomizacji kultury wobec natury. Naturalizmy 
umiarkowane bronią koncepcji genetycznej i aktualnej więzi kultury z naturą, dopuszczają względną autonomię 
pierwszej wobec drugiej, lecz zaprzeczają moŜliwości pełnej autonomizacji kultury wobec natury. Naturalizm skrajny 
(socjobiologia), z kolei, redukuje wszystkie aspekty kultury ludzkiej do ich funkcji biologicznych, całkowicie 
zdeterminowanych kodem genetycznym i wpływem otoczenia. Właśnie to zdeterminowanie przez kod genetyczny jest 
częstym przedmiotem ataków ze strony przeciwników skrajnego naturalizmu. 
 
Antynaturalizm absolutyzuje róŜnice pomiędzy kulturą a naturą i twierdzi, Ŝe kultury nie moŜna wyprowadzić z natury. 
Antynaturalizmy róŜnią się między sobą tezami pozytywnymi. 
 
6.3 Problem psychofizyczny 
 
6.3.1 ZałoŜenia 
 
Problem psychofizyczny powstaje poprzez wyróŜnienie w człowieku i przeciwstawienie sobie stanów i procesów 
fizycznych oraz stanów i procesów psychicznych. Punktem wyjścia do badań nad tym problemem jest dla filozofów 
przyjęcie stanowiska naturalistycznego bądź antynaturalistycznego. 
 
Wśród załoŜeń naturalistycznych występują najczęściej następujące: 
 

a)

 

cały zakres doświadczeń ludzkich jest wynikiem działania systemu neurofizjologicznego, ewolucyjnie 
wykształconego w organizmie człowieka i uzdalniającego go do zachowań adaptacyjnych; 

b)

 

to, co nazywa się psychiką, związane jest nieodłącznie z systemem neurofizjologicznym człowieka i nie moŜe 
wystąpić poza jego obrębem; przez „psychikę” naleŜy rozumieć funkcjonowanie centralnego układu 
nerwowego; 

c)

 

„świadomość” to zbiór wszystkich procesów psychicznych, spełniających funkcje poznawcze i funkcje 
ukierunkowywania zachowań i działalności człowieka w otoczeniu; 

 
Naturalizm ogólny (umiarkowany) akceptuje rozróŜnienie takich odmian świadomości, jak świadomość ekstrospektywna 
(np. doznania zmysłowe obiektów zewnętrznych), świadomość introspektywna (introspekcja), samoświadomość 
(doświadczanie siebie jako podmiotu przeŜyć świadomych). MoŜe teŜ uznać rozróŜnienie na świadomość aktualną i 
potencjalną (latentną). Naturalizm radykalny, występujący w postaci skrajnego behawioryzmu, odrzuca pojęcie 
introspekcji i kwestionuje występowanie samoświadomości. 
 
Skrajną postacią naturalizmu jest supranaturalizm (spirytualizm). Umiarkowaną postacią naturalizmu jest emergentyzm, 
zgodnie z którym organizm ludzki jest organizmem cielesno-duchowym. Psychika związana jest genetycznie z układem 
nerwowym organizmu, ale jej własności są niewyjaśnialne w terminach własności tego układu. 
 

a)

 

kwestionowanie moŜliwości wyjaśnienia wszelkich zjawisk psychicznych i procesów świadomościowych przez 
odwołanie się do własności systemu neurofizjologicznego; 

b)

 

stany i procesy świadomościowe rozgrywają się nie w przestrzeni, a w czasie; 

c)

 

wszystkie procesy świadomościowe mają charakter intencjonalny, skierowane są zawsze na jakieś przedmioty. 

 
Antynaturalista poszukuje zasady jednoczącej wszystkie rodzaje stanów i aktów świadomości. Prowadzi to do 
zróŜnicowania stanowisk antynaturalistycznej na umiarkowane (dualizm) oraz skrajne (spirytualizm). 
 
Filozoficzne rozstrzygnięcia problemu psychofizycznego moŜna więc rozpatrywać w kategoriach materializmu i 
idealizmu oraz monizmu i dualizmu. 

6.3.2 Stanowiska materializmu i idealizmu 
 
Dla materialisty istota problemu psychofizycznego polega na określeniu w kategoriach filozoficznych natury psychiki, 
świadomości, umysłu. Do najwaŜniejszych materialistycznych filozofii umysłu naleŜą: materializm redukcyjny (w 
wersji behawioryzmu i teorii stanu centralnego), materializm emergentystyczny, materializm dialektyczny. 
 

•

 

Behawioryzm filozoficzny moŜe przyjmować postać behawioryzmu faktualnego lub behawioryzmu 
lingwistycznego. Pierwszy jest stanowiskiem ontologicznym, którego tezą jest twierdzenie, Ŝe nie istnieją Ŝadne 
swoiste niefizyczne procesy wewnętrzne lub stany umysłowe (psychiczne, świadomościowe), natomiast 
procesy i stany określane mianem percepcji, emocji, myślenia i zamiarów dadzą się zinterpretować w 
kategoriach określonych zespołów behawioralnych. Behawioryzm lingwistyczny (logiczny) sprowadza się do 
poglądu epistemologicznego, Ŝe wszelkie zdania o procesach i stanach umysłowych są przekładalne na zdania 
o procesach i dyspozycjach behawioralnych oraz dadzą się całkowicie wyjaśnić mocą tych ostatnich. 
Behawioryzm, odrzucając fakty introspekcyjne, redukuje całą sferę zjawisk psychicznych do samych zachowań 
człowieka, które z kolei pojęte są w kategoriach korelacyjno-funkcjonalnej zaleŜności reakcji organizmu od 
bodźców zewnętrznych. Problem psychofizyczny zostaje więc w behawioryzmie nie rozwiązany, ale usunięty. 
 

•

 

Teoria stanu centralnego odrzuca skrajnie behawiorystyczną koncepcję umysłu toŜsamego z behawiorem, a 
rozwija tezę przyjmowaną czasem przez behawioryzm umiarkowany, Ŝe stany psychiczne są dyspozycjami 
organizmu do określonego zachowania się. Teza ta interpretowana jest następująco: 

 

a)

 

dyspozycje behawioralne organizmu to rzeczywiste stany wewnętrzne – stany centralnego systemu 
nerwowego, uzdalniające osobę do określonego zachowania się w sprzyjających warunkach; 

b)

 

jako stany faktycznie o charakterze neurofizjologicznym, stany centralnego systemu mają moc sprawczą; 

c)

 

wszelkie stany i procesy psychiczne (świadomościowe, umysłowe) są identyczne z fizycznymi stanami lub 
zmianami stanów systemu neurofizjologicznego, a więc są materialne; 

 

Główna trudność, na jaką napotyka TSC, polega na tym, Ŝe utoŜsamiając wszelkie procesy psychiczne z 
procesami mózgowymi, nie przyjmuje tezy odwrotnej, a jednocześnie nie potrafi sformułować kryterium 
odróŜnienia procesów mózgowych psychicznych od procesów mózgowych niepsychicznych. 
 
Wspólnymi cechami TSC i behawioryzmu są redukcjonizm, fizykalizm, determinizm i monizm materialistyczny. 

 

•

 

Materializm emergentystyczny twierdzi, Ŝe zjawiska psychiczne są emergentnymi stanami mózgu. Wraz z 
behawioryzmem i TSC odrzuca materializm emergentystyczny supranaturalistyczne interpretacje psychiki, ale 
krytykuje behawioryzm za eliminację całej gamy zjawisk psychicznych, a TSC – za redukcję tych zjawisk do 
zdarzeń fizykochemicznych. Mózg ludzki pojmuje jako złoŜony system, składający się z podsystemów 
jakościowo odmiennych. Błąd TSC polega na utoŜsamieniu tego, co materialne, z tym, co fizyczne lub 
fizykochemiczne i na niedostrzeganiu emergentnych róŜnic między własnościami i prawami fizycznymi, 
biologicznymi i psychicznymi. Specyfikę stanów psychicznych wychwytuje introspekcja, moŜe ją teŜ badać 
nauka. 
 
RóŜnice pomiędzy poszczególnymi wersjami materializmu emergentystycznego dotyczą kwestii, jaką jest 
podanie dokładnej interpretacji wspólnego załoŜenia o emergentnych własnościach zdarzeń psychicznych oraz 
o naturze ich powiązań. Emergentyzm słabszy zakłada, Ŝe zjawiska psychiczne są funkcjami zjawisk 
neurologicznych. Emergentyzm mocniejszy idzie w stronę epifenomenalizmu i obdarza zjawiska psychiczne 
autonomią. 
 
 
 
 
 
 
 
 

•

 

Materializm dialektyczny uwaŜa psychikę za funkcję mózgu, właściwość wysoko zorganizowanej materii. 
Przeciwstawia się redukowaniu jej do behawioru bądź do fizykochemicznych zdarzeń mózgowych. Teoria 
odbicia Lenina w następujący sposób określa specyfikę ludzkiej psychiki i świadomości: 

 

a)

 

psychika to system funkcjonowania mózgu, polegający na odzwierciedlaniu rzeczywistości zewnętrznej i zmian 
zachodzących w samym organizmie; 

b)

 

odbicie nie ma charakteru biernego i nie ogranicza się do jednokierunkowego kauzalnego oddziaływania  
bodźców świata zewnętrznego na organizm; funkcje odzwierciedlania spełnia psychika w ramach  całokształtu 
aktywnej, celowej działalności człowieka w jego otoczeniu; 

c)

 

otoczenie, w którym działa człowiek i które odzwierciedla w swoich świadomych i nieświadomych procesach, a 
takŜe stanach psychicznych, jest otoczeniem przyrodniczo-społecznym; 

d)

 

psychika ludzka nie tylko rozwinęła się poprzez sprzeczności, lecz występują one i w niej samej; istota funkcji 
psychicznych sprowadza się do nieustannego rozwiązywania coraz to nowych sprzeczności pojawiających się 
w codziennej praktyce Ŝycia; 

 
Teraz omówione zostaną idealistyczne koncepcje psychiki (umysłu, duszy): 
 

•

 

Spirytualizm skrajny głosi, Ŝe człowiek jest substancją duchową, a ciało nie istnieje autonomicznie, lecz jest 
tylko pewnym sposobem istnienia i samoświadomości ducha. śadnemu filozofowi nie udało się jeszcze określić 
pozytywnie natury „czystego ducha”, przyjmuje się więc opis przez negację materii. Wśród pozytywnych jego 
własności wymienia się to, Ŝe jest substancją oŜywioną, aktywną, zdolną do intencjonalnych aktów 
świadomych, a jako taki, podlega charakterystykom moralnie wartościującym ze względu na dobro i zło. Akty 
duchowe przebiegają w czasie, czasowy charakter ducha zaleŜy natomiast od rodzaju substancji duchowej 
(dusza ludzka, Absolut). Rozmaicie moŜe być objaśniane świadome przeŜywanie własnego ciała oraz 
spostrzeganie innych ciał. Skrajny spirytualizm jest monizmem idealistycznym. 
 

•

 

Spirytualizm umiarkowany (dualizm substancjalny) pojmuje człowieka jako byt złoŜony z dwóch numerycznie 
odrębnych substancji o całkowicie odmiennej naturze: substancji materialnej i substancji duchowej. W kwestii 
tej relacji spirytualizm umiarkowany ma dwie podstawowe drogi wyjścia: paralelizm psychofizyczny i 
interakcjonizm. Ogólna trudność natury metafizycznej tyczy się tezy, Ŝe nieprzestrzenna dusza ma się 
znajdować w przestrzennym organizmie. Innym zagadnieniem rozwaŜanym w idealizmie dualistycznym jest 
kwestia moŜliwości istnienia duszy i zachowania przez nią indywidualnej toŜsamości po odłączeniu się od ciała. 
 

Ontologiczny subiektywizm odrzuca zarówno doktrynę idealizmu, jak i materializmu. RóŜne wersje tego poglądu 
moŜna ująć w dwóch typach: immanentyzmu i transcendentalizmu. Immanentyzm sprowadza się dziś do 
fenomenalizmu danych zmysłowych, a transcendentalizm – do fenomenologii transcendentalnej Husserla. Obie 
koncepcje zmierzają do ustanowienia jakiejś postaci ontologicznego monizmu. 
 

•

 

Immanentyzm bazuje na koncepcji doświadczeń świadomych, koncepcji interspekcjonistycznej, atomistycznej 
i asocjacjonistycznej (Locke, Hume). Jego tezą jest twierdzenie, Ŝe bezpośrednim przedmiotem doświadczeń 
zmysłowych i myślenia są treści zmysłowe i pojęciowe, pojęte jako fenomeny psychiczne i nazywane ideami, 
percepcjami lub danymi zmysłowymi. Tezą ontologiczną konsekwentnego immanentyzmu jest twierdzenie, Ŝe 
wszystko, co istnieje, jest fenomenem psychicznym bądź konstrukcją fenomenów. Gdy wprowadzi się do 
immanentyzmu konsekwencje solipsystyczne, wszelkie problemy ontologii i epistemologii stracą w nim swój 
sens. 
 

•

 

Transcendentalizm osiąga konsekwencje subiektywistyczne przez redukcję fenomenologiczną, która polega 
na zawieszeniu wszystkich sądów egzystencjalnych transcendujących poza immanentną zawartość 
świadomości oraz na oczyszczeniu przedmiotów świadomości ze wszystkich dodatków nie mających podstaw 
w intuicyjnym oglądzie. Idealizm transcendentalny Husserla pozwala po przeniknięciu przez zewnętrzne 
warstwy ludzkiego doświadczenia ująć obie sfery człowieka (cielesną i psychiczną) jako intencjonalne wytwory 
konstytutywnych aktów czystej świadomości. Husserl próbował uniknąć solipsyzmu przez załoŜenie istnienia 
wielu indywidualnych dziedzin czystej świadomości, mnogości transcendentalnych alter ego. 

 
 

Pomiędzy materializmem i idealizmem próbuje ustalić się monizm neutralny. MoŜe on przyjąć postać metafizycznego 
monizmu substancjalnego lub fenomenalizmu faktualnego. 
 

•

 

Monizm neutralny substancjalny zakłada, Ŝe istnieje jedna substancja świata, przestrzenna i myśląca, która 
nie ma charakteru materialnego ani duchowego. Obiekty materialne i podmioty myślące są równorzędnymi 
aspektami tej samej substancji o nieznanej naturze. 
 

•

 

Fenomenalistyczne monizm neutralny (teoria podwójnego aspektu) zakłada, Ŝe ostateczne składniki 
doświadczenia mają charakter neutralny – ani fizyczny, ani psychiczny. W zaleŜności od sposobu ich 
pojawienia się w doświadczeniu uzyskują charakter zjawisk fizycznych lub psychicznych. 

 
6.3.3 Relacja psychofizyczna w stanowiskach monizmu i dualizmu 
 
MoŜna wyróŜnić sześć głównych teorii relacji psychofizycznej: 
 

•

 

Teoria identyczności tego, co psychiczne, z tym, co fizyczne, odrzuca dualistyczne załoŜenie o numerycznej 
odrębności ontycznej i tego, co fizyczne, i tego, co psychiczne. W jednej wersji zakłada realne istnienie jedynie 
świata obiektów fizycznych, w drugiej - psychicznej. W pierwszej uznaje wszystkie zjawiska psychiczne za 
fizyczne i niektóre zjawiska fizyczne za psychiczne, w drugiej – na odwrót. 

 

•

 

Teoria paralelizmu psychofizycznego zakłada ontologiczny dualizm psychofizyczny, czyli przyjmuje 
numeryczną odrębność ontyczną między substancją materialną i duchową lub między zjawiskami fizycznymi i 
psychicznymi. Teoria ta głosi, Ŝe pomiędzy dwoma rodzajami substancji lub zjawisk, ze względu na ich istotną 
jakościową odmienność, nie mogą zachodzić Ŝadne oddziaływania kauzalne. 

 

•

 

Teoria interakcjonizmu przyjmuje załoŜenia dualistyczne o numerycznej i jakościowej odrębności substancji 
lub zjawisk fizycznych i psychicznych oraz głosi, Ŝe zachodzą między nimi oddziaływania kauzalne, 
oddziaływania wzajemne, dwustronne. 

 

•

 

Teoria epifenomenalizmu zakłada ontyczną nierównowaŜność zjawisk fizycznych i psychicznych, uwaŜając 
pierwsze za pierwotne, a drugie za wtórne. Teoria głosi, Ŝe zjawiska psychiczne są ubocznymi produktami 
zjawisk fizycznych, pozbawionymi autonomii bytowej i jakichkolwiek zdolności sprawczych. Oznacza to, ze 
oddziaływanie między tymi dwoma typami zjawisk moŜe mieć jedynie charakter jednokierunkowy. 

 

•

 

Teoria animizmu i panpsychizmu zakłada istnienie w świecie fizycznym czynnika duchowego, który 
jednokierunkowo oddziałuje na zjawiska fizyczne. Animizm przyjmuje przy tym istnienie substancjalnych dusz, 
które oddziałują na zachowanie się układów materialnych, w których się znajdują. Panpsychizm głosi, Ŝe cała 
materia wyposaŜona jest nie tylko we własności fizyczne, ale i w psychiczne. Panpsychizm jest rozwinięciem 
koncepcji hylozoizmu („cała materia jest oŜywiona”). 

 

•

 

Teoria dwóch aspektów twierdzi, Ŝe zjawiska psychiczne i zjawiska neurofizyczne są nie dwoma numerycznie 
róŜnymi rodzajami zjawisk, ale dwoma róŜnymi aspektami zjawisk jakiegoś jednego rodzaju. 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Nastąpi zestawienie stanowisk filozoficznych w problemie psychofizycznym ze względu na monistyczny bądź 
dualistyczny charakter ich rozstrzygnięć: 
 

•

 

Monizm psychofizyczny mocny głosi tezę, Ŝe wszelkie zdarzenia w świecie mają wspólną naturę, Ŝe nie 
istnieją ani odrębne substancje, ani zasadniczo odmienne rodzaje zjawisk. 
 

•

 

Monizm psychofizyczny słaby nie dokonuje redukcji jednych zjawisk do drugich, a więc uznaje odmienność 
zjawisk fizycznych i psychicznych. Opowiada się więc za dualizmem atrybutywistycznym, a zazwyczaj głosi 
przy tym tezę monizmu genetycznego o pierwotności jednych zjawisk wobec drugich. 

 

•

 

Dualizm substancjalny występuje współcześnie przewaŜnie w wersji słabej. Przyjmuje on substancjalne 
źródła zróŜnicowania zjawisk na fizyczne i psychiczne, ale obu substancji, materialnej i duchowej, nie traktuje 
jako ontycznie równorzędnych. 

 

•

 

Dualizm atrybutywistyczny zakłada faktyczne zróŜnicowanie zjawisk na fizyczne i psychiczne, ale źródła tego 
zróŜnicowania moŜna tłumaczyć rozmaicie: zgodnie z ontologicznymi załoŜeniami monizmu neutralnego bądź 
fenomenalizmu, bądź materializmu emergentystycznego i dialektycznego. 

 
 
Teoriami relacji psychofizycznej są więc fizykalistyczna teoria identyczności, epifenomenalizm i interakcjonizm. KaŜda z 
nich ma swoje kłopoty.