Manowska M Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej Skrypt dla aplikantów wyd 3

Wybrane zagadnienia

z zakresu procedury cywilnej

Skrypt dla aplikantów radcowskich

Okrêgowej Izby Radców Prawnych

w Warszawie

Ma³gorzata Manowska

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

Wybrane zagadnienia

z zakresu procedury cywilnej

Skrypt dla aplikantów radcowskich

Okrêgowej Izby Radców Prawnych

w Warszawie

Ma³gorzata Manowska

Warszawa 2012 r.

WYBRANE ZAGADNIENIA Z ZAKRESU PROCEDURY CYWILNEJ

Skrypt dla aplikantów radcowskich

Okręgowej Izby Radców Prawnych w Warszawie

dr hab. Małgorzata Manowska, sędzia SA

Wydanie III zaktualizowane

Korekta: Magdalena Lewandowska

Okręgowa Izba Radców Prawnych
ul. Żytnia 15 lok. 16
01-014 Warszawa
tel. 22 862 41 69 (71)
fax 22 862 41 73
e-mail: oirp@oirpwarszawa.pl

www.oirpwarszawa.pl

ISBN 978-83-63814-00-7

Opracowanie graficzne, skład i druk:
BARTGRAF Ewa Księżopolska-Bisińska
00-549 Warszawa, ul. Piękna 24/26
tel. 22 625 55 48
e-mail: bartgraf@bartgraf.com.pl

Właściwość sądu. Wartość przedmiotu sporu i zaskarżenia

II.

Wyłączenie organów sądowych

III.

Zdolność sądowa i procesowa. Sposoby uzupełniania braków.
Konsekwencje braków

IV.

Skarb Państwa jako strona postępowania

Wielopodmiotowość w procesie cywilnym. Zmiany podmiotowe

VI.

Rodzaje powództw. Sposoby formułowania żądania pozwu

VII.

Kumulacja przedmiotowa

VIII.

Przekształcenia przedmiotowe

IX.

Czynności procesowe

Terminy procesowe. Instytucja przywrócenia terminu

XI.

Pełnomocnictwo

XII.

Czynności procesowe po wniesieniu pozwu

XIII.

Koncentracja i sposób prezentowania materiału procesowego

XIV.

Środki obrony pozwanego

103

XV.

Postępowanie dowodowe. Uwagi ogólne

108

Spis treści

XVI.

Orzeczenia sądu

112

XVII.

Pojęcie i podział środków zaskarżenia

120

XVIII.

Apelacja

123

XIX.

Zażalenie

132

XX.

Skarga kasacyjna

136

XXI.

Skarga o wznowienie postępowania

142

XXII.

Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego
wyroku

152

XXIII.

Zasady rozliczania kosztów procesu

157

Właściwość sądu.

Wartość przedmiotu sporu i zaskarżenia

1. Definicja właściwości sądu

Właściwość sądu oznacza rozgraniczenie kompetencji poszczególnych sądów pierwszej
i drugiej instancji, zakres uprawnień do rozpoznawania spraw i dokonywania czynno-
ści w postępowaniu sądowym według trzech kryteriów:
1) rodzaju czynności procesowych, np. rozpoznanie środków odwoławczych, udziele-

nie zabezpieczenia powództwa;

2) rodzaju spraw, np. uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem

prawnym, uchylenie uchwały organu spółdzielni mieszkaniowej;

3) zasięgu terytorialnego, oznaczonego na podstawie przesłanki podmiotowej lub

przedmiotowej.

2. Rodzaje właściwości sądu

1) Właściwość funkcjonalna (funkcyjna), polegająca na podziale funkcji oraz kompe-

tencji do podejmowania poszczególnych czynności procesowych w postępowaniu
cywilnym między sądami różnych instancji lub sądami równorzędnymi.

2) Właściwość rzeczowa, polegająca na podziale kompetencji sądów rejonowych

i okręgowych do rozpoznawania i rozstrzygania spraw z uwagi na ich przedmiot.

3) Właściwość miejscowa, polegająca na podziale kompetencji sądów równorzędnych

do rozpoznawania i rozstrzygania spraw w zależności od zasięgu terytorialnego.

3. Podział właściwości rzeczowej sądu

1) Zasadą obowiązującą we wszystkich rodzajach postępowania procesowego i nie-

procesowego jest domniemanie właściwości rzeczowej sądów rejonowych (art. 16
i art. 507 Kodeksu postępowania cywilnego, dalej „k.p.c.”). Jest to wskazówka przy-
datna w przypadku, gdy na podstawie reguł określonych w art. 17 k.p.c. nie można
jednoznacznie określić właściwości rzeczowej sądu rejonowego bądź okręgowego.

2) Wyjątki przewidziane w postępowaniu procesowym są wymienione w art. 17 k.p.c.

Można je wyodrębnić w trzy grupy:
a) grupa spraw o prawa niemajątkowe,
b) rodzaj spraw wynikających ze skonkretyzowanych stosunków prawnych – nie-

zależnie od ich majątkowego czy niemajątkowego charakteru,

c) grupa spraw wyodrębnionych na podstawie wartości przedmiotu sporu.

3) Wyjątki przewidziane w postępowaniu nieprocesowym zostały uregulowane

w przepisach szczególnych normujących poszczególne rodzaje postępowania,
np. sprawy o ubezwłasnowolnienie (art. 544 k.p.c.), o separację na zgodny wniosek
(art. 567

k.p.c.).

4. Właściwość rzeczowa w sprawach o prawa niemajątkowe

1) Zgodnie z art. 17 pkt 1 k.p.c., do właściwości sądów okręgowych należą sprawy

o prawa niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzone roszczenia majątkowe
(np. o ochronę dóbr osobistych, o rozwód, sporne sprawy o separację). Klasycznym
przykładem spraw objętych zakresem zastosowania art. 17 pkt 1 k.p.c. są sprawy
o ochronę dóbr osobistych i łącznie z nimi dochodzone roszczenie o zadośćuczy-
nienie na podstawie art. 448 Kodeksu cywilnego (dalej „k.c.”). W orzecznictwie
Sądu Najwyższego brak jednolitego stanowiska co do tego, czy sąd okręgowy będzie
właściwy do rozpoznania sprawy wyłącznie o zasądzenie zadośćuczynienia na
podstawie art. 448 k.c. bez względu na wartość przedmiotu sporu. Za takim
stanowiskiem opowiedział się Sąd Najwyższy np. w postanowieniu z 30 grudnia
1983 r. (II CZ 118/03, OSPiKA 85/2/33). Przeciwny pogląd wyraził Sąd Najwyższy
w uchwale 7 sędziów z 26 czerwca 1985 r. (III CZP 27/85, OSNP 85/12/185) oraz
w uchwale z 5 października 2006 r. (I PZP 3/06, OSNP 2007/11–12/151).
Sąd Najwyższy uznał, że ochrona przewidziana w art. 448 k.c. ma charakter
majątkowy. Jeżeli poszkodowany występuje z roszczeniem o charakterze
niemajątkowym bądź jednocześnie z roszczeniem niemajątkowym i majątkowym, to
sprawa należy do właściwości rzeczowej sądu okręgowego – bez względu na wartość
przedmiotu sporu. Jeżeli poszkodowany domaga się wyłącznie ochrony o charakterze
majątkowym, to dokonuje wyboru majątkowego środka ochrony z konsekwencją
kwalifikacji sprawy do właściwości rzeczowej na podstawie art. 17 pkt 4 k.p.c.

2) Do właściwości sądu okręgowego na podstawie art. 17 pkt 1 k.p.c. należą sprawy

o ustalenie istnienia uchwał organów osób prawnych lub jednostek
organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje
zdolność prawną, które nie są objęte zakresem zastosowania art. 17 pkt 4

k.p.c.

i jednocześnie dotyczą praw o charakterze niemajątkowym. Dla prawidłowej
klasyfikacji tego typu spraw przydatne jest orzecznictwo Sądu Najwyższego co
do uznawania określonej materii objętej uchwałą za mającą charakter
majątkowy, niemajątkowy bądź mieszany (np. postanowienia Sądu Najwyższego
z 26 listopada 1975 r., I CZ 185/76, LEX 7773, z 27 lutego 2001 r., V CZ 4/01,
OSNC 01/7-8/124, z 16 listopada 1974 r., II CZ 122/84, LEX 7615, uchwała
z 7 stycznia 2004 r., III CZP 100/03, Wokanda 04/7–8/3). Dotyczy to również
uchwał organów spółdzielni mieszkaniowej, co ostatecznie przesądził Sąd
Najwyższy w uchwale z dnia 10 maja 2011 r. (III CZP 126/10, OSNC
2011/11/117) podjętej w składzie siedmiu sędziów.

3) Z grupy spraw o charakterze niemajątkowym wyłączono do właściwości sądów re-

jonowych enumeratywnie wymienione w art. 17 pkt 1 k.p.c. sprawy o ustalenie lub
zaprzeczenie pochodzenia dziecka, o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa
oraz o rozwiązanie przysposobienia.

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

5. Właściwość rzeczowa w sprawach wynikających z oznaczonych stosunków prawnych

1) Sprawy o ochronę praw autorskich i pokrewnych – wynikające z ustawy z 4 lutego

1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jednolity Dz. U. z 2006 r.
nr 90, poz. 631 ze zmianami), sprawy dotyczące wynalazków, wzorów użytkowych,
wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topo-
grafii układów scalonych – wynikające z ustawy z 30 czerwca 2000 r. – Prawo
własności przemysłowej (tekst jednolity Dz. U. z 2003 r. nr 119, poz. 1117 ze
zmianami) oraz sprawy o ochronę innych praw na dobrach niematerialnych,
np. wynikające z ustawy z 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych (Dz. U. z 2001 r.
nr 128, poz. 1402 ze zmianami; art. 17 pkt 2 k.p.c.).

2) Sprawy o roszczenia wynikające z ustawy z 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe

(Dz. U. z 1984 r. nr 5, poz. 24 ze zmianami), np. o opublikowanie sprostowania
wiadomości nieprawdziwej lub nieścisłej, o opublikowanie odpowiedzi na
stwierdzenie zagrażające dobrom osobistym (art. 17 pkt 3 k.p.c.).

3) Sprawy o wydanie orzeczenia zastępującego uchwałę o podziale spółdzielni (art. 17

pkt 4

k.p.c.).

4) Sprawy o zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji (art. 17 pkt 4

k.p.c.).

5) Sprawy o uchylenie, stwierdzenie nieważności albo o ustalenie nieistnienia uchwał

organów osób prawnych lub jednostek organizacyjnych niebędących osobami praw-
nymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną (art. 17 pkt 4

k.p.c.). Dotyczy to

przede wszystkim uchwał spółdzielni, spółek, wspólnot mieszkaniowych, niezależ-
nie od ich majątkowego bądź niemajątkowego charakteru. Regulacja wprowadzona
w art. 17 pkt 4

k.p.c. nie jest konsekwentna. Katalog spraw wymienionych w tym

przepisie nie obejmuje bowiem spraw o ustalenie istnienia uchwały. Jeśli powód
formułuje na podstawie art. 189 k.p.c. roszczenie o ustalenie istnienia uchwały, to
niezależnie od tego, czy legitymuje się interesem prawnym w konstrukcji takiego
żądania czy też taka konstrukcja jest w ogóle dopuszczalna na tle szczególnych
regulacji (np. kodeksu spółek handlowych), powództwo należy rozpoznać mery-
torycznie, a w tym celu należy najpierw określić, który sąd będzie rzeczowo
właściwy do jego rozpoznania: rejonowy czy okręgowy. Określenie to następuje na
podstawie art. 17 pkt 1 i pkt 4 k.p.c. (z pominięciem regulacji art. 17 pkt 4

k.p.c.)

i wymaga ustalenia, czy dana uchwała ma charakter niemajątkowy czy majątkowy,
a jeśli majątkowy, to jaka będzie wartość przedmiotu sporu.

6) Sprawy o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomoc-

nego orzeczenia niezgodnego z prawem (art. 17 pkt 44 k.p.c.).

6. Właściwość rzeczowa na podstawie przesłanki wartości przedmiotu sporu

1) Zgodnie z art. 17 pkt 4 k.p.c., dla ogółu spraw majątkowych jedynym warun-

kiem właściwości rzeczowej sądu okręgowego jest przekroczenie określonej
granicy wartości przedmiotu sporu. Obecnie musi ona przewyższać kwotę
75 000 zł, niezależnie od tego, czy sprawa ma charakter stricte cywilny, czy
gospodarczy;

2) Z właściwości rzeczowej sądów okręgowych zostały wyłączone – bez względu na

wartość przedmiotu sporu – sprawy majątkowe o alimenty, o naruszenie posiada-
nia, o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami, o uzgodnienie

Własność sądu. Wartość przedmiotu sporu i zaskarżenia

treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym oraz sprawy rozpoznawa-
ne w elektronicznym postępowaniu upominawczym.

7. Definicja wartości przedmiotu sporu

1) Wartość przedmiotu sporu jest to określona na potrzeby postępowania cywilnego

wartość przedmiotu, którego ochrony domaga się powód (roszczenie, prawo, stosu-
nek prawny).

2) Określenie wartości przedmiotu sporu następuje według oceny właściwej z chwili

wytoczenia powództwa, chociaż nie zawsze według wartości z momentu wniesie-
nia pozwu (np. żądanie zasądzenia świadczenia według wartości sprzed dwóch lat,
ale z ustawowymi odsetkami za okres dwóch lat).

3) Z uwagi na określone w k.p.c. zasady określania wartości przedmiotu sporu wartość

ta często nie odzwierciedla wartości rzeczywistej.

8. Obowiązek określania wartości przedmiotu sporu i wartości przedmiotu zaskarżenia

1) Wartość przedmiotu sporu i zaskarżenia ma wpływ na:

–

właściwość rzeczową sądu w sprawach o roszczenia majątkowe (z wyjątkami);

–

wysokość opłaty sądowej stosunkowej;

–

dopuszczalność wniesienia skargi kasacyjnej w sprawach o prawa majątkowe
(z wyjątkami);

–

wysokość wynagrodzenia radcy prawnego i adwokata, chyba że zostało ono
określone niezależnie od wartości przedmiotu sporu bądź zaskarżenia;

–

obowiązek rozpoznania sprawy w postępowaniu uproszczonym;

–

możliwość rozpoznania sprawy w europejskim postępowaniu w sprawach drob-
nych roszczeń (art. 2 ustęp 1 rozporządzenia (WE) Nr 861/2007 Parlamentu
Europejskiego i Rady z dnia 11 lipca 2007 r. ustanawiającego europejskie postę-
powanie w sprawie drobnych roszczeń, Dz. U. UE. L.07.199.1).

2) Obowiązek wskazania wartości przedmiotu sporu i zaskarżenia został wyrażony

w dwóch płaszczyznach.

a) Zgodnie z ogólnym przepisem art. 126

par. 1 k.p.c., w każdym piśmie należy

podać wartość przedmiotu sporu lub wartość przedmiotu zaskarżenia, jeżeli od
tej wartości zależy właściwość rzeczowa sądu, wysokość opłaty lub dopusz-
czalność środka odwoławczego, a przedmiotem sprawy nie jest oznaczona kwota
pieniężna.

b) Według przepisów szczególnych dotyczących pozwu (art. 187 par. 1 pkt 1 k.p.c.),

wniosku (art. 511 par. 1 k.p.c. w związku z art. 187 par. 1 pkt 1 k.p.c.), apelacji
(art. 368 par. 2 k.p.c.), skargi kasacyjnej (art. 398

par. 3 k.p.c.), skargi

o wznowienie postępowania (art. 409 w związku z art. 187 par. 1 pkt 1 k.p.c.)
w tych konkretnych pismach procesowych obowiązek wskazania wartości
przedmiotu sporu bądź zaskarżenia obejmuje roszczenia majątkowe i nie jest
uzależniony od warunków wymienionych w art. 126

par. 1 k.p.c.

Prawidłowa wykładnia zbiegu art. 126

par. 1 k.p.c. i przepisów szczególnych do-

tyczących konkretnych pism procesowych wymaga uwzględnienia treści art. 130 par. 1
k.p.c. oraz art. 19 par. 1 k.p.c. (do którego odsyła również art. 368 par. 2 k.p.c.). Wnioski
wynikające z tej wykładni są następujące:

–

W żadnym piśmie procesowym (nawet jeżeli zawiera ono środek zaskarżenia)

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

nie zachodzi konieczność określania wartości przedmiotu sporu ani wartości
przedmiotu zaskarżenia, jeżeli przedmiotem sprawy jest oznaczona kwota pie-
niężna (postanowienie Sądu Najwyższego z 26 września 2007 r., IV CZ 52/07,
LEX 345535 oraz uchwała z 22 sierpnia 2007 r., III CZP 77/07, OSNC 2008,
nr 10, poz. 109).

–

Artykuł 126

par. 1 k.p.c. jest stosowany wprost do tych pism procesowych, któ-

re nie są objęte regulacją szczególną w zakresie obowiązku określania wartości
przedmiotu sporu lub zaskarżenia, np. do zażalenia.

–

Jeżeli wskazanie wartości przedmiotu sporu bądź zaskarżenia w danym
piśmie procesowym nie jest konieczne w świetle art. 126

par. 1 k.p.c., ale

obowiązek jej określenia wynika z przepisu szczególnego, zaniechanie tego
obowiązku stanowi brak formalny pisma procesowego. Brak ten nie prowadzi
jednak do zwrotu pisma bądź odrzucenia środka zaskarżenia, jeżeli mimo to
sprawie można nadać dalszy bieg (art. 130 par. 1 k.p.c.), np. w sprawie
o naruszenie posiadania, gdzie bez względu na wartość przedmiotu sporu
właściwy rzeczowo do jej rozpoznania jest sąd rejonowy, nie przysługuje
skarga kasacyjna, a opłata sądowa i wynagrodzenie pełnomocnika zostały
określone w wysokości stałej (uchwała Sądu Najwyższego z 27 marca 2008 r.,
III CZP 7/08, LEX 357265).

3) Obowiązek wskazania wartości przedmiotu sporu powstaje w momencie wniesienia

pozwu (wniosku). Powinien on zostać wykonany nawet wówczas, gdy na tym eta-
pie postępowania nie jest to niezbędne, ale okaże się konieczne np. dopiero na eta-
pie wniesienia skargi kasacyjnej. Pozwala to na ustalenie, czy wskazywana następnie
wartość przedmiotu zaskarżenia nie przekracza wartości przedmiotu sporu. Taka
sytuacja ma miejsce np. w sprawach o uchylenie uchwały organu spółdzielni o cha-
rakterze majątkowym. Właściwy do rozpoznania takiej sprawy jest sąd okręgowy bez
względu na wartość przedmiotu sporu, a opłata sądowa od pozwu została określona
w wysokości stałej (art. 27 pkt 8 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych
w sprawach cywilnych; Dz. U. z 2005 r. nr 167, poz. 1398 ze zmianami). Niemniej
jednak skarga kasacyjna w tego typu sprawie jest dopuszczalna w zależności od
wartości przedmiotu zaskarżenia (art. 398

k.p.c.). Prawidłowość tej tezy

w odniesieniu do uchwał organów spółdzielni potwierdził Sąd Najwyższy
w postanowieniu z 5 lutego 2009 r. (I Cz 111/08, LEX 507985), a w odniesieniu do
uchwał wspólnoty mieszkaniowej – w postanowieniu z 16 stycznia 2009 r.
(III Cz 43/08, LEX 523657).

9. Badanie wartości przedmiotu sporu i zaskarżenia

1) Badanie wartości przedmiotu sporu z urzędu.

Sąd może zbadać wartość przedmiotu sporu z urzędu na posiedzeniu niejawnym, przed
doręczeniem pozwanemu odpisu pozwu (art. 25 par. 1 k.p.c.). W tym celu sąd może
zarządzić dochodzenie, np. dopuścić dowód z opinii biegłego, zwrócić się do
właściwego podmiotu o podanie średnich cen usług czy kursu walut. Po sprawdzeniu
wartości przedmiotu sporu sąd ma obowiązek ustalić ją postanowieniem, na które nie
przysługuje zażalenie, chyba że strona zaskarży określony na podstawie ustalonej
wartości przedmiotu sporu wymiar opłaty (art. 394 par. 1 pkt 10 k.p.c.) albo że na skutek

Własność sądu. Wartość przedmiotu sporu i zaskarżenia

ustalenia wartości przedmiotu sporu dojdzie do przekazania sprawy sądowi niższemu
(art. 394 par. 1 pkt 1 k.p.c.).

2) Badanie wartości przedmiotu sporu na wniosek.

Po doręczeniu odpisu pozwu sprawdzenie wartości przedmiotu sporu może
nastąpić jedynie na zarzut pozwanego, zgłoszony przed wdaniem się w spór co do
istoty sprawy. Taki zarzut powinien być zgłoszony, zanim pozwany zajmie
merytoryczne stanowisko w sprawie, nawet jeśli zarzut i oświadczenie o wdaniu się
w spór znajdują się w jednym piśmie procesowym.

3) Badanie wartości przedmiotu zaskarżenia.

Kontrola wartości przedmiotu zaskarżenia wskazanej w apelacji jest dokonywana
z urzędu na każdym etapie postępowania. Może ją przeprowadzić zarówno sąd
pierwszej instancji w postępowaniu międzyinstancyjnym, jak i sąd drugiej instancji
oraz Sąd Najwyższy po wniesieniu skargi kasacyjnej. Wynika to z brzmienia art. 368
par. 2 k.p.c., który odsyła do odpowiedniego stosowania jedynie par. 1 art. 25 k.p.c.
Natomiast ograniczenie badania wartości przedmiotu sporu z urzędu do momentu
doręczenia odpisu pisma zostało przewidziane w par. 2 art. 25 k.p.c. Brak ogra-
niczenia czasowego badania wartości przedmiotu zaskarżenia nie oznacza, że
kontrola tej wartości może ingerować w prawidłowość oznaczenia wartości
przedmiotu sporu. Stosownie do art. 26 k.p.c., po ustaleniu w myśl art. 25 k.p.c.,
wartość przedmiotu sporu nie podlega ponownemu badaniu w dalszym toku
postępowania. Ten sam skutek następuje po doręczeniu odpisu pozwu i niekwe-
stionowaniu wartości przedmiotu sporu do tego momentu przez sąd oraz
niezgłoszeniu przez pozwanego stosownego zarzutu przed wdaniem się w spór.
Badanie wartości przedmiotu zaskarżenia może odbywać się tylko w płaszczyźnie
określonej w art. 368 par. 2 k.p.c. Zgodnie z nim wartość przedmiotu zaskarżenia
może być oznaczona na kwotę wyższą od wartości przedmiotu sporu wskazanej
w pozwie jedynie wtedy, gdy powód rozszerzył powództwo lub sąd orzekł ponad
żądanie. Ponadto kontrola wartości przedmiotu zaskarżenia odbywa się w aspekcie
zgodności jej wskazania z regułami określonymi w art. 19–24 k.p.c.

4) Konsekwencje błędnego określenia wartości przedmiotu sporu bądź zaskarżenia.

Od wartości przedmiotu sporu i zaskarżenia zależy wysokość opłaty stosunkowej od
pozwu i apelacji. Konsekwencje wniesienia niewłaściwej opłaty stałej lub
stosunkowej od pozwu wnoszonego przez profesjonalnego pełnomocnika określa
art. 130

par. 1 k.p.c. Zgodnie z nim pismo, które nie zostało należycie opłacone,

przewodniczący zwraca bez wezwania o uiszczenie opłaty, jeżeli pismo podlega
opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę
wartości przedmiotu sporu. W myśl jednak art. 130

par. 5 k.p.c. powyższego rygoru

nie stosuje się, gdy obowiązek uiszczenia opłaty stosunkowej powstał na skutek
sprawdzenia przez sąd wskazanej przez stronę wartości przedmiotu sporu lub
zaskarżenia.
Z kolei z art. 130

par. 1 k.p.c. wynika, że art. 130

k.p.c. stosuje się odpowiednio,

gdy przed wysłaniem odpisu pisma innym stronom, a w braku takich stron – przed
wysłaniem zawiadomienia o terminie posiedzenia powstał obowiązek uiszczenia lub
uzupełnienia opłaty na skutek ustalenia przez sąd wyższej wartości przedmiotu

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

sporu. Powiązanie treści art. 130

par. 5 k.p.c. z treścią art. 130

par. 1 k.p.c. i użycie

w tych przepisach przez ustawodawcę różnych sformułowań: „sprawdzenie wartości
przedmiotu sporu” i „ustalenie wartości przedmiotu sporu” prowadzi do wniosku,
że w sytuacji, gdy sąd wyda już postanowienie ustalające wyższą wartość przedmio-
tu sporu, to doręcza powodowi to postanowienie wraz z zarządzeniem o zwrocie
pozwu.
Zgodnie z art. 130

par. 2 k.p.c., w terminie tygodniowym powód może uzupełnić

brakującą opłatę ze skutkami od daty pierwotnego wniesienia pozwu. Nie dotyczy
to jednak błędnego określenia wartości przedmiotu zaskarżenia ani też ustalenia
wartości przedmiotu sporu na wniosek pozwanego. Po pierwsze, w obecnym stanie
prawnym wniesienie nieprawidłowej opłaty od środka zaskarżenia nie jest związa-
ne z rygorem odrzucenia tego środka bez wezwania do uiszczenia brakującej opłaty
(tak SN w postanowieniu z 3 lutego 2010 r., II Cz 79/09, LEX 585775 oraz
w uchwale 7 sędziów z 15 czerwca 2010 r., II UZP 4/10, LEX 578243 – zasada
prawna). Po drugie, w art. 130

par. 1 k.p.c. jest mowa jedynie o wartości przed-

miotu sporu, a nie zaskarżenia. Odnośnie do ustalenia wartości przedmiotu sporu na
skutek zarzutu pozwanego art. 130

par. 1 k.p.c. nie dotyczy sytuacji, gdy obowiązek

uzupełnienia opłaty powstał już po doręczeniu odpisu pisma stronie przeciwnej.
Zarzut błędnego wskazania wartości przedmiotu sporu pozwany może natomiast
podnieść już po doręczeniu mu odpisu pozwu.

10. Zasady określania wartości przedmiotu sporu i zaskarżenia

Określanie wartości przedmiotu sporu i zaskarżenia następuje według reguł
wskazanych w art. 19–24 k.p.c. Zostały one umieszczone w oddziale pt. Wartość
przedmiotu sporu. Jeśli chodzi o wartość przedmiotu zaskarżenia, to do reguł tych
odsyła art. 368 par. 2 k.p.c.
1) Roszczenia uboczne.

Zgodnie z art. 20 k.p.c. do wartości przedmiotu sporu nie wlicza się odsetek,
pożytków i kosztów. Chodzi o roszczenia akcesoryjne, które nie mają samo-
dzielnego bytu w tym sensie, że nie mogłyby powstać bez roszczenia głównego.

2) Odsetki nie są wliczane do wartości przedmiotu sporu, jeżeli są dochodzone obok

roszczenia głównego i nie zostały poddane oprocentowaniu. Wszystkie warianty
dochodzenia odsetek w aspekcie ich wpływu na wartość przedmiotu sporu
wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów z 21 października 1997 r. (III ZP
16/97, OSNP 98/7/204).

3) Jeżeli przedmiotem zaskarżenia jest wyłącznie orzeczenie rozstrzygające o nie-

skapitalizowanych odsetkach, dochodzonych obok roszczenia głównego, skarga
kasacyjna jest dopuszczalna, jeśli wartość przedmiotu zaskarżenia osiąga progi
kwotowe określone w art. 398

k.p.c. (uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego

z 28 czerwca 1999 r., III CZP 12/98, OSNC 2000/1/1, wyrok Sądu Najwyższego
z 27 marca 2001 r., IV CKN 297/00, LEX 52405).

4) Artykuł 22 k.p.c. reguluje sposób określania wartości przedmiotu sporu

w sprawach o prawo do świadczeń powtarzających się. Dotyczy on prawa do
świadczeń jeszcze niewymagalnych. W przypadku świadczeń wymagalnych (co do
których strona twierdzi, że ma już ustalone prawo do świadczeń o określonej

Własność sądu. Wartość przedmiotu sporu i zaskarżenia

wysokości) wartość przedmiotu sporu stanowi cała dochodzona kwota, stosownie
do art. 19 par. 1 k.p.c. W przypadku, gdy powód dochodzi jednocześnie świadczeń
już wymagalnych (jako określonej kwoty) oraz ustalenia prawa do świadczeń
powtarzających się w przyszłości, zachodzi kumulacja roszczeń (tak Sąd Naj-
wyższy w postanowieniu z 3 lutego 2011 r. (II UZ 46/10, LEX nr 844754). Pogląd
ten zasługuje na aprobatę wówczas, gdy świadczenia już wymagalne wynikają
z ustalonego (choćby nawet spornego) stosunku prawnego, np. zasądzenie zale-
głego czynszu najmu i ustalenie na przyszłość, że doszło do skutecznej podwyżki
czynszu. W przypadku natomiast, gdy wyrok sądu ma mieć charakter kształtujący
(zasądzenie renty należnej z tytułu czynu niedozwolonego) za okres wsteczny i na
przyszłość, wartość przedmiotu sporu powinna zostać określona zgodnie z regu-
łami wskazanymi w art. 22 k.p.c. Wyjątek w tym zakresie stanowi przepis szcze-
gólny art. 137 k.r.o., zgodnie z którym niezaspokojone potrzeby uprawnionego
z czasu przed wniesieniem powództwa o alimenty sąd uwzględnia zasądzając
odpowiednią sumę pieniężną. Świadczenia powtarzające się to świadczenia oparte
na jednolitej podstawie prawnej, o w miarę zbliżonej wartości, powtarzające się
w odstępach czasu dających się określić. Wartość przedmiotu sporu będzie
stanowić suma świadczeń za jeden rok wówczas, gdy świadczenia trwały dłużej niż
rok, albo gdy w ogóle jeszcze nie trwały. Jeśli natomiast świadczenia trwały krócej
niż rok, wartość przedmiotu sporu stanowi suma świadczeń za cały czas ich
trwania.

5) Artykuł 23 k.p.c. dotyczy spraw o istnienie, unieważnienie albo rozwiązanie

umowy najmu lub dzierżawy, o wydanie albo odebranie przedmiotu najmu lub
dzierżawy. Sformułowanie „o wydanie albo odebranie” wskazuje, że wymieniona
w tym przepisie reguła określania wartości przedmiotu sporu znajdzie zasto-
sowanie zarówno w przypadku, gdy to najemca (dzierżawca) żąda wydania rzeczy
do korzystania na podstawie umowy od wynajmującego (wydzierżawiającego), jak
i gdy wynajmujący (wydzierżawiający) domaga się zwrotu rzeczy po zakończeniu
stosunku zobowiązaniowego. Przy umowach zawartych na czas oznaczony o war-
tości przedmiotu sporu decyduje suma czynszu za czas sporny, lecz nie więcej niż
za rok, a przy umowach zawartych na czas nieoznaczony – suma czynszu za okres
trzech miesięcy.

6) Artykuł 23

k.p.c. wyraża podobny sposób określania wartości przedmiotu sporu,

co art. 23 k.p.c., jednakże dotyczy on wyłącznie spraw o wydanie nieruchomości,
gdy podstawą żądania jest twierdzenie, że nieruchomość ta jest posiadana bez
tytułu prawnego (powodem może być wówczas wyłącznie osoba podająca się za
właściciela) bądź na podstawie tytułu innego aniżeli najem bądź dzierżawa
(np. stosunek użyczenia). Przy żądaniu wydania rzeczy ruchomej na tej samej
podstawie o wartości przedmiotu sporu decyduje wartość rzeczy. Oparcie wartości
przedmiotu sporu na podstawie art. 23 k.p.c. albo art. 23 [2] k.p.c. uzależnione jest
od tego, czy powód twierdzi w pozwie, że żąda wydania nieruchomości w związku
z zakończeniem stosunku najmu lub dzierżawy czy też powołuje się na przy-
sługujące mu prawo własności (porównaj postanowienie Sądu Najwyższego
z 22 lipca 2005 r. (III CZP 39/05, LEX 159117).

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

7) Artykuł 24 k.p.c. obejmuje sprawy o zabezpieczenie, zastaw lub hipotekę. W tego

typu sprawach wartość przedmiotu sporu stanowi suma wierzytelności. Jeżeli
jednak przedmiot zabezpieczenia lub zastawu ma mniejszą wartość niż wierzy-
telność, rozstrzyga wartość mniejsza. Przepis ten stosuje się odpowiednio m.in.
w sprawach o wydanie rzeczy przewłaszczonych na zabezpieczenie (posta-
nowienie SN z 30 listopada 1971 r., II CZ 168/71, LEX 7023). W tym miejscu
należy wskazać, że w przypadku skargi pauliańskiej Sąd Najwyższy przyjmuje, że
dla określenia wartości przedmiotu sporu miarodajne są dwie wartości: albo
wartość tego, co na skutek zaskarżonej czynności wyszło z majątku dłużnika lub do
niego nie weszło, albo wysokość wierzytelności zaskarżającego wierzyciela
w zależności od tego, która z tych wartości jest niższa (postanowienia SN
z 12 stycznia 2007 r., IV CZ 105/06, LEX 258555 oraz z 7 maja 2008 r.,
II CZ 25/08, LEX 420391).

8) Artykuł 21 k.p.c. wyraża zasadę zliczania wartości przedmiotu sporu, jeżeli powód

dochodzi jednym pozwem kilku roszczeń. Musi dojść do kumulacji przed-
miotowej. Kumulacja wyłącznie podmiotowa nie ma wpływu na wartość przed-
miotu sporu lub zaskarżenia. W związku z tym nie podlega zliczeniu wartość
przedmiotu sporu kilku roszczeń dochodzonych przez współuczestników
formalnych bądź materialnych słabszych albo roszczeń dochodzonych przeciwko
nim. Przepis art. 21 k.p.c. stosuje się odpowiednio do wartości przedmiotu zaskar-
żenia. Dla potrzeb ustalenia dopuszczalności skargi kasacyjnej nie dolicza się tego
roszczenia, które bez względu na wartość nie jest „kasacyjne”, np. czynsz najmu
i eksmisja (postanowienie Sądu Najwyższego z 4 lutego 1998 r., III CKN 346/97).

11. Ogólna właściwość miejscowa sądu

1) Właściwość miejscowa ogólna jest zasadą wyrażoną (w odniesieniu do osób fizycz-

nych) w art. 27 par. 1 k.p.c. Zgodnie z tym artykułem, powództwo wytacza się
przed sąd pierwszej instancji, w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania.
W kwestii miejsca zamieszkania w art. 27 par. 2 k.p.c. odwołano się do regulacji
art. 25–28 k.c. Miarodajny będzie zatem ten adres, pod którym strona przebywa
(zwykłe miejsce pobytu) z zamiarem stałego pobytu i koncentruje swoje sprawy
życiowe. Dla określenia miejsca zamieszkania nie ma decydującego znaczenia
kwestia zameldowania (postanowienia SN z 3 maja 1973 r., I CZ 48/73, LEX 7250
oraz z 26 marca 1973 r., I CZ 38/73, LEX 7234). Konsekwencją braku wskazania
miejsca zamieszkania pozwanego we wstępnej fazie procesu jest zwrot pozwu
(art. 130 w związku z art. 126 par. 2 k.p.c.). Jeżeli po nadaniu sprawie biegu okaże
się, że wskazany w pozwie adres nie jest prawidłowy, postępowanie może zostać
zawieszone na podstawie art. 177 par. 1 pkt 6 k.p.c. po uprzednim bezskutecznym
wezwaniu powoda do wskazania prawidłowego adresu pozwanego. Takie wez-
wanie jest podstawą do wystąpienia przez powoda o ustalenie adresu zamieszkania
do właściwego organu administracji, a w razie braku tej informacji – o wystąpienie
z wnioskiem o ustanowienie kuratora procesowego dla nieznanego z miejsca poby-
tu (art. 144 k.p.c.).

2) Artykuł 28 k.p.c. dotyczy właściwości miejscowej w przypadku osób, które nie

mają obecnie miejsca zamieszkania w Polsce.

Własność sądu. Wartość przedmiotu sporu i zaskarżenia

3) Artykuł 30 k.p.c. dotyczy zasad ustalania właściwości miejscowej w przypadku, gdy

pozwanym jest osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna. Decyduje wówczas
miejsce jej siedziby. Szczególna regulacja w tym zakresie dotyczy Skarbu Państwa,
który jako osoba prawna nie ma siedziby. Powództwo przeciwko Skarbowi Pań-
stwa wytacza się według miejsca siedziby państwowej jednostki organizacyjnej,
z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, a więc przed sąd, w którego
okręgu znajduje się siedziba takich jej organów, które pozwalają na organizacyjne
wyodrębnienie określonej jednostki.

4) W przypadku osób prawnych i innych jednostek organizacyjnych nie stosuje się in-

stytucji kuratora określonego w art. 144 k.p.c., gdyż dotyczy ona wyłącznie osób
fizycznych (tylko takie osoby mają miejsce pobytu). W przypadku niemożności
doręczenia korespondencji sądowej nie stosuje się również rygoru zawieszenia
postępowania na podstawie art. 177 par. 1 pkt 6 k.p.c. Zgodnie bowiem z art. 139
par. 3 k.p.c., pisma dla osób prawnych, organizacji, osób fizycznych podlegających
wpisowi do rejestru albo ewidencji na podstawie odrębnych przepisów – w razie
niemożności doręczenia w sposób przewidziany w artykułach poprzedzających
z uwagi na nieujawnienie w rejestrze albo w ewidencji zmiany adresu, a w przy-
padku osób fizycznych miejsca zamieszkania i adresu – pozostawia się w aktach
sprawy ze skutkiem doręczenia, chyba że nowe miejsce zamieszkania i adres są
sądowi znane. Powyższą regulację należy stosować również do tych podmiotów,
które nie są ani osobami prawnymi, ani fizycznymi, ale mają zdolność prawną
i podlegają wpisowi do rejestru.

5) Regułę pozostawiania korespondencji w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia

stosuje się także wobec osób fizycznych – przedsiębiorców (obecne brzmienie
art. 139 par. 3 k.p.c.), jednakie tylko w takich sprawach, w których strona występuje
jako przedsiębiorca.

12. Właściwość miejscowa przemienna

1) Jest wyjątkiem od zasady właściwości ogólnej, polegającym na możliwości wyboru

przez powoda albo właściwości ogólnej, albo jednej ze wskazanych w ustawie
wśród przepisów o właściwości przemiennej.

2) Pierwszy przypadek właściwości przemiennej dotyczy roszczeń alimentacyjnych

oraz ustalenia pochodzenia dziecka i roszczeń z tym związanych (art. 32 k.p.c.).
Właściwym przemiennie w tych sprawach jest sąd według miejsca zamieszkania
osoby uprawnionej.

3) Artykuł 33 k.p.c. umożliwia wytoczenie powództwa przeciwko przedsiębiorcom

przed sąd, w którego okręgu znajduje się zakład główny lub oddział, jeżeli
roszczenie pozostaje w związku z działalnością tego zakładu lub oddziału. Z po-
wyższej regulacji powód może skorzystać także wtedy, gdy pozwanym jest
przedsiębiorca – osoba fizyczna. Oddział to wyodrębniona i samodzielna organi-
zacyjnie część działalności gospodarczej, wykonywana przez przedsiębiorcę poza
siedzibą przedsiębiorcy lub głównym miejscem wykonywania działalności – art. 5
pkt. 4 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej z dnia 2 lipca 2004 r. (tekst
jednolity Dz. U. z 2010 r. nr 220, poz. 1447 ze zmianami). W powołanej ustawie
brak jest formalnej definicji zakładu. Niemniej jednak w art. 82 ustawy o swo-

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

bodzie działalności gospodarczej dotyczącym kontroli działalności przedsiębiorcy
ustawodawca używa sformułowania „zakład” jako miejsce wykonywania dzia-
łalności gospodarczej, które nie jest wyodrębnioną częścią przedsiębiorstwa.
Zastosowanie art. 33 k.p.c. wymaga spełnienia kilku warunków:

–

dotyczy on tylko roszczeń majątkowych, chociaż niekoniecznie pieniężnych;

–

stroną pozwaną musi być przedsiębiorca mający zakład główny lub oddział;

–

dochodzone roszczenie musi pozostawać w związku z działalnością zakładu
lub oddziału, a więc wypływać z czynności podjętej w bezpośrednim związku
z funkcjonowaniem konkretnego oddziału lub zakładu;

–

wybór właściwości sądu na podstawie art. 33 k.p.c. nie ma wpływu na inne
kwestie procesowe, takie jak zdolność sądowa, obowiązek wskazania w pozwie
miejsca zamieszkania bądź siedziby przedsiębiorcy, obowiązek doręczania
pism sądowych do miejsca zamieszkania, miejsca pracy czy siedziby przedsię-
biorcy. Dlatego też w przypadku, gdy pozwanym jest osoba prawna albo inna
jednostka organizacyjna posiadająca zdolność prawną w pozwie powinno
znaleźć się oznaczenie siedziby tej osoby lub jednostki, a nie miejsca położenia
oddziału czy zakładu.

4) Artykuł 34 k.p.c. reguluje właściwość dotyczącą sporów, ogólnie rzecz biorąc

o umowy, nie precyzując ich rodzajów, tylko rodzaje roszczeń:

–

o ustalenie istnienia bądź nieistnienia stosunku prawnego na kanwie danej
umowy;

–

o wykonanie umowy w zakresie świadczenia głównego, świadczeń ubocznych
czy zwrotu spełnionego świadczenia;

–

o rozwiązanie i unieważnienie umowy, zmierzające do wydania orzeczenia
konstytutywnego, np. na podstawie art. 357

k.c. bądź 388 k.c.;

–

o odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania
umowy;

–

o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli w przedmiocie zawarcia
umowy;

–

o zmianę umowy, np. na podstawie art. 357

k.c. bądź na podstawie

art. 388 k.c.;

–

o ustalenie treści umowy;

Sądem właściwym na podstawie art. 34 k.p.c. jest sąd miejsca wykonania umowy.
W razie wątpliwości miejsce wykonania umowy powinno być stwierdzone pismem.
Miejsce wykonania umowy określa się według założeń prawa cywilnego, w tym art. 454 k.c.
5) Odrębną właściwość przemienną w zakresie roszczeń wynikających z weksla lub

czeku reguluje art. 37

k.p.c.

6) Artykuł 35 k.p.c. pozwala na wytoczenie powództwa o roszczenie z czynu nie-

dozwolonego przed sąd, w okręgu którego nastąpiło zdarzenie wywołujące szko-
dę. Czyny niedozwolone to przede wszystkim opisane w art. 415 i następnych k.c.
oraz w ustawach szczególnych. Sporne jest natomiast, czy powód może skorzystać
z właściwości przemiennej, dochodząc roszczeń na podstawie art. 23 i 24 k.c.
(za takim poglądem słusznie wypowiedział się SN w postanowieniu z 28 czerwca
1989 r., I CZ 170/89, LEX 8977). W postanowieniu z 1 października 1973 r.

Własność sądu. Wartość przedmiotu sporu i zaskarżenia

(I CZ 136/73, OSNC 74/6/114) Sąd Najwyższy uznał, że dyspozycji art. 35 k.p.c.
podlegają roszczenia przeciwko ubezpieczycielowi o roszczenia z OC sprawcy
wypadku. Należy jednak pamiętać, że zgodnie z art. 20 ustawy z dnia 22 maja
2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwa-
rancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. z 2003 r.
nr 124, poz. 1152 ze zmianami), powództwo o roszczenie wynikające z umów
ubezpieczeń obowiązkowych lub obejmujące roszczenia z tytułu tych ubezpieczeń
można wytoczyć bądź według przepisów o właściwości ogólnej, bądź przed sąd
właściwy dla miejsca zamieszkania lub siedziby poszkodowanego lub upraw-
nionego z umowy ubezpieczenia. W zakresie zatem ubezpieczeń obowiązkowych
OC regulacja art. 20 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych wyłącza stoso-
wanie art. 35 k.p.c.

Regulacja art. 35 k.p.c. nie dotyczy roszczeń wynikających z umów ubezpieczenia,
to znaczy między samymi stronami ubezpieczenia bądź uprawnionym z tej umo-
wy, np. AC, NW.

7) Artykuł 36 k.p.c. pozwala na wytoczenie powództwa o zapłatę należności za pro-

wadzenie sprawy przed sąd miejsca, gdzie pełnomocnik procesowy prowadził
sprawę. Ponieważ w powołanym przepisie użyto sformułowania „prowadzenie
sprawy”, właściwość w nim określona obejmuje tylko pełnomocnika procesowego
zarówno ogólnego, jak i szczególnego, nie dotyczy natomiast pełnomocnictwa do
niektórych tylko czynności procesowych. Mimo że przepis art. 36 k.p.c. używa
czasu przeszłego, nie oznacza to, że sprawa prowadzona przez pełnomocnika musi
być zakończona. Zakończony musi być natomiast stosunek pełnomocnictwa.

8) Artykuł 37 k.p.c. pozwala na wytoczenie powództwa ze stosunku najmu lub

dzierżawy nieruchomości przed sąd miejsca położenia nieruchomości. Dotyczy
on świadczeń pieniężnych i niepieniężnych, żądania ustalenia istnienia bądź nie-
istnienia stosunku najmu lub dzierżawy czy też jego ukształtowania. W każdym
razie obejmuje on wyłącznie prawa obligacyjne związane z nieruchomością.
Prawa rzeczowe na nieruchomości są objęte właściwością wyłączną wyrażoną
w art. 38 k.p.c.

13. Właściwość miejscowa wyłączna

1) Właściwość miejscowa wyłączna jest przewidziana dla ściśle określonych spraw.

W tych sprawach nie jest dopuszczalne stosowanie właściwości ogólnej, przemien-
nej ani umownej.

2) Artykuł 38 k.p.c. reguluje właściwość sądu w sprawach o własność lub inne prawa

rzeczowe na nieruchomości, w sprawach o posiadanie nieruchomości (powództwa
posesoryjne) oraz w sprawach o roszczenia osobiste związane z prawami rzeczo-
wymi i dochodzone łącznie z nimi przeciwko temu samemu pozwanemu
(np. o zapłatę świadczeń z tytułu umowy dożywocia, z tytułu bezumownego
korzystania z nieruchomości – jako roszczenie uzupełniające właściciela). W po-
wyższych sprawach wyłącznie właściwy jest sąd miejsca położenia nieruchomości.
Powołany przepis nie dotyczy praw jedynie obligacyjnych, dochodzonych
samodzielnie bez roszczeń rzeczowych. W sytuacji gdy wynajmujący (wydzier-
żawiający) domaga się zwrotu nieruchomości, o tym, czy zastosowanie znajdzie

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

właściwość miejscowa wyłączna czy właściwość ogólna bądź przemienna
(określona w art. 37 k.p.c.), decydują twierdzenia pozwu (postanowienie SN
z 22 lipca 2005 r., I CZP 39/05, LEX 159111).

Stosując art. 38 k.p.c., należy uwzględnić jego wykładnię przyjętą przez Sąd Naj-
wyższy w wyroku z 17 sierpnia 1983 r. (III CRN 167/83, OSNC 1984/4/58).
Stwierdzono w nim, że właściwość wyłączna określona w art. 38 k.p.c. odnosi się
głównie do spraw o własność, a więc do powództw o pozytywne lub negatywne
ustalenie, wydanie zmierzających do realizacji prawa własności przez właściciela,
będącego już podmiotem tego prawa (według twierdzeń pozwu), a nie do po-
wództw o przeniesienie prawa własności.

3) Artykuł 39 k.p.c. dotyczy tych spraw spadkowych (z tytułu dziedziczenia, zachow-

ku, zapisu, polecenia i innych rozrządzeń testamentowych), które są rozpozna-
wane w trybie procesowym, np. o uznanie za niegodnego dziedziczenia, o wyko-
nanie zapisu, o zasądzenie kwoty wynikającej z zachowku. W sprawach tych wy-
łącznie właściwy jest sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli
jego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić, sąd miejsca, w którym znaj-
duje się majątek spadkowy lub jego część. Przepis art. 39 k.p.c. znajduje zasto-
sowanie także wówczas, gdy roszczenie dotyczy wydania przedmiotu zapisu win-
dykacyjnego. Wprawdzie powód powołuje się w pozwie wówczas na przysługujące
mu prawo własności przedmiotu zapisu, ale jednak żądanie jego wydania jest
w dalszym ciągu żądaniem wykonania zapisu.

Sprawy rozpoznawane w postępowaniu nieprocesowym (np. o dział spadku,
o stwierdzenie nabycia spadku) mają odrębnie uregulowaną właściwość sądu spad-
ku – art. 628 k.p.c. Zakres zastosowania tego przepisu o tyle różni się od zakresu
art. 39 k.p.c., że w przypadku braku podstaw określenia właściwości sądu wy-
mienionych w ostatnim przepisie, sądem spadku jest sąd rejonowy dla m.st. War-
szawy. Gdyby takich przesłanek nie udało się ustalić w postępowaniu procesowym,
zaszłaby konieczność zastosowania art. 45 k.p.c. (wskazanie sądu przez Sąd Naj-
wyższy).

4) Artykuł 40 k.p.c. obejmuje wszelkie roszczenia wynikające z praw i obowiązków

powstających z tytułu członkostwa w spółdzielni, spółce lub stowarzyszeniu,
np. o wyłączenie wspólnika, uchylenie, stwierdzenie nieważności, ustalenie ist-
nienia bądź nieistnienia uchwał, zasądzenie. Chodzi tu o wszelkie roszczenia zwią-
zane z członkostwem w danym podmiocie korporacyjnym. Artykuł 40 k.p.c. doty-
czy powództw korporacji przeciwko członkom, powództw członków korporacji
przeciwko tej korporacji i powództw członków korporacji przeciwko innym człon-
kom (jeśli tylko roszczenie wynika ze stosunku członkostwa). W tego typu spra-
wach wyłącznie właściwy jest sąd, w którego okręgu znajduje się siedziba spół-
dzielni, spółki lub stowarzyszenia.

14. Właściwość sądu w postępowaniu nieprocesowym

W postępowaniu nieprocesowym obowiązuje inna niż w procesie zasada określania
właściwości miejscowej sądu. Zgodnie z art. 508 k.p.c., przede wszystkim należy
ustalić, czy przepisy szczególne regulujące postępowanie w poszczególnych kate-
goriach spraw nie wyznaczają właściwości miejscowej tak, jak ma to miejsce w przy-

Własność sądu. Wartość przedmiotu sporu i zaskarżenia

padku sądu spadku (art. 628 k.p.c.). Zasadą zatem w postępowaniu nieprocesowym są
regulacje szczególne. Dopiero w braku szczególnej regulacji stosuje się przepis ogólny
art. 508 k.p.c. O właściwości miejscowej sądu decydują wówczas:

–

miejsce zamieszkania wnioskodawcy;

–

miejsce pobytu wnioskodawcy;

–

w przypadku wszczęcia sprawy z urzędu – sąd miejsca, gdzie nastąpiło
zdarzenie stanowiące przyczynę wszczęcia postępowania;

–

w braku powyższych podstaw – właściwy jest sąd rejonowy dla m.st.
Warszawy.

15. Właściwość miejscowa umowna

1) Właściwość miejscowa umowna jest regulowana umową prorogacyjną stron (wła-

ściwość tzw. prorefatio fori).

2) Dotyczy ona wyłącznie spraw spornych, a więc rozpoznawanych w procesie, a nie

w postępowaniu nieprocesowym.

3) Właściwość umowna nie może dotyczyć właściwości rzeczowej i miejscowej

wyłącznej. Wyłącza możliwość podniesienia zarzutu dotyczącego właściwości
miejscowej umownej, także złożenie pozwu w elektronicznym postępowaniu
upominawczym.

4) Właściwość umowna powinna być zawarta na piśmie pod rygorem nieważności.

Co do zasady spełniają tę przesłankę postanowienia regulaminów przyjętych przez
strony w formie pisemnej, ogólnych warunków umów, ogólnych warunków ubez-
pieczenia itp. (postanowienia SN z 17 grudnia 1971 r., I CZ 166/71, LEX 70395
oraz z 13 czerwca 1975 r., II CZ 91/75, OSP 77/5/83). Wobec konsumentów po-
wyższa reguła doznaje istotnych ograniczeń wynikających z art. 385

pkt 23 k.c.

Dotyczy to także sytuacji, gdy ubezpieczającym jest osoba fizyczna zawierająca
umowę związaną bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową
(art. 805 par. 4 k.p.c.).

5) Umowa prorogacyjna wskazuje inny sąd niż ten, który wynika z przepisów o wła-

ściwości ogólnej i przemiennej. Może ona także ograniczać wybór powoda spośród
kilku sądów właściwych.

6) Sąd wskazany w umowie stron jest w zakresie obowiązywania tej umowy sądem

wyłącznie właściwym, jeżeli strony nie postanowiły inaczej. Nie jest to jednak
właściwość wyłączna w rozumieniu art. 38 i następnych k.p.c. Gdyby tak było, to
stosownie do art. 202 k.p.c. sąd musiałby właściwość umowną wziąć pod uwagę
z urzędu w każdym stanie sprawy. Właściwość umowna może być natomiast
usunięta za pomocą umowy stron w przeciwieństwie do przypadków właściwości
wyłącznej.

7) Przy obecnym brzmieniu art. 202 k.p.c. nie istnieje problem, czy przed dorę-

czeniem odpisu pozwu pozwanemu sąd może z urzędu przekazać sprawę zgodnie
z właściwością umowną bądź ogólną, w przypadku gdy pozew wniesiono według
właściwości umownej, a do pozwu nie dołączono umowy prorogacyjnej albo gdy
pozew wniesiono według właściwości ogólnej, a do pozwu dołączono umowę
prorogacyjną.

16. Badanie właściwości sądu

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

1) Zgodnie z art. 202 k.p.c. w obecnym brzmieniu, niewłaściwość sądu dającą się

usunąć za pomocą umowy stron sąd bierze pod rozwagę tylko na zarzut
pozwanego, zgłoszony i należycie uzasadniony przed wdaniem się w spór co do
istoty sprawy. Sąd nie bada z urzędu tej niewłaściwości również przed dorę-
czeniem pozwu. Nieaktualne zatem stało się stanowisko Sądu Najwyższego wyra-
żone w uchwale 7 sędziów (zasada prawna) z 25 października 1965 r. (III Co 1/65,
OSNC 66/7–8/107), w którym przyjęto, że ograniczenia zakresu badania właś-
ciwości sądu przewidzianego w art. 202 (zdanie pierwsze) nie stosuje się przed
doręczeniem pozwu. Świadczyło o tym sformułowanie „na zarzut pozwanego”,
gdyż odgrywanie roli pozwanego rozpoczyna się z momentem doręczenia pozwu,
a więc zawisłości sporu. Przed doręczeniem odpisu pozwu pozwanego sąd, na
podstawie art. 200 k.p.c., mógł reagować z urzędu na każdą niewłaściwość.
Wprowadzenie wyraźnego zakazu w art. 202 k.p.c. wyłączyło tę możliwość. Do
właściwości dającej się usunąć za pomocą umowy stron należy zaliczyć właściwość
miejscową ogólną, właściwość miejscową przemienną oraz właściwość miejscową
umowną. Mimo że art. 46 par. 1 k.p.c. stanowi, że sąd określony w umowie stron
będzie wyłącznie właściwy, jeżeli strony nie postanowiły inaczej, jednak w dalszym
ciągu powyższa właściwość może być usunięta za pomocą umowy stron. Sąd bada
natomiast z urzędu w każdym stanie sprawy właściwość funkcjonalną, rzeczową
i miejscową wyłączną.

2) Rozpoznanie sprawy przez sąd niewłaściwy jest zawsze uchybieniem procesowym,

jednak nie zawsze ma ono wpływ na rozstrzygnięcie. Zgodnie z art. 379 pkt 6
k.p.c., nieważność postępowania zachodzi tylko wówczas, gdy sąd rejonowy
orzekł w sprawie, w której sąd okręgowy jest właściwy bez względu na wartość
przedmiotu sporu.

3) Kwestię badania właściwości sądu należy uzupełnić o treść art. 15 k.p.c. wyrażają-

cego zasadę perpetuatio fori. Zgodnie z nią sąd właściwy w chwili wniesienia pozwu
pozostaje właściwy aż do ukończenia postępowania, niezależnie od późniejszych
zmian określających tę właściwość. Dotyczy ona zarówno właściwości rzeczowej,
jak i miejscowej każdego rodzaju. Wyjątek od tej reguły wprowadza
art. 193 par. 2 k.p.c. dotyczący zmiany powództwa przed sądem rejonowym.

Jeżeli natomiast sąd nie był właściwy w chwili wniesienia pozwu i dotyczyło to
właściwości miejscowej ogólnej, przemiennej bądź umownej, to ograniczenia
w zakresie możliwości przekazania sprawy do sądu właściwego zawiera art. 202
k.p.c. Następują wówczas skutki zrównane ze skutkami wynikającymi z art. 15
k.p.c.

17. Właściwość delegacyjna

1) O zastosowaniu właściwości delegacyjnej mogą decydować względy konieczności

lub celowości. W postępowaniach procesowym uruchomienie właściwości delega-
cyjnej może nastąpić wyłącznie ze względów konieczności (wyjątek stanowi
art. 461 par. 2

k.p.c. w postępowaniu odrębnych w sprawach z zakresu ubez-

pieczeń społecznych). Zgodnie z art. 44 k.p.c., jeżeli sąd właściwy nie może
z powodu przeszkody rozpoznać sprawy lub podjąć innej czynności, sąd nad nim
przełożony wyznaczy na posiedzeniu niejawnym inny sąd (np. niemożliwość roz-

Własność sądu. Wartość przedmiotu sporu i zaskarżenia

poznania wniosku o wyłączenie sędziego z tego powodu, że wniosek ten dotyczy
wszystkich sędziów danego sądu). Według art. 45 k.p.c., jeżeli w myśl przepisów
kodeksu nie można na podstawie okoliczności sprawy ustalić właściwości
miejscowej, Sąd Najwyższy na posiedzeniu niejawnym oznaczy sąd, przed który
należy wytoczyć powództwo.

2) W postępowaniu nieprocesowym odpowiednikiem art. 44 k.p.c. dotyczącym

względów konieczności jest art. 508 par. 2 k.p.c. Przepis ten jednocześnie zawiera
regulację o możliwości wyznaczenia innego sądu do rozpoznania sprawy ze wzglę-
dów celowości (np. w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku, gdzie większość
uczestników postępowania mieszka w okręgu innego sądu niż sąd spadku).
W postępowaniu nieprocesowym nie ma odpowiednika art. 45 k.p.c., gdyż stosow-
nie do art. 508 par. 1 k.p.c. w razie braku zwykłych podstaw do określenia sądu
właściwego miejscowego właściwy do rozpoznania sprawy jest sąd rejonowy dla
m. st. Warszawy.

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

1. Bezwzględne przyczyny wyłączenia sędziego (iudex inhabilis)

Instytucja wyłączenia sędziego jest podstawową gwarancją procesową bezstronności
sądu. Z tego względu w art. 48 k.p.c. zamieszczono przesłanki wyłączenia sędziego
z mocy samej ustawy, niezależnie od tego, czy istnieje uzasadnione podejrzenie co do
braku bezstronności sędziego.
1) W art. 48 par. 1 pkt 1 k.p.c. jako przesłankę wyłączenia sędziego wskazano okolicz-

ność, że sędzia jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku praw-
nym, że wynik sprawy oddziałuje na jego prawa lub obowiązki. Powyższy przepis
dotyczy powiązań prawnych ze stroną, uczestnikiem postępowania, interwenien-
tem ubocznym, prokuratorem, pełnomocnikiem itp., nie zaś powiązań wyłącznie
osobistych czy faktycznych. Muszą one natomiast rzutować na prawa lub obowiąz-
ki majątkowe bądź osobiste (odpowiedzialność regresowa, cesja praw). W postępo-
waniu procesowym nie ma możliwości, aby sędzia był wprost stroną postępowania.
Dyspozycja art. 48 par. 1 pkt 1 k.p.c. obejmuje raczej takie sytuacje, gdy sędzia ma
status współuczestnika jednolitego niekoniecznego, niebiorącego udziału w proce-
sie w charakterze strony albo gdy sędzia formalnie nie bierze udziału w postępo-
waniu nieprocesowym jako uczestnik, ale wynik sprawy oddziałuje na jego prawa
i obowiązki.

2) Artykuł 48 par. 1 pkt 2 i 3 k.p.c. dotyczy powiązań rodzinnych sędziego. Stopień

pokrewieństwa oblicza się według liczby urodzeń wedle zasady: ile urodzeń – tyle
stopni (quo generationes, tot gradus). Chodzi o liczbę urodzeń potrzebnych do tego,
aby dane pokrewieństwo powstało (dzielących osoby spokrewnione od wspólnego
przodka). Sędzia jest wyłączony w sprawach krewnych bądź powinowatych w linii
prostej bez ograniczeń (np. rodzice, teściowie, dziadkowie sędziego i jego współ-
małżonka, dzieci, pasierbowie). Wyłączenie wobec krewnych w linii bocznej do
IV-go stopnia obejmuje rodzeństwo (II stopień), dzieci rodzeństwa i wnuki ro-
dzeństwa. Wyłączenie wobec powinowatych w linii bocznej do drugiego stopnia
obejmuje rodzeństwo małżonka sędziego. Powinowactwo jest stosunkiem syme-
trycznym. Należy zatem pamiętać, że zostaje ono nawiązane nie tylko przez sędzie-

Wyłączenie organów sądowych

go z rodziną męża lub żony, lecz także przez rodzinę męża lub żony, np. brata sę-
dziego z sędzią. Stosunek powinowactwa istnieje zatem np. nie tylko między sędzią
a bratem jego męża lub żony, lecz także między sędzią a żoną brata sędziego.

Istotne jest, że sędzia spokrewniony lub spowinowacony w stopniu określonym
w art. 48 par. 1 pkt 2 z osobą wchodzącą w skład organu działającego w imieniu osoby
prawnej będącej stroną jest wyłączony od rozpoznania sprawy z mocy ustawy (uchwała
SN z 9 lutego 2000 r., III CZP 37/99, OSNC 00/7–8/125). Wyłączenie z mocy ustawy
nie dotyczy natomiast stosunków rodzinnych z członkiem osoby prawnej, np. wspól-
nikiem, akcjonariuszem.
3) Na podstawie art. 48 par. 1 pkt 5 k.p.c. wyłączeni są z mocy ustawy od rozpoznania

sprawy w drugiej instancji i w postępowaniu kasacyjnym wszyscy sędziowie, którzy
brali udział w wydaniu wyroku odpowiednio w pierwszej lub drugiej instancji.

4) W wyroku z 20 lipca 2004 r. (Sk 19/02, OTK – A 04/7/67) Trybunał Konstytucyjny

stwierdził, że art. 48 par. 1 pkt 5 k.p.c. w związku z art. 401 pkt 1 i art. 379 pkt 4
k.p.c. w zakresie, w jakim ogranicza wyłączenie sędziego z mocy ustawy tylko do
spraw, w których rozstrzyganiu brał udział w instancji bezpośrednio niższej, jest
niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP. W sprawie będącej przedmiotem roz-
poznania przez TK sędzia, który wydał nakaz zapłaty, orzekał następnie w sądzie
drugiej instancji, który zmienił wyrok sądu pierwszej instancji w ten sposób, że
uchylił nakaz zapłaty i oddalił powództwo. Sędzia, który wydał nakaz zapłaty albo
wyrok zaoczny, nie podlega natomiast wyłączeniu z mocy ustawy od rozpoznania
zarzutów bądź sprzeciwu i wydania wyroku w pierwszej instancji. Nie są to bowiem
ustrojowo określone instancje (uchwała SN z 18 marca 2005 r., III CZP 97/04,
Wokanda 05/4/11). Takie stanowisko zajął również Trybunał Konstytucyjny w uza-
sadnieniu wyroku z 26 czerwca 2006 r. (SK 55/05, OTK – A 06/6/67), wskazując,
że na skutek sprzeciwu od wyroku zaocznego sprawa jest badana od początku
i postępowanie to nie ma charakteru kontrolnego.

5) Sędzia, który uczestniczył w wydaniu wyroku, nie jest wyłączony z mocy ustawy od

dalszych czynności w postępowaniu międzyinstancyjnym (postanowienia
SN z 22 sierpnia 1974 r., II CZ 161/74, LEX 7575, z 3 października 2001 r., V CZ
162/01, LEX 53082, z 24 lutego 2003 r., II UZ 117/02, OSNP – wkł. 03/16/8,
z 16 grudnia 2005 r., II PZ 45/05, OSNP 06/21–22/332).

6) Wyłączenie sędziego z mocy ustawy dotyczy także sytuacji określonych w art. 386

par. 2 k.p.c. i art. 398

par. 2 k.p.c. Sporne jest w orzecznictwie, czy ograniczenia

określone w tych przepisach dotyczą również postępowania zażaleniowego (art. 397
par. 2 k.p.c.). Za takim stanowiskiem opowiedział się Sąd Najwyższy w uchwale
z 25 sierpnia 1989 r. (III CZP 72/89, PS 93/3), w wyroku z 18 lutego 2005 r. (V CK
474/04, LEX 147223) oraz w postanowieniu z 28 stycznia 2004 r. (IV CK 155/03,
M. Prawn. 07/2/98). Odmienny pogląd wyraził Sąd Najwyższy w uchwałach
z 15 stycznia 1992 r. (III CZP 144/91, OSNC 92/7–8/131) oraz z 23 sierpnia
2006 r. (III CZP 56/06, OSNC 07/3/43), jak również w wyroku z 7 lipca 2005 r.
(II PK 349/04, OSNP 06/9–10/155) oraz Trybunał Konstytucyjny w wyroku
z 23 października 2006 r. (SK 42/04, OTK – A 06/9/125). Dodatkowym
argumentem przemawiającym za słusznością drugiego stanowiska jest brzmienie

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

art. 394

par. 3 k.p.c. odsyłającego do odpowiedniego stosowania w postępowaniu

zażaleniowym art. 398

k.p.c., ale jedynie w zakresie zdania pierwszego par. 1.

7) Nie podlega wyłączeniu sędzia, który tylko częściowo brał udział w rozpoznaniu

sprawy, ale nie w fazie podjęcia decyzji (zobacz uzasadnienie wyroku TK
z 23 października 2006 r., SK 42/04, OTK – A 06/9/125).

8) Pojęcie aktu prawnego w rozumieniu art. 48 par. 1 pkt 5 k.p.c. obejmuje akty nota-

rialne, akty stanu cywilnego, umowy prywatne, ugody, akty administracyjno-
prawne, niezależnie od tego, czy zostały sporządzone z udziałem sędziego jako oso-
by prywatnej czy działającej urzędowo (np. jako notariusz, kierownik USC).

9) Przez sprawę o ważność aktu sporządzonego z udziałem sędziego (art. 48 par. 1 pkt

5 k.p.c.) należy rozumieć nie tylko sprawę, w której przedmiotem żądania jest usta-
lenie ważności (nieważności) aktu prawnego, lecz także gdy przesłanką roz-
strzygnięcia jakiegokolwiek innego żądania jest ważność takiego aktu (wyrok SN
z 1 grudnia 1999 r., I CKN 257/98, OSNC 00/6/110). Do takiej kategorii spraw
zalicza się również sprawę, gdzie przesłanką żądania pozwu jest zarzut nieważności
ugody sądowej lub zarzut wad oświadczenia woli, uprawniających do uchylenia się
od skutków prawnych tej ugody (uchwała SN z 24 sierpnia 1971 r., III CZP 45/71,
OSNC 72/3/45).

10) Przez akt rozpoznany w rozumieniu art. 48 par. 1 pkt 5 k.p.c. należy rozumieć sytu-

ację, gdy kwestia ważności tego aktu była już przedmiotem badania przez sędziego
w innym postępowaniu jako przesłanka pewnych czynności prawnych (np. sporzą-
dzenie przez późniejszego sędziego aktu notarialnego przy wykorzystaniu pełno-
mocnictwa sporządzonego przez innego notariusza, a następnie orzekanie przez
sędziego w sprawie ważności aktu notarialnego sporządzonego przez jeszcze inne-
go notariusza, ale przy pomocy tego samego pełnomocnictwa). Nie dotyczy to kwe-
stii rozstrzygniętych wyrokiem sądowym.

11) Artykuł 48 par. 3 k.p.c. stanowiący, że sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia

objętego skargą o wznowienie, nie może orzekać co do tej skargi, oznacza, że
w wypadku, gdy to orzeczenie zapadło w sprawie prowadzonej w kilku instancjach od
rozpoznania skargi są wyłączeni wszyscy sędziowie orzekający w sprawie, w której
zapadło orzeczenie objęte tą skargą w którejkolwiek instancji (postanowienie SN
z 22 lutego 2007 r., IV CSK 9/07, LEX 274135). Wydaje się, że ograniczenie zawarte
w powołanym przepisie nie dotyczy sytuacji, gdy na skutek uwzględnienia skargi
postępowanie toczy się w dalszym ciągu, np. zmieniono postanowienie sądu drugiej
instancji przez uchylenie postanowienia sądu pierwszej instancji o odrzuceniu zarzutów
od nakazu zapłaty albo zmieniono wyrok sądu drugiej instancji przez uchylenie wyroku
sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania temu
sądowi. Wynika to z różnicy sformułowania art. 413 k.p.c., który stanowi, że od
orzekania w całym postępowaniu ze skargi o wznowienie jest wyłączony sędzia, którego
udziału lub zachowania się w procesie poprzednim dotyczy skarga.

12) Zgodnie z art. 48 par. 1 pkt 6 k.p.c., sędzia jest wyłączony z mocy samej ustawy tak-

że w sprawach o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie pra-
womocnego orzeczenia niezgodnego z prawem, jeżeli brał udział w wydaniu tego
orzeczenia.

Wyłączenie organów sądowych

13) Rozpoznanie sprawy przez sędziego podlegającego wyłączeniu z mocy ustawy pro-

wadzi do nieważności postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.). Stanowi także podstawę
skargi o wznowienie postępowania, ale tylko wówczas, gdy strona przed uprawo-
mocnieniem się wyroku nie mogła domagać się wyłączenia (art. 401 pkt 1 k.p.c.).
Domaganie się przez stronę wyłączenia sędziego, o jakim mowa w art. 401 pkt 1
k.p.c., może przybrać formę wniosku, zastrzeżenia czy zarzutu.

2. Wyłączenie sędziego na wniosek (iudex suspectus)

1) Artykuł 49 k.p.c. w obecnym brzmieniu stanowi, że niezależnie od przyczyn

wymienionych w art. 48 k.p.c. sąd wyłącza sędziego na jego żądanie lub na wniosek
strony, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną
wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie.

2) Nie jest dopuszczalne żądanie wyłączenia „sądu". Taki wniosek jako niedo-

puszczalny podlega odrzuceniu (postanowienie SN z 8 grudnia 1999 r.,
III AO 54/99, M. Prawn. 00/5/269).

3) Wniosek o wyłączenie sędziego musi określać osobę (tożsamość) sędziego, któ-

rego dotyczy, oraz wskazywać zindywidualizowane przyczyny wyłączenia. Braki lub
niedokładności wniosku w tym zakresie uniemożliwiają nadanie mu właściwego
biegu, co powoduje wszczęcie postępowania przewidzianego w art. 130 k.p.c. Prze-
prowadza je sąd (przewodniczący), przed którym sprawa się toczy (postanowienie
SN z 21 kwietnia 2004 r., III CO 2/04, OSNC 04/12/207).

4) Termin określony w art. 50 par. 2 k.p.c. (przystąpienie do sprawy) dotyczy tylko sę-

dziego, co do którego został złożony wniosek o wyłączenie, i tylko strony. Nie obej-
muje on żądania samego sędziego ani sytuacji, gdy zachodzą przesłanki wyłączenia
sędziego z mocy ustawy.

5) Sędzia, co do którego złożono wniosek o wyłączenie, może pełnić tylko czynności

niecierpiące zwłoki, np. rozpoznać wniosek o udzielenie zabezpieczenia. W przy-
padku gdy wniosek składa sam sędzia, nie powinien on dokonywać nawet czynno-
ści niecierpiących zwłoki.

6) O wyłączeniu rozstrzyga sąd, w którym sprawa się toczy, a gdyby sąd ten nie mógł

wydać postanowienia z powodu braku liczby sędziów (skład trzyosobowy zawodo-
wy) – sąd nad nim przełożony. Sądem przełożonym nad sądem rejonowym jest sąd
okręgowy drugiej instancji, nad sądem okręgowym – sąd apelacyjny, a nad sądem
apelacyjnym – Sąd Najwyższy (uchwała SN z 6 marca 1998 r., III CZP 70/97,
OSNC 98/9/132).

7) W art. 53

k.p.c. została przewidziana szczególna przesłanka odrzucenia wniosku o

wyłączenie sędziego. Odrzuceniu podlega ponowny wniosek oparty na tych samych
okolicznościach. O odrzuceniu orzeka sąd rozpoznający sprawę. Przepis art. 51
k.p.c. stosuje się odpowiednio. Interpretacja tego przepisu może iść w dwóch
kierunkach. Można uznać, że wniosek podlega odrzuceniu przez sąd w takim
składzie, jaki jest ogólnie właściwy do rozpoznania danej sprawy, tyle że w innym
personalnie składzie. Prawidłowa jednak wydaje się koncepcja, że wniosek odrzuca
sąd personalnie w takim składzie co rozpoznający sprawę, na co wskazuje odesłanie
do art. 51 k.p.c. Jeśli sędzia rozpoznający sprawę dojdzie do przekonania, że wniosek
nie podlega odrzuceniu, wstrzymuje się od dalszego udziału w sprawie, a wniosek

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

podlega rozpoznaniu w zwykłym trybie. Jeszcze inne stanowisko zaprezentował Sąd
Najwyższy w uchwale z 18 marca 2011 r. (III CZP 138/10, OSNC 2011/11/121)
stwierdzając, że o odrzuceniu wniosku o wyłączenie sędziego opartego na tych
samych okolicznościach orzeka sąd w składzie trzech sędziów zawodowych. Sta-
nowisko to budzi wątpliwości, zważywszy na celową różnicę sformułowań użytych
w art. 52 par. 1 k.p.c. („sąd, w którym sprawa się toczy”) i art. 53

(sąd rozpoznający

sprawę”).

8) Zgodnie z art. 394 par. 1 pkt 10 k.p.c., zażalenie przysługuje tylko na postanowienie,

którego przedmiotem jest oddalenie wniosku o wyłączenie sędziego. Zażalenie nie
przysługuje zatem ani na postanowienie wyłączające sędziego – na wniosek strony
bądź samego sędziego, ani na postanowienie odmawiające wyłączenia sędziego na
jego wniosek, ani też na postanowienie w przedmiocie odrzucenia wniosku lub
zarządzenie o zwrocie wniosku o wyłączenie sędziego. Takie niezaskarżalne posta-
nowienie może być kwestionowane przez stronę jedynie w trybie art. 380 k.p.c.

Zgodnie z art. 394 [2] par. 1 k.p.c. zażalenie przysługuje na postanowienie sądu
drugiej instancji, którego przedmiotem jest oddalenie wniosku o wyłączenie
sędziego, z wyjątkiem postanowienia wydanego w wyniku rozpoznania zażalenia na
postanowienie sądu pierwszej instancji.
Ponieważ przepis ten nie precyzuje, sędziego którego sądu dotyczy wniosek
o wyłączenie, uznać należy, że zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji
przysługuje zarówno na postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie sę-
dziego sądu drugiej instancji jak i postanowienie oddalające wniosek o wyłą-
czenie sędziego sądu pierwszej instancji wydane przez sąd drugiej instancji na
podstawie art. 52 par. 1 k.p.c. Przepis ten nie dotyczy natomiast postanowień
w przedmiocie odrzucenia wniosku o wyłączenie sędziego, ani też postanowień
wyłączających sędziego, ani wreszcie postanowień wydanych w wyniku roz-
poznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji oddalające wniosek
o wyłączenie sędziego.

9) Rozpoznanie sprawy przez sędziego, który powinien być wyłączony na wniosek, nie

powoduje nieważności postępowania ani nie jest podstawą skargi o wznowienie po-
stępowania. Okoliczność ta może być podnoszona przez stronę w apelacji jako na-
ruszenie przepisów postępowania, które mogło mieć wpływ na wynik sprawy.

3. Wyłączenie innych organów sądowych

1) Artykuł 54 k.p.c. stanowi, że przepisy działu dotyczącego wyłączenia sędziego

stosuje się odpowiednio do wyłączenia referendarzy sądowych, ławników oraz
innych organów sądowych i prokuratora. Wniosek o wyłączenie referendarza sądo-
wego oraz ławnika sąd rozstrzyga zgodnie z przepisami poprzedzającymi,
a wniosek o wyłączenie pozostałych osób przekazuje odpowiedniemu organowi
nadrzędnemu. Pełną procedurę wyłączenia sędziego, łącznie z zażaleniem na pod-
stawie art. 394 par. 1 pkt 10 k.p.c., stosuje się do wyłączenia ławnika oraz referen-
darza sądowego. Inne organy sądu to według doktryny komornicy, protokolanci,
inspektorzy pracy i rzecznicy konsumentów. Dwóch ostatnich grup nie można
jednak uznać za organy sądu. Zarówno ławnik, referendarz sądowy jak i organy sądu
podlegają wyłączeniu zarówno z mocy ustawy (art. 48 k.p.c.), jak i na wniosek stron.

Wyłączenie organów sądowych

Na oddalenie wniosku o wyłączenie organów sądowych nie przysługuje jednak
zażalenie (uchwała SN z 3 kwietnia 1987 r., III CZP 12/87, OSNC 88/6/80).

4. Wyłączenie biegłego

1) Zgodnie z art. 281 k.p.c., aż do ukończenia czynności biegłego strona może żądać

jego wyłączenia z przyczyn, z jakich można żądać wyłączenia sędziego. Gdy strona
zgłasza wniosek o wyłączenie biegłego po rozpoczęciu przez niego czynności, jest
obowiązana uprawdopodobnić, że przyczyna wyłączenia powstała później lub że
przedtem nie była jej znana.

2) O wyłączeniu biegłego orzeka sąd, gdyż biegły nie jest organem sądu, a wniosek o

jego wyłączenie jest wnioskiem procesowym.

3) Na postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie biegłego nie przysługuje za-

żalenie. Do wniosku o wyłączenie biegłego stosuje się bowiem tylko podstawy wy-
łączenia sędziego, nie zaś całą procedurę (postanowienie SN z 6 grudnia 1982 r.,
I CZ 116/82, OSNC 83/8/120 oraz z 26 kwietnia 1982 r., IV CZ 58/82,
OSNC 82/11–12/175). Strona może jednak kwestionować tę decyzję sądu w trybie
art. 380 k.p.c.

4) Jeżeli między biegłym a jedną ze stron lub jej przedstawicielem zachodzi stosunek

tego rodzaju, że mógłby wywoływać wątpliwości co do bezstronności biegło, to brak
stosownego wniosku strony i niezastosowanie przez sąd art. 49 k.p.c. nie stoi na
przeszkodzie uwzględnienia tej okoliczności w ramach sędziowskiej oceny wia-
rygodności i mocy dowodów na podstawie art. 233 par. 1 k.p.c. (wyrok SN
z 21 marca 2001 r., I PKN 618/00, OSNP 03/2/29).

5) Biegły podlega również wyłączeniu z mocy ustawy z powodu przyczyn określonych

w art. 48 k.p.c. w każdym stanie sprawy. Stanowisko takie zajął Sąd Najwyższy
w wyrokach z 25 marca 1975 r. (II CR 55/75, OSNCP 76/5/110), z 16 kwietnia
1997 r. (II UKN 53/97, OSNAPUS 98/2/51), z 28 sierpnia 2008 r. (III CSK 98/08),
w uchwale z 21 listopada 2006 r. (III CZP 76/06, OSNC 07/7–8/100). Odmienny
pogląd wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z 28 listopada 2000 r. (II UKN 74/00,
OSNAPUS 02/12/293) oraz w postanowieniu z 6 lutego 2009 r. (I UK 335/08,
LEX 725025), wskazując, że wyłączenie biegłego po rozpoczęciu przez niego
czynności może nastąpić tylko na żądanie strony, także z przyczyn z art. 48 k.p.c.

Ostatnie z wymienionych stanowisk nie zasługuje na aprobatę, gdyż wykonanie opinii
przez biegłego, który powinien być wyłączony z mocy ustawy od jej sporządzenia,
eliminuje tę opinię jako dowód i podstawę ustaleń faktycznych.

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

1. Pojęcie zdolności sądowej

1) Zdolność sądowa to zdolność do występowania w jakimkolwiek sądowym postępo-

waniu cywilnym jako strona lub uczestnik postępowania. Należy odróżnić ją od le-
gitymacji, która decyduje o zdolności, interesie prawnym strony do występowania
w konkretnym procesie ze względu na przysługujące jej lub przeciwko niej prawa
podmiotowe. Brak legitymacji prowadzi do oddalenia powództwa. Brak zdolności
sądowej jest przesłanką odrzucenia pozwu. Zdolność sądowa odpowiada w zasadzie
zdolności prawnej, bo tylko wówczas, gdy dany podmiot może być podmiotem
praw i obowiązków, powinien mu przysługiwać przymiot strony.

2) Zgodnie z art. 64 par. 1 k.p.c., zdolność sądową posiadają osoby fizyczne (każdy

człowiek od chwili urodzenia – art. 8 par. 1 k.c. oraz nasciturus w ściśle określonych
przypadkach, np. art. 446

k.c., art. 927 par. 2 k.c.) oraz osoby prawne (art. 33 k.c.).

W zdolność sądową, co obecnie wynika wprost z przepisów k.p.c., zostały także wy-
posażone wszelkie jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym
ustawa przyznaje zdolność prawną (art. 64 par. 1

k.p.c. Zdolność sądową mają tak-

że organizacje społeczne niebędące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje
zdolność prawną. Nie ma zdolności sądowej spółka cywilna, ale jej wspólnicy.
Mając na uwadze regulację zawartą w art. 864 k.c., wierzyciel może pozwać za
zobowiązania spółki jednego, kilku bądź wszystkich wspólników odpowiadających
solidarnie. Należy jednak pamiętać, że zgodnie z art. 778 k.p.c. do egzekucji ze
wspólnego majątku wspólników spółki prawa cywilnego jest konieczny tytuł
egzekucyjny wydany przeciwko wszystkim wspólnikom.

2. Pojęcie zdolności procesowej

1) Zdolność procesowa to zdolność do dokonywania czynności procesowych. Nie

każda osoba mająca zdolność sądową posiada zdolność procesową, tak jak nie każda
osoba posiadająca zdolność prawną ma zdolność do czynności prawnych.

2) Zgodnie z art. 65 par. 1 k.p.c., zdolność do czynności procesowych mają osoby fi-

zyczne posiadające pełną zdolność do czynności prawnych, osoby prawne, inne jed-
nostki organizacyjne oraz organizacje społeczne, o których mowa w art. 64 k.p.c.

Zdolność sądowa i procesowa.

Sposoby uzupełniania braków.

Konsekwencje braków

III

Na gruncie postępowania procesowego, odmiennie niż na gruncie prawa cywilnego,
nie ma pojęcia ograniczonej zdolności procesowej. Osoba fizyczna, która ma ogra-
niczoną zdolność do czynności prawnych, ma zdolność procesową w sprawach wy-
nikających z czynności prawnych, których może dokonywać samodzielnie.

3) W przypadku osób prawnych, innych jednostek organizacyjnych oraz organizacji

społecznych mających zdolność sądową mamy do czynienia nie z pojęciem zdolno-
ści procesowej, ale działaniem przez prawidłowo ukonstytuowane organy albo przez
osoby uprawnione do działania w ich imieniu (art. 67 par. 2 k.p.c.), przy czym za
Skarb Państwa czynności procesowe podejmuje organ państwowej jednostki orga-
nizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub organ jed-
nostki nadrzędnej. W zakresie określonym ustawą z 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii
Generalnej Skarbu Państwa (Dz. U. z 2005 r. nr 169, poz. 1417 ze zm.) za Skarb
Państwa czynności procesowe podejmuje Prokuratoria Generalna Skarbu
Państwa.

3. Braki zdolności sądowej osoby fizycznej

1) Brak zdolności sądowej występujący u osoby fizycznej od początku procesu ma

miejsce wówczas, gdy:

– pozew został wniesiony przeciwko osobie nieżyjącej,
– pozew został wniesiony przez osobę nieżyjącą (druga sytuacja może mieć miej-

sce wówczas, gdy pozew został wniesiony np. przez pełnomocnika, gdy moco-
dawca zmarł po udzieleniu pełnomocnictwa, a przed datą wniesienia pozwu,
albo też, gdy powód skorzystał przy wniesieniu pozwu z pomocy osoby trzeciej,
która nadała go na poczcie bądź złożyła pozew w biurze podawczym sądu już po
śmierci powoda).

2) Konsekwencje braku zdolności sądowej występującego od początku postępowania:

a) w przypadku braku zdolności sądowej po stronie powodowej lub pozwanej –

odrzucenie pozwu bez możliwości uzupełnienia tego braku (art. 199 par. 1
pkt 3 k.p.c.);

b) w przypadku wniesienia pozwu przez organizację społeczną bądź prokuratora na

rzecz nieżyjącej osoby – odrzucenie pozwu bez możliwości uzupełnienia tego
braku (art. 199 par. 1 pkt 3 k.p.c.);

c) w postępowaniu nieprocesowym odrzucenie wniosku następuje tylko wówczas,

gdy brak dotyczy wnioskodawcy. Brak zdolności sądowej podmiotu zainte-
resowanego wskazanego przez wnioskodawcę powoduje odmowę wezwania do
udziału w sprawie i obowiązek wskazania jego następców prawnych (zobacz
postanowienie SN z 10 listopada 2005 r., III CK 168/05, LEX 186835);

d) rozpoznanie sprawy przy braku zdolności sądowej jest przyczyną nieważności

postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.) i podstawą skargi o wznowienie postępowa-
nia (art. 401 pkt 2 k.p.c.).

3) Brak zdolności sądowej osoby fizycznej w toku postępowania występuje wówczas,

gdy powód, pozwany, uczestnik postępowania umrze w toku postępowania.

4) Konsekwencje braku zdolności sądowej osoby fizycznej występującego w toku po-

stępowania:

a) zasadą jest zawieszenie postępowania na podstawie art. 174 par. 1 pkt 1 k.p.c.;

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

b) w przypadku gdy zostaną wskazani albo zgłoszą się spadkobiercy zmarłego, po-

stępowanie podlega podjęciu – art. 180 par. 1 pkt 1 k.p.c.;

c) w przypadku niewskazania bądź niezgłoszenia się spadkobierców zmarłego

w ciągu pięciu lat od daty zawieszenia postępowania – postępowanie podlega
umorzeniu – art. 182 par. 1 k.p.c.;

d) jeżeli w ciągu roku od dnia postanowienia o zawieszeniu postępowania nie zgło-

szą się lub nie zostaną wskazani następcy prawni zmarłej strony, sąd może
z urzędu zwrócić się do sądu spadku o ustanowienie kuratora spadku, chyba że
taki kurator został ustanowiony już wcześniej;

e) w sytuacji gdy proces dotyczy praw lub obowiązków ściśle osobistych, nieprze-

chodzących na spadkobierców, postępowanie podlega umorzeniu bez uprzed-
niego zawieszenia, na podstawie art. 355 par. 1 k.p.c., gdyż wydanie wyroku
staje się niedopuszczalne (np. powództwo o eksmisję, o rozwiązanie umowy
dożywocia itp., o ochronę dóbr osobistych w zakresie żądania o charakterze
niemajątkowym);

f ) rozpoznanie sprawy przy braku zdolności sądowej jest przyczyną nieważności

postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.) i podstawą skargi o wznowienie postępowa-
nia (art. 401 pkt 2 k.p.c.).

4. Brak zdolności procesowej

1) Osoba fizyczna, która nie ma zdolności procesowej, musi działać w pos-

tępowaniu przez przedstawiciela ustawowego. Brak zdolności procesowej spro-
wadza się do problemu ustalenia bądź ustanowienia przedstawiciela ustawo-
wego osoby fizycznej albo też potwierdzenia czynności przez takiego przedsta-
wiciela.

2) Przedstawiciele ustawowi:
a) art. 98 par. 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej „k.r. i op.”) rodzice repre-

zentują osobę małoletnią, jeśli przysługuje im władza rodzicielska. Żadne z ro-
dziców nie może reprezentować dziecka w sprawach wymienionych w art. 98 par.
2 k.r. i op. (art. 98 par. 3 k.r. i op.);

b) opiekun reprezentuje dziecko wówczas, gdy rodzice nie żyją lub są oni pozba-

wieni władzy rodzicielskiej albo władza ta została zawieszona bądź są nieznani
(art. 145 k.r. i op., art. 94 par. 3 k.r. i op.). Opiekun reprezentuje również ubez-
własnowolnionego całkowicie, gdy nie pozostaje on już pod władzą rodzicielską
(art. 13 par. 2 k.c.). Opiekun podlega szerszym ograniczeniom w zakresie moż-
liwości reprezentacji niż rodzice (art. 159 par. 1 k.r. i op.);

c) kurator zostaje ustanowiony celem reprezentacji w przypadkach wskazanych

w ustawie, a zakres jego uprawnień powinien być określony w postanowieniu
sądu. Reprezentuje on małoletniego w przypadku wyłączenia reprezentacji
rodziców lub opiekunów (art. 99 k.r. i op.), ubezwłasnowolnionego częściowo
(art. 181 k.r. i op., art. 16 par. 2 k.c.), dziecko poczęte, lecz jeszcze nienarodzone
(art. 182 k.r. i op.);

d) doradca tymczasowy jest przedstawicielem ustawowym osoby, co do której toczy się

postanowienie o ubezwłasnowolnienie (art. 549 k.p.c.). Taką osobę traktuje się
wówczas tak, jakby była ubezwłasnowolniona częściowo.

Zdolność sądowa i procesowa. Sposoby uzupełniania braków...

3) Brak zdolności procesowej osoby fizycznej istniejący od początku postępowania za-

wsze jest możliwy do usunięcia. Usunięcie tego braku może nastąpić przez:

– uzyskanie pełnoletniości przez małoletniego,
– uchylenie ubezwłasnowolnienia,
– wezwanie przedstawiciela ustawowego (wskazanie osoby przedstawiciela usta-

wowego jest elementem formalnym pozwu usuwanym pod rygorem zwrotu
pisma – art. 126 par. 2 w związku z art. 130 k.p.c.),

– zwrócenie się z urzędu przez sąd rozpoznający sprawę do sądu opiekuńczego

o ustanowienie przedstawiciela ustawowego (art. 70 k.p.c.),

– ustanowienie kuratora w przypadkach niecierpiących zwłoki (art. 69 k.p.c.).

Zgodnie z art. 70 par. 2 k.p.c., sąd może tymczasowo dopuścić osobę niemającą
zdolności procesowej pod warunkiem uzupełnienia braku i potwierdzenia
czynności.

4) Konsekwencje braku zdolności procesowej występującego od początku postę-

powania:

– nieuzupełnienie braku zdolności procesowej osoby fizycznej ma miejsce wów-

czas, gdy wezwany przedstawiciel ustawowy nie potwierdzi dokonanych przez
stronę czynności procesowych lub nie potwierdzi ich sama strona po uzyskaniu
zdolności procesowej;

– odpowiednim postanowieniem, jakie powinien wydać sąd w przypadku niepo-

twierdzenia czynności powoda, jest postanowienie o odrzuceniu pozwu
(art. 71 k.p.c., art. 199 par. 1 pkt 3 k.p.c.);

– w przypadku niepotwierdzenia czynności dokonanych z udziałem pozwanego

niemającego zdolności procesowej nigdy nie dochodzi do odrzucenia pozwu.
Nie przewiduje takiej sytuacji art. 199 par. 1 pkt 3 k.p.c. W takim przypadku sąd,
stosownie do art. 71 k.p.c., zniesie postępowanie w zakresie dotkniętym nieważ-
nością i powtórzy postępowanie od początku z udziałem przedstawiciela usta-
wowego pozwanego;

– rozpoznanie sprawy z udziałem strony niemającej zdolności procesowej i bez

udziału jej przedstawiciela ustawowego jest przyczyną nieważności postępo-
wania (art. 379 par. 1 pkt 2 k.p.c.) oraz podstawą wznowienia postępowania
(art. 401 pkt. 2 k.p.c.).

5) Brak zdolności procesowej osoby fizycznej występujący w toku postępowania ma

miejsce w przypadku:

– śmierci przedstawiciela ustawowego,
– ubezwłasnowolnienia częściowego albo całkowitego strony,
– utraty przez przedstawiciela ustawowego zdolności procesowej bądź utraty cha-

rakteru takiego przedstawiciela.

Brak ten zawsze może zostać uzupełniony.
6) Konsekwencje braku zdolności procesowej strony w toku postępowania:

– zawieszenie postępowania z urzędu na podstawie art. 174 par. 1 pkt 2 k.p.c.;
– art. 180 par. 1 pkt 3 k.p.c. nakazuje podjąć postępowanie z urzędu z chwilą usta-

nowienia przedstawiciela ustawowego. Sąd rozpoznający sprawę powinien zwró-
cić się z urzędu do sądu opiekuńczego o ustanowienie takiego przedstawiciela;

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

– rozpoznanie sprawy z udziałem strony niemającej zdolności procesowej i przy

braku przedstawiciela ustawowego jest przyczyną nieważności postępowania
(art. 379 par. 1 pkt 2 k.p.c.) oraz podstawą wznowienia postępowania (art. 401
pkt. 2 k.p.c.).

5. Brak zdolności sądowej jednostek organizycjnych

1) Brak zdolności sądowej jednostek organizacyjnych istniejący od początku po-

stępowa nia ma miejsce wówczas, gdy:

– zlikwidowano osobę prawną, organizację społeczną bądź inną jednostkę orga-

nizacyjną posiadającą zdolność prawną;

– nastąpiła odmowa rejestracji ze strony właściwego organu;
– został wydany zakaz prowadzenia określonej działalności przez właściwy organ

(dotyczy niektórych jednostek organizacyjnych);

– występuje w obrocie pewien podmiot (zespół osobowy) legalnie istniejący, ale

nienależący do kręgu jednostek organizacyjnych posiadających zdolność sądową,
np. urząd gminy.

2) Konsekwencje braku zdolności sądowej jednostki organizacyjnej istniejącego od

początku postępowania:

a) usuwalny brak zdolności sądowej jednostki organizacyjnej zachodzi wówczas,

gdy jednostka ta jest w organizacji i oczekuje na dopełnienie czynności poz-
walających na uzyskanie przez nią osobowości prawnej bądź tylko zdolności
prawnej. Ta grupa przypadków uległa znacznemu ograniczeniu wobec
wprowadzenia do obrotu prawnego kategorii spółek kapitałowych w organizacji,
posiadających zdolność sądową. W przypadku usuwalnego braku zdolności
sądowej, niezależnie od tego, po której stronie występuje, sąd ma obowiązek
wyznaczenia odpowiedniego terminu sądowego do jego usunięcia, który może
zostać przedłużony (art. 70 par. 1 k.p.c.). Dopiero po bezskutecznym upływie
wyznaczonego terminu sąd powinien odrzucić pozew (art. 71 k.p.c. w związku
z art. 199 par. 1 pkt 3 i par. 2 k.p.c.);

b) nieusuwalny brak zdolności sądowej występuje w pozostałych przypadkach

wymienionych w pkt 1, o ile nie może być usunięty przez sprostowanie ozna-
czenia strony. Pozew powinien zostać wówczas odrzucony bez wyznaczania
terminu do usunięcia braku zdolności sądowej, niezależnie od tego, po której
stronie występuje (art. 71 k.p.c. w związku z art. 199 par. 1 pkt 3 k.p.c.).
W części orzeczeń przyjęto w istocie, że nieusuwalny brak zdolności sądowej
może być usunięty przez sprostowanie oznaczenia strony, np. przez sprecy-
zowanie, że pozwanym jest w istocie nie urząd miasta, ale miasto jako samo-
rządowa osoba prawna (zobacz postanowienie SN z 11 kwietnia 1968 r., II CR
59/68, LEX 6312). Z kolei w postanowieniu z 24 września 2004 r.
(I CK 131/04, OSNC 05/9/156) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że przesłanką wa-
runkującą uzupełnienie braku w zakresie zdolności sądowej jest zachowanie
tożsamości strony dotkniętej tym brakiem. W sprawie będącej przedmiotem
rozpoznania przez Sąd Najwyższy pozwanym była Okręgowa Rada Adwo-
kacka, która nie ma zdolności sądowej, a jest organem Izby Adwokackiej,
posiadającej zdolność sądową. Sąd Najwyższy wskazał, że właściwym roz-

Zdolność sądowa i procesowa. Sposoby uzupełniania braków...

strzygnięciem było odrzucenie pozwu, gdyż Okręgowa Rada Adwokacka nie
mogła uzyskać zdolności sądowej. Przyjąć zatem należy, że w przypadku, gdy
istotnie „usunięcie” braku zdolności sądowej ograniczy się do sprecyzowania
oznaczenia strony (np. przez usunięcie oznaczenia „urząd”, dodanie do ozna-
czenia jednostki organizacyjnej nazwy osoby prawnej) pozew może zostać
odrzucony dopiero po uzyskaniu od strony potwierdzenia, że jej zdaniem
powodem lub pozwanym ma być jednostka nieposiadająca zdolności sądowej.
W sytuacji natomiast, gdy na skutek „sprostowania” oznaczenia strony miało-
by dojść do zmiany jej tożsamości (np. z prezydenta miasta na miasto) pozew
podlega odrzuceniu bez wezwania do usunięcia braku zdolności sądowej.

c) rozpoznanie sprawy z udziałem strony nieposiadającej zdolności sądowej jest

przyczyną nieważności postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.) i podstawą skargi
o wznowienie postępowania (art. 401 pkt 2 k.p.c.).

3) Utrata zdolności sądowej przez jednostkę organizacyjną w toku procesu ma miejsce

przy likwidacji tej jednostki, co powoduje, że sprawie nie można nadać dalszego biegu.

4) Konsekwencje utraty zdolności sądowej przez jednostkę organizacyjną w toku

postępowania:

a) ponieważ postępowanie nie może się toczyć w dalszym ciągu, podlega ono

zawieszeniu przez sąd z urzędu na podstawie art. 174 par. 1 pkt 1 k.p.c.;

b) jeżeli zlikwidowana jednostka organizacyjna ma następcę prawnego, sąd na pod-

stawie art. 180 par. 1 pkt 2 k.p.c. powinien podjąć postępowanie z chwilą jego
ustalenia;

c) jeżeli następca prawny jednostki organizacyjnej nie zostanie wskazany w ciągu

roku od daty zawieszenia, postępowanie podlega umorzeniu po upływie tego
czasu (art. 182 par. 1 k.p.c.);

d) jeżeli zlikwidowana jednostka organizacyjna nie posiada następcy prawnego,

postępowanie podlega umorzeniu bez konieczności oczekiwania na upływ
jednego roku od momentu zawieszenia;

e) rozpoznanie sprawy z udziałem strony nieposiadającej zdolności sądowej jest

przyczyną nieważności postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.) i podstawą skargi
o wznowienie postępowania (art. 401 pkt 2 k.p.c.).

6. Braki w składzie organów jednostki organizacyjnej

1) Braki w składzie organów jednostki organizacyjnej istniejące od początku procesu

mają miejsce wówczas, gdy skład osobowy tych organów nie pozwala na prawidło-
wą reprezentację, o jakiej mowa w art. 67 par. 1 k.p.c.; w orzecznictwie akceptowany
jest pogląd o prawidłowej reprezentacji w przypadku organu kadłubowego, jeśli
tylko zachowana jest możliwość prawidłowej reprezentacji przewidzianej w statucie
bądź umowie (zobacz wyrok Sądu Najwyższego z 5 listopada 2011 r., I CSK 63/10,
M. Spół. 2010/6/20–22).

2) Konsekwencje braków w składzie organów jednostki organizacyjnej występujące od

początku procesu:

a) w przypadku braków w składzie organów po stronie powodowej należy wyzna-

czyć powodowi termin do ich usunięcia pod rygorem odrzucenia pozwu (art. 70
k.p.c., art. 199 par. 2 k.p.c.);

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

b) jeśli braki w składzie organów nie zostaną uzupełnione w wyznaczonym termi-

nie, sąd odrzuci pozew (art. 199 par. 1 pkt 3 k.p.c. w związku z art. 71 k.p.c.);

c) w przypadku braków w składzie organów po stronie pozwanej należy wyznaczyć

powodowi termin do ich usunięcia. Wyznaczenie takiego terminu pozwanemu
byłoby bezcelowe, gdyż nie jest on na ogół zainteresowany usunięciem braków
w składzie organów w celu prowadzenia przeciwko niemu procesu. Nie jest
natomiast dopuszczalne stosowanie rygoru odrzucenia pozwu. Brak w składzie
organów pozwanego nie jest nigdy przesłanką odrzucenia pozwu. Powód może
wystąpić do sądu o ustanowienie kuratora w trybie art. 42 k.c. Taki kurator
zostaje jednak ustanowiony wyłącznie po to, aby postarać się niezwłocznie o po-
wołanie organów osoby prawnej, a w razie potrzeby o jej likwidację. Jeśli organ
osoby prawnej zostanie ustanowiony, postępowanie toczy się w dalszym ciągu
z jego udziałem. Jeśli natomiast osoba prawna zostanie zlikwidowana, postę-
powanie podlega umorzeniu na podstawie art. 355 par. 1 k.p.c. z powodu następ-
czego braku zdolności sądowej. Właściwym do ustanowienia kuratora dla osoby
prawnej jest sąd rejestrowy na podstawie art. 603 k.p.c. Sąd ten może wszcząć
postępowanie z urzędu. Tak więc sąd procesowy może również zawiadomić sąd
rejestrowy o potrzebie ustanowienia kuratora dla osoby prawnej (odpowiednio
innej jednostki organizacyjnej mającej zdolność prawną). Sąd Najwyższy
w wyroku z 7 listopada 2006 r. (I CSK 224/06, LEX 276251) wskazał natomiast,
że jeżeli powód nie usunie w wyznaczonym terminie braku w składzie organów
pozwanego, postępowanie powinno zostać zawieszone na podstawie art. 177
par. 1 pkt. 6. Umożliwi to umorzenie postępowania po upływie roku od daty
zawieszenia.

d) rozpoznanie sprawy z udziałem strony nieposiadającej organu do reprezentacji

jest przyczyną nieważności postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.) i podstawą skar-
gi o wznowienie postępowania (art. 401 pkt 2 k.p.c.).

3) Brak w składzie organów jednostki organizacyjnej w toku procesu zachodzi wów-

czas, gdy skład osobowy tego organu w trakcie postępowania ukształtuje się w spo-
sób uniemożliwiający prawidłową reprezentację.

4) Konsekwencje braków w składzie organów jednostki organizacyjnej występujących

w toku procesu:

a) postępowanie podlega zawieszeniu z urzędu na podstawie art. 174 par. 1 pkt 2

k.p.c.;

b) ustawa nie wskazuje jednakże dalszej drogi postępowania, a w szczególności nie

daje podstaw do umorzenia postępowania po pewnym czasie zawieszenia. Rygor
art. 177 par. 1 pkt 6 k.p.c. nie znajdzie, jak się wydaje, w tym przypadku zastoso-
wania. Po pierwsze, ustawodawca wskazuje inną podstawę zawieszenia, a mia-
nowicie art. 174 par. 1 pkt 2 k.p.c. Po drugie, art. 177 par. 1 pkt 6 k.p.c. mógłby
być zastosowany tylko w przypadku braku w składzie organów po stronie po-
zwanego, a już nie powoda. W tej sytuacji, jeśli strona nie podejmuje żadnych
czynności odnośnie do usunięcia braków w składzie organów, sąd, przeciwdzia-
łając przewlekłości postępowania z urzędu, powinien zawiadomić sąd rejestro-
wy o potrzebie podjęcia stosownych czynności;

Zdolność sądowa i procesowa. Sposoby uzupełniania braków...

c) prowadzenie procesu przy braku w składzie organów którejkolwiek ze stron

prowadzi do nieważności postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.) i jest przesłanką
wznowienia postępowania (art. 401 pkt 2 k.p.c.).

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

1. Procesowe aspekty reprezentacji Skarbu Państwa

1) Sposób reprezentacji Skarbu Państwa w postępowaniu cywilnym reguluje art. 67

par. 2 k.p.c. Zgodnie z nim za Skarb Państwa podejmuje czynności procesowe organ
państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone
roszczenie, lub organ jednostki nadrzędnej. W zakresie określonym ustawą
z 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa czynności procesowe
podejmuje Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa. Sformułowanie to jest
nieścisłe, gdyż zgodnie z art. 1 ust. 1 powołanej ustawy Prokuratoria Generalna
Skarbu Państwa sama jest jednostką organizacyjną. Organizuje ona zatem zastę-
pstwo procesowe Skarbu Państwa, które wykonują radcowie Prokuratorii Gene-
ralnej oraz Prezes bądź Wiceprezes. Inaczej przedstawia się sytuacja z wszystkimi
innymi osobami prawnymi (w tym samorządowymi), które dokonują czynności
procesowych przez swoje organy (art. 67 par. 1 k.p.c.). W sytuacji, kiedy dane
roszczenie jest dochodzone od lub przez organ samorządu w ramach zadań
z zakresu administracji publicznej, pozwanym (powodem) powinien być Skarb
Państwa reprezentowany przez organ samorządu. Stanowisko to znalazło
potwierdzenie w postanowieniu SN z 3 października 2002 r., I CKN 448/01,
LEX 57226, w którym stwierdzono, że organ ten występuje wówczas jako statio fisci
Skarbu Państwa. W glosie do tego orzeczenia M. Pyziak-Szafnicka wskazała, że
jednostka samorządu nie jest statio fisci Skarbu Państwa (organem państwowej
jednostki organizacyjnej), ale reprezentantem Skarbu Państwa pozostającym nadal
w strukturze samorządu.

2) Sąd ma obowiązek zapewnić z urzędu prawidłową reprezentację Skarbu Państwa,

czuwać nad prawidłowym określeniem statio fisci. Po jej ustaleniu właściwą
jednostkę organizacyjną wzywa się do udziału w sprawie w miejsce lub obok do-
tychczasowej jednostki organizacyjnej. Jednostkę organizacyjną, która nie jest właś-
ciwym reprezentantem Skarbu Państwa, sąd zwalnia od udziału w sprawie. Czyn-
ności te są dokonywane w płaszczyźnie właściwej reprezentacji (art. 67 par. 2 k.p.c.).
W tym przypadku nie wchodzą w grę (nawet w drodze analogii) przepisy

Skarb Państwa jako strona postępowania

art. 194–198 k.p.c., gdyż nie chodzi tu o zmianę podmiotów występujących jako
strony procesu (wyrok SN z 11 stycznia 1974 r., II CR 685/73, OSN 75/1/10). Pra-
widłowe oznaczenie Skarbu Państwa jako strony powinno zatem uwzględniać
wskazanie jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone
roszczenie.

3) Sąd nie jest jednak władny oznaczyć Skarb Państwa jako stronę powodową wów-

czas, gdy żądanie zostało oparte na twierdzeniu, że wskazana jednostka jako strona
powodowa jest podmiotem odrębnym od Skarbu Państwa. Wynika to z zasady
zakazującej sądowi narzucania komukolwiek roli powoda (uchwała SN
z 19 kwietnia 2001 r., III CZP 10/01, OSNC 10/01/147, dotycząca Wojewódzkiego
Inspektora Ochrony Środowiska, twierdzącego, że przysługuje mu samodzielna
legitymacja jako organowi administracji rządowej). Podobne stanowisko
w przypadku strony pozwanej zajął Sąd Najwyższy w wyroku z 7 maja 2008 r.,
II CSK 10/08, LEX 420377.

4) W przypadku strony pozwanej Sąd Najwyższy wskazał, że w praktyce często same

sądy określają, że pozwanym jest Skarb Państwa, traktując właściwe oznaczenie
pozwanego za zabieg czysto techniczny. Jakkolwiek praktyka ta, zdaniem Sądu
Najwyższego, może nasuwać pewne wątpliwości, to znajduje ona usprawiedliwie-
nie ze względu na szczególny charakter Skarbu Państwa, który jako osoba prawna
nie ma swoich organów, a podejmuje za niego czynności procesowe organ państwo-
wej jednostki organizacyjnej (postanowienie SN z 6 czerwca 2001 r., V CZ 34/01,
LEX 53102).

2. Zasada jednolitości Skarbu Państwa jako osoby prawnej (zasada materialnoprawnej

konstrukcji jednolitości Skarbu Państwa jako osoby prawnej)

1) W przypadku kiedy w sprawie właściwe są dwie lub więcej państwowych jednostek

organizacyjnych, a wynik postępowania wskazuje na odpowiedzialność tylko jednej
bądź niektórych z nich, nie oddala się powództwa wobec pozostałych jednostek
organizacyjnych, a w sentencji wyroku wskazuje się tylko te jednostki, które ponoszą
odpowiedzialność. W uzasadnieniu wyroku sąd powinien jedynie wyjaśnić, które
jednostki i dlaczego nie ponoszą odpowiedzialności (wyroki SN z 29 lipca 1970 r.,
II CR 301/70, OSNC 71/3/55, z 23 stycznia 2003 r., II CKN 1398/00, LEX 109414).

2) W sytuacji wskazanej w pkt. 1 sąd nie może zasądzić kosztów procesu na rzecz tej

jednostki organizacyjnej, co do której uznał, że jej działalność nie uzasadnia odpo-
wiedzialności Skarbu Państwa (orzeczenia SN z 28 stycznia 1970 r., II CR 445/68,
OSN 70/10/190, z 15 października 1971 r., I CR 393/71, PUG 72/8–9/s. 300). Nie
może również zasądzić zwrotu kosztów procesu od jednej jednostki organizacyjnej
na rzecz drugiej.

3) Między jednostkami, od których zasądzono należność, nie zachodzi odpowiedzial-

ność solidarna. Ustalenie zakresu odpowiedzialności każdej z tych jednostek także
nie należy do sądu (wyrok SN z 13 kwietnia 1983 r., IV CR 66/83, OSN 84/1/5).
Wierzyciel natomiast może domagać się zapłaty od każdej z tych jednostek.

4) Nie jest dopuszczalny proces cywilny między dwiema jednostkami organizacyjny-

mi Skarbu Państwa (postanowienie SN z 17 stycznia 2001 r., IV CKN 1672/00,
LEX 53118).

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

5) Przekonanie powoda, że odpowiedzialność Skarbu Państwa wiąże się z działalno-

ścią innej jednostki organizacyjnej, niż uznał to sąd w wyroku uwzględniającym
powództwo, nie stanowi podstawy do zaskarżenia wyroku. Natomiast jednostka
organizacyjna reprezentująca Skarb Państwa może zaskarżyć wyrok, zarzucając
wadliwą reprezentację pozwanego. Wadliwość ta jest postrzegana jako co najmniej
uchybienie procesowe, ale może być nawet przyczyną nieważności postępowania
(wyrok SN z 29 lipca 1970 r., II CR 301/70, PiP 71/12/s. 1084). Jeżeli jednak w
postępowaniu przed sądem pierwszej instancji Skarb Państwa był reprezentowany
tylko przez część jednostek organizacyjnych, z których działalnością wiąże się do-
chodzone roszczenie, to pominięcie pozostałych jednostek nie może być podstawą
do uznania nieważności postępowania z przyczyn wymienionych w art. 379 pkt 2
i 5 (wyrok SN z 14 kwietnia 1999 r., III CKN 1239/98, OSNC 99/11/91).
Nieważność zachodziłaby wtedy, gdyby od początku procesu reprezentacja Skarbu
Państwa była przypadkowa w tym sensie, że wykonywałaby ją jednostka zupełnie
niemająca związku z roszczeniem.

6) Wytoczenie powództwa przeciwko Skarbowi Państwa przerywa bieg prze-

dawnienia, chociażby powód mylnie wskazał niewłaściwą jednostkę organizacyjną
jako reprezentanta Skarbu Państwa (wyroki SN z 4 czerwca 1970 r., I CR 555/69,
OSN 71/4/67 i z 1 października 1975 r., I CR 582/75, LEX 7756). Natomiast
uznanie roszczenia przysługującego Skarbowi Państwa przerywa bieg przedaw-
nienia tylko wówczas, gdy zostało dokonane wobec jednostki organizacyjnej Skarbu
Państwa, która ze względu na przedmiot roszczenia jest upoważniona do repre-
zentowania Skarbu Państwa.

7) Jeżeli powództwo w imieniu Skarbu Państwa wytacza właściwa jednostka organi-

zacyjna, a pozwany ma roszczenie wzajemne do Skarbu Państwa związane z dzia-
łalnością innej jednostki organizacyjnej, to powództwo wzajemne ani potrącenie tych
należności nie są dopuszczalne (wyroki SN z 23 października 2003 r., V CK 387/02,
OSNC 04/12/196, z 12 października 2000 r., IV CKN 144/00, OSNC 01/4/60,
uchwała z 1 czerwca 1994 r., II UZP 32/93, OSNCP 94/7–8/150). Zgodnie z art. 17c
ustawy z 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących
Skarbowi Państwa (Dz. U. z 1996 r. nr 106, poz. 493 ze zmianami), potrącenie z wie-
rzytelności Skarbu Państwa przysługującej danemu podmiotowi reprezentującemu
Skarb Państwa może być dokonane, jeżeli potrącana wierzytelność wzajemna przy-
sługuje wobec tego samego podmiotu reprezentującego Skarb Państwa. Z wie-
rzytelności Skarbu Państwa nie można potrącić wierzytelności wzajemnej, która była
przedmiotem obrotu jako wierzytelność wobec Skarbu Państwa.

8) Stosownie do art. 33 i 34 k.c. Skarb Państwa stanowi jednolity podmiot, niezależnie

od wielości wskazanych w pozwie i orzeczeniu sądowym jednostek organizacyjnych
stroną jest zawsze Skarb Państwa, a nie wskazane jednostki (wyrok SN z 11 maja
1999 r., I CKN 1148/97, OSNC 99/12/205). Jeżeli zatem w kilku pozwach zachodzą
tylko różnice co do oznaczenia jednostek organizacyjnych Skarbu Państwa, to fakt
ten nie zmienia okoliczności, że stroną pozwaną we wszystkich tych sprawach jest
wyłącznie Skarb Państwa (postanowienie SN z 17 kwietnia 1974 r., II CZ 10/74,
LEX 7463).

Skarb Państwa jako strona postępowania

1. Rodzaje wielopodmiotowości w procesie

1) Współuczestnictwo procesowe nazwane:

– formalne,
– materialne,
– materialne jednolite,
– materialne konieczne.

2) Współuczestnictwo nienazwane (np. konkurencyjne).
3) Poza współuczestnictwem znajdują się inne przypadki wielopodmiotowości,

charakteryzujące się tym, że po jednej stronie procesu występuje wprawdzie kilka
podmiotów, ale toczące się postępowanie nie dotyczy ich sfery prawnej w całości lub
w części, np. gdy do procesu wszczętego przez prokuratora czy organizację spo-
łeczną przyłączyła się osoba, na rzecz której zostało wytoczone powództwo
(art. 56 par. 1 k.p.c., art. 62 k.p.c.) albo przypadki, w których po jednej stronie
procesu występuje kilku zarządców przymusowych nieruchomości czy wyko-
nawców testamentu (art. 935 par. 1 k.p.c., art. 988 par. 2 k.c.). Jest to zatem wielo-
podmiotowość strony w znaczeniu formalnym (podmioty, które w imieniu włas-
nym żądają udzielenia ochrony prawnej praw podmiotowych cudzych) albo wielo-
podmiotowość strony formalnej i materialnej.

2. Współuczestnictwo materialne zwykłe

1) Współuczestnictwo materialne zostało zdefiniowane w art. 72 par. 1 pkt 1 k.p.c.

Kilka osób może w jednej sprawie występować w roli powodów lub pozwanych, je-
żeli przedmiot sporu stanowią:

a) prawa lub obowiązki im wspólne,
b) prawa lub obowiązki oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawnej,
c) prawa lub obowiązki im wspólne i jednocześnie oparte na tej samej podstawie

faktycznej i prawnej (a + b).

2) W większości wypadków współuczestnictwa materialnego oba elementy wy-

stępują łącznie, czyli prawo lub obowiązek jest wspólny i jednocześnie wystę-
puje ta sama podstawa faktyczna i prawna (podwójnie materialny charakter),

Wielopodmiotowość
w procesie cywilnym.
Zmiany podmiotowe

np. współuczestnictwo współwłaścicieli w procesie dotyczącym przedmiotu
współwłasności.

3) Zobowiązanie solidarne zawsze jest oparte co najmniej na wspólnym obowiązku

(postanowienie SN z 17 grudnia 1971 r., I CZ 166/71, LEX 7039). Może ono mieć
podwójnie materialny charakter, np. odpowiedzialność współdłużników z tytułu
umowy pożyczki. Może też być tak, że jest oparte tylko na wspólności obowiązków,
bez tożsamości podstawy faktycznej i prawnej, np. odpowiedzialność sprawcy czynu
i pasera (art. 441 par. 1 k.c.), odpowiedzialność przechowawcy i jego zastępcy
(art. 840 par. 2 k.c). Dotyczy to także odpowiedzialności in solidum i świadczeń
niepodzielnych.

4) Współuczestnictwo oparte wyłącznie na tej samej podstawie faktycznej i prawnej

(bez jednoczesnej wspólności praw lub obowiązków) jest współuczestnictwem naj-
słabszym, o pojedynczo materialnym charakterze, np. dochodzenie świadczeń po-
dzielnych wynikających z tego samego stosunku prawnego (bez węzła solidarności).

3. Współczestnictwo formalne

1) Definicja współuczestnictwa formalnego jest zawarta w art. 72 par. 1 pkt 2 k.p.c.

Zgodnie z nim, kilka osób może w jednej sprawie występować w roli powodów
lub pozwanych, jeżeli przedmiot sporu stanowią roszczenia lub zobowiązania
jednego rodzaju, oparte na jednakowej podstawie faktycznej i prawnej, jeżeli
ponadto właściwość sądu jest uzasadniona dla każdego z roszczeń lub zobowiązań
z osobna, jak też dla wszystkich wspólnie. Przykład współuczestnictwa for-
malnego po stronie czynnej: powództwo klientów dewelopera o odszkodowania
wynikające z poszczególnych umów o wybudowanie lokali mieszkalnych. Przy-
kład współuczestnictwa formalnego po stronie biernej: powództwo dewelopera
przeciwko swoim klientom o należności wynikające z odrębnych umów o wybu-
dowanie lokali mieszkalnych.

2) Dopuszczalność współuczestnictwa formalnego jest ograniczona wymaganiem

procesowym tej samej właściwości sądu zarówno pod względem rzeczowym, jak
i miejscowym. W przypadku niedozwolonego współuczestnictwa formalnego prze-
wodniczący wyłącza daną sprawę do osobnego postępowania. Sąd rozpoznaje obie
sprawy oddzielnie, jeżeli jest dla nich właściwy rzeczowo i miejscowo (np. dwóch
klientów dewelopera, gdzie roszczenie każdego z nich wynosi 70 000 zł) bądź
przekazuje sprawę sądowi właściwemu (np. roszczenie jednego z powodów wynosi
80 000 zł, a drugiego 70 000 zł).

3) Współuczestnictwo formalne trudno odróżnić w praktyce od materialnego słab-

szego (opartego wyłącznie na tej samej podstawie faktycznej i prawnej). U podłoża
współuczestnictwa materialnego leży w zasadzie jeden stosunek prawny. W tych sy-
tuacjach natomiast, w których będzie w ramach współuczestnictwa kilka stosunków
prawnych, zawsze będzie występować jedno wspólne żądanie, do realizacji którego
te stosunki upoważniają. Przy współuczestnictwie formalnym zachodzi zawsze kil-
ka stosunków prawnych i kilka analogicznych żądań. Wewnętrzna łączność współ-
uczestnictwa materialnego została przeciwstawiona czysto zewnętrznej łączności,
polegającej na analogiczności sytuacji, analogiczności stosunków prawnych i ana-
logiczności żądań w ramach współuczestnictwa formalnego.

Wielopodmiotowość w procesie cywilnym.Zmiany podmiotowe

a) Jeden stosunek prawny – więź materialna – świadczenie podzielne i niepodziel-

ne (współuczestnictwo materialne).

b) Kilka stosunków prawnych – brak wspólnego prawa bądź obowiązku – świad-

czenie podzielne (współuczestnictwo formalne).

c) Kilka stosunków prawnych – wspólne prawo lub obowiązek – świadczenie nie-

podzielne (współuczestnictwo materialne).

Poszkodowani w wypadku komunikacyjnym: według Sądu Najwyższego
współuczestnictwo materialne (postanowienia SN z 20 stycznia 1977 r., IV CZ 6/77,
LEX 7903, z 30 kwietnia 1966 r., II PR 20/66, LEX 13902), według M. Jędrze-
jewskiej – współuczestnictwo formalne (tak też Sąd Najwyższy w wyroku z 16.10.2008 r.,
III CSK 143/08, LEX 470015). Powództwo Spółdzielni Mieszkaniowej dochodzącej
od członków Spółdzielni (albo z powództwa członków przeciwko Spółdzielni)
o należności, np. z tytułu doprowadzenia wody do budynku, dopłaty do wkładów
budowlanych: według Sądu Najwyższego współuczestnictwo materialne (posta-
nowienie SN z 10 kwietnia 1970 r., I CZ 7/70, OSNC 71/2/36), według M. Jędrze-
jewskiej – współuczestnictwo formalne.

5) Maria Jędrzejewska („Współuczestnictwo procesowe. Istota, zakres, rodzaje”, War-

szawa 1975) wyróżnia następujące rodzaje współuczestnictwa formalnego:

a) współuczestnictwo, w ramach którego nie ma żadnej więzi między współuczest-

nikami, np. powództwo klientów dewelopera przeciwko deweloperowi, zasą-
dzenie odszkodowania z tytułu dwóch odrębnych umów,

b) współuczestnictwo, w ramach którego zachodzi częściowo ta sama podstawa

faktyczna roszczeń, np. powództwa dwóch osób poszkodowanych w wypadku
drogowym o zwrot kosztów leczenia,

c) współuczestnictwo, którego podmioty łączy przynależność do określonej grupy,

w ramach której mogą powstać dochodzone roszczenia, np. powództwa człon-
ków spółdzielni mieszkaniowej przeciwko spółdzielni mieszkaniowej o zwrot
nadpłat z tytułu zużycia wody,

d) współuczestnictwo, w którym równolegle występują – częściowa tożsamość

podstawy faktycznej i przynależność do określonego kręgu podmiotów,
np. powództwa członków spółdzielni mieszkaniowej przeciwko spółdzielni
mieszkaniowej o zwrot nadpłat z tytułu zużycia wody powstałego wskutek
awarii wodociągu.

4. Współuczestnictwo konieczne

1) Pojęcie współuczestnictwa koniecznego.

Współuczestnictwo konieczne jest kwalifikowaną formą współuczestnictwa mate-
rialnego. Artykuł 72 par. 2 k.p.c. definiuje jedynie współuczestnictwo konieczne po
stronie pozwanej. Z art. 195 k.p.c. wynika jednak, że współuczestnictwo to może
mieć również charakter czynny. Współuczestnictwo konieczne zachodzi wówczas,
gdy po stronie procesowej musi występować kilka podmiotów łącznie, ponieważ
łącznie przysługuje im legitymacja procesowa i odmienne ukształtowanie stosun-
ku procesowego nie jest dopuszczalne.

2) Źródła współuczestnictwa koniecznego.

Współuczestnictwo konieczne może wynikać:

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

a) z samej istoty stosunku prawnego, gdzie konieczność łącznego występowania

uprawnionych lub zobowiązanych wynika z łącznej legitymacji procesowej;
czynne – proces z powództwa współwłaścicieli, w którym nie zmierza się do
zachowania wspólnego prawa, np. o zobowiązanie pozwanego do zawarcia przy-
rzeczonej umowy sprzedaży nieruchomości na podstawie umowy przed-
wstępnej (uwaga: w tym proces z powództwa wspólników spółki cywilnej
niezmierzający do zachowania wspólnego prawa); bierne – proces prze-
ciwko współwłaścicielom rzeczy (innej wspólnoty praw) (uwaga: w tym pro-
ces przeciwko wspólnikom spółki cywilnej o składnik majątku objętego
wspólnotą, np. o wydanie nieruchomości stanowiącej współwłasność
wspólników);

b) z przepisu ustawy, gdzie niezależnie od istoty stosunku prawnego ustawa wska-

zuje na konieczność współwystępowania w procesie określonych podmiotów
np. art. 874 k.c. – o rozwiązanie spółki cywilnej przez sąd, art. 381 par. 2 k.c. –
o świadczenie niepodzielne przy sprzeciwie jednego z wierzycieli (uchwała SN
z 21 kwietnia 2004 r., III CZP 15/04, Wokanda 04/5/8).

3) Współuczestnictwo konieczne nie zachodzi przy bardzo silnej więzi wewnętrznej

między podmiotami stosunków prawnych, gdy istnieje szczególny przepis dający
poszczególnym podmiotom prawo samodzielnego działania albo ograniczający
możliwość wytoczenia powództwa przeciwko niektórym tylko podmiotom, np. gdy
proces zmierza do zachowania wspólnego prawa współwłaścicieli, dopóki któryś ze
współwłaścicieli nie wyrazi sprzeciwu (art. 209 k.c.), dochodzenie świadczeń
niepodzielnych, dopóki któryś ze współwłaścicieli nie wyrazi sprzeciwu (art. 381
par. 1 k.c.). Art. 381 par. 1 i 2 powinien być stosowany odpowiednio w przypadku
dochodzenia przez wspólników spółki cywilnej świadczeń zarówno niepodzielnych
jak i podzielnych. Pogląd ten zakwestionował Sąd Najwyższy w uchwale z 9 lutego
2011 r. (III CZP 130/10, Biul. SN 2011, nr 2, poz. 6) wskazując, że wspólnik spółki
cywilnej nie jest legitymowany do dochodzenia wierzytelności wchodzącej w skład
majątku wspólnego wspólników tej spółki. Sąd Najwyższy wyjaśnił, że po roz-
wiązaniu spółki cywilnej każdy wspólnik może przed podziałem majątku wspólnego
wspólników samodzielnie dochodzić przypadającej mu części wierzytelności,
w granicach przysługującego mu udziału w tym majątku. Takiej możliwości nie ma
natomiast przy istnieniu współwłasności łącznej, w czasie trwania spółki. W prze-
pisach dotyczących spółki cywilnej nie ma postanowień upoważniających
poszczególnych wspólników do samodzielnego dochodzenia „praw przysłu-
gujących spółce”. Przepisem takim nie jest, zdaniem Sądu Najwyższego art. 866 k.c.
Nie ma też zastosowania art. 209 k.c. i art. 366 k.c., ani też art. 864 k.c. W kon-
sekwencji Sąd Najwyższy uznał, że w przypadku dochodzenia wierzytelności
przysługującej „spółce cywilnej” przed jej rozwiązaniem po stronie powodów
zachodzi współuczestnictwo konieczne. Zaprezentowany pogląd nie wydaje się
trafny i komplikuje możliwość dochodzenia roszczeń podzielnych przysługujących
wspólnikom spółki cywilnej do „niepodzielnej ręki”. Sąd Najwyższy nie rozważył
możliwości odpowiedniego zastosowania w tym przypadku art. 381 par. 1 k.c. Skoro
bowiem przed rozwiązaniem spółki cywilnej wierzytelność przysługująca

Wielopodmiotowość w procesie cywilnym.Zmiany podmiotowe

wspólnikom wchodzi w skład majątku wspólnego objętego współwłasnością łączną,
to dopuszczalne jest potraktowanie jej jak świadczenia niepodzielnego, skoro
podzielone, stosownie do udziałów być nie może. W takiej sytuacji po stronie
wspólników spółki cywilnej zachodziłoby współuczestnictwo jednolite nieko-
nieczne umożliwiające zasądzenie całej wierzytelności na rzecz powoda (powodów)
z zaznaczeniem, że zasądzenie następuje do majątku określonej spółki cywilnej.
Współuczestnictwo to przekształcałoby się we współuczestnictwo konieczne do-
piero na skutek sprzeciwu zgłoszonego przez któregokolwiek ze wspólników na
podstawie art. 381 par. 2 k.c.

W uchwale z 21 kwietnia 2004 r. (III CZP 15/04, Wokanda 04/5/8) SN uznał, że
w sprawie z powództwa dożywotników o rozwiązanie umowy dożywocia po stronie
pozwanych małżonków nie zachodzi współuczestnictwo konieczne, gdyż istnieje
możliwość rozwiązania tej umowy na skutek szczególnych okoliczności tylko
w stosunku do jednego z małżonków. Podobne stanowisko w odniesieniu do po-
wództwa o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli w przedmiocie prze-
niesienia własności nieruchomości na skutek odwołania darowizny zajął Sąd Naj-
wyższy w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z 28 września 1979 r. (III CZP
15/79, OSNCP 80/4/63). Stwierdzono w niej, że gdy przedmiot darowizny wszedł
do majątku objętego wspólnością ustawową, odwołanie darowizny z powodu nie-
wdzięczności może być dokonane w stosunku do jednego małżonka. Następstwem
skutecznego odwołania darowizny jest ustanie co do przedmiotu darowizny wspól-
ności ustawowej. Przedmiot ten zostaje wyłączony z tej wspólności i staje się mie-
niem obojga w ułamkowych częściach. To samo dotyczy sytuacji, gdy uprawnienie
do odwołania darowizny powstaje po stronie jednego z małżonków.

4) Nie zachodzi współuczestnictwo konieczne przy braku nierozerwalnej więzi

opartej na istotcie stosunku prawnego i przy równoczesnym braku przepisu, który
wskazywałby na konieczność łącznego występowania podmiotów, np. zobowiązania
solidarne. Taki wypadek braku współuczestnictwa koniecznego po stronie
powodowej, mimo silnej więzi, występuje również wówczas, gdy czynność prawna
jest bezwzględnie nieważna, gdyż z roszczeniem może wystąpić każdy zaintere-
sowany, bez względu na to, czy zainteresowanym są również inne osoby (uchwała
SN z 7 sierpnia 1970 r., III CZP 49/70, OSNC 71/3/42).

5) W przypadku gdy współuczestnicy są podmiotami stosunku będącego przedmio-

tem procesu lub stosunku, który jako wewnętrzny wiąże podmioty prawa stanowią-
cego przedmiot procesu, wielopodmiotowe stosunki prawne i procesy między tymi
podmiotami generują współuczestnictwo konieczne po stronie pozwanej.

5. Współuczestnictwo jednolite

1) Definicję współuczestnictwa jednolitego zawiera art. 73 par. 2 k.p.c. Zachodzi ono

wówczas, gdy z istoty spornego stosunku prawnego lub z przepisu ustawy wynika, że
wyrok wydany w sprawie musi dotyczyć niepodzielnie wszystkich współuczestników.

2) Źródła współuczestnictwa jednolitego.
Współuczestnictwo jednolite może wynikać:
a) z samej istoty stosunku prawnego i obejmuje wówczas wszystkie przypadki współ-

uczestnictwa koniecznego (uwaga: nie zachodzi zależność odwrotna, gdyż

M. Manowoska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

istnieją przypadki współuczestnictwa jednolitego, które nie jest konieczne,
np. art. 209 k.c., art. 381 par. 1 k.c.);

b) z ustawy, np. art. 42 Prawa spółdzielczego, art. 254 Kodeksu spółek handlowych

(dalej „k.s.h.”), art. 427 k.s.h.

W tym jednak przypadku można raczej mówić o rozszerzonej mocy wiążącej
wyroku (art. 365 par. 1 k.p.c.)., gdyż w istocie współuczestnictwo członków
spółdzielni mieszkaniowej w sprawie dotyczącej uchwały odnoszącej się do
ogółu praw lub obowiązków członków opiera się na tej samej podstawie fak-
tycznej i prawnej. To samo dotyczy wspólników spółki z ograniczoną odpo-
wiedzialnością i akcjonariuszy spółki akcyjnej.

3) U podstaw współuczestnictwa jednolitego leży stosunek prawny oparty na prawie

bezwzględnym jak współwłasność bądź stosunek prawny, do oceny którego stosu-
je się przepisy o współwłasności.

4) W procesach o ustalenie współuczestnictwo jednolite czynne, jak i bierne nabiera

charakteru jednolitego w procesach, w których zapadłe wyroki mają rozszerzoną
erga omnes prawomocność.

5) W procesach o ukształtowanie współuczestnictwo jednolite dotyczy nie tylko pra-

womocności rozszerzonej erga omnes, lecz także takich sytuacji, gdy zachodzi
prawomocność rozszerzona na ściśle określoną grupę podmiotów.

6) Współuczestnictwo jednolite wynikające z istoty spornego stosunku zachodzi

w tych przypadkach, w których współuczestnicy są podmiotami stosunku będącego
przedmiotem procesu lub stosunku, który jako wewnętrzny wiąże podmioty prawa
stanowiącego przedmiot procesu. Jednolitość przy powództwach o ustalenie
i ukształtowanie występuje w procesach między podmiotami prawa lub stosunku praw-
nego. Zależnie zatem od tego, po której stronie procesu podmioty te będą występowały
łącznie, tam będzie zachodziło współuczestnictwo jednolite. Nie zachodzi współ-
uczestnictwo jednolite wynikające z istoty spornego stosunku prawnego wobec tych
podmiotów, które nie są podmiotami danego prawa lub stosunku prawnego.

7) W procesach o zasądzenie jednolitość jest związana:

– ze współposiadaniem praw,
– z dochodzeniem świadczeń niepodzielnych.

6. Podsumowanie problematyki współuczestnictwa opartego na wspólnym prawie lub

obowiązku

1) Wspólnota praw i obowiązków (w oderwaniu od tego, czy jest to współuczestnictwo

konieczne i jednolite, czy też zwykłe) zachodzi:

a) w sprawach o zasądzenie świadczenia: procesy dotyczące współwłasności i innej

wspólnoty praw, solidarności, in solidum, świadczeń niepodzielnych,

b) w sprawach o ustalenie bądź ukształtowanie: w procesach toczących się między

podmiotami prawa lub stosunku prawnego (np. o rozwiązanie spółki cywilnej).
Nie ma więzi materialnej, gdy kilka podmiotów łącznie żąda ustalenia (ukształto-
wania) albo takiego ustalenia żąda się w stosunku do nich łącznie, np. o ustalenie,
że nie istnieją odrębne umowy najmu, przypadki, gdy legitymacja do wytoczenia
powództwa przysługuje każdemu, kto ma interes prawny (innym podmiotom niż
te, które są stronami stosunku prawnego).

Wielopodmiotowość w procesie cywilnym.Zmiany podmiotowe

2) Wspólnota praw i obowiązków z uwzględnieniem jednolitości i konieczności

zachodzi:

a) w sprawach o zasądzenie świadczenia:

– w procesach dotyczących współposiadania przez współuczestników praw rze-

czowych dotyczących przedmiotu świadczenia lub praw, do których mają
zastosowanie przepisy dotyczące współwłasności, czyli wypływające z ochrony
mienia w szerokim rozumieniu (jest jednolite i konieczne po stronie czynnej
i biernej z wyjątkami wynikającymi np. z art. 209 k.c. czy art. 381 par. 1 k.c.),

– dochodzenie świadczeń niepodzielnych (jednolite i konieczne po stronie

czynnej z wyjątkami określonymi w art. 209 k.c. i art. 381 par. 1 k.c.),

– wykonywanie praw podmiotowo niepodzielnych – odkupu i pierwokupu (po

stronie czynnej i biernej);

b) w sprawach o ustalenie bądź ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa:

– gdy współuczestnicy są podmiotami stosunku będącego przedmiotem proce-

su lub stosunku, który jako wewnętrzny wiąże podmioty prawa stanowiącego
przedmiot procesu, współuczestnictwo jednolite zachodzi po stronie biernej
lub czynnej w zależności od tego, po której stronie procesu będzie występo-
wał więcej niż jeden podmiot. W sytuacji np., gdy dwóch wspólników wnosi
o rozwiązanie spółki cywilnej składającej się z pięciu wspólników po stronie
czynnej zachodzi współuczestnictwo jednolite niekonieczne, a po stronie
biernej – jednolite konieczne. Gdyby jeden z powodów nie chciał występo-
wać w tej roli, musiałby on brać udział w procesie w charakterze pozwanego,

– przypadki prawomocności rozszerzonej erga omnes lub na ściśle określoną

grupę podmiotów.

3) Wspólnota praw i obowiązków z uwzględnieniem jednolitości i konieczności

w procesach o ustalenie i o ukształtowanie nie zachodzi:

– gdy proces zmierza do przekształcenia tylko jakiegoś elementu bądź części sto-

sunku prawnego, np. powództwo darczyńcy o przeniesienie własności nierucho-
mości na skutek odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności tylko
jednego obdarowanego,

– jeżeli powództwo wytacza uczestnik stosunku prawnego – współuczestnictwo

jednolite konieczne występuje tylko po stronie biernej,

– gdy powodowie nie są podmiotami stosunku prawnego, nie zachodzi między

nimi więź materialna, o współuczestnictwie materialnym decyduje ta sama
podstawa faktyczna i prawna, np. wierzyciele występujący z powództwem
o ustalenie nieważności umowy spółki cywilnej.

7. Stanowisko współuczestników niejednolitych (a więc również niekoniecznych)

w procesie

1) Każdy współuczestnik działa w imieniu własnym. Dotyczy to współuczestników

formalnych i materialnych zwykłych.

2) Z zasady samodzielności działania współuczestników wynika, że czynności po-

szczególnych współuczestników mogą wywierać skutek jedynie w stosunku do
tych, którzy czynność procesową podjęli, np. cofnięcie pozwu, wniesienie apelacji,
zrzeczenie się roszczenia, uznanie powództwa, zawarcie ugody, stawiennictwo na

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

pierwszej rozprawie, które uniemożliwia wydanie wyroku zaocznego tylko w sto-
sunku do tego uczestnika, który się stawił.

3) Zaniechanie dokonania czynności procesowej wywiera negatywne konsekwencje

tylko dla tego współuczestnika, który zaniechał czynności (wyjątek art. 378
par. 2 k.p.c.).

4) Nie przeczy zasadzie samodzielności stanowisk współuczestników ewentualne wy-

korzystanie przez sąd materiału dowodowego zaoferowanego przez innego współ-
uczestnika, wspólne dokonywanie czynności, np. ustanowienie pełnomocnika.

5) Współuczestnik sporu może być pełnomocnikiem procesowym innego współ-

uczestnika sporu (art. 87 par. 1 k.p.c.).

8. Stanowisko współuczestników jednolitych (w tym koniecznych)

1) Czynności współuczestników działających są skuteczne wobec niedziałających

(art. 73 par. 2 k.p.c.), np. wniesienie apelacji przez jednego ze współuczestników
wywołuje obowiązek sądu rozpoznania jej wobec wszystkich współuczestników
(w tym wypadku nie zachodzi potrzeba stosowania art. 378 par. 2 k.p.c.), złożenie
wniosku o doręczenie wyroku wraz z uzasadnieniem przez jednego współu-
czestnika otwiera drogę do wniesienia apelacji czy skargi kasacyjnej wszystkim
współuczestnikom (postanowienie SN z 28 marca 2002 r., I PKN 343/01, Prok.
i Pr. 03/1/43, wyrok SN z 19 marca 1997 r., II CKN 31/97, OSNC 97/8/116).

2) Wyrok uzyskuje powagę rzeczy osądzonej wobec wszystkich współuczestników jed-

nolitych, także tych, którzy nie zostali w wyroku wymienieni (postanowienie SN
z 27 kwietnia 1999 r., III CKN 48/99, LEX 50726).

3) W myśl art. 259 pkt 4 k.p.c. świadkami nie mogą być współuczestnicy jednolici.

Mogą oni być przesłuchani w danej sprawie tylko w charakterze strony.

4) Śmierć jednego ze współuczestników w toku postępowania skutkuje zawieszeniem

całego postępowania z urzędu tylko w wypadku łączącego ich współuczestnictwa
jednolitego (postanowienie SN z 13 listopada 1974 r., II CZ 195/74, OSP 76/5/94).

5) Przy współuczestnictwie jednolitym nie ma możliwości samodzielnego doko-

nywania aktów dyspozycji materialnej przedmiotem procesu (art. 73 par. 2 k.p.c.).
Zawarcie ugody, zrzeczenie się roszczenia, uznanie powództwa wymaga zgody
wszystkich współuczestników. Oznacza to, że w sytuacji, gdy tylko jeden ze współ-
uczestników np. uznał roszczenie, sąd nie może nadać rygoru natychmiastowej
wykonalności nawet wobec tych, którzy oświadczenie o uznaniu złożyli.

6) Przy sprzecznych oświadczeniach co do okoliczności faktycznych sąd oceni moc

i znaczenie tych oświadczeń dla ustalenia faktów.

7) Przy sprzecznych czynnościach procesowych stron (np. wniesienie apelacji przez

jednego, cofnięcie jej przez innego) nie można uznać, że cofnięcie zostało doko-
nane skutecznie. Współuczestnik działający w rozumieniu art. 73 par. 2 k.p.c. to
ten, który dąży do wydania orzeczenia co do istoty sprawy, bez względu na to, czy
w rezultacie okażą się one korzystne czy niekorzystne dla współuczestników
(np. konieczność poniesienia kosztów postępowania w związku z oddaleniem
apelacji).

8) Umowy procesowe (np. zapis na sąd polubowny, umowa prorogacyjna, udzielenie

pełnomocnictwa) nie są czynnościami procesowymi i nie podlegają dyspozycji

Wielopodmiotowość w procesie cywilnym.Zmiany podmiotowe

art. 73 par. 2 k.p.c. Udzielenie pełnomocnictwa wywołuje skutek tylko dla moco-
dawcy. Jeśli umowa procesowa (prorogacyjna, zapis na sąd polubowny) została
zawarta przez wszystkich współuczestników, odnosi ona skutek wobec wszystkich,
nawet w przypadku podniesienia odpowiedniego zarzutu tylko przez jednego
współuczestnika. Jeżeli taka umowa została zawarta tylko przez niektórych
współuczestników – zarzut nie odniesie skutku nawet wobec stron umowy (A. Ba-
rańska, Współuczestnictwo konieczne a tok procesu, „Acta Universitatis Lodzien-sis”,
Folia Juridica 9, Prawo i postępowanie cywilne, Łódź 1982).

9) Czynności przeciwników procesowych wobec współuczestników jednolitych mogą

mieć dwojakiego rodzaju charakter:

– mogą dotyczyć samego postępowania i być niezależne od zakresu podmiotowe-

go procesu (np. wnioski dowodowe); ich podejmowanie nie wymaga określania
podmiotu, wobec którego są dokonywane,

– mogą być kierowane wyraźnie do strony przeciwnej i dotyczyć zmian w treści czy

też zakresie roszczenia; muszą być dokonywane wobec wszystkich współuczest-
ników jednolitych, inaczej doszłoby do naruszenia zasady niepodzielności wyro-
ku; w wyroku z 28 czerwca 2005 r. (I ACa 433/05, LEX 175200) Sąd Apelacyjny
w Poznaniu wskazał, że żądanie uznania umowy za bezskuteczną formułowane
na podstawie przepisu art. 59 k.c. musi być skierowane przeciwko obydwu stro-
nom umowy, między którymi występuje współuczestnictwo jednolite; zrzecze-
nie się w tej sytuacji roszczenia i cofnięcie pozwu w stosunku do jednego ze
współuczestników jednolitych powoduje, że po stronie pozwanej zachodzi brak
pełnej legitymacji biernej i konieczne staje się oddalenie powództwa.

9. Prawo samodzielnego popierania sprawy. Obowiązek powiadamiania o terminie roz-

prawy

1) Artykuł 74 k.p.c. jest uściśleniem zasady samodzielności procesowej. Z samodziel-

nego popierania sprawy przez współuczestników wynika możliwość niekiedy wcze-
śniejszego zakończenia postępowania w stosunku do niektórych z nich.

2) Samodzielne popieranie sprawy przy współuczestnictwie formalnym jest skuteczne

tylko w stosunku do współuczestnika działającego. W tym wypadku nie stosuje się
art. 378 par. 2 k.p.c. W sytuacji zatem, gdy jeden ze współuczestników formalnych
nie zaskarżył wyroku, wyroku zaocznego, nakazu zapłaty – orzeczenie sądu staje się
wobec niego prawomocne, a o dalszych posiedzeniach sądu powiadamiani są tylko
ci współuczestnicy, którzy skutecznie zaskarżyli orzeczenie.

3) Przy współuczestnictwie materialnym jednolitym czynność zaskarżenia orzeczenia

sądu dokonana przez jednego ze współuczestników odnosi skutek wobec
wszystkich. O kolejnych posiedzeniach sądu należy zawiadamiać wszystkich współ-
uczestników.

4) Przy współuczestnictwie materialnym niejednolitym (i niekoniecznym) zasadą są

konsekwencje takie same jak przy współuczestnictwie formalnym. Czynność za-
skarżenia orzeczenia sądu może odnieść skutek wobec pozostałych współuczestni-
ków, jednakże tylko na podstawie art. 378 par. 2 k.p.c.

– art. 378 par. 2 k.p.c. nie stosuje się przy współuczestnictwie materialnym słab-

szym, a jedynie przy współuczestnictwie materialnym niejednolitym i nieko-

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

niecznym, ale opartym na wspólnym prawie bądź obowiązku (np. odpowie-
dzialność solidarna, in solidum);

– art. 378 par. 2 k.p.c. nie stosuje się przed sądem pierwszej instancji, np. przy za-

rzutach od nakazu zapłaty czy sprzeciwie od wyroku zaocznego (uchwała SN
z 20 maja 1966 r., III CZP 24/66, OSNC 66/11/186);

– art. 378 par. 2 k.p.c. może znaleźć zastosowanie tylko wówczas, gdyby rozstrzy-

gnięcie sądu drugiej instancji miałoby być korzystne także dla tych współuczest-
ników, którzy wyroku nie zaskarżyli (a więc nie wtedy, gdyby apelacja miała być
oddalona bądź doszłoby do zmiany zaskarżonego wyroku i oddalenia powódz-
twa, ale z powodu braku w ogóle podstaw odpowiedzialności współuczestnika,
który zaskarżył wyrok);

– z treści art. 378 par. 2 k.p.c. wynika, że współuczestnicy sporu, którzy nie za-

skarżyli wyroku, powinni być powiadamiani o terminach kolejnych posiedzeń
sądu drugiej instancji; mają oni bowiem prawo składać pisma przygotowawcze,
w których podniosą argumenty przemawiające za rozstrzygnięciem także na ich
korzyść.

10. Współuczestnictwa konkurencyjne

1) Do współuczestnictwa konkurencyjnego zaliczane są sytuacje określone w art. 194

par. 1 k.p.c., art. 196 k.p.c. oraz art. 75 k.p.c., chociaż ostatni przepis jest problema-
tyczny.

2) Artykuł 194 par. 1 k.p.c. i art. 196 k.p.c. pozwalają na zmianę podmiotowych gra-

nic procesu wówczas, gdy zostały one określone w sposób błędny, albo gdy chodzi
o wzmocnienie legitymacji procesowej.

3) Powołane przepisy stosuje się przy niezmienionym roszczeniu. Może dojść do

rozszerzenia powództwa, ale tylko wobec wszystkich współuczestników. Niedo-
puszczalna jest natomiast sytuacja, gdy w trybie art. 194 par. 1 k.p.c. bądź 196 k.p.c.
wstępuje do procesu nowy podmiot, który jest pozwany o inne roszczenie niż
pierwotny (występuje z innym, dodatkowym roszczeniem niż dotychczasowy
powód).

4) Podmiotowe przekształcenie powództwa staje się aktualne dopiero wówczas, gdy

wady w wyznaczeniu podmiotowych granic procesu nie mogą być usunięte w dro-
dze sprostowania oznaczenia stron bądź cofnięcia pozwu i pozwania innej osoby
(pozwania przez inną osobę), co bez ograniczeń może być dokonane przed doręcze-
niem odpisu pozwu pozwanemu.

11. Stosowanie art. 194 par. 1 k.p.c. (dopozwanie)

1) Artykuł 194 par. 1 k.p.c. umożliwia naprawienie błędu w oznaczeniu pod-

miotowych granic procesu wówczas, gdy w toku postępowania okaże się, że powód
pozwał niewłaściwą osobę, to znaczy, gdy pozwany nie jest tym podmiotem, w sto-
sunku do którego powód powinien wysunąć żądanie. Stosowanie art. 194 par. 1
k.p.c. następuje na wniosek (w sprawach wszczętych z powództwa pracownika także
z urzędu – art. 477 k.p.c.).

2) Powód występuje z wnioskiem o zastosowanie art. 194 k.p.c., gdy pozwana pierwot-

nie osoba nie ma legitymacji biernej. Brak ten może być następstwem bądź to błędu
co do okoliczności faktycznych (np. pozwano osobę o tym samym imieniu i nazwi-

Wielopodmiotowość w procesie cywilnym.Zmiany podmiotowe

sku), bądź to błędu co do okoliczności prawnej (np. powód mylnie wskazuje osobę,
która w świetle prawa nie ponosi wobec niego odpowiedzialności).

3) Pozwany występuje z wnioskiem o zastosowanie art. 194 par. 1 k.p.c. jako forma

obrony, podniesienie zarzutu braku legitymacji biernej i wskazanie osoby:

a) która wyłącznie może odpowiadać w ramach określonego stosunku prawnego

(całkowity brak legitymacji biernej),

b) w imieniu której pozwany ma daną rzecz lub prawo.

4) Sąd nie ma obowiązku prowadzenia dochodzenia w celu ustalenia osoby, przeciw-

ko której powód powinien kierować swoje roszczenie (wyrok SN z 30 lipca 2000 r.,
II UKN 628/99, OSNP 02/2/46).

5) Sąd nie jest bezwzględnie związany wnioskiem, na co wskazuje sformułowanie

art. 194 par. 1 k.p.c. „jeżeli okaże się...”. Ocena sądu zasadności wniosku na tym
etapie postępowania jest ograniczona. Wystarczy hipotetyczne założenie uzasad-
nione jednak oceną okoliczności sprawy, a nie subiektywnym przeświadczeniem
osoby składającej wniosek, że między powodem a osobą wskazaną we wniosku
istnieje stosunek prawny, który usprawiedliwia uznanie, że osoba ta powinna być
stroną pozwaną. W każdym również przypadku, niezależnie od tego, czy wniosek
o dopozwanie składa powód czy pozwany, sąd powinien wydać w tej kwestii
postanowienie (uchwała SN z 18 czerwca 1968 r., III CZP 69/67, OSN 69/7–8/122,
postanowienie SN z 10 listopada 1970 r., II CZ 13970, OSP 71/10/178).

6) Zgodnie z art. 194 par. 2 k.p.c., osoba wezwana do wzięcia udziału w sprawie może

za zgodą obu stron wstąpić w miejsce pozwanego, który wówczas będzie zwolnio-
ny od udziału w sprawie. Jeżeli którakolwiek ze stron nie wyrazi zgody, w procesie
pozostają obaj pozwani. Zachodzi wówczas współuczestnictwo konkurencyjne, bo
dopiero w wyroku sąd decyduje, czy i co do którego pozwanego roszczenie jest
uzasadnione. Stosuje się do niego przepisy o współuczestnictwie zwykłym (art. 198
par. 4 k.p.c. w związku z art. 73 par. 1 k.p.c.).

12. Stosowanie art. 196 k.p.c.

1) Artykuł 196 k.p.c. dotyczy powoda, który całkowicie nie ma legitymacji

procesowej do wystąpienia z danym roszczeniem (np. pełnomocnik strony umo-
wy występujący o zasądzenie świadczenia z tej umowy na swoją rzecz).

2) Artykuł 196 k.p.c. stosuje się wyłącznie na wniosek, i to wyłącznie wniosek

powoda.

3) Sąd zawiadamia osobę trzecią postanowieniem.
4) Przystąpienie w charakterze powoda następuje na skutek pisemnego zgłoszenia

złożonego w terminie dwutygodniowym. Jest to termin ustawowy, który
formalnie jest objęty instytucją przywrócenia terminu, jednak jego przekroczenie
nigdy nie wywołuje negatywnych konsekwencji procesowych, a ewentualnie
materialne (np. przedawnienie). Osoba trzecia, która nie zgłosi swojego przy-
stąpienia w terminie określonym w art. 196 par. 1 k.p.c., może wytoczyć nowe
powództwo albo przystąpić do procesu jako interwenient uboczny lub nawet
główny.

5) Osoba, która w dwutygodniowym terminie zgłosiła swoje przystąpienie, staje się

powodem obok dotychczasowego powoda. Zgodnie jednak z art. 196 par. 2 k.p.c.,

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

osoba ta może za zgodą obu stron wstąpić w miejsce pierwotnego powoda. Brak zgody
powoduje utrzymanie się po stronie powodowej współuczestnictwa procesowego
konkurencyjnego, gdyż dopiero sąd w wyroku rozstrzyga, czy i któremu z powodów
przysługuje roszczenie. Stosuje się do niego przepisy o współuczestnictwie zwykłym
(art. 198 par. 4 k.p.c. w związku z art. 73 par. 1 k.p.c.).

13. Interwencja główna

1) Interwencja główna jest powództwem, którego forma, zakres przedmiotowy i pod-

miotowy oraz właściwość sądu i czas wytoczenia zostały określone w sposób szcze-
gólny (art. 75 k.p.c.).

2) Przedmiotem interwencji głównej może być tylko ta rzecz lub prawo, o które już

toczy się proces między innymi podmiotami. Nie może ona dotyczyć innego
przedmiotu ani też wykraczać ponad przedmiot pierwszego procesu. Nie musi
natomiast obejmować całego przedmiotu dotychczasowego postępowania.

3) Podstawa powództwa interwencyjnego może być taka sama jak w pierwszym

procesie bądź inna (najczęściej interwenient powołuje się na prawo silniejsze).
Interwencja główna często stanowi kumulację żądania zasądzenia i ustalenia.

4) Interwencja główna nie może dotyczyć innych podmiotów niż dotychczasowe

strony postępowania. Nie musi natomiast obejmować wszystkich podmiotów,
np. przy współuczestnictwie formalnym.

5) Ramy czasowe wystąpienia z interwencją główną to okres od zawisłości sporu

(doręczenie pozwu pozwanemu) do zamknięcia rozprawy przed sądem pierwszej
instancji. Wniesienie interwencji głównej poza tymi ramami powoduje potra-
ktowanie jej jako zwykłego pozwu i generuje osobny proces.

6) Forma interwencji głównej musi spełniać wszystkie przesłanki pozwu.
7) Sądem właściwym do wytoczenia interwencji głównej jest ten sąd, przed którym

toczy się dotychczasowe postępowanie.

8) Skutki interwencji głównej:

a) powstanie współuczestnictwa nienazwanego, określanego jako konkurencyjne;

lepszą koncepcją jest przyjęcie, że charakter tego współuczestnictwa zależy od
rodzaju roszczenia, z którym występuje interwenient; może się zdarzyć, że bę-
dzie to współuczestnictwo nazwane;

b) zawieszenie pierwszego postępowania (art. 177 par. 1 pkt 2 k.p.c.); taka decyzja

powinna być podjęta wówczas, gdy rozstrzygnięcie interwencji głównej może
uczynić w ogóle bezprzedmiotowym pierwszy proces;

c) połączenie obu spraw do łącznego rozpoznania (art. 219 k.p.c.), gdyż na pewno

pozostają ze sobą w związku;

d) rozpatrzenie obu spraw oddzielnie; jest to rozwiązanie niewłaściwe zarówno

z punktu widzenia ekonomii procesowej, jak i jednolitości orzecznictwa.

14. Stosowanie art. 195 k.p.c.

1) Artykuł 195 k.p.c. pozostaje poza przypadkami współuczestnictwa konkurencyjne-

go. Służy on do sanowania braku pełnej legitymacji łącznej zarówno po stronie po-
wodowej, jak i pozwanej.

2) W przypadku stwierdzenia, że w sprawie występuje współuczestnictwo koniecz-

ne i nie wszystkie podmioty biorą udział w procesie, pierwszą czynnością sądu jest

Wielopodmiotowość w procesie cywilnym.Zmiany podmiotowe

wezwanie powoda, aby w wyznaczonym terminie oznaczył te osoby w taki sposób,
aby ich wezwanie lub zawiadomienie było możliwe, a w razie potrzeby, aby powód
wystąpił z wnioskiem o ustanowienie kuratora. Termin określony w art. 195
par. 1 k.p.c. jest terminem sądowym podlegającym przedłużeniu lub skróceniu.

3) Sankcją za bierność powoda jest oddalenie powództwa niezależnie od tego, po któ-

rej stronie zachodzi brak pełnej legitymacji procesowej (orzeczenia SN z 10 czer-
wca 1997 r., II CKN 326/97, OSNC 97/11/183 oraz z 17 stycznia 2003 r., I CK
109/02, OSNC 04/5/73). Brak legitymacji łącznej nie jest brakiem uniemoż-
liwiającym nadanie sprawie dalszego biegu (co uzasadniałoby ewentualne zasto-
sowanie art. 177 par. 1 pkt 6 k.p.c.), a prowadzi do oddalenia powództwa tak jak
w przypadku całkowitego braku legitymacji czynnej bądź biernej. Podobny skutek
nastąpi również wówczas, gdy powód wprawdzie oznaczył osoby, które należy
zawiadomić o toczącym się procesie, ale które w ciągu dwóch tygodni od dnia za-
wiadomienia nie zgłosiły swojego przystąpienia do procesu w charakterze po-
wodów.

4) Zastosowanie art. 195 k.p.c. prowadzi do powstania współuczestnictwa

koniecznego.

15. Stosowanie art. 194 par. 3 k.p.c.

1) Zastosowanie art. 194 par. 3 k.p.c. prowadzi do powstania współuczestnictwa

materialnego zwykłego. Zgodnie bowiem z tym przepisem, jeśli okaże się, że
powództwo o to samo roszczenie może być wytoczone przeciwko innym jeszcze
osobom, które nie występują w sprawie w charakterze pozwanych, sąd na wniosek
powoda może wezwać te osoby do wzięcia udziału w sprawie. Artykuł 194 par. 3
k.p.c. nie dotyczy ani następstwa prawnego, ani naprawienia legitymacji pro-
cesowej. Między osobami już pozwanymi a tymi, które mają być wezwane do
udziału w sprawie, musi zachodzić ścisły związek, wynikający z łączącego je sto-
sunku prawnego, który sprawia, że tak jak przeciwko pozwanemu, tak samo
i w stosunku do nich można wystąpić z tym samym żądaniem (wszystkie przy-
padki odpowiedzialności solidarnej, in solidum, lub odpowiedzialności opartej na tej
samej podstawie faktycznej i prawnej).

2) W odróżnieniu od sytuacji przewidzianej w art. 194 par. 1 k.p.c., w przypadku

określonym w art. 194 par. 3 k.p.c., sąd nie jest związany wnioskiem powoda na-
wet wówczas, gdy okaże się, że wymienione w par. 3 przesłanki zostały spełnione.
Sformułowanie „sąd może wezwać...”, a nie „sąd wzywa...” wskazuje, że wniosek
powoda może zostać oddalony, gdy okoliczności sprawy nie wskazują na celowość
żądanego dopozwania, np. wniosek zostaje złożony na etapie, gdy prawie całość
postępowania dowodowego została już przeprowadzona (wyrok SN z 22 grudnia
1975 r., IV PR 274/75, LEX 7783).

16. Skutki błędnego dopozwania lub zawiadomienia

1) Naruszenie norm zawartych w art. 194–198 k.p.c. może mieć różny charakter:

a) do procesu mogą zostać wezwane (przystąpić) niewłaściwe, nielegitymowane

osoby,

b) sąd nie podejmie czynności zmierzających do podmiotowego przekształcenia

powództwa, mimo że zostały spełnione przesłanki z art. 194–196 k.p.c.,

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

c) sąd dopuścił się naruszenia zasad określających sposób podmiotowego prze-

kształcenia procesu (np. nie wydał postanowienia o wezwaniu (zawiado-
mieniu) osób objętych wnioskiem, a dopuścił je do udziału w sprawie w cha-
rakterze strony).

2) W sytuacji gdy do procesu zostaną wezwane (przystąpią) osoby, które nie posiada-

ją w istocie legitymacji, stają się one stroną, bez możliwości uchylenia postanowie-
nia sądu wydanego w tej kwestii. Wskazuje na to dobitnie treść art. 198 k.p.c. Ich
sytuacja procesowa powinna być oceniana analogicznie do sytuacji nielegitymowa-
nej strony pierwotnej (orzeczenia SN z 3 grudnia 1971 r., III CRN 376/71,
OSPiKA 72/11/207; z 7 marca 1969 r., II PR 576/68, OSNCP 70/4/60). W takim
wypadku strony mogą ponownie podjąć inicjatywę zmierzającą do kolejnego
przekształcenia podmiotowego.

3) Sytuacja procesowa, w przypadku gdy sąd nie podjął czynności zmierzających do

podmiotowego przekształcenia powództwa, mimo spełnienia przesłanek
z art. 194–196 k.p.c., jest zróżnicowana w zależności od wyniku postępowania.
Możliwość zaskarżenia negatywnej decyzji sądu powstaje dopiero w apelacji. Jeżeli
jednak powództwo uwzględniono, to powód nie ma interesu prawnego w jej
wniesieniu. Jeśli powództwo oddalono, interes prawny nie leży po stronie poz-
wanego. Oddalenie wniosku o wezwanie do udziału w sprawie w charakterze
pozwanego na podstawie art. 194 par. 3 k.p.c. nigdy nie jest natomiast skutecznym
zarzutem apelacji, gdyż ewentualne uchybienie sądu nie ma wpływu na treść
rozstrzygnięcia przeciwko pierwotnemu pozwanemu. Powód może wystąpić
przeciwko innym osobom z odrębnym powództwem.

4) W przypadku gdy w wyroku została wymieniona osoba, wobec której nie wydano

formalnie postanowienia o wezwaniu (zawiadomieniu), przysługuje jej prawo wnie-
sienia środka odwoławczego (uchwała SN z 25 kwietnia 1980 r., III CZP 21/80,
OSNC 80/11/207). Wyrok wydany jednak przeciwko osobie, która nie była stroną,
powinien zostać uchylony, a postępowanie umorzone na podstawie art. 350 k.p.c.

17. Skutki procesowe wezwania do udziału w sprawie bądź zawiadomienia osoby trzeciej

1) Skutki procesowe wstąpienia osoby trzeciej do procesu na podstawie art. 194–196

k.p.c. są uzależnione od tego, czy wstępujący jest powodem czy pozwanym.

2) Zgodnie z art. 198 par. 2 k.p.c., skutki procesowe, jakie ustawa wiąże z wy-

toczeniem powództwa, w stosunku do osób zawiadomionych w myśl artykułów
poprzedzających następują z chwilą przystąpienia tych osób w charakterze powo-
dów. Dotyczy to zarówno skutków procesowych, jak i materialnych (np. przerwa
biegu przedawnienia) związanych z wniesieniem pozwu. Skutki związane z do-
ręczeniem pozwu następują z chwilą zawiadomienia strony pozwanej o przy-
stąpieniu do procesu osoby trzeciej w charakterze powoda, gdyż pozew został już
wcześniej doręczony. Przy współuczestnictwie koniecznym po stronie powo-
dowej (legitymacja łączna) skutki wniesienia pozwu następują dopiero z mo-
mentem złożenia oświadczenia o przystąpieniu przez wszystkich współu-
czestników.

3) Zgodnie z art. 198 par. 1 k.p.c., wezwanie do wzięcia udziału w sprawie w cha-

rakterze pozwanego, dokonane przez sąd zgodnie z artykułami poprzedzającymi,

Wielopodmiotowość w procesie cywilnym.Zmiany podmiotowe

zastępuje pozwanie. Osobom wezwanym sąd doręczy odpisy pism procesowych
i załączników. Nie ma wątpliwości, że w sytuacji, gdy wezwanie do udziału
w sprawie następuje na wniosek pozwanego lub przez sąd z urzędu, wszystkie
skutki, jakie ustawa wiąże z wytoczeniem powództwa (zarówno procesowe, jak
i materialne), następują z chwilą wydania przez sąd stosownego postanowienia. Co
do zasady podobną regułę należy przyjąć w przypadku wniosku powoda
(postanowienia SN z 4 listopada 1969 r., I PZ 45/69, LEX 6608, z 10 listopada 1970 r.,
II CZ 139/70, OSP 71/10/178). Wątpliwość budzi natomiast, czy w przypadku
wniosku powoda dotyczy to również przerwy biegu przedawnienia. Artykuł 123
k.c. stanowi bowiem, że do przerwy biegu terminu przedawnienia dochodzi przez
każdą czynność dokonaną przed sądem w celu bezpośredniego dochodzenia
roszczeń. Można bronić tezy, że art. 198 par. 1 k.p.c. jest przepisem szczególnym
w stosunku do art. 123 k.c. Ponieważ jednak art. 123 k.c. mówi o każdej czynności,
a nie tylko o czynności wniesienia pozwu, poprawne wydaje się stanowisko, że
w przypadku, gdy wezwanie do udziału w sprawie następuje na wniosek powoda,
do przerwy biegu terminu przedawnienia dochodzi z momentem złożenia
wniosku. Skutki doręczenia odpisu pozwu przy wezwaniu strony pozwanej nas-
tępują z chwilą doręczenia osobie trzeciej postanowienia o wezwaniu wraz
z odpisem pozwu (wyrok SN z 22 maja 1980 r., II CR 131/80, OSNC 80/11/223).

4) Zgodnie z art. 198 par. 3 k.p.c., osoby wezwane do wzięcia udziału w sprawie,

a także osoby zawiadomione o toczącym się procesie, które zgłosiły swoje przy-
stąpienie do sprawy w charakterze powodów, mogą przy pierwszej czynności pro-
cesowej żądać powtórzenia dotychczasowego postępowania w całości lub w części,
stosownie do okoliczności sprawy. Możliwość ta istnieje tylko przy pierwszej
czynności procesowej dokonanej przez stronę wezwaną po doręczeniu jej posta-
nowienia oraz przez stronę zawiadomioną po zgłoszeniu swojego przystąpienia.
Potem dokonane uprzednio czynności pozostają w mocy, bez możliwości pod-
niesienia zarzutu pozbawienia prawa do obrony (art. 379 pkt 5 k.p.c.).

18. Interwencja uboczna

1) Pojęcie interesu prawnego. Zgodnie z art. 76 k.p.c., każdy, kto ma interes prawny

w tym, aby sprawa została rozstrzygnięta na korzyść jednej ze stron, może
w każdym stanie sprawy aż do zamknięcia rozprawy w drugiej instancji przystąpić
do tej strony (interwencja uboczna). Interes prawny musi mieć swoje źródło
w stosunku prawnym łączącym podmiot zgłaszający interwencję uboczną z jedną
ze stron lub obiema stronami toczącego się postępowania. Nie może to być
wyłącznie interes majątkowy czy etyczny. Przykłady: współwłaściciel, który zgłasza
sprzeciw w trybie art. 209 k.c. i przystępuje po stronie przeciwnej, współwłaściciel,
który przystępuje po stronie współwłaściciela występującego w roli powoda
w procesie zmierzającym do zachowania wspólnego prawa, dłużnik główny
przestępujący po stronie pozwanego poręczyciela.

2) Zgłoszenie interwencji ubocznej następuje w formie pisma procesowego, podlega-

jącego opłacie ułamkowej w wysokości 1/5. W piśmie tym od razu należy wskazać
interes prawny i stronę, do której interwenient zamierza przystąpić (art. 77 k.p.c.).

3) Zgłoszenie interwencji może nastąpić w każdym stanie sprawy, aż do zamknięcia

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

rozprawy w drugiej instancji. Po stronie powoda interwenient może przystąpić po
skutecznym wniesieniu pozwu. Po stronie pozwanego przystąpienie z interwencją
ma miejsce na ogół po doręczeniu pozwu, ale nie jest wykluczone po wniesieniu
pozwu, np. po udzieleniu zabezpieczenia (postanowienie Sądu Apelacyjnego
w Łodzi z 31 marca 1992 r., I ACz 89/92, Wokanda 92/10/25).

4) Interwenient uboczny może połączyć przystąpienie do sprawy z inną czynnością

procesową, np. wniesieniem apelacji.

5) Pismo zawierające interwencję doręcza się obu stronom i obu stronom przy-

sługuje prawo wniesienia opozycji przeciwko wstąpieniu interwenienta. Moż-
liwość zgłoszenia opozycji jest ograniczona terminem rozpoczęcia najbliższej
rozprawy po zgłoszeniu interwencji. Mimo zgłoszenia opozycji interwenient
bierze udział w postępowaniu do czasu uprawomocnienia się orzeczenia roz-
strzygającego opozycję. Dlatego zgłoszenie opozycji nie jest przesłanką odro-
czenia rozprawy (postanowienie SN z 15 listopada 2000 r., IV CKN 1328/00,
OSNC 01/5/73).

6) Rozpoznanie opozycji następuje po przeprowadzeniu rozprawy. Uwzględniając opo-

zycję, sąd odmawia dopuszczenia osoby trzeciej do udziału w sprawie w charakterze
interwenienta ubocznego. W takim przypadku czynności interwenienta dokonane
uprzednio uważa się za niebyłe, czemu np. przy apelacji należy dać wyraz, odrzucając
ją (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 28 października 1999 r., I ACa
636/99, OSA 02/7/42). Jeśli sąd dojdzie do przekonania, że interwenient uboczny
wykazał swój interes prawny w przystąpieniu do sprawy – oddala opozycję. Na oba
postanowienia przysługuje zażalenie (art. 394 par. 1 pkt 3 k.p.c.).

7) Sąd może z urzędu, nie czekając na wniesienie opozycji, odmówić dopuszczenia

osoby trzeciej do udziału w sprawie w charakterze interwenienta ubocznego (nie-
kiedy znajduje to wyraz w odrzuceniu interwencji), jeśli już z samej treści pisma
interwencyjnego wynika oczywisty brak interesu prawnego. Na postanowienie
w tym przedmiocie nie przysługuje zażalenie (postanowienia SN z 8 czerwca
1967 r., I CZ 24/67, OSNC 68/1/9, z 5 kwietnia 1968 r., I CR 33/68, OSP 69/3/66,
z 14 października 1992 r., III CZP 126/92, OSP 93/9/181). Nie jest to bowiem
niedopuszczenie interwenienta do udziału w sprawie wskutek uwzględnienia
opozycji.

8) Interwencja w ogóle nie jest dopuszczalna w postępowaniu uproszczonym

(art. 505

k.p.c.) oraz nieprocesowym. W tym drugim wypadku zastosowanie może

znaleźć art. 510 k.p.c.

9) Interwenient uboczny samoistny to taki, gdy z samego spornego stosunku prawne-

go lub z przepisu ustawy wynika, że wyrok w sprawie ma odnieść bezpośredni sku-
tek prawny w stosunkach między interwenientem a przeciwnikiem strony, do któ-
rej przystąpił (np. współwłaściciel nieruchomości, który nie wystąpił jako powód
w trybie art. 209 k.p.c., a przystąpił następnie po stronie powoda – innego
współwłaściciela – jako interwenient; nabywca rzeczy lub prawa objętych sporem,
jeśli w trybie art. 192 pkt 3 k.p.c. nie wstąpił do procesu w miejsce zbywcy).

10) Do interwenienta ubocznego samoistnego stosuje się wszystkie zasady odnoszące

się do współuczestnika jednolitego:

Wielopodmiotowość w procesie cywilnym.Zmiany podmiotowe

– czynności interwenienta samoistnego mogą być sprzeczne z czynnościami stro-

ny, do której przystąpił,

– strona nie może sprzeciwić się czynności interwenienta ani jej cofnąć,
– dokonywanie aktów dyspozycji materialnej przedmiotem procesu wymaga zgod-

nych oświadczeń strony i interwenienta,

– interwenienta samoistnego przesłuchuje się w charakterze strony,
– interwenient samoistny może być pełnomocnikiem strony i na odwrót,
– interwenienta obejmują skutki wyroku, jaki zapadł między stroną, do której przy-

stąpił, a jej przeciwnikiem – moc wiążąca i powaga rzeczy osądzonej,

– rozstrzygnięcie o kosztach procesu jest takie samo jak wobec strony, do której

interwenient przystąpił.

11) Inni interwenienci uboczni to interwenienci niesamoistni, wobec których skutki

wyroku ograniczają się do wskazanych w art. 82 k.p.c. Interwenient uboczny nie-
samoistny jest uprawniony do wszelkich czynności procesowych dopuszczalnych
według stanu sprawy. Może on korzystać tylko z takich uprawnień, które pozostają
w dyspozycji strony w chwili dokonywania czynności przez interwenienta (zobacz
na ten temat wyrok SN z 3 lutego 2010 r., II CSK 455/09, LEX 577529). Nie mogą
one jednak pozostawać w sprzeczności z czynnościami i oświadczeniami strony,
do której przystąpił (art. 79 k.p.c.). Zakres uprawnień interwenienta ubocznego
niesamoistnego wynika z charakteru tej interwencji oraz z wyraźnego brzmienia
przepisów:

– czynności procesowe interwenienta nie mogą być sprzeczne z czynnościami stro-

ny, do której przystąpił,

– strona może sprzeciwić się czynności interwenienta, może cofnąć jego oświad-

czenie bądź czynność; sprzeczna jest każda czynność procesowa i oświadczenie
interwenienta, jeśli zawierają one treści przeciwstawne wobec treści czynności
lub oświadczeń strony; nie jest wystarczająca bierna postawa strony, konieczne
jest jej aktywne zachowanie się (postanowienia SN z 10 listopada 1982 r., II CZ
121/82, OSNC 83/9/131; z 9 lutego 1982 r., II CR 317/81, OSP 83/2/24; z 8 maja
1998 r., I CKN 658/97, OSNC 98/12/218; z 7 sierpnia 1967 r., I CR 86/67,
LEX 6202; postanowienie z 21 maja 2009 r., I PK 10/09, LEX 519964),

– interwenient nie może w ogóle dokonywać aktów dyspozycji materialnej przed-

miotem procesu, strona natomiast może bez zgody interwenienta,

– interwenienta ubocznego przesłuchuje się w charakterze świadka,
– wyrok, jaki zapadł między stronami, nie odnosi bezpośredniego skutku wobec

interwenienta ubocznego; skutki poprzedniego postępowania ograniczają się do
wymienionych w art. 82 k.p.c.,

– nie zasądza się od interwenienta zwrotu kosztów na rzecz przeciwnika strony, do

której interwenient przystąpił; sąd może jednak zasądzić zwrot kosztów wywo-
łanych samoistnymi czynnościami procesowymi interwenienta; na rzecz inter-
wenienta mogą być zasądzone tylko koszty interwencji (opłata sądowa, wy-
nagrodzenie pełnomocnika) i tylko od przeciwnika strony, do której przystąpił.

12) Zgodnie z art. 83 k.p.c., za zgodą stron interwenient uboczny może wejść na

miejsce strony, do której przystąpił, która będzie wówczas zwolniona od udziału

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

w sprawie. O zasadności zastosowania art. 83 k.p.c. nie decyduje rodzaj interwencji
ubocznej, ale stosunki prawne łączące podmioty postępowania:

a) przy interwencji ubocznej samoistnej art. 83 k.p.c. znajdzie zastosowanie

wówczas, gdy już w chwili wytaczania powództwa czynna lub bierna legi-
tymacja procesowa przysługiwała także osobom trzecim, czyli istniało kilka
możliwości podmiotowego ukształtowania powództwa, a wytoczone powódz-
two jest realizacją jednej z tych możliwości (np. art. 209 k.c., wierzytelność
solidarna, zbycie w toku sprawy rzeczy lub prawa objętych sporem na rzecz
interwenienta ubocznego);

b) przy interwencji ubocznej niesamoistnej art. 83 k.p.c. znajdzie zasto-

sowanie wówczas, gdy stosunki prawne wiążące stronę i interwenienta
ubocznego ze stroną przeciwną nie prowadzą do jednolitego rozstrzyg-
nięcia w stosunku do interwenienta ubocznego, ale są takie same (np. przy-
sługiwanie legitymacji biernej kilku podmiotom samodzielnie – odpo-
wiedzialność solidarna).

13) Skuteczność zastosowania art. 83 k.p.c. nie jest uzależniona od przysługiwania in-

terwenientowi legitymacji czynnej bądź biernej. Dlatego w następstwie wstąpienia
do procesu interwenienta ubocznego w miejsce strony może dojść do następczego
braku legitymacji procesowej. Brak ten może być sanowany przez zastosowanie
dalszych zmian podmiotowych.

19. Przypozwanie

1) Przypozwanie służy do doprowadzenia z inicjatywy strony do wejścia osoby

trzeciej do procesu w charakterze interwenienta ubocznego.

2) Procedura przypozwania jest uruchamiana pod warunkiem zagrożenia niekorzyst-

nego rozstrzygnięcia, które musi powodować powstanie roszczenia albo po stronie
tej strony, która z przypozwania korzysta wobec przypozwanego (np. pozwany
poręczyciel przeciwko niepozwanemu dłużnikowi głównemu), albo też po stronie
przypozwanego wobec strony, która z przypozwania korzysta (np. w przypadku
zbycia rzeczy lub prawa objętych sporem).

3) Formą przypozwania jest pismo procesowe o szczególnej treści, to jest zawierają-

ce przyczynę wezwania (zależność interesu prawnego osoby trzeciej od korzystne-
go rozstrzygnięcia toczącej się sprawy dla strony przyzywającej) oraz stan sprawy
(opis umożliwiający przypozwanemu zorientowanie się nie tylko w przedmiocie
toczącego się postępowania, lecz także jego przebiegu celem podjęcia decyzji
w kwestii przystąpienia w charakterze interwenienta ubocznego). Pamiętać
bowiem należy, że osoba przypozwana nie staje się przez to stroną procesu
i w związku z tym nie może zapoznać się z aktami sprawy celem podjęcia tej
decyzji.

4) Samo przypozwanie nie oznacza automatycznie wejścia osoby trzeciej do procesu

w charakterze interwenienta ubocznego. Wstąpienie w charakterze interwenienta
ubocznego następuje na ogólnych zasadach (termin do zamknięcia rozprawy przed
sądem drugiej instancji, prawo złożenia opozycji itd.).

5) Zachowanie aktu staranności w postaci przypozwania jest istotne z uwagi na treść

art. 85 k.p.c. Zgodnie z nim skutki wynikające z art. 82 k.p.c. powstają w stosunku

Wielopodmiotowość w procesie cywilnym.Zmiany podmiotowe

do przypozwanego, który nie zgłosił przystąpienia w charakterze interwenienta
ubocznego z chwilą, kiedy przystąpienie było możliwe.

20. Zmiany podmiotowe na podstawie art. 192 pkt 3 k.p.c.

1) Artykuł 192 pkt 3 k.p.c. ma zastosowanie wyłącznie do sukcesji inter vivos i tylko do

sukcesji zaszłej w toku procesu (po doręczeniu odpisu pozwu pozwanemu).

2) Według Witolda Broniewicza („Następstwo prawne w ppc”, Warszawa 1971)

proces dotyczy pewnej sytuacji prawnej, która może mieć postać:

a) prawa podmiotowego zwykłego, to jest prawa otrzymania świadczenia,
b) odpowiadającego temu prawu obowiązku spełnienia świadczenia,
c) prawa podmiotowego kształtującego, to jest prawa wywołania oświadczeniem

woli zmiany w sytuacji prawnej drugiego podmiotu,

d) sytuacji stanowiącej bierny odpowiednik prawa określonego w pkt c,
e) posiadania.
Sytuacja prawna każdego z wymienionych rodzajów może w toku procesu przejść
z podmiotu będącego aktualnie stroną procesową na inny podmiot, m.in. w drodze
przewidzianego w art. 192 pkt 3 k.p.c. zbycia.

3) Zbycie rzeczy, o którym mowa w art. 192 pkt 3 k.p.c., dotyczy wyłącznie rzeczy

oznaczonej co do tożsamości. Należy przez nie rozumieć:

a) zbycie własności albo użytkowania wieczystego oraz ustanowienie użytkowania,
b) zbycie faktycznego władania rzeczą, niezależnie od tego, czy wiąże się ono

z przeniesieniem posiadania czy oznacza tylko oddanie rzeczy w dzierżenie,

c) zbycie spadku.

4) Przez zbycie prawa, o którym mowa w art. 192 pkt 3 k.p.c., należy rozumieć wszel-

kie przypadki zbycia praw poza wymienionymi w pkt. 3:

a) przelew wierzytelności (art. 509 i następne k.c.),
b) wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela (art. 518 k.c.),
c) zbycie innego prawa niż wierzytelność (analogia z art. 510 i 555 k.c.),
d) zbycie pasywów, których dotyczy proces, a więc obowiązków odpowiadających

prawom podmiotowym zwykłym, i sytuacje odpowiadające prawom pod-
miotowym kształtującym; jeżeli przejście obowiązku nie wiąże się ze zbyciem
prawa podmiotowego, sposobem jego dokonania jest przejęcie długu (art. 519
i następne k.c.).

5) Zbycie rzeczy może nastąpić także na drodze ustawy lub decyzji właściwego

organu.

6) Zbycie rzeczy może polegać także na dziale majątkowym, który powoduje

przejście danej rzeczy lub prawa ze wspólnoty na jej dotychczasowego członka.

7) Następstwo procesowe w trybie art. 192 pkt 3 k.p.c. nie może być uważane za

rezultat następstwa prawnego. Wystarczające jest stwierdzenie, że nastąpiło
zdarzenie, które mogło spowodować zbycie (nabycie) przedmiotu sporu. O tym,
czy rzeczywiście zbycie miało miejsce decyduje sąd w wyroku, oceniając istnienie
legitymacji procesowej po stronie nabywcy.

8) Do wstąpienia nabywcy w miejsce zbywcy do procesu wymagana jest zgoda obu

stron i oczywiście osoby trzeciej (nabywcy). Może być ona wyrażona w sposób do-
rozumiany (wyrok SN z 19 października 2005 r., V CK 708/04, LEX 187102).

M. Manowoska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

9) Wyrok wydany z udziałem zbywcy odnosi bezpośredni skutek wobec nabywcy.

Jest to przypadek tzw. prawomocności rozszerzonej, co przejawia się w tym, że
można w stosunku do nabywcy (lub przez nabywcę) uzyskać klauzulę wyko-
nalności (art. 788 par. 1 k.p.c.).

10) Uprawniony, który nie może wykazać przejścia praw lub obowiązków dokumen-

tem urzędowym lub prywatnym z podpisem urzędowo poświadczonym (art. 788
par. 1 k.p.c.), może wytoczyć powództwo o ustalenie przejścia tego uprawnienia
lub obowiązku (uchwała 7 sędziów SN z 5 maja 1951 r., C 689/50, PiP 52/2, s. 307,
W. Broniewicz, „Podstawienia procesowe”, Zeszyty Naukowe UŁ 1963 r., seria I
z 31, s. 160 i następne).

11) Artykuł 192 pkt 3 k.p.c. znajduje zastosowanie także w postępowaniu kasacyjnym

(postanowienie SN z 21 czerwca 2007 r., IV CSK 57/07, OSNC – ZD 08/3/62).

12) Artykuł 192 pkt 3 k.p.c. nie znajduje zastosowania w postępowaniu o zniesienie

współwłasności (postanowienia SN z 13 marca 2002 r., III CKN 411/00, LEX
54484; z 20 października 2004 r., IV CK 91/04, OSNC 05/10/177; z 3 października
2003 r., III CKN 1529/00, LEX 137533). Znajduje on natomiast zastosowanie
w wypadku zbycia nieruchomości przez dłużnika w toku sprawy o zobowiązanie
go do złożenia oświadczenia woli o zawarciu przyrzeczonej umowy sprzedaży tej
nieruchomości (uchwała SN z 17 czerwca 2010 r., III CZP 38/10, LEX 578585).
Skutkiem zastosowania art. 192 ust. 3 k.p.c. w sprawie o zobowiązanie do zawarcia
przyrzeczonej umowy sprzedaży jest rozpatrzenie sporu z pominięciem faktu
dokonania darowizny nieruchomości przez pozwaną i dalszego zbycia tej nieru-
chomości przez obdarowanego. Wydane orzeczenie ma moc wiążącą nie tylko
w stosunkach pomiędzy stronami, ale obejmuje także nabywców nieruchomości.
W wypadku prawomocnego uwzględnienia powództwa wiąże ich treść roz-
strzygnięcia, co oznacza, że nie mogą kwestionować faktu skutecznego zawarcia
umowy przyrzeczonej. Na nabywcę rzeczy nie przechodzi jednak na podstawie
art. 192 pkt 3 k.p.c. obowiązek zawarcia umowy przyrzeczonej, lecz wynikający
z jej zawarcia obowiązek zadośćuczynienia jej skutkowi rzeczowemu. Przejście
tego obowiązku na nabywcę uzależnione jest jednak od tego, jak wskazał Sąd
Najwyższy czy prawa do przedmiotu umowy przyrzeczonej nabył w warunkach
zapewniających mu ochronę; za kryterium określające zakres tej ochrony służy
stosowany odpowiednio art. 59 k.c.

13) Sporne jest w orzecznictwie, czy art. 192 pkt 3 k.p.c. ma zastosowanie

w postępowaniu wieczystoksięgowym. Za takim rozwiązaniem opowiedział się SN
w postanowieniu z 12 czerwca 2008 r. (III CSK 54/08, LEX 424393 oraz
postanowieniu z dnia 13.03.2009 r., II CSK 532/08, LEX 599757). Przeciwny
pogląd wyraził SN w postanowieniu z 21 stycznia 2004 r. (IV CK 346/02,
LEX 175931).

21. Ograniczenia możliwości dokonywania zmian podmiotowych

1) W postępowaniu apelacyjnym wyłączone są przekształcenia podmiotowe określo-

ne w art. 194–196 i 198 k.p.c. Dopuszczona jest interwencja uboczna (interwencja
główna może być wniesiona wyłącznie do zamknięcia rozprawy przed sądem
pierwszej instancji). W postępowaniu apelacyjnym wchodzą w grę także

Wielopodmiotowość w procesie cywilnym.Zmiany podmiotowe

przekształcenia podmiotowe wynikające z sukcesji generalnej i singularnej.

2) W postępowaniu nakazowym niedopuszczalne są przekształcenia podmiotowe

określone w art. 194 – 196 i 198 k.p.c. Dopuszczalna jest interwencja główna
i uboczna (art. 495 par. 4 k.p.c.) Możliwe są także przekształcenia podmiotowe
wynikające z sukcesji generalnej i syngularnej.

3) W postępowaniu uproszczonym nie stosuje się zmian podmiotowych uregulowa-

nych w art. 194–196 i 198 k.p.c. Wyłączona jest także interwencja główna i ubocz-
na (art. 5054 par. 1 k.p.c.). Możliwe jest jedynie zastępstwo procesowe wynikające
z sukcesji generalnej i singularnej.

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

1. Powództwa o zasądzenie świadczenia

1) Treścią powództwa o zasądzenie świadczenia jest skierowane do sądu żądanie wyda-

nia orzeczenia w przedmiocie określonego zachowania się pozwanego. Zachowanie
pozwanego może polegać na: daniu (dare), czynieniu (facere), nieczynieniu (non
facere), zaprzestaniu (omittere), znoszeniu (pati). W powództwach o zasądzenie
świadczenia żądanie może być sformułowane:

a) alternatywnie,
b) jako facultas alternativa,
c) ewentualnie.

Ad. a. Sformułowanie „alternatywne” występuje wówczas, gdy mamy do czynienia

z zobowiązaniem przemiennym, przy którym prawo wyboru świadczenia przysługuje
dłużnikowi. Taka możliwość musi od razu wynikać z ustawy bądź z umowy (art. 365 k.c.,
umowy gwarancyjne). Jeżeli ziszczą się przesłanki żądania świadczenia, to wierzyciel
(w wypadku gdy uprawnionym do wyboru jest dłużnik) ma prawo przed wszczęciem
procesu wyznaczyć dłużnikowi termin, po upływie którego prawo wyboru przechodzi na
wierzyciela (art. 365 par. 3 k.c.). Wierzyciel może też sam nie dokonywać wyboru,
przesuwając wykonanie tego uprawnienia do fazy postępowania egzekucyjnego (art. 798
i 903 k.p.c.). Powstrzymanie się przez wierzyciela od dokonania wyboru w postępowaniu
rozpoznawczym powoduje, że wyrok uwzględniający powództwo przybiera formę
odpowiadającą żądaniu alternatywnemu.
Przykład: „W imieniu Jana Kowalskiego wnoszę o zobowiązanie pozwanej XXX Spółki z
o.o. z/s w Warszawie do dokonania naprawy samochodu osobowego marki Skoda
Oktavia o nr nadwozia xxx i nr silnika xxx, stanowiącego własność powoda przez
dokonanie wymiany silnika i skrzyni biegów na nowe wolne od wad fizycznych albo do
wydania przez XXX Spółkę z o.o. z/s w Warszawie na rzecz Jana Kowalskiego samo-
chodu osobowego marki Skoda Oktavia nowego, wolnego od wad fizycznych rzeczy za
jednoczesnym zwrotem przez Jana Kowalskiego na rzecz pozwanego opisanego wyżej
samochodu, stanowiącego własność powoda – w terminie miesiąca od daty upra-
womocnienia się wyroku”.

Rodzaje powództw.

Sposoby formułowania żądania pozwu

Ad. b. Facultas alternativa oznacza upoważnienie przemienne występujące w sytuacjach, gdy

dłużnikowi przysługuje uprawnienie do jednostronnego zwolnienia się z długu przez
wykonanie innego świadczenia niż świadczenie główne. Wierzyciel w takim wypadku może
domagać się od dłużnika spełnienia świadczenia ściśle określonego od początku, i tylko to
świadczenie może być objęte klauzulą wykonalności. Dłużnik jest natomiast uprawniony do
spełnienia innego świadczenia zamiast głównego ze skutkiem wygaśnięcia zobowiązania.

Upoważnienie dłużnika może wynikać:
– z ustawy (np. art. 391 k.c., art. 533 k.c., art. 897 k.c.),
– z umowy,
– z jednostronnej woli wierzyciela (orzeczenie SN z 19 stycznia 1957 r., 3 CR 187/56,

OSPiKA 1957/2/36).

Uwzględnienie żądania skonstruowanego jako upoważnienie przemienne musi być po-
przedzone ustaleniem, że spełnienie świadczenia głównego jest możliwe.
Przykład 1.: „W imieniu Jana Kowalskiego wnoszę o uznanie, że umowa sprzedaży nie-
ruchomości stanowiącej niezabudowaną działkę gruntu nr 112, położonej w Warszawie
przy ul. Różowej, obrębie xxx, dla której Sąd Rejonowy dla Warszawy – Mokotowa pro-
wadzi KW nr xxx, zawartą w dniu 15 września 2008 r. przed notariuszem Adamem
Nowakiem pod nr rep. xxx między Grzegorzem Iksińskim a Natalią Igrekowską, jest
bezskuteczna wobec Jana Kowalskiego do wartości wierzytelności w kwocie 150 000 zł
wraz z ustawowymi odsetkami liczonymi od tej kwoty od dnia 3 stycznia 2008 r. do dnia
zapłaty, z tym że pozwana Natalia Igrekowska może zadośćuczynić roszczeniu po-
woda (ew. może zwolnić się z zobowiązania) przez zapłatę na rzecz Jana Kowalskiego
wymienionej wyżej kwoty”.
Przykład 2.: „W imieniu Jana Kowalskiego wnoszę o zobowiązanie pozwanej XXX Spółki
z o.o. z/s w Warszawie do wydania na rzecz powoda 3000 metrów jedwabiu w gatunku
pierwszym koloru granatowego lub zapłaty kwoty 15 000 zł w terminie miesiąca od daty
uprawomocnienia się wyroku”.

Ad. c. Żądanie ewentualne polega na zgłoszeniu dodatkowego żądania na wypadek

nieuwzględnienia przez sąd roszczenia postawionego na pierwszym miejscu. Między
żądaniem głównym a ewentualnym musi zachodzić związek przedmiotowy. Sąd rozpo-
znaje i rozstrzyga o roszczeniu ewentualnym tylko na wypadek oddalenia pierwszego
żądania. Gdy sąd uwzględnia pierwsze żądanie, nie rozstrzyga o roszczeniu ewentualnym.
Jeśli nie zasługuje na uwzględnienie ani żądanie pierwsze, ani ewentualne powództwo,
podlega oddaleniu bez rozbicia na pierwsze i ewentualne. Żądanie sformułowane w sposób
ewentualny musi dotyczyć tego samego roszczenia.
Przykład: „W imieniu Jana Kowalskiego wnoszę o zobowiązanie pozwanego Adama
Nowaka do wydania na rzecz Jana Kowalskiego samochodu osobowego marki Skoda
Oktavia o numerze silnika xxx i numerze nadwozia xxx w terminie miesiąca od dnia
uprawomocnienia się wyroku, a na wypadek nieuwzględnienia żądania posta-
wionego na pierwszym miejscu [ewentualnie] wnoszę o zasądzenie od Adama Nowa-
ka na rzecz Jana Kowalskiego kwoty 30 000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia
12 września 2008 r. do dnia zapłaty”.

2) W wypadku zwłoki dłużnika w spełnieniu świadczenia niepieniężnego wierzyciel

ma trzy drogi sformułowania żądania w tym zakresie. Po pierwsze, wierzyciel

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

może domagać się nakazania dłużnikowi przez sąd spełnienia świadczenia. Po
drugie, wierzyciel ma prawo żądać upoważnienia go przez sąd do wykonania
świadczenia niepieniężnego na koszt dłużnika. Po trzecie, wierzyciel może doma-
gać się nakazania dłużnikowi przez sąd spełnienia świadczenia z opcją upoważ-
nienia go do wykonania tego świadczenia na koszt dłużnika (art. 480 par. 1 k.c.).
To samo dotyczy obowiązku zaniechania (art. 480 par. 2 k.c.).

Jeżeli wierzyciel korzysta jedynie z opcji pierwszej, a dłużnik nie wykona zobowią-
zania, to egzekucja wyroku następuje według schematu wynikającego z art. 1049
k.p.c.:
– wezwanie dłużnika przez sąd do wykonania czynności w określonym terminie,
– bezskuteczny upływ terminu,
– udzielenie wierzycielowi przez sąd umocowania do wykonania czynności na koszt

dłużnika,

– wierzyciel wykłada kwotę potrzebną do wykonania czynności albo
– na wniosek wierzyciela sąd przyznaje mu niezbędne koszty przed wykonaniem

czynności.

Możliwość uzyskania upoważnienia do wykonania czynności na koszt dłużnika do-
tyczy tylko czynności facere, a nie dare. Czynienie to musi być przy tym czynnością
tzw. zastępowalną, to znaczy niewymagającą osobistego wykonania przez dłużnika,
a więc taką, którą inna osoba może wykonać. Gdy czynność należy do tzw. nie-
zastępowanych, wierzyciel ma jedynie możliwość żądania od dłużnika wykonania
zobowiązania (art. 477 par. 1 k.c.) (ewentualnie odszkodowania). Egzekucja wyro-
ku obejmującego czynność niezastępowaną przebiega według reguł określonych
w art. 1050 k.p.c.
Wierzyciel może zwrócić się do sądu o upoważnienie do wykonania czynności za-
stępczej na koszt dłużnika tylko w drodze osobnego powództwa. Kontrola sądowa
jest tu niezbędna z uwagi na konstytutywny charakter wyroku oraz z uwagi na
potrzebę ochrony dłużnika przed nadmiernym obciążeniem (wyrok SN z 15 lipca
2004 r., V CK 2/04, LEX 269749).

2. Powództwa posesoryjne

1) Powództwo posesoryjne powinno być dostosowane do jednej z postaci naruszenia

posiadania określonej w art. 344 par. 1 k.c. (przywrócenie bądź zaniechanie naruszeń).

2) Powództwo o ochronę posiadania stosuje się odpowiednio do służebności grunto-

wej (art. 352 k.c., uchwała SN z 24 czerwca 1993 r., III CZP 82/93, OSNC 94/1/11).
Dlatego w sytuacji, gdy naruszone posiadanie dotyczy przechodu bądź przejazdu,
należy wnosić o przywrócenie posiadania służebności gruntowej w odpowiedniej
postaci.

3) Przedmiot rozstrzygnięcia w sprawie o naruszenie posiadania powinien być sfor-

mułowany w sposób pozwalający na wykonanie wyroku bez żadnych wątpliwości.
Dlatego w pozwie o ochronę posiadania należy oznaczyć granice żądanej ochrony
prawnej ze wskazaniem sposobu przywrócenia bądź zaniechania zakłócania posia-
dania (wyrok SN z 24 stycznia 1985 r., III CR 297/84, LEX 8672).

4) Zgodnie z art. 346 k.c., nie można wnosić o ochronę posiadania w stosunkach mię-

dzy współposiadaczami tej samej rzeczy, jeżeli nie da się ustalić zakresu współposia-

Rodzaje powództw. Sposoby formułowania żądzania pozwu

dania (np. gospodarstwo rolne, przedsiębiorstwo). Wówczas współposiadacz może
wnosić o uregulowanie przez sąd sposobu korzystania z rzeczy oraz zarządu rzeczą
wspólną w trybie przepisów o zarządzie rzeczą wspólną (art. 611 k.p.c. i następne).
Dotyczy to przede wszystkim współwłaścicieli (art. 206 k.c.), gdyż treścią prawa
własności jest m.in. uprawnienie do posiadania i korzystania z całej rzeczy w takim
zakresie, jaki daje się pogodzić ze współposiadaniem i korzystaniem z rzeczy przez
pozostałych współwłaścicieli. Analogicznie jednak powyższe rozwiązanie można
stosować do współposiadania innych praw lub współposiadania niewynikającego ze
współwłasności.

5) Przykład 1.: „W imieniu Jana Kowalskiego wnoszę o przy wrócenie Janowi

Kowalskiemu posiadania lokalu mieszkalnego nr 5 położonego w Warszawie
przy ul. Różowej nr 12, przez nakazanie pozwanemu Adamowi Nowakowi wy-
dania Janowi Kowalskiemu kluczy do drzwi wejściowych opisanego wyżej
lokalu.”

Przykład 2.: „W imieniu Jana Kowalskiego wnoszę o zaniechanie zakłócania Janowi
Kowalskiemu przez Adama Nowaka posiadania nieruchomości (dokładny opis nie-
ruchomości) przez zakazanie Adamowi Nowakowi przechodzenia i przejeżdżania
przez opisaną wyżej nieruchomość.”

3. Powództwa petytoryjne

1) Powództwo negatoryjne (art. 222 par. 2 k.c.) w swojej treści jest zbliżone do żądania

ochrony posesoryjnej. Również niezbędne jest bowiem dokładne określenie granic
i sposobu udzielenia ochrony prawnej tak, aby wyrok uwzględniający powództwo
nadawał się do wykonania. Istotną różnicą między obydwoma rodzajami powództw
(co do sposobu sformułowania) jest okoliczność, że żądanie ochrony posiadania po-
winno iść najdalej do przywrócenia poprzedniego stanu posiadania (umożliwienia
posiadania), natomiast żądanie negatoryjne obejmuje przywrócenie stanu zgodne-
go z prawem (łącznie z restytucją).

2) Przykład: „W imieniu Jana Kowalskiego wnoszę o zobowiązanie pozwanego Adama

Nowaka do przywrócenia stanu poprzedniego na nieruchomości powoda Jana
Kowalskiego (opis nieruchomości) przez nakazanie Adamowi Nowakowi odbudo-
wania ogrodzenia z siatki na podmurówce na odcinku A – B przedstawionym na
szkicu sytuacyjnym sporządzonym przez geodetę Marka Iksińskiego (oznaczenie
szkicu), który będzie stanowił integralną część wyroku. W wypadku niewykonania
przez pozwanego powyższego obowiązku w terminie miesiąca od dnia uprawomoc-
nienia się orzeczenia, wnoszę o upoważnienie Jana Kowalskiego do jego wykonania
na koszt Adama Nowaka”.

3) Powództwo windykacyjne (art. 222 par. 1 k.c.) powinno dokładnie określać przed-

miot wydania w sposób umożliwiający jego identyfikację.

4) Konieczność dokładnego określenia granic udzielenia ochrony prawnej ze wskaza-

niem sposobu zachowania się dłużnika zachodzi w każdym przypadku formułowa-
nia żądania czynienia bądź zaniechania (np. ochrona dóbr osobistych, uprawnienia
wynikające z prawa sąsiedzkiego).

4. Powództwa o ustalenie istnienia bądź nieistnienia stosunku prawnego bądź prawa

1) Podstawą prawną tego typu powództw jest art. 189 k.p.c. zamieszczony w ustawie

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

procesowej, ale faktycznie dający materialną podstawę żądania (wyroki SN
z 27 czerwca 2001 r., II CKN 898/00, LEX 52613, z 19 kwietnia 2001 r., IV CKN
326/00, LEX 52537). Wymaga on spełnienia dwóch podstawowych przesłanek, to
jest istnienia interesu prawnego w żądaniu udzielenia ochrony prawnej przez
wydanie wyroku ustalającego oraz istnienia bądź nieistnienia danego stosunku
prawnego bądź prawa (w zależności od rodzaju żądania udzielenia ochrony
prawnej). Obie przesłanki muszą być spełnione łącznie w dniu zamknięcia roz-
prawy, nie zaś w dniu wytoczenia powództwa.

2) Interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c. jest kategorią obiektywną. Jest to obiek-

tywna (czyli rzeczywiście istniejąca), a nie tylko hipotetycznie (czyli w subiek-
tywnym odczuciu strony) potrzeba prawna uzyskania wyroku odpowiedniej treści
zachodząca wówczas, gdy powstała sytuacja rzeczywistego naruszenia albo zagro-
żenia naruszenia określonej sfery prawnej. Praktycznie rzecz biorąc, interes prawny
zachodzi, gdy sam skutek, jaki wywoła uprawomocnienie się wyroku ustalającego,
zapewni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, czyli defini-
tywnie zakończy spór istniejący lub prewencyjnie zapobiegnie powstaniu takiego
sporu w przyszłości (wyroki SN z 4 października 2001 r., I CKN 425/00,
LEX 52719, z 8 maja 2000 r., V CKN 29/00, LEX 52427; wyrok SA w Poznaniu
z 5 kwietnia 2007 r., III AUa 1518/05, LEX 257445). Dlatego w szczególności nie
zachodzi interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c. wówczas, gdy stan niepew-
ności prawnej może być usunięty w drodze dalej idącego powództwa, np. o świad-
czenie bądź w drodze podjęcia obrony w toku już wytoczonej sprawy o świad-
czenie. Wyjątkowo interes prawny jest zachowany w powyższych sytuacjach, gdy ze
spornego stosunku wynikają jeszcze dalsze skutki, których dochodzenie powódz-
twem o świadczenie nie jest możliwe bądź nie jest jeszcze aktualne (wyroki SN
z 2 czerwca 2006 r., I PK 250/05, M. P. Pr. 06/9/491; z 8 stycznia 2002 r., I CKN
723/99, LEX 53132; z 22 listopada 2002 r., IV CKN 1519/00, LEX 78333,
z 14 września 1998 r., I PKN 334/98, OSNP 99/20/646, z 29 lutego 1972 r., I CR
388/71, LEX 7066).

3) Z wyjątkami nie jest dopuszczalne ustalanie w drodze powództwa z art. 189 k.p.c.

stosunków prawnych, które ewentualnie mogą powstać w przyszłości. Pozytywnie
na ten temat wypowiedział się Sąd Najwyższy co do ustalenia odpowiedzialności za
szkody mogące powstać w przyszłości, a wynikające z czynu niedozwolonego czy
też co do ustalenia stopnia przyczynienia się poszkodowanego do powstania szko-
dy (uchwały 7 sędziów SN z 17 czerwca 1963 r., III CO 38/62, OSNCP 1964,
poz. 21, z 17 kwietnia 1970 r., III PZP 34/69, OSNCP 70, poz. 217; wyrok SN
z 8 kwietnia 1965 r., III CR 324/64, LEX 5770).

4) Zasadniczo nie można w trybie art. 189 k.p.c. żądać ustalenia faktu bądź stanu fak-

tycznego, chyba że mają one charakter prawotwórczy (wyroki SN z 14 lipca 1989 r.,
II CR 270/89, LEX 8979; z 25 czerwca 1998 r., III CKN 563/97, LEX 255611;
z 6 maja 2007 r., I UK 8/07, M. P. Pr. 07/9/494; uchwała SN z 29 marca 2006 r.,
II PZP 14/05, OSNP 06/15–16/228).

5) Przykład: „W imieniu Jana Kowalskiego wnoszę o ustalenie, że Jana Kowalskiego

i Adama Nowaka łączy na czas nieoznaczony umowa najmu lokalu mieszkalnego

Rodzaje powództw. Sposoby formułowania żądzania pozwu

nr 5, położonego w Warszawie przy ul. Różowej 12, z obowiązkiem zapłaty do dnia
10. każdego miesiąca czynszu w wysokości 560 zł miesięcznie."

5. Powództwa o ukształtowanie stosunku prawnego bądź prawa

1) Źródłem powództw o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa są tzw. prawa

potestatywne (prawo do zmiany prawa), polegające na prawie żądania od sądu, aby
potwierdzając to prawo, dokonał wynikającej z niego zmiany stosunku prawnego
między stronami. Istnieją dwie grupy praw potestatywnych:

a) możliwe do realizacji wyłącznie na drodze postępowania sądowego (rozwód,

separacja, rozwiązanie umowy dożywocia),

b) możliwe do swobodnego (w granicach bezwzględnie obowiązujących przepisów

prawa) ich wykonywania mocą woli stron.

2) Powództwa o ukształtowanie stosunku prawnego bądź prawa zmierzają do prze-

kształcenia istniejącego stanu prawnego na trzy sposoby:

a) strona zamierza doprowadzić do powstania stosunku prawnego lub prawa, np.

powództwo o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli w przedmiocie za-
warcia umowy przyrzeczonej (w wykonaniu umowy przedwstępnej),

b) strona zamierza przekształcić istniejący stosunek prawny (np. powództwo na

podstawie art. 358

par. 3 k.c., art. 907 par. 2 k.c.),

c) strona zmierza do zniesienia (likwidacji) stosunku prawnego lub prawa

(powództwo o rozwód, o rozwiązanie umowy na podstawie art. 357

par. 1 k.c.,

o rozwiązanie umowy dożywocia na podstawie art. 913 par. 2 k.c.).

3) Rodzajem powództw o ukształtowanie stosunku prawnego bądź prawa są powódz-

twa o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli określonej treści. Stosownie do
art. 64 k.c., prawomocne orzeczenie sądu, stwierdzające obowiązek danej osoby do
złożenia oznaczonego oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie. Cechą wyro-
ku wydanego w następstwie takiego powództwa jest to, że zastępuje ono wszystkie
formy szczególne dla ważności lub wywołania specjalnych skutków czynności
prawnych. Odpowiednikiem wśród przepisów postępowania jest art. 1047 k.p.c.
funkcjonujący na gruncie postępowania egzekucyjnego.

4) Pełna wykładnia i zasady stosowania art. 64 k.c. i 1047 k.p.c. zostały zawarte

w uchwale 7 sędziów SN z 7 stycznia 1967 r. (III CZP 32/66, OSNCP 12/68,
poz. 199). Stwierdzono w niej, że:

a) Prawomocne orzeczenie sądu, stwierdzające obowiązek strony do złożenia

oznaczonego oświadczenia woli zastępuje tylko to oświadczenie. Jeżeli więc
oświadczenie to ma stanowić składnik umowy, jaka ma być zawarta między
stronami, do zawarcia tej umowy konieczne jest złożenie odpowiedniego
oświadczenia woli przez drugą stronę z zachowaniem wymaganej formy.

b) Nie dotyczy to jednak zawarcia umowy przyrzeczonej w umowie przedwstęp-

nej oraz wypadków, gdy sąd uwzględnia powództwo o stwierdzenie obowiązku
zawarcia umowy całkowicie zgodnie z żądaniem powoda; w takich wypadkach
orzeczenie sądu stwierdza zawarcie umowy i zastępuje tę umowę.

Sąd Najwyższy wyraźnie rozróżnił powództwo o zobowiązanie do złożenia oświad-
czenia woli od powództwa o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy. W tym dru-
gim przypadku wola powoda zawarcia umowy przyrzeczonej wynika z treści

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

samego powództwa. Powód bowiem, domagając się wydania orzeczenia, które ma
zastąpić oświadczenie woli obu stron, wyraża przez to wolę złożenia takiego
oświadczenia, koniecznego do wywołania dochodzonego skutku prawnego
w postaci zawarcia określonej umowy.

5) Powództwo o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli powinno wskazywać

zarówno osobę, której pozwany ma złożyć oświadczenie woli, jak i konkretyzować
treść tego oświadczenia (postanowienia istotne umowy) tak, aby na podstawie samej
treści wyroku uwzględniającego powództwo nastąpił pożądany skutek prawny
(wyrok SN z 5 września 2002 r., II CKN 1035/00, LEX 75623).

6) Przykład 1.: W imieniu Jana Kowalskiego wnoszę o stwierdzenie, że Jan Kowalski

i Adam Nowak mają obowiązek zawrzeć umowę następującej treści: „Pozwany
Adam Nowak oświadcza, że w wykonaniu umowy przedwstępnej zawartej w dniu
12 września 2008 r. przed notariuszem Joanną Iksińską pod nr rep. xxx, sprzedaje
powodowi Janowi Kowalskiemu własność nieruchomości (dokładny opis
nieruchomości) za cenę xxx, natomiast powód Jan Kowalski oświadcza, że opisaną
nieruchomość kupuje za wskazaną wyżej cenę”.

Przykład 2.: W imieniu Jana Kowalskiego wnoszę o zobowiązanie pozwanego
Adama Nowaka do złożenia oświadczenia woli następującej treści: „Adam Nowak
oświadcza, że w wykonaniu zapisu zawartego w testamencie Marii Kowalskiej
przenosi na powoda Jana Kowalskiego własność nieruchomości (dokładny opis nie-
ruchomości)”. W imieniu Jana Kowalskiego wnoszę również o stwierdzenie, że
prawomocny wyrok sądu zastępuje umowę.

Rodzaje powództw. Sposoby formułowania żądzania pozwu

1. Przesłanki kumulacji roszczeń

1) Przesłanki przedmiotowej kumulacji roszczeń zostały uregulowane w art. 191 k.p.c.

Przesłanki te można uszeregować w czterech grupach.

2) Etap I. Wymaganie tego samego trybu postępowania musi być spełnione niezależnie

od tego, czy mamy do czynienia z roszczeniami jednorodzajowymi czy różnorodza-
jowymi. Za tryb postępowania należy uważać proces i postępowanie nieproceso-
we. Wyjątki od tej zasady zostały przewidziane zarówno w ustawie (art. 618 k.p.c.,
art. 688 k.c. w związku z art. 618 k.p.c., art. 567 par. 3 k.p.c. w związku z art. 688
k.p.c. i art. 618 k.p.c.), jak i w orzecznictwie, np. w uzasadnieniu postanowienia SN
z 7 sierpnia 1985 r., III CRN 225/85, OSNC 1986/5/78 oraz w wyroku z 26 stycznia
1981 r., III CRN 315/80, OSNC 81/10/196, jak również w postanowieniu
z 31 sierpnia 1963 r., III CRN 136/63, OSNC 64/10/203.

3) Etap II. Jeżeli dla skumulowanych roszczeń właściwy jest ten sam tryb postępowa-

nia, to należy ustalić, czy dla któregokolwiek z nich nie jest przewidziane postępo-
wanie odrębne (bądź dla każdego z roszczeń inne postępowanie odrębne). Nie jest
dozwolone łączenie postępowania zwykłego z odrębnym ani postępowania odręb-
nego z innym postępowaniem odrębnym. Dodatkowe ograniczenia występują
w postępowaniu odrębnym (art. 505

k.p.c.).

4) Etap III. Jeżeli nie zachodzą powyższe przeszkody, należy zbadać, czy dla

któregokolwiek z roszczeń nie jest przewidziana właściwość innego sądu na
podstawie przesłanki niezależnej od wartości przedmiotu sporu. Jeżeli taka
okoliczność nie zachodzi, to mamy do czynienia z roszczeniami jednorodzajowymi,
które można skumulować, i wówczas ogólna wartość roszczeń decyduje
o właściwości rzeczowej sądu. Roszczenia jednego rodzaju to te, które należą do
jednego rodzaju postępowania (zwykłego bądź odrębnego) i dla których oznaczenie
właściwości rzeczowej sądu zostało oparte na tych samych przesłankach związanych
z rodzajem spraw (np. żądanie zasądzenia odszkodowania, zadośćuczynienia i renty
z tytułu czynu niedozwolonego). Roszczenia różnego rodzaju mogą być
kumulowane tylko wówczas, gdy dla każdego z tych roszczeń jest przewidziana

Kumulacja przedmiotowa

VII

właściwość tego samego sądu (np. żądanie przywrócenia do pracy i zasądzenia
ekwiwalentu za urlop w kwocie 3000 zł – art. 461 par. 1

k.p.c.).

5) Etap IV. W przypadku połączenia kilku roszczeń należących do tego samego postę-

powania odrębnego ustalenia wymaga, czy nie zachodzą przeszkody z etapu III oraz
to, czy w danym postępowaniu odrębnym nie funkcjonuje przepis szczególny ogra-
niczający bądź wyłączający kumulację roszczeń, np. art. 505

k.p.c.

2. Kumulacja przedmiotowa a współuczestnictwo

1) Warunkiem ogólnym kumulacji roszczeń jest dochodzenie ich przeciwko temu sa-

memu pozwanemu. Nie jest natomiast wymagane istnienie żadnych związków fak-
tycznych ani prawnych między nimi.

2) W przypadku współuczestnictwa procesowego po którejkolwiek ze stron wszystkie

podmioty muszą występować jako współuczestnicy co do każdego z łączonych rosz-
czeń. Nie jest zgodne z art. 191 k.p.c. dochodzenie roszczeń o różnych podmiotowo
zakresach.

3. Konsekwencje niedozwolonej kumulacji roszczeń

1) Objęcie jednym pozwem roszczeń, których kumulacja w myśl art. 191 k.p.c. nie jest

dopuszczalna, powoduje przede wszystkim ich wyłączenie do osobnego postępowa-
nia zarządzeniem przewodniczącego.

2) Jeśli oba roszczenia należą do właściwości tego samego sądu (np. dział spadku

i zwrot pożyczki w kwocie 2000 zł), sąd rozpoznaje je jako sprawy oddzielne.

3) Jeśli którekolwiek z roszczeń nie należy do właściwości sądu, do którego wniesio-

no pozew (np. żądanie uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym oraz zwrot pożyczki w kwocie 150 000 zł), sąd ten przekazuje sprawę, do
rozpoznania której nie jest właściwy – do sądu właściwego.

Kumulacja przedmiotowa

1. Definicja zmiany przedmiotowej powództwa

1) Zmiana przedmiotowa jest czynnością procesową powoda, która może polegać na

przekształceniu obu elementów powództwa (żądanie i podstawa faktyczna) bądź
jednego z nich. Może ona przybrać postać zmiany ilościowej, polegającej na rozsze-
rzeniu albo ograniczeniu pierwotnego żądania, bądź jakościowej, prowadzącej do
zmiany żądania lub przekształcenia podstawy faktycznej powództwa, określanego
jako wymiana przytoczeń.

2) Zmianą powództwa nie są czynności procesowe mające charakter czystej rektyfika-

cji, a mianowicie takie jak sprostowanie lub uzupełnienie podstawy faktycznej po-
wództwa.

3) Stanowi zmianę powództwa powołanie jego innej podstawy prawnej z jednocze-

snym uzupełnieniem bądź wymianą okoliczności faktycznych (uchwała
połączonych Izb SN z 24 kwietnia 1972 r., III PZP 17/70, OSNC 73/5/72, wyroki
SN z 2 grudnia 2004 r., II CK 144/04 – niepubl., z 3 października 2000 r., I CKN
1120/98, OSNC 2001/3/44; postanowienie SN z 9 listopada 2004 r., V CK 246/04,
LEX 277887).

2. Rodzaje zmiany powództwa

1) Zmiany ilościowe powództwa są to czynności:

a) rozszerzające zakres przedmiotu procesu,
b) ograniczające ramy procesu.

2) Zmiana ilościowa polegająca na rozszerzeniu zakresu przedmiotu procesu może po-

legać na:

a) równoczesnej zmianie żądania i podstawy faktycznej powództwa,
b) rozszerzeniu tylko żądania (powiększenie wartości dochodzonej należności).

3) Ograniczenie żądania pozwu może dotyczyć pewnej jego części, wypływającej

z jednego roszczenia, bądź też całości żądania, stanowiącego jedno odrębne
roszczenie w ramach powództwa, w którym dokonano kumulacji przed-
miotowej. Ograniczenie żądania pozwu wymaga spełnienia rygorów określo-
nych w art. 203 k.p.c.

Przekształcenia przedmiotowe

VIII

4) Zmiany jakościowe powództwa są czynnościami procesowymi polegającymi na

wprowadzeniu do procesu:

a) nowego jakościowo żądania,
b) nowej jakościowo podstawy.

5) Wprowadzenie do procesu nowego jakościowo żądania może iść w dwóch

kierunkach:

a) zmiana rodzaju ochrony prawnej przy zachowaniu tego samego przedmiotu żą-

dania (np. zmiana powództwa o ustalenie prawa własności rzeczy na powódz-
two o wydanie tej rzeczy),

b) zmiana przedmiotu żądania (np. żądanie odszkodowania zamiast windykacji).

6) Wprowadzenie do procesu nowej jakościowo podstawy polega na zastąpieniu

przytoczonych faktów innymi faktami w całości lub w części. Tylko taka wymiana
przytoczeń jest uznawana za zmianę powództwa, która prowadzi do nowego
uzasadnienia prawnego (np. przejście z żądania zasądzenia wynagrodzenia na
zasądzenie tej samej kwoty tytułem bezpodstawnego wzbogacenia).

7) Najdalej idącym przekształceniem powództwa jest jednoczesna zmiana podstawy

faktycznej i zmiana żądania. Musi jej towarzyszyć zachowanie związku między pro-
cesem sprzed przekształcenia i po nim, polegającego na tym, że czynności proceso-
we stron dokonane w postępowaniu przed zmianą powództwa oraz zgromadzony
materiał dowodowy nie tracą mocy i pozostają choćby częściowo aktualne w pro-
cesie toczącym się po przekształceniu. W przeciwnym razie powinno dojść do cof-
nięcia pozwu z zachowaniem warunków określonych w art. 203 k.p.c. pod rygorem
rozpoznania zgłoszonego uprzednio roszczenia.

3. Warunki dokonania zmiany przedmiotowej powództwa

1) Zgodnie z art. 193 par. 1 k.p.c., zmiana powództwa jest dopuszczalna, jeżeli nie

wpływa na właściwość sądu. Zasada ta dotyczy zarówno zmian ilościowych, jak
i jakościowych, obejmuje zarówno właściwość rzeczową, jak i miejscową. Nie od-
nosi się ona jednak do możliwości cofnięcia pozwu i zrzeczenia się roszczenia. Są to
bowiem szczególne akty dyspozycji materialnej przedmiotem procesu poddane
dyspozycji art. 203 k.p.c. W przypadku skutecznego cofnięcia pozwu przed sądem
okręgowym w sposób wpływający na właściwość tego sądu, zastosowanie znajdzie
art. 15 k.p.c. W rezultacie sąd okręgowy będzie w dalszym ciągu właściwy do roz-
poznania sprawy.

2) Wyjątek został wprowadzony w art. 193 par. 2 k.p.c. Dotyczy on wyłącznie zmiany

ilościowej powództwa, polegającej na wystąpieniu z nowym żądaniem obok po-
przedniego. Jeśli taka zmiana następuje przed sądem rejonowym i powoduje ona, że
właściwym do rozpoznania sprawy staje się sąd okręgowy, sąd rejonowy prze-
kazuje całe zmienione powództwo sądowi okręgowemu. Jeśli tego typu zmiana
ilościowa nie wywołuje właściwości sądu okręgowego bądź zostaje ona dokonana
przed sądem okręgowym albo wreszcie narusza jedynie właściwość miejscową – sąd
rozpoznaje nowe roszczenie jako sprawę oddzielną, jeżeli jest dla niej rzeczowo
i miejscowo właściwy, w przeciwnym zaś razie przekazuje sprawę sądowi
właściwemu.

Przekształcenia przedmiotowe

3) Zmiana ilościowa powództwa polegająca na wystąpieniu z nowym roszczeniem

obok poprzedniego wymaga przestrzegania zasad kumulacji roszczeń przewidzia-
nych w art. 191 k.p.c.

4) Postępowanie sądu w przypadku niedozwolonej zmiany ilościowej polegającej na

wystąpieniu z nowym roszczeniem obok poprzedniego przedstawia się następująco:

a) zmiana przed sądem rejonowym wywołująca właściwość rzeczową sądu okręgo-

wego – przekazanie całej sprawy sądowi okręgowemu,

b) zmiana przed sądem rejonowym bądź okręgowym naruszająca właściwość miej-

scową – przekazanie nowego roszczenia sądowi właściwemu,

c) zmiana przed sądem rejonowym bądź okręgowym naruszająca zasady określo-

ne w art. 191 k.p.c. – przekazanie nowego roszczenia sądowi właściwemu, a je-
żeli nie dochodzi do zmiany właściwości – rozpoznanie nowego roszczenia jako
osobnej sprawy,

d) zmiana przed sądem okręgowym wywołująca właściwość sądu rejonowego –

przekazanie nowego roszczenia sądowi rejonowemu (z wyjątkiem cofnięcia
pozwu).

5) Zmiana jakościowa powództwa, polegająca na wprowadzeniu nowego roszczenia

zamiast poprzedniego, naruszająca właściwość rzeczową bądź miejscową sądu jest
objęta zakazem określonym w art. 193 par. 1 k.p.c. bez wyjątków.

6) W obecnym stanie prawnym zasadą jest, że zmiana powództwa może być dokonana

jedynie w piśmie procesowym. Wyjątek dotyczy roszczeń alimentacyjnych oraz
roszczeń zgłoszonych przez pracownika lub ubezpieczonego działających bez
adwokata lub radcy prawnego w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu
prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. W tych sytuacjach zmiana powództwa
może zostać zgłoszona ustnie do protokołu (art. 193 par. 21 k.p.c., art. 466 k.p.c.).
Jeśli do zmiany powództwa dochodzi w piśmie procesowym, powinno ono zawierać
obligatoryjne elementy pozwu oraz ogólnie pisma procesowego. Podlega ono
opłacie tak jak pozew, jednak pod rygorem nie zwrotu pisma, ale orzeczenia
o obowiązku uiszczenia opłaty w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji. Roz-
poznanie wniesionego powództwa, którego treść została zgłoszona ustnie do pro-
tokołu pod nieobecność pozwanego, prowadzi do nieważności postępowania
(art. 379 pkt 5 k.p.c.).

4. Szczególne ograniczenia dokonywania zmian przedmiotowych

1) Zgodnie z art. 495 par. 2 k.p.c., w postępowaniu nakazowym w toku postępowania

nie można występować z nowymi roszczeniami zamiast lub obok dotychczasowych.
Jednakże w razie zmiany okoliczności powód może żądać, zamiast pierwotnego
przedmiotu sporu, jego wartości lub innego przedmiotu, a w sprawach o świadcze-
nie powtarzające się może nadto rozszerzyć żądanie pozwu o świadczenia za dalsze
okresy. Co do możliwości dokonywania przekształceń przedmiotowych w pos-
tępowaniu nakazowym, to Sąd Najwyższy już w uchwale składu 7 sędziów
z 7 stycznia 1967 r. (III CZP 19/66, OSNC 1968, nr 5, poz. 79 – zasada prawna)
wyjaśnił, że w postępowaniu nakazowym jest dopuszczalne powoływanie się na
podstawę faktyczną i prawną wynikającą z łączącego strony stosunku prawnego,
w związku z którym został wystawiony dokument uzasadniający wszczęcie pos-

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

tępowania nakazowego, podkreślając, że dotyczy to roszczeń nie tylko opartych na
wekslu, ale również na innych dokumentach, o których mowa w art. 485. Nato-
miast w uchwale połączonych Izb Cywilnej oraz Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
z 24 kwietnia 1972 r. (III PZP 17/70, OSNC 1973, nr 5, poz. 72) Sąd Najwyższy
wskazał, że w postępowaniu nakazowym niedopuszczalne jest rozszerzenie po-
wództwa ani przekształcenia podmiotowe, ani też zmiana jego; jeżeli jednak nakaz
zapłaty wydano na podstawie weksla gwarancyjnego, strony mogą – w granicach
nakazu – powoływać się na podstawy faktyczne i prawne wynikające z łączącego je
stosunku prawnego. Z powołanej uchwały wynika, że:

a. W drugiej fazie postępowania nakazowego jest dopuszczalne ograniczenie

powództwa tak pod względem przedmiotowym jak i podmiotowym;

b. Po wniesieniu zarzutów dopuszczalna wymiana stron wobec tzw. podstawienia

procesowego (np. art. 83, art. 180, art. 192 pkt. 3);

c. Jeżeli powód po wniesieniu zarzutów rozszerza powództwo, sąd powinien żądać,

by uczynił to na piśmie, po czym pismo potraktować jako odrębny pozew
i sprawę rozpoznać w osobnym postępowaniu; tak samo powinien postąpić, gdy
powód wnosi o przekształcenie powództwa pod względem podmiotowym.

Sąd Najwyższy w powołanej uchwale wyróżnił natomiast trzy sytuacje, jakie mogą
zaistnieć w związku z wekslem gwarancyjnym jako podstawą roszczenia powoda. Sytuacja
pierwsza zachodzi wówczas, gdy spór z płaszczyzny stosunku prawa wekslowego przenosi
się na płaszczyznę stosunku prawa cywilnego na skutek zarzutów podniesionych przez
pozwanego, to znaczy gdy pozwany nie kwestionując ważności weksla podnosi zarzuty
dotyczące stosunku podstawowego. Sytuacja taka nie została zakwalifikowana przez Sąd
Najwyższy jako zmiana podstawy powództwa. Nie polega na wymianie okoliczności fak-
tycznych przytoczonych na uzasadnienie żądania pozwu, ale na dodatkowym uzasadnieniu
faktycznym i prawnym. Przypadek drugi ma miejsce wówczas, gdy powód już w pozwie
(co jest dozwolone) uzasadnia roszczenie wekslem gwarancyjnym, a ponadto dodatkowo
przytacza fakty i dowody uzasadniające cywilnoprawne roszczenie, zabezpieczone załą-
czonym wekslem. Gdy w tej sytuacji ujawnią się wady weksla i okaże się, że roszczenie
wekslowe nie istnieje, sąd ma obowiązek rozpoznać żądanie na drugiej, dodatkowej pod-
stawie powództwa. Nie jest to zmiana powództwa, gdyż powód już w pozwie wskazywał
obie podstawy żądania. Sytuacja trzecia zachodzi, gdy powód w pozwie powoła się jedynie
na załączony weksel, a roszczenie wekslowe okaże się niezasadne z powodu wymienionych
wad. Zdaniem Sądu Najwyższego, wymiana okoliczności faktycznych i podstawy prawnej
dochodzonego roszczenia stanowi zmianę powództwa, której dokonanie należy powodowi
umożliwić z uwagi na zasadę równości broni oraz z przyczyn celowościowych, a mia-
nowicie z uwagi na możliwość wystąpienia przez powoda z nowym pozwem. Podobne
stanowisko zajmował Sąd Najwyższy także w późniejszych orzeczeniach, np. w wyroku
z 14 marca 1997 r. (I CKN 48/97, OSNC 1997, nr 9, poz. 124), w którym stwierdził, że po
wniesieniu zarzutów od nakazu zapłaty, wydanego na podstawie weksla gwarancyjnego,
spór z płaszczyzny stosunku prawa wekslowego przenosi się na ogólną płaszczyznę
stosunku prawa cywilnego, nawet jeśli okaże się, że roszczenie wekslowe nie istnieje.
Odmienny pogląd wyraził SN w w sytuacji, gdy powoływany w pozwie stosunek prawny
nie był stosunkiem wekslowym. W wyroku z 23 maja 2003 r. (III CKN 1192/00,

Przekształcenia przedmiotowe

LexPolonica nr 1629097) przyjęto na tle próby przejścia przez powoda z płaszczyzny
zobowiązania wynikającego z ugody na stosunek prawny, w związku z którym ugodę za-
warto, że niedopuszczalna jest zmiana przedmiotowa powództwa po wniesieniu zarzutów
od nakazu zapłaty. Przedstawione stanowisko Sądu Najwyższego odnośnie do stosunku
wekslowego wymaga weryfikacji, gdyż z dniem 1 lipca 2000 r. wprowadzono w postę-
powaniu nakazowym w art. 495 par. 2 wyraźny zakaz zmiany powództwa. O ile zatem dwie
pierwsze z opisanych sytuacje, nie stanowiące zmiany powództwa, w dalszym ciągu mogą
mieć miejsce w drugiej fazie postępowania nakazowego, o tyle sytuacja trzecia, polegająca
na zmianie powództwa, nie będzie dopuszczalna. W wyroku z 15 marca 2007 r. (II CSK
495/06, LEX 274227) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że dochodząc należności wekslowej,
wierzyciel wekslowy nabywający weksel gwarancyjny ma różne możliwości wykazywania
zasadności swojego roszczenia wekslowego, powiązanego z roszczeniem wynikającym ze
stosunku podstawowego. Poza samym powoływaniem się na treść weksla, może on przy-
taczać także fakty i dowody uzasadniające roszczenie wynikające ze stosunku pod-
stawowego. Żądanie pozwu w takiej sytuacji oparte jest na dwóch podstawach faktycznych
i prawnych, a gdy okaże się, że zobowiązanie wekslowe nie istnieje (nie mogło powstać),
sąd rozpatruje żądanie pozwu wynikające z drugiej podstawy przytoczonej przez powoda.
Gdyby natomiast powód na etapie wniesienia pozwu poprzestał na powołaniu stosunku
wekslowego, nie mógłby następnie dokonać zmiany powództwa. Podobne stanowisko
zajął Sąd Najwyższy w wyroku z 14 listopada 2006 r. (II CSK 205/06, OSNC 2007, nr 9,
poz. 139), a w wyroku z 3 października 2000 r. (I CKN 1120/98, OSNC 2001, nr 3,
poz. 44) wskazał, że w postępowaniu nakazowym – toczącym się wskutek wniesienia
zarzutów od nakazu zapłaty – niedopuszczalna jest zmiana powództwa polegająca na tym,
że zamiast świadczenia pieniężnego wynikającego z umowy powód żąda zwrotu tej samej
kwoty jako nienależnego świadczenia ze względu na nieważność tej umowy.

3) Zgodnie z art. 383 k.p.c., w postępowaniu apelacyjnym nie można rozszerzyć żąda-

nia pozwu ani występować z nowymi roszczeniami. Jednakże w razie zmiany oko-
liczności można żądać, zamiast pierwotnego przedmiotu sporu, jego wartości lub
innego przedmiotu, a w sprawach o świadczenie powtarzające się można nadto roz-
szerzyć żądanie pozwu o świadczenia za dalsze okresy.

4) Zgodnie z art. 505

par. 1 k.p.c., w postępowaniu uproszczonym żadna zmiana

powództwa nie jest dopuszczalna.

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

1. Podstawowe cechy czynności procesowych

1) Celem i skutkiem czynności procesowych jest powstanie, zmiana lub ustanie sto-

sunku prawno-procesowego.

2) Podmiotem czynności procesowych jest uczestnik procesu, np. strona, interwenient

uboczny.

3) Podstawą dokonywania czynności procesowych są przepisy ustawy procesowej.
4) Forma czynności procesowych została przewidziana w k.p.c.
5) Działania procesowe są to czynności dokonywane przez strony poza procesem, któ-

re wywołują jednak skutki procesowe (np. umowy procesowe).

6) Nie są czynnościami procesowymi działania osób trzecich w procesie, np. świad-

ków, biegłych.

2. Cechy czynności procesowych sądu

1) Czynności sądu muszą być dokonywane przez organ sądowy w rozumieniu prawa

procesowego (także przez jego organy zastępcze lub pomocnicze, np. sekretarza są-
dowego).

2) Czynności sądu muszą być podejmowane w formie przewidzianej dla takiej czyn-

ności bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa procesowego.

3) Wadliwość czynności sądu jest usuwalna tylko w drodze czynności sądu w ramach

przewidzianych w k.p.c. środków prawnych, np. skargi kasacyjnej.

3. Cechy czynności procesowych stron i uczestników postępowania

1) Formalność, czyli konieczność zachowania formy przewidzianej przez prawo pro-

cesowe.

2) Prekluzyjność, która oznacza, że czynności procesowe powinny być podjęte w cią-

gu pewnych okresów, po upływie których ustaje możliwość skutecznego ich doko-
nania.

3) Fakultatywność oznaczająca brak prawnego obowiązku podejmowania czynności

procesowych. Strony dokonują ich dla obrony swoich praw. Wyjątek zawiera
np. art. 429 k.p.c. pozwalający skazać stronę na grzywnę za niestawiennictwo. Za-
niechanie podejmowania czynności procesowych może natomiast wywoływać dla

Czynności procesowe

strony negatywne konsekwencje, np. wydanie wyroku zaocznego, uznanie oko-
liczności faktycznych za przyznane.

4) Odwołalność jako konsekwencja fakultatywności. Czynność procesowa zasadniczo

może być odwołana przez złożenie nowego oświadczenia procesowego, którego
skuteczność podlega ocenie sądu. Nie zachodzi konieczność uchylania się od skut-
ków procesowych oświadczeń zawartych w odwoływanej czynności. Ustawa w spo-
sób szczególny reguluje możliwość odwołania czynności wszczynającej postę-
powanie (art. 203 par. 1 k.p.c., art. 512 k.p.c.). Cofnięcie czynności procesowej
może nastąpić tylko dopóty, dopóki nie osiągnięto zamierzonego w niej skutku,
np. odroczono rozprawę bądź przesłuchano świadka.

4. Czynności procesowe wywołujące skutki materialne

1) Istnieje grupa czynności procesowych, które wywołują jednocześnie skutki mate-

rialne, np. zawarcie ugody sądowej, zrzeczenie się roszczenia towarzyszące cof-
nięciu pozwu. Problematyczne jest, czy w przypadku odwołania takiej czynności
procesowej ustają również skutki materialne.

2) Według teorii prawno-procesowego i prawno-materialnego dualizmu w polskim

systemie procesowym przyjęto, że wadliwość czy odwołanie czynności procesowej,
np. cofnięcie oświadczenia o cofnięciu pozwu czy wniosku o umorzenie postę-
powania, nie niweczy skutków materialnych.

3) W postanowieniu z 26 kwietnia 1982 r. (IV CZ 62/82, LEX 8417) SN wyjaśnił,

że samo złożenie oświadczenia woli o uchyleniu się od skutków prawnych
ugody nie wystarcza do uwzględnienia zażalenia na postanowienie umarzające
postępowanie. Do obowiązków strony należy wskazanie przyczyn wadliwości
oświadczenia, do sądu zaś należy ocena, czy przyczyny te są dostateczne dla
skutecznego uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli. Również
w postanowieniu z 14 czerwca 2005 r. (IV CK 691/04, LEX 177225) SN wskazał,
że wyrażenie zgody na zawarcie ugody, a więc i na zakończenie postępowania
sądowego, może być jako czynność procesowa odwołane z przyczyn uzasad-
nionych aż do chwili uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu postę-
powania. Ze względu na swój materialno-prawny charakter ugoda podlega
natomiast przepisom o wadach oświadczenia woli, umożliwiającym uchylenie
się od skutków złożonego oświadczenia.

4) Jeśli uprawomocniło się postanowienie o umorzeniu postępowania, strona może

podjąć próbę uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego
w ugodzie sądowej w osobnym procesie. W przypadku ponownego wytoczenia po-
wództwa o ten sam przedmiot strona przeciwna może podnieść zarzut sprawy ugo-
dzonej (exceptio rei transactae). W wypadku niewykazania wady oświadczenia woli
ponownie wytoczone powództwo podlega oddaleniu.

5. Wymagania czynności procesowych

1) Wymagania podmiotowe określają, że czynności procesowe powinny być podejmo-

wane przez osoby z pełną świadomością skutków procesowych i posiadające legity-
mację do dokonania konkretnej czynności procesowej.

2) Formą czynności procesowej jest ustność, chyba że ustawa przewiduje formę

pisemną, np. pozew, apelacja.

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

3) Wymagania co do treści określają, że oświadczenie strony powinno zawierać osno-

wę wskazującą na cel i skutek, jaki ma zostać osiągnięty za pomocą danej czynności
procesowej. Zasadą wynikającą z art. 130 par. 1 k.p.c. jest nadawanie pismu biegu
zgodnie z jego treścią, a nie nazwą (postanowienia SN z 18 grudnia 1998 r., II UKN
553/98, OSNP 2000/4/166; z 11 marca 1998 r., II UKN 551/97, OSNP 1999/6/226).

4) W niektórych przypadkach ustawa czynnościom procesowym stawia szczególne wy-

magania (np. apelacja, skarga kasacyjna).

Czynności procesowe

1. Rodzaje terminów procesowych

1) Terminy ustawowe charakteryzują się tym, że początek ich biegu i długość wyzna-

cza ustawa. Nie podlegają one modyfikacji, ale przywróceniu, np. termin do wnie-
sienia apelacji.

2) Terminy sądowe są terminami wyznaczanymi przez sąd bądź przewodniczącego.

Ich długość jest dowolna, gdyż ustawa wskazuje jedynie sposób ustalania początku
ich biegu (art. 164 k.p.c.). Artykuł 166 k.p.c. przewiduje możliwość skrócenia lub
przedłużenia terminu sądowego na wniosek zobowiązanego złożony przed upły-
wem terminu. Jeśli strona złoży taki wniosek po upływie terminu, to przewod-
niczący lub sąd może wyznaczyć nowy termin, nie zaś przedłużyć ten, który upłynął.

3) Terminy umowne, które są uzgadniane przez strony, np. art. 178 w związku

z art. 181 pkt 2 k.p.c.

4) Czasami k.p.c. przewiduje terminy dla czynności sądu. Są to terminy instrukcyjne,

których przekroczenie nie daje stronom uprawnienia do kwestionowania czynności
sądu (np. dwutygodniowe terminy do sporządzenia uzasadnienia wyroku – art. 329
k.p.c., do ogłoszenia wyroku – art. 326 par. 1 k.p.c.).

2. Sposoby obliczania terminów procesowych

1) Sposoby obliczania terminów procesowych określa k.c. Wprost stosuje się art. 111

k.c., 112 k.c., 115 k.c.

2) Jeżeli termin procesowy jest oznaczony w dniach, np. trzy dni na złożenie

pełnomocnictwa, upływa on z zakończeniem trzeciej doby, ale nie wlicza się dnia,
w którym doręczono stronie zarządzenie zobowiązujące ją do złożenia pełno-
mocnictwa.

3) Jeżeli termin procesowy jest oznaczony w tygodniach, miesiącach czy latach, jego

koniec przypada na dzień odpowiadający nazwą lub datą temu dniowi, w którym
bieg terminu się rozpoczął, a gdy takiego dnia w ostatnim miesiącu nie ma, w ostat-
nim dniu tego miesiąca (jeśli np. odpis wyroku sądu drugiej instancji wraz z uza-
sadnieniem doręczono stronie 31 grudnia, to dwumiesięczny termin do wniesienia
skargi kasacyjnej upływa z dniem 28 (bądź 29) lutego).

Terminy procesowe.
Instytucja przywrócenia terminu

4) Termin jest zachowany, gdy pismo przed jego upływem złożono w biurze po-

dawczym sądu (data prezentaty) lub oddano w polskiej placówce pocztowej ope-
ratora publicznego, przy czym brak jest ustawowego wymagania, aby pismo zostało
nadane listem poleconym (postanowienie SN z 6 maja 1988 r., IV PZ 39/88,
OSP 1989/7/167).

3. Instytucja przywrócenia terminu

1) Przywróceniu podlegają terminy ustawowe z wyłączeniem tych, które są zbliżone

do terminów prawa materialnego (art. 169 par. 4 k.p.c., art. 408 k.p.c., art. 424

par.

1 k.p.c. – postanowienia SN z 14 kwietnia 1999 r., II UKN 178/99, OSNP
2000/15/599; z 15 czerwca 2007 r., I CNP 28/07, LEX 347325). Niekiedy przyj-
mowana jest możliwość przywrócenia terminu sądowego, jeśli stosowny wniosek
został złożony już po jego upływie. W istocie jest to wniosek o wyznaczenie nowego
terminu sądowego z powołaniem się na okoliczności uzasadniające przywrócenie
terminu.

2) Bezskuteczna jest czynność prawna dokonana po upływie terminu (art. 167 k.p.c.).

Skuteczna jest natomiast czynność zaskarżenia orzeczenia, zanim zaczął biec ter-
min do wniesienia środka zaskarżenia, byleby istniało już orzeczenie stanowiące
substrat zaskarżenia (postanowienia SN z 24 stycznia 1997 r., I PKN 1/97, OSNP
1997/12/342; z 5 maja 1988 r., III CZP 29/88, OSNC 89/10/151).

3) Wniosek o przywrócenie terminu, oprócz elementów pisma procesowego,

powinien zawierać uprawdopodobnienie okoliczności uzasadniających przy-
wrócenie terminu. W ramach wymagań formalnych strona powinna również do-
konać czynności procesowej, której terminowi uchybiła, np. złożyć apelację. Nie-
zachowanie tych wymagań prowadzi do zwrotu wniosku (art. 130 k.p.c.).

4) Wniosek o przywrócenie terminu należy złożyć w terminie tygodniowym od dnia,

kiedy ustała przyczyna uniemożliwiająca dokonanie czynności (art. 169 par. 1
k.p.c.). W przypadku gdy strona twierdzi, że nie uchybiła terminowi do wniesienia
środka zaskarżenia i zaskarża postanowienie odrzucające ten środek – termin do
złożenia wniosku o przywrócenie terminu biegnie dla niej od dnia doręczenia
postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego zażalenie (postanowienie SN
z 14 kwietnia 1966 r., III CR 34/66, LEX 5971). Uchybienie terminowi do złożenia
wniosku o przywrócenie terminu do dokonania czynności procesowej prowadzi do
odrzucenia tego wniosku (art. 171 k.p.c.). Termin tygodniowy, o którym mowa
w art. 169 par. 1 k.p.c., jest terminem ustawowym i jako taki również podlega przy-
wróceniu.

5) Odrzuceniu podlega również wniosek z mocy ustawy niedopuszczalny (np. art. 170

k.p.c., wniosek dotyczący czynności procesowej, której uchybienie nie wywołuje
negatywnych konsekwencji procesowych).

6) Nie jest dopuszczalne przywrócenie terminu do dokonania czynności procesowej,

jeśli może ona być podjęta tylko na pewnym etapie postępowania, np. podniesienie
zarzutu zapisu na sąd polubowny. Problematyczne jest, czy podlega instytucji przy-
wrócenia terminu obowiązek prezentacji przez stronę materiału dowodowego w ra-
mach prekluzji dowodowej. Wydaje się, że możliwe jest przywrócenie terminu do
dokonania tych czynności procesowych, które są nośnikami materiału procesowe-

Terminy procesowe. Instytucja przywrócenia terminu

go, np. wniesienie zarzutów od nakazu zapłaty. Samo opóźnienie w zgłoszeniu
twierdzeń, zarzutów i dowodów podlega natomiast ocenie sądu przed podjęciem
decyzji, czy dopuścić sprekludowany materiał procesowy (odmienne stanowisko
zajął SN w uzasadnieniu uchwały z 25 października 2006 r., III CZP 63/06, OSNC
07/6/88 na tle dwutygodniowego terminu do wniesienia odpowiedzi na pozew).

7) Nie jest dopuszczalny wniosek o przywrócenie terminu w sytuacji, gdy termin ten

nie zaczął biec wobec braku skutecznego doręczenia (postanowienie SN
z 14 czerwca 1996 r., ICRN 82/96, M. Prawn. 1996/2/5). Natomiast błędne pou-
czenie bądź brak pouczenia o biegu terminu może być przesłanką do przywrócenia
terminu. Nie dotyczy to profesjonalnego pełnomocnika (postanowienia SN
z 16 września 1997 r., III CZ 45/97, OSP 1998/4/88; z 17 lipca 2008 r., III CR 54/08,
LEX 447663).

8) Merytoryczne badanie wniosku o przywrócenie terminu polega na ocenie, czy

strona nie zachowała terminu do dokonania czynności procesowej bez swojej winy,
to jest, czy zachowała należytą staranność człowieka przejawiającego dbałość o swe
własne życiowo ważne sprawy (postanowienia SN z 12 stycznia 1999 r., II UKN
667/98, OSNP – wkł. 1999/8/6; z 10 stycznia 2007 r., I CZ 108/06, LEX 258547).

9) Do oddalenia wniosku o przywrócenie terminu dochodzi wówczas, gdy zachowanie

strony nosi znamiona winy w jakiejkolwiek postaci, a zatem także niedbalstwa (po-
stanowienie SN z 29 października 1999 r., II CKN 556/98, LEX 50702).

10) W przypadku gdy strona jest reprezentowana przez pełnomocnika, przy ustalaniu

jej winy w niezachowaniu terminu należy mieć na uwadze działania pełnomocni-
ka oraz że zaniedbania osób, którymi on się posługuje, obciążają jego samego, a za-
tem nie uwalniają one strony od winy w niezachowaniu terminu (postanowienia SN
z 30 maja 2007 r., II CSK 167/07, LEX 346193; z 15 marca 2000 r., II CKN 554/00,
LEX 51986, z 27 października 2009 r., II UZ 35/09, LEX 564801).

11) Zaniedbania osób, którymi posłużyła się strona, powodują, że nie można uznać

braku jej winy w uchybieniu terminu (postanowienia SN z 12 marca 1999 r., I PKN
76/99, OSNP 2000/11/431; z 11 stycznia 2007 r., II CZ 116/06, LEX 258551;
z 26 lutego 2003 r., II CKN 148/00, LEX 146420; z 21 lipca 2011 r., V CZ 52/11,
LEX 898285).

12) Nie ma znaczenia, w którym dniu biegu terminu wystąpiła przeszkoda uniemożli-

wiająca jego zachowanie (postanowienia SN z 9 października 1986 r., IV PZ 82/86,
OSNC 88/1/15; z 20 marca 1969 r., III CRN 461/68, LEX 6477; z 8 grudnia
2004 r., I CZ 142/04, LEX 27071). Jednak strona, która na trzy dni przed upływem
terminu do wniesienia kasacji nie udzieliła zlecenia profesjonalnemu pełno-
mocnikowi do jej sporządzenia, nie może żądać przywrócenia terminu, choćby
w ostatnich trzech dniach była chora (postanowienie SN z 10 czerwca 1999 r.,
III CKN 392/99, OSNC 2000/1/11).

13) W obecnym stanie prawnym na posiedzeniu niejawnym może dojść zarówno do od-

rzucenia wniosku o przywrócenie terminu, jak i jego oddalenia oraz uwzględnienia
(art. 169 par. 5 k.p.c.). W sytuacji jednak, gdy konieczne jest wyjaśnienie sprawy na
posiedzeniu jawnym (np. przeprowadzenie dowodów ze źródeł osobowych), sąd
powinien skierować wniosek na posiedzenie jawne (art. 148 par. 2 k.p.c.).

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

14) Na postanowienie w przedmiocie oddalenia wniosku o przywrócenie terminu, od-

rzucenie bądź zwrot takiego wniosku, jak również na postanowienie przywracają-
ce termin nie przysługuje zażalenie. Nie są to orzeczenia kończące postępowanie
w sprawie jako pewną całość i nie zostały wymienione w art. 394 k.p.c. wśród po-
stanowień, na które przysługuje zażalenie. W przypadku nieuwzględnienia wnio-
sku o przywrócenie terminu do wniesienia środka zaskarżenia, środek ten powinien
zostać odrzucony (jako czynność procesowa dokonana łącznie ze złożeniem
wniosku – art. 169 par. 3 k.p.c.). Dopiero na to postanowienie przysługuje zażalenie
bądź to dlatego, że kończy ono postępowanie w sprawie, bądź dlatego, że zostało
wymienione w art. 394 pkt 11 i 12 k.p.c. Kwestia zasadności odmowy przywrócenia
terminu zostaje wówczas oceniona przez sąd drugiej instancji na podstawie art. 380
k.p.c. w związku z art. 397 par. 2 k.p.c. (postanowienia SN z 7 czerwca 2002 r.,
IV CZ 92/02, LEX 74475; z 27 lutego 2002 r., III CZ 14/02, LEX 54470;
z 11 stycznia 2001 r., V CKN 615/00, LEX 52493; z 17 maja 2002 r., I CZ 31/02,
LEX 55094; z 17 stycznia 2006 r., I UZ 40/05, OSNP 2007/3-4/57; z 10 stycznia
2002 r., I CZ 198/01, LEX 53302; z 4 marca 2005 r., II UZ 72/04, OSNP 05/20/325;
uchwała 7 sędziów SN z 31 maja 2000 r., III ZP 1/00, OSNC 01/1/1, uchwała SN
z 16 listopada 2004 r., III CZP 62/04, OSNC 05/11/181; z 7 kwietnia 2011 r.,
IV CZ 2/11, LEX 785889; z 28 października 2011 r., I CZ 95/11, LEX
1096033).

15) Zasadność przywrócenia terminu do wniesienia środka zaskarżenia podlega ocenie

sądu drugiej instancji w ramach badania warunków formalnych tego środka (posta-
nowienia SN z 16 lipca 2009 r., II UZ 23/09, LEX 536864; z 11 czerwca 2002 r.,
I PKN 479/01, OSNP – wkł. 02/18/1; z 7 lutego 2000 r., I CKN 1261/99, Prok.
i Pr. 01/4/30; z 12 marca 1999 r., I CKN 1422/98, LEX 50722). Bezzasadne przy-
wrócenie terminu może też być skutecznym zarzutem apelacji strony przeciwnej,
np. przywrócenie terminu do wniesienia sprzeciwu od nakazu zapłaty czy wyroku
zaocznego (postanowienie SN z 6 maja 2009 r., I CZ 26/09, LEX 577154). Pod-
ważenie jednak przez sąd drugiej instancji prawidłowości postanowienia sądu
pierwszej instancji o przywróceniu terminu powinno ograniczać się do sytuacji, gdy
istnieje do tego pewna (oczywista) podstawa faktyczna (postanowienia SN
z 2 sierpnia 2006 r., I UZ 13/06, OSNP 07/15-16/238; z 23 marca 2007 r., V CZ
16/07, LEX 442631; z 25 sierpnia 1999 r., III CKN 695/99, OSNC 00/3/51).

16) Wykluczone jest skorzystanie przez stronę jednocześnie z zażalenia na odrzucenie

np. apelacji oraz instytucji przywrócenia terminu. Oba te środki wzajemnie wyklu-
czają się (postanowienie SN z 13 marca 2009 r., II CZ 10/09, LEX 599763). W razie
wątpliwości pierwszeństwo należy dać wnioskowi o przywrócenie terminu.

Terminy procesowe. Instytucja przywrócenia terminu

1. Dokument pełnomocnictwa

1) Zgodnie z art. 89 par. 1 k.p.c., pełnomocnik jest obowiązany przy pierwszej czyn-

ności procesowej dołączyć do akt sprawy pełnomocnictwo z podpisem mocodawcy
lub wierzytelny odpis pełnomocnictwa wraz z odpisem dla strony przeciwnej.
Adwokat, radca prawny, rzecznik patentowy, a także radca Prokuratorii Generalnej
Skarbu Państwa mogą sami uwierzytelnić odpis udzielonego im pełnomocnictwa
oraz odpisy innych dokumentów wykazujących ich umocowanie. Sąd może w razie
wątpliwości zażądać urzędowego poświadczenia podpisu strony. W sytuacji, gdy
pełnomocnictwa udziela organ osoby prawnej bądź innej jednostki organizacyjnej
mającej zdolność sądową, a podlegającej wpisowi do KRS, właściwym doku-
mentem, za pomocą którego należy wykazać upoważnienie danego organu do
działania w imieniu jednostki organizacyjnej, jest odpis z tego rejestru. W sytuacji,
gdy pełnomocnictwo procesowe nie pochodzi bezpośrednio od organu upraw-
nionego do działania w imieniu jednostki organizacyjnej bądź innego podmiotu
(np. właściwego ministra, burmistrza), konieczne jest złożenie wszystkich doku-
mentów (tzw. ciągu pełnomocnictw) świadczących o uprawnieniu danej osoby do
podejmowania czynności procesowych w imieniu strony.

2) W obecnym stanie prawnym profesjonalny pełnomocnik może samodzielnie po-

świadczyć za zgodność odpisy dokumentów, z których końcowo wynika jego peł-
nomocnictwo. Przed zmianą treści art. 89 par. 1 k.p.c. istniały w tym zakresie wąt-
pliwości, a w orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażane były sprzeczne stano-
wiska (zobacz uchwałę SN z 19 maja 2004 r., III CZP 21/04, OSNC 05/7–8/118;
postanowienie z 9 marca 2006 r., I CZ 8/06, OSP 06/12/141; z 16 maja 2006 r.,
II SZ 2/06, OSNP 07/15-16/239; uchwałę 7 sędziów z 23 stycznia 2009 r., III CZP
118/08, OSNC 2009/6/76, wyrok z 25 lutego 2010 r., VCSK 297/09, LEX 585907).

3) Zgodnie z art. 97 k.p.c., po wniesieniu pozwu sąd może dopuścić tymczasowo do

podjęcia naglącej czynności procesowej osobę niemogącą na razie przedstawić peł-
nomocnictwa, równocześnie wyznaczając termin, w ciągu którego osoba działająca
bez pełnomocnictwa powinna je złożyć albo przedstawić zatwierdzenie swej czyn-

Pełnomocnictwo

ności przez stronę. Jeżeli termin upłynął bezskutecznie, sąd pominie czynności pro-
cesowe tej osoby.

4) Złożenie dokumentu pełnomocnictwa jest wymaganiem formalnym pisma

procesowego, jeżeli pismo wnosi pełnomocnik, który przedtem nie złożył
pełnomocnictwa (art. 126 par. 3 k.p.c.). Przyjmuje się przy tym, że art. 130 k.p.c. ma
zastosowanie, gdy nie zostało załączone do pisma procesowego „pełnomocnictwo
dostateczne”, co oznacza, że spełnienie warunku formalnego pisma procesowego,
polegającego na dołączeniu pełnomocnictwa, polega nie na załączeniu jakie-
gokolwiek pełnomocnictwa, ale pełnomocnictwa, z którego wynika umocowanie do
wniesienia danego pisma przez pełnomocnika (postanowienie SN z 9 marca
2006 r., I CZ 8/06, OSP 06/12/141). Nie ulega wątpliwości, że w przypadku braku
należytego pełnomocnictwa przy wniesieniu pozwu zastosowanie znajdzie art. 130
k.p.c., a nie art. 97 k.p.c., który jest stosowany dopiero po wniesieniu pozwu.
W przypadku apelacji SN ostatecznie zajął stanowisko, że brak formalny pisma
procesowego w postaci nienależytego umocowania pełnomocnika może być usu-
nięty potwierdzeniem strony dokonanych przez niego czynności. W tym celu sąd
powinien wyznaczyć stronie odpowiedni termin (uchwała 7 sędziów SN
z 23 stycznia 2009 r., III CZP 118/08, OSNC 2009/6/76; postanowienie z 10 lutego
2010 r., II PZ 33/09, LEX 585790).

5) Odmiennie przedstawia się sytuacja z wnoszeniem środków prawnych do Sądu

Najwyższego (np. skargi kasacyjnej, skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia). Tu bowiem, zgodnie z art. 87

k.p.c., wyłączona jest

zdolność postulacyjna strony. Nie może ona zatem zatwierdzić czynności
dokonanych przez pełnomocnika. Dlatego nieusunięcie braku formalnego w po-
staci nieprawidłowego pełnomocnictwa prowadzi od razu do odrzucenia środka
prawnego (postanowienia SN z 19 listopada 1998 r., III CZ 133/98, OSNC 99/4/86;
z 11 maja 1998 r., II UZ 30/98, OSNP 99/16/530; z 7 marca 2000 r., IV CZ 12/00,
OSNC 00/9/165).

6) Z dniem 3 maja 2012 r. art. 89 par. 1 zdanie pierwsze nadano brzmienie, że pełno-

mocnik jest obowiązny przy pierwszej czynności procesowej dołączyć do akt sprawy
pełnomocnictwo z podpisem mocodawcy lub wierzytelny odpis pełnomocnictwa wraz
z dopisem dla strony przeciwnej. Nowelizacja usuwa wprawdzie wątpliwości, czy
pełnomocnictwo dołączone do pisma procesowego (np. pozwu) jest takim jego załącz-
nikiem, którego odpis powinien być dołączony do odpisu tego pisma procesowego
celem doręczenia go stronie przeciwnej. Brak odpisu pełnomocnictwa usuwany jest
w trybie art. 130 i innych przepisów dotyczących usuwania braków formalnych pism
procesowych (np. art. 370) i jego nieusunięcie powoduje różne skutki, w zależności od
tego, czy pełnomocnictwo składane jest samodzielnie, czy też przy innym piśmie
procesowym. W pierwszym przypadku dojdzie do zwrotu pełnomocnictwa jedynie ze
skutkiem jego braku to jest niedopuszczenia pełnomocnika do udziału w postę-
powaniu. W tej sytuacji bowiem nie jest przez tego pełnomocnika dokonywana żadna
czynność procesowa, która podlegałaby zatwierdzeniu. W drugim przypadku brak
odpisu pełnomocnictwa staje się brakiem formalnym tego pisma procesowego, do
którego pełnomocnictwo zostało dołączone. Jego nieusunięcie powoduje zwrot pisma

Pełnomocnictwo

bądź odrzucenie środka zaskarżenia. Taka konsekwencja może jednak nastąpić dopiero
wówczas, gdy mocodawca nie zatwierdzi czynności procesowej wyrażonej w tym
piśmie, do którego dołączone zostało pełnomocnictwo. W tym zakresie aktualne
pozostają rozważania Sądu Najwyższego zawarte w uchwale z dnia z 23 stycznia 2009
r. (III CZP 118/08, OSNC 2009, nr 6, poz. 76) podjętej w składzie siedmiu sędziów.
Możliwość zatwierdzenia czynności pełnomocnika przez mocodawcę nie dotyczy
jednakże żadnej z tych czynności procesowych, co do których obowiązuje przymus
adwokacko-radcowski (art. 87 [1]), ani też czynności wniesienia pozwu, o ile brak ten
zostanie zauważony przed nadaniem pismu biegu. W ostatnim przypadku brak
bowiem dotyczy pisma wszczynającego w ogóle postępowanie. Pełnomocnik
procesowy obowiązany jest dołączyć odpis pełnomocnictwa wyłącznie dla strony
przeciwnej. Oznacza to konieczność złożenia tylu egzemplarzy odpisów, ile pod-
miotów występuje po stronie przeciwnej (z uwzględnieniem reguł wskazanych
w art. 141). Nie zachodzi natomiast konieczność dołączenia odpisów pełnomocnictwa
dla podmiotów występujących po tej samej stronie procesu, co podmiot składający
pełnomocnictwo. Przepis art. 89 par. 1 stanowi w tym zakresie wyjątek od ogólnej
reguły wyrażonej w art. 128 par. 1, który nakazuje dołączenie do pisma procesowego
jego odpisów i odpisów załączników w takiej ilości, aby doręczyć je wszystkim
uczestniczącym w sprawie osobom. Zachodzi jednak problem, jak traktować odpisy
tych dokumentów, z których umocowanie wynika (KRS, akt powołania itp.).Przyjąć
należy, że stanowią one element pełnomocnictwa. Stanowisko takie zajął jeszcze
w poprzednim stanie prawnym SN w wyroku z 9 grudnia 2010 r. (III CSK 42/10),
uchwale z dnia 30 marca 2006 r. (III CZP 14/06), postanowieniu z dnia 12 lipca
2006 r. (V CZ 55/06), wyroku z dnia 30 stycznia 2008 r. (III CSK 235/07), wyroku
z dnia 25 lutego 2010 r. (V CSK 297/09). W prawdzie w powołanej już wyżej uchwale
7 sędziów przyjęto inny wniosek, ale na tle innego problemu i innego brzmienia
przepisów. Za uznaniem dokumentów, z których pełnomocnictwo wynika za ele-
menty pełnomocnictwa przemawia również to, że są to dokumenty, które mają
wykazać, że doszło do skutecznego aktu udzielenia pełnomocnictwa. Nie są one skła-
dane w celach dowodowych. Dlatego powinny one zostać dołączone w ilości okre-
ślonej w art. 87 par. 1 k.p.c., nie zaś art. 128 par. 1 k.p.c. Brak odpisów dokumentów,
z których wynika pełnomocnictwo stanowi jego brak formalny usuwany pod rygorem
niedopuszczenia pełnomocnika do udziału w sprawie. Jeżeli ze złożeniem pełno-
mocnictwa związane jest wniesienie pisma procesowego, brak powyższy skutkuje
również zwrotem pisma (odrzuceniem środka zaskarżenia) pod warunkiem, że strona
nie potwierdzi czynności dokonanej przez pełnomocnika.

2. Zakres pełnomocnictwa

1) Ustawowy zakres umocowania pełnomocnika został określony w art. 91 k.p.c.

Mocodawca może go ograniczyć jak również rozszerzyć, np. o inne niż
wymienione w art. 91 k.p.c. czynności prawa materialnego (art. 92 k.p.c.). Nie
dotyczy to kwestii doręczeń (żądania strony doręczania jej pism sądowych), gdyż
art. 133 par. 3 k.p.c. jest przepisem bezwzględnie obowiązującym. Ograniczenie
pełnomocnictwa nie może przy tym wynikać z jednostronnego oświadczenia
pełnomocnika.

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

2) Pełnomocnik powinien działać w imieniu strony z należytą starannością. Nie

oznacza to jednak, że jest związany decyzją mocodawcy. Adwokat bądź radca praw-
ny (również ustanowiony z urzędu) może odmówić sporządzenia skargi kasacyjnej,
jeśli byłaby oczywiście bezzasadna lub niedopuszczalna (uchwała 7 sędziów SN
z 21 września 2000 r., III CZP 14/00, OSNC 01/2/21). Obecnie w przypadku
pełnomocnika ustanowionego z urzędu istnieje wyraźna regulacja dotycząca tego
problemu (art. 118 par. 5 i 6).

3) Pełnomocnik może dokonywać wszelkich czynności procesowych mieszczących się

w zakresie pełnomocnictwa, odnoszących wówczas skutek bezpośrednio dla re-
prezentowanego. Zgodnie jednak z art. 93 k.p.c., mocodawca stawający jednocze-
śnie z pełnomocnikiem może niezwłocznie prostować lub odwoływać oświadczenia
pełnomocnika. Późniejsze odwołanie oświadczenia mocodawcy jest dopuszczalne,
zgodnie z ogólną zasadą odwoływalności czynności procesowych. Może to jednak
nastąpić dopóty, dopóki czynność procesowa (oświadczenie mocodawcy) nie od-
niosło skutku. Dotyczy to najczęściej braku możliwości odwołania przez mocodaw-
cę, na podstawie art. 93 k.p.c., oświadczenia pełnomocnika złożonego w ugodzie
sądowej (postanowienia SN z 14 stycznia 1998 r., II UKN 595/98, OSNP
00/10/407; z 17 sierpnia 2000 r., II CKN 888/00, OSNC 01/1/17; z 20 grudnia
2000 r., I PKN 650/00, OSNP 02/16/383).

4) Pełnomocnik procesowy z mocy ustawy jest uprawniony do dokonywania jedynie

tych czynności prawa materialnego, które wynikają z art. 91 k.p.c. (zawarcie ugody,
zrzeczenie się roszczenia, uznanie powództwa). Nie dotyczy to innych czynności
materialno-prawnych, w szczególności oświadczenia o potrąceniu składanego w to-
ku procesu. W orzecznictwie SN przyjmuje się jednak, że przewidziane w art. 96
in fine k.c. oświadczenie woli mocodawcy o udzieleniu pełnomocnictwa, tak jak
oświadczenie o potrąceniu, może być jednak złożone w sposób wyraźny lub
dorozumiany, nawet przez fakt tolerowania przez mocodawcę występowania danej
osoby w jego imieniu. Dyrektywa celowego działania mocodawcy w kierunku
wygrania procesu pozwala przyjąć, że zakresem umocowania strona objęła także
złożenie w jej imieniu określonego oświadczenia woli, jeśli jest to niezbędne w
ramach obrony jej praw w procesie (wyroki SN z 20 października 2004 r., I CK
204/04, OSNC 05/10/176; z 4 lutego 2004 r., I CK 181/03, LEX 163977). Dyrektywa
celowego działania w imieniu mocodawcy nie uwzględnia jednak możliwości
przyjmowania przez pełnomocnika na podstawie art. 91 k.p.c. materialno-prawnych
oświadczeń kształtujących (wyroki SN z 12 października 2007 r., VCSK 171/07,
LEX 485894 oraz z dnia 10 sierpnia 2010 r., I PK 56/10, OSNP 2011/23–24/295).

5) Nowym uprawnieniem przyznanym profesjonalnym pełnomocnikom na gruncie

k.p.c. jest możliwość poświadczania za zgodność z oryginałem kopii innych
dokumentów niż pełnomocnictwo – z mocą dokumentu urzędowego (art. 129 par.
2 i 3). Poświadczenie przez pełnomocnika profesjonalnego bądź notariusza do-
kumentów, o których mowa w art. 250 par. 1 k.p.c. nie powinno być dopuszczalne
(tak SN w postanowieniu z 9 marca 2004 r., V CK 448/03, LEX 183791). Powyższy
przepis, funkcjonujący w postępowaniu dowodowym i dotyczący określonego
rodzaju dokumentów, powinien być traktowany jako szczególny w stosunku do art.

Pełnomocnictwo

Dane adresowe sądów

129 par. 1 i 2 k.p.c. Niemniej jednak w uchwale z 21 grudnia 2010 r. (III CZP 94/10)
Sąd Najwyższy wskazał, że kopia odpisu z KRS, poświadczona za zgodność
z oryginałem przez pełnomocnika wnioskodawcy będącego radcą prawnym może
stanowić podstawę nadania klauzuli wykonalności na rzecz następcy prawnego
wierzyciela na podstawie art. 788 par. 1 k.p.c. Pogląd ten może być uznany za
słuszny tylko w razie przyjęcia, że odpis z KRS nie jest dokumentem znajdującym
się w aktach organu, o jakim mowa w art. 244 par. 1 k.p.c.

6) Pełnomocnictwo procesowe, które zostało udzielone do działania przed sądem

pierwszej instancji, nie upoważnia pełnomocnika do wniesienia apelacji w imieniu
mocodawcy (uchwała SN z 24 stycznia 2007 r., III CZP 124/06, OSNC 07/6/91; po-
stanowienie z 25 października 2006 r., III CZP 73/06, LEX 209211). Również
pełnomocnictwo upoważniające do działania przed sądem drugiej instancji bądź sądami
powszechnymi nie upoważnia do sporządzenia i wniesienia w imieniu mocodawcy
skargi kasacyjnej (postanowienia SN z 7 marca 2000 r., IV CZ 12/00, OSNC 00/9/165;
z 19 listopada 1998 r., III CZ 133/98, OSNC 99/4/86; z 24 czerwca 1999 r., III CZ 49/99,
LEX 110601). W uchwale 7 sędziów z 5 czerwca 2008 r. (III CZP 142/07, OSNC
08/11/122) Sąd Najwyższy przyjął, że pełnomocnictwo procesowe w ogóle nie obejmuje
z samego prawa umocowania do wniesienia skargi kasacyjnej i udziału w postępowaniu
kasacyjnym (podobnie w postanowieniach z 3 lutego 2010 r., II PK 292/09,
LEX 602251; z 16 listopada 2009 r., II UZ 38/09, LEX 564804).

3. Powstanie i wygaśnięcie stosunku pełnomocnictwa

1) Pełnomocnictwo procesowe powstaje:

a) na skutek oświadczenia reprezentowanego,
b) z chwilą ustanowienia przez sąd pełnomocnika z urzędu.

2) Pełnomocnictwo procesowe istniejące na podstawie oświadczenia reprezentowane-

go wygasa:

a) z chwilą śmierci strony albo utraty przez stronę zdolności sądowej,
b) z chwilą śmierci pełnomocnika albo utraty przez niego zdolności do zastępowa-

nia strony lub zdolności procesowej,

c) z chwilą upływu okresu, na który pełnomocnictwo zostało udzielone, albo po

spełnieniu celu, do którego pełnomocnik został powołany,

d) na skutek wypowiedzenia pełnomocnictwa przez mocodawcę bądź pełno-

mocnika.

3) Pełnomocnictwo procesowe ustanowione z urzędu wygasa:

a) z chwilą cofnięcia stronie ustanowienia pełnomocnika z urzędu (art. 120 k.p.c.),
b) z chwilą śmierci strony (art. 96 k.p.c.),
c) z chwilą upływu okresu, na który pełnomocnik został ustanowiony, albo po speł-

nieniu celu, do którego został powołany,

d) z chwilą wypowiedzenia pełnomocnictwa wyłącznie przez reprezentowanego

(postanowienie SN z 3 czerwca 1976 r., III CRN 64/76, OSNC 71/1/14); za ta-
kie wypowiedzenie uznaje się również ustanowienie przez stronę pełnomocni-
ka z wyboru.

4) Adwokat lub radca prawny może także zostać zwolniony z ważnych przyczyn od

obowiązku zastępowania strony w procesie. W tym jednak wypadku sąd, zwalniając

adwokata lub radcę prawnego, zwraca się do właściwej okręgowej rady adwokackiej
lub rady okręgowej izby radców prawnych o wyznaczenie innego adwokata lub
radcy prawnego.

5) Pełnomocnik ustanowiony z urzędu nie może wypowiedzieć stosunku pełnomoc-

nictwa. Może natomiast zwrócić się do sądu o zwolnienie go z obowiązku zastępo-
wania strony w trybie art. 119 par. 2 k.p.c.

6) Wypowiedzenie pełnomocnictwa przez mocodawcę (oraz zwolnienie adwokata lub

radcy prawnego z urzędu z obowiązku zastępowania strony) odnosi skutek prawny
w stosunku do sądu z chwilą zawiadomienia go o tym, w stosunku zaś do przeciw-
nika i innych uczestników – z chwilą doręczenia im tego zawiadomienia przez sąd
(art. 94 par. 1 k.p.c.). Wszystkie czynności dokonane przed tą datą (w szczególności
doręczenie pism sądowych, np. wyroku z uzasadnieniem, zawiadomienia o termi-
nie rozprawy) są skuteczne (postanowienia SN z 2 lipca 2002 r., I PZ 58/02, OSNP
– wkł. 02/20/7; z 14 grudnia 1972 r., III CR 324/72, LEX 7197; wyrok SN z 11 stycz-
nia 1968 r., I CR 12/68, LEX 6268).

7) Adwokat lub radca prawny, który wypowiedział pełnomocnictwo, jest obowiązany

działać za stronę jeszcze przez dwa tygodnie, chyba że mocodawca zwolni go od
tego obowiązku. Mimo że nie wynika to wprost z art. 94 par. 2 k.p.c., to również
w przypadku wypowiedzenia pełnomocnictwa przez pełnomocnika wymagane jest
powiadomienie sądu i dopiero z tą datą wypowiedzenie odnosi skutek (wyrok SN
z 24 lutego 2006 r., II CK 425/05, LEX 175511).

8) W razie śmierci strony lub utraty przez nią zdolności sądowej pełnomocnik może

wykonywać tylko czynności zmierzające do zawieszenia postępowania. Wszystkie
inne czynności są bezprawne (wyrok SN z 11 grudnia 2001 r., II UKN 657/00,
OSNP 03/18/448; postanowienie SN z 9 lipca 1997 r., II CKN 287/97, LEX 50594).

Pełnomocnictwo

1. Kwalifikacja spraw

1) Pierwszy etap badania pozwu obejmuje kontrolę zachowania przesłanek for-

malnych w trybie art. 130 k.p.c. Przepis ten dotyczy wyłącznie braków formalnych
pozwu jako pisma procesowego, a więc określonych w art. 126 k.p.c. i 187 k.p.c.
Obejmuje to jednak wyłącznie takie braki formalne pozwu, które uniemożliwiają
nadanie pismu prawidłowego biegu.

2) Jeżeli pismo wszczynające postępowanie nie odpowiada warunkom formalnym,

a z treści pisma wynika, że podlega ono odrzuceniu albo że sprawę należy przeka-
zać innemu sądowi lub innemu organowi, przewodniczący wydziału powinien wy-
znaczyć posiedzenie niejawne bez wzywania strony do usunięcia braków for-
malnych pism, chyba że bez ich usunięcia nie można wydać postanowienia
w przedmiocie odrzucenia pozwu lub przekazania sprawy. W tym wypadku nie
zachodzi również potrzeba sprawdzenia wartości przedmiotu sporu, chyba że od tej
wartości zależy właściwość sądu. Nie wzywa się także strony do uiszczenia opłat
sądowych ani nie rozpoznaje wniosku o przyznanie zwolnienia od kosztów sądo-
wych, chyba że składający pismo wniósł środek odwoławczy od postanowienia
o odrzuceniu bądź zwrotu pozwu lub przekazaniu sprawy.

3) W przypadku gdy mimo wezwania pismo nie zostało w wyznaczonym terminie

opłacone, poprawione lub uzupełnione i nie może otrzymać biegu tylko co do
niektórych żądań, przewodniczący wydziału nadaje bieg pismu w części, co do
której nie zachodzą przeszkody formalne.

4) Zgodnie z art. 130 par. 3 k.p.c., pismo poprawione lub uzupełnione w terminie

wywołuje skutki od jego wniesienia. Wynika z tego, że pismo poprawione lub
uzupełnione po upływie tygodniowego terminu może wywrzeć skutek od daty
poprawienia bądź uzupełnienia, jeśli po zarządzeniu o zwrocie pozwu strona złoży
wniosek o nadanie mu biegu.

5) Zgodnie z art. 130

par. 1 k.p.c., pismo wniesione przez adwokata, radcę prawnego

lub rzecznika patentowego, które nie zostało należycie opłacone, przewodniczący
zwraca bez wezwania o uiszczenie opłaty, jeżeli pismo podlega opłacie w wysokości

Czynności procesowe po wniesieniu
pozwu

XII

stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu
sporu. W terminie tygodniowym od dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie pisma
z powyższych przyczyn strona może uiścić brakującą opłatę. Jeżeli opłata została
wniesiona we właściwej wysokości, pismo wywołuje skutek od daty pierwotnego
wniesienia. Skutek taki nie następuje w razie kolejnego zwrotu pisma z tej samej
przyczyny.

6) W postępowaniu wieczysto-księgowym i rejestrowym wniosek podlegający opła-

cie stałej, który nie został należycie opłacony (bez względu na sposób reprezentacji
strony), przewodniczący zwraca bez wezwania o uiszczenie tej opłaty. W terminie
tygodniowym od dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie pisma z powyższych przy-
czyn strona może uiścić brakującą opłatę. Jeżeli opłata została wniesiona we właści-
wej wysokości, pismo wywołuje skutek od daty pierwotnego wniesienia. Skutek
taki nie następuje w razie kolejnego zwrotu pism z tej samej przyczyny (art. 511

k.p.c.). Zgodnie z art. 19 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym
Rejestrze Sądowym (tekst jednolity Dz.U. z 2007 r. nr 168, poz. 1186 ze zmianami),
wniosek o wpis do rejestru składa się na urzędowym formularzu wraz z opłatą
sądową i opłatą za ogłoszenie w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Wniosek
złożony z naruszeniem tych zasad lub nieprawidłowo wypełniony podlega zwro-
towi bez wzywania do uzupełnienia braków, art. 130 [1] nie stosuje się. Wniosek
może zostać ponownie złożony w terminie siedmiu dni od daty doręczenia
zarządzenia o zwrocie i jeżeli nie jest dotknięty brakami, wywołuje skutek od daty
pierwotnego wniesienia. W przypadku innych braków stosuje się art. 130 k.p.c.
(art. 19 ust. 3a i 4 ustawy o KRS).

7) W postępowaniu „formularzowym” obowiązują zasady określone w art. 130

par. 1

k.p.c. Zgodnie z nim, jeżeli pismo procesowe, które powinno być wniesione

na urzędowym formularzu, nie zostało wniesione na takim formularzu lub nie
może otrzymać prawidłowego biegu na skutek niezachowania innych warunków
formalnych, przewodniczący wzywa stronę do jego poprawienia lub uzupełnienia
w terminie tygodniowym, przesyłając złożone pismo. Wezwanie powinno wska-
zywać wszystkie braki pisma oraz zawierać pouczenie o tym, że w razie bez-
skutecznego upływu terminu lub ponownego złożenia pisma dotkniętego brakami
przewodniczący zarządzi zwrot pisma.

8) Kolejny etap badania pozwu uwzględnia przesłanki określone w art. 201 par. 1 k.p.c.

Ocena tych przesłanek jest dokonywana przez przewodniczącego wydziału, który
najpierw bada, czy sprawa podlega rozpoznaniu w trybie procesowym czy niepro-
cesowym. Jeśli właściwy jest tryb procesowy, to przewodniczący decyduje również,
czy sprawa nie powinna zostać rozpoznana według przepisów o postępowaniu od-
rębnym. W wypadkach przewidzianych w ustawie przewodniczący wyznacza posie-
dzenie niejawne w celu wydania nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym.
Specjalny zapis w art. 201 par. 1 k.p.c. dotyczy postępowania upominawczego, gdyż
postępowanie to jest wszczynane z urzędu. Jeśli natomiast powód zawarł w pozwie
wniosek o wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym (art. 484

par. 2

k.p.c.), to przewodniczący kieruje sprawę na posiedzenie niejawne, ale na podsta-
wie art. 201 par. 1 zdanie pierwsze k.p.c.

Czynności procesowe po wniesieniu pozwu

9) Zarządzenie na podstawie art. 201 par. 1 k.p.c. jest wydawane przez przewodniczą-

cego wydziału na wstępnym etapie postępowania i nie podlega ono zaskarżeniu.

10) Zgodnie z art. 201 par. 2 k.p.c., gdy sprawę już wszczęto lub prowadzono w trybie

niewłaściwym, sąd w formie postanowienia podejmuje decyzję o jej rozpoznaniu
w trybie właściwym lub przekazuje sprawę sądowi właściwemu. Postanowienie to
podlega zaskarżeniu na podstawie art. 394 par. 1 pkt 1 k.p.c. Jeśli natomiast w toku
postępowania zajdzie konieczność zmiany postępowania w ramach tego samego
trybu (np. z postępowania zwykłego na gospodarcze), decyzję w tej kwestii może
podjąć przewodniczący składu. Na zarządzenie wydane w tym przedmiocie nie
przysługuje zażalenie, chyba że jednocześnie zachodzi konieczność przekazania
przez sąd sprawy sądowi właściwemu równorzędnemu lub niższemu (uchwała 7
sędziów SN z 14 marca 1989 r. III PZP 45/88, OSNCP 89/11/167; uchwała SN
z 22 lipca 1994 r., III CZP 87/94).

2. Procesowe i materialne skutki wniesienia i doręczenia pozwu

1) Do procesowych skutków wniesienia pozwu zalicza się:

– uruchomienie postępowania sądowego i obowiązek w związku z tym sądu do

podejmowania określonych czynności procesowych,

– stabilizacja właściwości sądu (art. 15 k.p.c.) i jurysdykcji krajowej (art. 1097

k.p.c.), chyba że jest ona oparta na łączniku miejsca zamieszkania, pobytu bądź
siedziby.

2) Do najważniejszych materialnych skutków wniesienia pozwu należą:

– przerwa biegu terminów prawa materialnego (np. art. 122 par. 1 pkt 1 k.p.c.,

art. 344 par. 2 k.c., art. 175 k.c.),

– możliwość dochodzenia odsetek od zaległych odsetek (art. 482 par. 1 k.c.),
– przejście roszczenia o zadośćuczynienie na spadkobierców zmarłego poszkodo-

wanego (art. 445 par. 3 k.c.),

– możliwość dochodzenia unieważnienia małżeństwa przez spadkobierców zmar-

łego małżonka – powoda (art. 19 par. 2 k.r. i op.),

– możliwość dochodzenia sądowego ustalenia ojcostwa, ustalenia i zaprzeczenia

macierzyństwa przez zstępnych zmarłego dziecka, które było powodem w spra-
wie (art. 84 par. 4 k.r. i op., art. 61

par. 1 k.r. i op., art. 456 par. 3 k.p.c.),

– w przypadku śmierci małżonka po wytoczeniu przez niego powództwa

o rozwód lub separację z winy drugiego małżonka, możliwość wytoczenia
przez jego spadkobierców powództwa o ustalenie, że żądanie rozwodu bądź
separacji było uzasadnione, i o wyłączenie drugiego małżonka od dzie-
dziczenia (art. 940 k.c.).

3) Skutki procesowe doręczenia pozwu pozwanemu zostały wymienione w art. 192

k.p.c. Należą do nich:

– zakaz wytoczenia powództwa o to samo roszczenie między tymi samymi strona-

mi (przesłanka odrzucenia pozwu – art. 199 par. 1 pkt 2 k.p.c.); nie jest decydu-
jąca chwila wniesienia pozwu, ale jego doręczenia (postanowienia SN z 3 marca
1971 r., II CZ 162/70; z 28 maja 1982 r., IV CZ 80/82, LEX 8427; wyrok SN
z 12 marca 1971 r., II CR 130/71),

– pozwany może wytoczyć przeciwko powodowi powództwo wzajemne,

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

– zbycie rzeczy lub prawa objętych sporem nie ma wpływu na dalszy bieg sprawy;

nabywca może jednak wejść na miejsce zbywcy za zezwoleniem strony
przeciwnej.

4) Do najważniejszych materialnych skutków doręczenia pozwu należą:

– objęcie posiadacza w dobrej wierze skutkami dotyczącymi posiadacza w złej wie-

rze (art. 224 par. 2 k.c.),

– możliwość złożenia oświadczenia woli za pomocą pozwu (wezwanie do zapłaty,

odstąpienie od umowy, odwołanie darowizny, wypowiedzenie umowy).

3. Rodzaje posiedzeń sądu. Przygotowanie do rozprawy

1) Jedną z kardynalnych zasad polskiego procesu cywilnego jest jawne rozpoznanie

sprawy (art. 9 k.p.c.). Zasadą wyrażoną w art. 148 par. 1 k.p.c. jest jawność posiedzeń
sądu, przy czym rozprawa jest jawnym posiedzeniem sądu o sformalizowanym
przebiegu, przeznaczonym do merytorycznego rozpoznania sprawy.

2) Zasada jawności została skonkretyzowana w art. 152 k.p.c., zgodnie z którym na po-

siedzenie jawne wstęp mają – poza stronami i osobami wezwanymi – tylko osoby
pełnoletnie (wyjątki np. art. 153 k.p.c.).

3) W myśl art. 152 zdanie drugie k.p.c. na posiedzenie niejawne wstęp mają tylko oso-

by wezwane (np. postanowienie SN z 5 lutego 1999 r., III CKN 1211/98, OSNC
99/7–8/139).

4) Możliwość rozstrzygnięcia sprawy, czy to w sposób formalny czy merytoryczny na

posiedzeniu niejawnym musi być przewidziana w przepisie szczególnym.

5) Możliwość rozstrzygnięcia sprawy w sposób formalny na posiedzeniu niejawnym

przewidują np.:

– art. 169 par. 5 k.p.c. dotyczący rozpoznania wniosku o przyrócenie terminu,
– art. 199 par. 3 k.p.c. dotyczący odrzucenia pozwu,
– art. 182 k.p.c. umożliwiający umorzenie postępowania po okresie jego zawiesze-

nia,

– art. 355 par. 2 k.p.c. dotyczący umorzenia postępowania na skutek cofnięcia po-

zwu albo gdy strony zawarły ugodę przed mediatorem, którą zatwierdził sąd,

– art. 332 par. 2 k.p.c. umożliwiający sądowi uchylenie wydanego przez siebie wy-

roku i umorzenie postępowania,

– art. 183

par. 3 k.p.c. i art. 183

par. 2 k.p.c. dotyczące skierowania stron do

mediacji, a następnie jej zatwierdzenie,

– art. 200 par. 1 k.p.c. dotyczący przekazania sprawy sądowi właściwemu,
– art. 395 par. 2 k.p.c. przewidujący możliwość przychylenia się do zażalenia przez

sąd, który wydał zaskarżone postanowienie,

– art. 397 par. 2 k.p.c., art. 370 k.p.c., art. 373 k.p.c. dotyczące rozpoznania zażale-

nia i odrzucenia apelacji,

– art. 398

par. 2 k.p.c. umożliwiający odrzucenie skargi kasacyjnej i art. 424

par.

3 k.p.c. dotyczący odrzucenia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego wyroku,

– art. 410 par. 1 k.p.c. dotyczący odrzucenia skargi o wznowienie postępowania.

6) Merytoryczne rozpoznanie sprawy na posiedzeniu niejawnym jest dopuszczalne

w następujących przypadkach:

Czynności procesowe po wniesieniu pozwu

– art. 341 k.p.c. umożliwiający wydanie zastrzeżonego wyroku zaocznego na po-

siedzeniu niejawnym w postępowaniu zwykłym,

– art. 484

par. 3 k.p.c., art. 497

par. 2 k.p.c. przewidujące możliwość wydania na

posiedzeniu niejawnym nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym i upomi-
nawczym,

– art. 753

k.p.c. przewidujący możliwość wydania wyroku w sprawach, o których

mowa w art. 753 k.p.c. i art. 753

k.p.c., w zakresie niezaspokojonym, na posie-

dzeniu niejawnym, jeżeli osoba obowiązana do świadczeń uzna roszczenie,

– art. 505

przewidujący rozpoznanie na posiedzeniu niejawnym spraw w euro-

pejskim postępowaniu w sprawach drobnych roszczeń,

– art. 505

umożliwiający rozpoznanie na posiedzeniu niejawnym spraw w euro-

pejskim postępowaniu nakazowym,

– art. 374 k.p.c. pozwalający na rozpoznanie apelacji na posiedzeniu niejawnym

w przypadku stwierdzenia nieważności postępowania,

– art. 398

par. 1 k.p.c. dotyczący zasady rozpoznania skargi kasacyjnej na posie-

dzeniu niejawnym, chyba że w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne,
a skarżący złożył w skardze kasacyjnej wniosek o jej rozpoznanie na rozprawie
albo Sąd Najwyższy uznał, że za rozpoznaniem skargi kasacyjnej na rozprawie
przemawiają inne względy,

– art. 514 par. 1 k.p.c. wprowadza zasadę wyznaczenia w postępowaniu nie-

procesowym rozprawy w wyjątkowych przypadkach, to jest wówczas, gdy obo-
wiązek taki stanowi przepis szczególny; nawet jednak w wypadkach obowiązku
przeprowadzenia rozprawy sąd może na posiedzeniu niejawnym oddalić wnio-
sek, jeżeli z jego treści wynika oczywisty brak uprawnienia wnioskodawcy
(art. 514 par. 2 k.p.c.).

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

1. System koncentracji materiału procesowego opiera się na dyskrecjonalnej władzy

sędziego przy nałożeniu na strony wyraźnego obowiązku wspierania postępowania.

2. Ogólnie obowiązek stron wspierania postępowania zapisany został w art. 3 i 6 k.p.c.

Nakładają one na uczestników procesu obowiązek dokonywania czynności proce-
sowych zgodnie z dobrymi obyczajami, dawania wyjaśnień co do okoliczności sprawy
zgodnie z prawdą i bez zatajania czegokolwiek oraz przedstawiania dowodów.
Czynności te mają być dokonywane bez zwłoki, aby postępowanie mogło być prze-
prowadzone sprawnie i szybko. W ten sposób ustawodawca uczynił strony wyraźnie
współodpowiedzialnymi za sprawność postępowania i obciążył ryzykiem pominięcia
materiału dowodowego.

3. Reguły prezentowania materiału procesowego

a) art. 207 par. 6 i 217 par. 2 dotyczące postępowania zwykłego procesowego oraz

postępowania nieprocesowego i stosowane zarówno wobec powoda jak i poz-
wanego;

b) art. 207 par. 6 i 217 par. 2 stosowane w postępowaniu uproszczonym wobec obu

stron w postępowaniu uproszczonym, jeśli nie został wydany nakaz zapłaty w pos-
tępowaniu nakazowym bądź upominawczym

c) art. 207 par. 6 i 217 par. 2 stosowane wobec powodów w sprawach rozpoznawanych

w postępowaniu nakazowym i upominawczym.

d) art. 493 par. 1 oraz art. 505 par. 1 odnoszące się do pozwanego w postępowaniu

nakazowym i upominawczym

e) art. 344 par. 2 zdanie drugie stosowany w stosunku do pozwanego, przeciwko

któremu wydano wyrok zaoczny.

4. Obowiązek pouczenia stron o ich konkretnych obowiązkach procesowych. (Uwaga:

wątpliwości co do tego, czy powinność pouczenia stron uzależniony jest od tego, czy są
one reprezentowane przez profesjonalnego pełnomocnika czy też występują samo-
dzielnie, a także co do zakresu tych pouczeń i konsekwencji niezgłoszenia twierdzeń
i dowodów w czasie właściwym).

a) Ogólnie zapis o obowiązku dokonania pouczeń o sposobie prezentacji materiału

Koncentracja i sposób prezentowania

materiału procesowego

XIII

procesowego zawiera art. 207 par. 5 k.p.c. nakazujący pouczenie o treści par. 6 przy
okazji doręczenia pozwu, odpowiedzi na pozew lub dalszych pism procesowych.
Par. 6 natomiast stanowi, że sąd pomija spóźnione twierdzenia i dowody, chyba że
strona uprawdopodobni, że nie zgłosiła ich w pozwie, odpowiedzi na pozew lub
dalszym piśmie przygotowawczym bez swojej winy lub że uwzględnienie spóź-
nionych twierdzeń i dowodów nie spowoduje zwłoki w rozpoznaniu sprawy albo że
występują inne wyjątkowe okoliczności. Przepis nie wskazuje, czy chodzi o stronę
występującą samodzielnie, czy też zastępowaną przez profesjonalnego pełno-
mocnika.

b) art. 343 zdanie drugie w związku z art. 344 par. 2 zdanie drugie, art. 491 par. 3

w związku z art. 493 par. 1 zdanie trzecie oraz art. 502 par. 2 w związku z art. 503
par. 1 zdanie trzecie k.p.c. zawierają obowiązek pouczeń pozwanego, przeciwko
któremu wydano wyrok zaoczny, nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym albo
upominawczym, nie wskazując, czy chodzi o stronę występującą samodzielnie, czy
też zastępowaną przez profesjonalnego pełnomocnika.

c) Art. 210 par. 2 [1] pouczenie na rozprawie, podczas której sąd poucza stronę

występującą w sprawie bez adwokata, radcy prawnego, rzecznika patentowego lub
radcy Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa o treści art. 162, 229, 230, 207
i 217 k.p.c.

d) Proponowane wnioski:

– pouczenie o treści art. 162, 229 i 230 k.p.c. dokonywane jest na rozprawie

i kierowane do obu stron postępowania, jeśli strony te nie są reprezentowane
przez profesjonalnego pełnomocnika.

– w pozostałych przypadkach treść pouczeń została powielona (art. 207 par. 5

k.p.c., art. 344 par. 2 zdanie drugie, art. 491 par. 3 oraz art. 502 par. 2), co
wskazuje, że kolejne pouczenia kierowane są wobec strony tylko wówczas, gdy
nie otrzymała ich wcześniej z jakichkolwiek przyczyn (np. brak zarządzenia
wniesienia odpowiedzi na pozew, brak skutecznego doręczenia), albo gdy
zachodzi konieczność zajęcia stanowiska co do dalszych kwestii (np. zarzutu
przerwy biegu przedawnienia, nowych okoliczności itp.).

– brak w art. 207 par. 5, art. 344 par. 2 zdanie drugie, art. 491 par. 3 oraz art. 502

par. 2 zastrzeżenia takiego, jak w art. 210 par. 2 [1] przemawia za obowiązkiem
pouczenia na podstawie art. 207 par. 5, art. 344 par. 2 zdanie drugie, art. 491 par.
3 oraz art. 502 par. 2 także stronę reprezentowaną przez profesjonalnego
pełnomocnika (porównaj uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 2010 r.,
III CZP 21/10, OSNC 2010, nr 9, poz. 121, w której stwierdzono, że jeżeli
strona ustanowiła pełnomocnika procesowego doręczenia wyroku zaocznego
należy dokonać pełnomocnikowi z pouczeniem o przysługujących środkach
zaskarżenia, także wtedy, gdy jest nim adwokat, radca prawny lub rzecznik
patentowy oraz przytoczoną tam argumentację.

– zasada lojalności procesowej nie pozwala pominięcie materiału procesowego

stronie, której nie pouczono o obowiązku wspierania postępowania. W uchwale
pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 22 listopada 2011 r. (III CZP 38/11, Biul.
SN 2011/11/6) Sąd Najwyższy uznał, że niepouczenie albo błędne pouczenie

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

strony działającej bez adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego
o dopuszczalności, terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia nie ma
wpływu na rozpoczęcie biegu terminu do wniesienia tego środka. W uchwale tej
chodzi jednak o kwestię rozpoczęcia biegu ustawowego terminu (który nie
podlega modyfikacji) i konieczności skorzystania przez stronę z instytucji przy-
wrócenia tego terminu. Nie powinna zatem ona przełożyć się na kwestię kon-
sekwencji braku pouczeń o obowiązku wspierania postępowania.

– problem związany z obowiązkiem pouczeń o powyższym obowiązku również

stron zastępowanych przez profesjonalnego pełnomocnika komplikuje wy-
rażony w art. 132 par. 1 obowiązek bezpośredniego doręczania sobie nawzajem
pism procesowych przez profesjonalnych pełnomocników. Nie dotyczy on
wprawdzie pozwu, ale odpowiedzi na pozew i dalszych pism przygotowawczych.
Przepis art. 207 par. 5 natomiast przewiduje obowiązek pouczenia przez
przewodniczącego albo sąd, nie zaś przez pełnomocnika. O ile pozwany uzyska
stosowne pouczenie przy doręczeniu pozwu, wyroku zaocznego albo nakazu
zapłaty, to powód otrzyma je tylko wówczas, gdy przewodniczący bądź sąd
zobowiążą go do złożenia pisma przygotowawczego albo dopiero na rozprawie.

5. Przesłanką pominięcia materiału procesowego jest niezgłoszenie twierdzeń i dowodów

w czasie właściwym.

a) Zgodnie z ogólną regułą wynikającą z art. 217 par. 1 k.p.c. strona może aż do

zamknięcia rozprawy przytaczać okoliczności faktyczne i dowody na uzasadnienie
swoich wniosków lub dla odparcia wniosków i twierdzeń strony przeciwnej.

b) Odstępstwo zawiera art. 217 par. 3 k.p.c. pozwalający na pominięcie twierdzeń

i dowodów, jeżeli są one powoływane jedynie dla zwłoki lub okoliczności sporne
zostały już dostatecznie wyjaśnione. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego
ukształtowanym na tle tego przepisu sąd może pominąć zgłoszone wnioski dowo-
dowe lub odstąpić od przeprowadzenia dopuszczonych dowodów, jeżeli oko-
liczności sprawy zostały już dostatecznie wyjaśnione zgodnie z twierdzeniem
wnioskodawcy (zob. m.in. wyrok SN z dnia 15 października 1999 r., I PKN 316/99,
OSNP 2001, nr 5, poz. 151; wyrok SN z dnia 26 września 1966 r., II CR 314/66,
OSNC 1967, nr 2, poz. 39). Nie zostaną uwzględnione wnioski dowodowe, jeżeli
środek dowodowy jest: z mocy ustawy niedopuszczalny, oczywiście nieprzydatny
do stwierdzenia tezy dowodowej lub nie jest możliwy do przeprowadzenia, a także
gdy jest oczywiście widoczne, że wniosek dowodowy został zgłoszony jedynie
w celu działania na zwłokę, np. strona kwestionuje kolejne, niekorzystne dla siebie
opinie biegłych, nie podnosząc w stosunku do nich żadnych konkretnych zarzu-
tów, wnosząc jednakże o dopuszczenie dowodu z kolejnej opinii licząc na to, że
któraś z nich będzie wreszcie odpowiadała stanowisku strony.

c) Kolejne odstępstwo zawiera art. 217 par. 2 k.p.c. stanowiący, że sąd pomija spóź-

nione twierdzenia i dowody, chyba że strona uprawdopodobni, że nie zgłosiła ich
we właściwym czasie bez swojej winy lub że uwzględnienie spóźnionych twierdzeń
i dowodów nie spowoduje zwłoki w rozpoznaniu sprawy albo że występują inne
wyjątkowe okoliczności. Powiązanie pominięcia tego materiału, który jest spóź-
niony z przesłanką, że nie został on zgłoszony w czasie właściwym wskazuje, że

Koncentracja i sposób prezentowania materiału dowodowego

musi istnieć jakiś czas właściwy, cezura czasowa, inna niż moment zamknięcia roz-
prawy, o którym mowa w art. 217 par. 1 k.p.c. Ta cezura czasowa wyznaczana jest
przez przewodniczącego (sąd) w ramach dyskrecjonalnej władzy sędziego.

d) W przypadku pism procesowych termin i tryb ich składania określa art. 207 k.p.c.

Zgodnie z art. 207 par. 2 i 3 k.p.c. przewodniczący zarządzając wniesienie odpo-
wiedzi na pozew bądź dalszych pism przygotowawczych powinien określić ich
porządek, termin i okoliczności. W przypadku odpowiedzi na pozew termin ten nie
może być krótszy niż dwa tygodnie. Przed określeniem czasu właściwego dla
pozwanego na sporządzenie odpowiedzi na pozew przewodniczący może skorzystać
z możliwości, jaką daje art. 207 § 4. Wyznaczając termin na wniesienie odpowiedzi na
pozew (jest to termin sądowy!), przewodniczący powinien uwzględnić realną
możliwość zajęcia przez pozwanego stanowiska, a więc ilość i stopień skompli-
kowania czynności, jakie musi dokonać pozwany celem podjęcia obrony jego praw
w procesie. Termin powyższy nie podlega przywróceniu, gdyż przesłanki
uwzględnienia spóźnionego materiału procesowego zostały określone w przepisach
szczególnych.

e) Kolejne terminy (czas właściwy) do zgłaszania twierdzeń i dowodów uzależnione są

od realiów konkretnej sprawy. Termin taki może zostać wyznaczony, gdy sąd uzna,
że zachodzą przesłanki do uwzględnienia spóźnionego materiału procesowego, albo
że zachodzi konieczność zajęcia przez strony bardziej szczegółowego stanowiska
w odniesieniu do określonej kwestii, czy też doszło do zmiany okoliczności sprawy,
żądania pozwu itp.

f) Jest możliwe jeszcze na rozprawie doprecyzowanie okoliczności spornych pomiędzy

stronami i wskazania dowodów na ich potwierdzenie albo zaprzeczenie (art. 212
par. 1), np. w postępowaniu nakazowym, gdzie zakres twierdzeń i dowodów, jakie
powód powinien przytoczyć w pozwie wyznaczony jest wyłącznie poszczególnymi
podstawami uprawniającymi do wydania nakazu zapłaty (art. 485). Powód zatem ma
prawo powołać jeszcze dalsze twierdzenia i dowody w odpowiedzi na zarzuty
pozwanego, a w zależności od decyzji sądu będzie mógł to uczynić to w piśmie
przygotowawczym bądź na rozprawie.

6. Przesłanki uzasadniające uwzględnienie spóźnionych twierdzeń i dowodów.

a) We wszystkich przypadkach, w których zastosowano instytucję dyskrecjonalnej

władzy sędziego przy realizacji obowiązku wspierania procesu przez strony
przyjęto takie same rozwiązania. Sąd mianowicie ma obowiązek pominąć spóźnione
twierdzenia i dowody, chyba że strona uprawdopodobni, że nie zgłosiła ich we
właściwym czasie bez swojej winy lub że uwzględnienie spóźnionych twierdzeń
i dowodów nie spowoduje zwłoki w rozpoznaniu sprawy, albo że występują inne
wyjątkowe okoliczności (Uwaga: przesłanki braku winy i braku zwłoki
w rozpoznaniu sprawy są równorzędne).

b) Przy ocenie braku winy strony pomocne będzie z pewnością orzecznictwo Sądu

Najwyższego na tle instytucji prekluzji dowodowej czy też przywrócenia terminu
do dokonania czynności procesowej

– wzorzec człowieka działającego z należytą starannością o swoje własne, życiowo

ważne sprawy (porównaj np. postanowienia SN z 21 lipca 2010 r., III CZ 22/10,

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

LEX 852675; z 24 listopada 2009 r., V CZ 57/09, LEX 688061).

– okoliczności, które zadecydowały o spóźnieniu w prezentacji materiału pro-

cesowego muszą być przesłankami obiektywnymi, przez co jednak należy rozu-
mieć nie tylko sytuację, gdy dokonanie czynności było w ogóle niemożliwe, ale
również, gdy w danych okolicznościach nie można oczekiwać od strony, by za-
chowała wyznaczony termin (zobacz np. postanowienia SN z 16 lutego 2011 r.,
II CZ 209/10, LEX 738553; wyroki z 8 października 2010 r., II PK 70/10,
LEX 687017 ). Przesłanki subiektywne natomiast mogą mieć znaczenie przy
podjęciu decyzji, czy nie zachodzą szczególne okoliczności uzasadniające mimo
wszystko dopuszczenie spóźnionych twierdzeń i dowodów.

– nie ma znaczenia, czy opóźnienie w zgłoszeniu twierdzeń i dowodów nastąpiło

z przyczyn zawinionych przez stronę, czy jej pełnomocnika (zobacz np. posta-
nowienia SN z 27 października 2009 r., II UZ 35/09, LEX 564801). Strona,
wnosząc o rozpoznanie materiału procesowego nie zgłoszonego w czasie właś-
ciwym musi uprawdopodobnić, że ani ona, ani jej pełnomocnik nie ponoszą
winy w tym opóźnieniu.

– brak winy strony w zgłoszeniu twierdzeń i dowodów w czasie właściwym w sy-

tuacji, gdy określone twierdzenia i dowody nie były jej znane, bądź gdy potrzeba
ich powołania powstała później.

– podobnie jak w przypadku prekluzji dowodowej przyczyny, które uniemożliwiły

stronie powołanie faktów i dowodów we właściwym terminie, mogą być różne.
Ich zasadność podlega każdorazowej, indywidualnej ocenie sądu, uwzględnia-
jącej realia konkretnego przypadku. Przede wszystkim będą to sytuacje,
w których okoliczność faktyczna albo środek dowodowy nie były stronie znane
lub nie były dla niej dostępne, np. zaginięcie i odnalezienie dokumentu, póź-
niejsze znalezienie świadka zdarzenia, czasowa niemożność ustalenia perso-
naliów lub adresu świadka. Może się również zdarzyć, że strona nie powołała
znanego sobie dowodu z innych niezawinionych przyczyn, np. przeszkód leżą-
cych po stronie uczestnika procesu, ale niezawinionych przez niego, takich jak
choroba. Potrzeba późniejszego powołania okoliczności faktycznych, zarzutów
i wniosków dowodowych może wynikać również ze zmiany sytuacji procesowej
na skutek przekształceń podmiotowych i przedmiotowych powództwa albo na
skutek rozwoju postępowania dowodowego, np. jako efekt nowych okoliczności
ujawnionych w zeznaniach świadków lub w dokumentach albo w odpowiedzi na
twierdzenia powoda zawarte w pismach pozwanego. Z pewnością zajdzie ko-
nieczność w praktyce relatywizowania potrzeby powołania określonych faktów
i dowodów do konkretnych okoliczności rozpoznawanej sprawy i, tak jak
w przypadku prekluzji dowodowej, z uwzględnieniem ogólnych i szczególnych
zasad rozkładu ciężaru (zobacz na ten temat orzeczenia Sądu Najwyższe na tle
prekluzji dowodowej: wyroki z 27 marca 2008 r., III SK 26/07, OSNP 2009,
nr 13–14, poz. 187; z 10 lipca 2008 r., III CSK 65/08, LexPolonica nr 1935291;
14 grudnia 2006 r., I CSK 310/06, OSNC 2007, nr 11, poz. 171).

– obowiązek wspierania przez strony postępowania dowodowego nie może być

bowiem rozumiany jako obowiązek przytaczania w pozwie i odpowiedzi na

Koncentracja i sposób prezentowania materiału dowodowego

pozew także tych twierdzeń i dowodów, które co prawda są już stronom znane,
ale które zmierzałyby do wykazania, że roszczenie sprecyzowane w pozwie nie
przysługuje powodowi lub nie może go dochodzić, albo też, że przyjęta przez
pozwanego linia obrony może okazać się nieskuteczna. System ten nie został
bowiem oparty na zasadzie ewentualności. Strony nie mają również obowiązku
przewidywania, jakie możliwe twierdzenia bądź zarzuty podniesie przeciwnik
procesowy. Powód, w szczególności zobowiązany jest do wskazania znanych mu
w chwili wnoszenia pozwu twierdzeń i dowodów, ale tylko tych, które wskazują,
że jego powództwo jest zasadne (zobacz wyroki SN z 18 kwietnia 2008 r., II CSK
667/07, LexPolonica nr 1893216; z 14 grudnia 2006 r., I CSK 310/06, OSNC
2007, nr 11, poz. 171; z 12 maja 2006 r., V CSK 55/06, LexPolonica nr 1631127
jakie zapadły na tle prekluzji dowodowej).

– jeśli powód w pozwie nie poda twierdzeń lub dowodów uzasadniających jego

legitymację procesową oraz zgłoszone roszczenie, a pozwany z tego zaniedbania
powoda wyprowadzi zarzut, to – co do zasady – powód nie będzie mógł zwalczać
tego zarzutu okolicznościami, których mimo obowiązku nie powołał w pozwie
(przy założeniu rzecz jasna, że możliwe w ogóle jest pominięcie materiału
procesowego nie zgłoszonego w pozwie przy braku stosownego pouczenia po-
woda). Jeśli natomiast pozwany nie zakwestionował w odpowiedzi na pozew
twierdzeń powoda i powołanych przez niego dowodów wskazujących na przy-
sługującą powodowi czynną legitymację procesową oraz zasadność roszczenia, to
z kolei pozwany pozbawia się prawa zgłaszania w tym zakresie w toku postę-
powania twierdzeń i dowodów. Okoliczności te nie będą jednak mogły zostać
uznane za przyznane w przypadku strony, która nie jest reprezentowana przez
profesjonalnego pełnomocnika dopóty, dopóki nie zostanie ona pouczona
o takiej konsekwencji. Stosownie bowiem do art. 210 par. 2 [1] na rozprawie sąd
poucza stronę występującą w sprawie bez adwokata, radcy prawnego, rzecznika
patentowego lub radcy Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa o treści m. in.
art. 229 i 230. Oznacza to, że jeśli powód zawrze w pozwie twierdzenia, których
nie poprze dowodami, to twierdzenia te nie będą mogły zostać uznane za przyz-
nane, a zatem nie wymagające dowodu dopóki strona przeciwna po pouczeniu
potwierdzi je bądź pominie milczeniem, chyba że jest ona reprezentowana przez
profesjonalistę. Jeśli do takiego przyznania nie dojdzie, to sąd powinien uznać
twierdzenia powoda za nieudowodnione, pomimo wyraźnego braku zarzutu
nieudowodnienia ich. Wystarczające będzie zaprzeczenie przez stronę prze-
ciwną. Wynika to z faktu, że rygorem pominięcia nie są aktualnie objęte zarzuty,
a jedynie twierdzenia i dowody.

– ocena zachowania się strony, która wnosi o dopuszczenie spóźnionych twierdzeń

i dowodów nie może również abstrahować od postawy strony przeciwnej. Nie
chodzi tu przy tym jedynie o wyrażony w art. 3 obowiązek dokonywania czynności
procesowych zgodnie z dobrymi obyczajami czy też o przestrzeganie zasady lojal-
ności procesowej, ale również o oświadczenia stron składane na piśmie w od-
niesieniu do przedmiotu sporu jeszcze przed wszczęciem procesu. Nawet na tle
prekluzji dowodowej Sąd Najwyższy przyjął, że wymaganie od powoda po-

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

woływania już w pozwie dowodów – i to wszystkich – na okoliczności, które
według jego przekonania, opartego na rozsądnej ocenie stosunku między stro-
nami, w związku z którym doszło do wytoczenia powództwa, nie są sporne i nie
będą kwestionowane przez pozwanego (art. 229, 230 k.p.c.), jest wymaganiem
nieuzasadnionym (wyrok SN z 21 lutego 2007 r., I CSK 446/06, LexPolonica
nr 1206308).

c) Brak zwłoki w rozpoznaniu sprawy – dwie definicje.

– podejście bezwzględne – ocena, czy dojdzie do zwłoki dokonywana jest z punktu

widzenia stanu postępowania, w chwili zgłoszenia spóźnionego materiału proce-
sowego. Sąd musi wówczas odpowiedzieć na pytanie czy w przypadku uw-
zględnienia spóźnionego materiału procesowego postępowanie będzie trwać
dłużej, niż gdyby materiał ten pominąć.

– podejście względne – ocena, czy nastąpi zwłoka w postępowaniu wymaga

określenia, czy gdyby konkretne twierdzenia i dowody zostały zgłoszone zostały
w czasie właściwym – postępowanie trwałoby tyle samo czasu czy krócej, niż
w przypadku, gdy twierdzenia i dowody wskazywane są z opóźnieniem.

– proponowany wniosek: pierwsza z przytoczonych definicji jest zasadna. Druga

koncepcja odwołuje się bowiem do konieczności hipotetycznego określania
czasu trwania postępowania w przypadku, gdyby dane twierdzenia i dowody
zostały powołane w czasie właściwym. Po pierwsze, możliwość takiego okre-
ślenia jest mocno wątpliwa, a już na pewno uchyla się spod racjonalnej wery-
fikacji w toku instancji. Po drugie, takie rozumienie zwłoki w postępowaniu nie
byłoby w istocie żadną sankcją dla strony, która (nawet rażąco) uchybiła obo-
wiązkowi wspierania postępowania. Sąd bowiem po stwierdzeniu, że gdyby stro-
na zaprezentowała materiał procesowy w czasie właściwym i został on dopusz-
czony (np. przesłuchano by świadków, dopuszczono dowód z opinii biegłego) to
postępowanie trwałoby tyle samo czasu, co w przypadku przeprowadzenia tych
samych czynności w stosunku do materiału zgłoszonego z opóźnieniem – mu-
siałby ten materiał dopuścić. Wówczas natomiast przesłanka pominięcia
materiału dowodowego określona w art. 217 par. 2 byłaby tożsama z przesłanką
wskazaną w art. 217 par. 3.

– przyjęcie definicji pierwszej nie oznacza przy tym, że zawsze, gdy sąd musiałby

odroczyć rozprawę, żeby dopuścić dowody spóźnione, to zachodziłaby sytuacja
zwłoki w rozpoznaniu sprawy. W sytuacji np., gdy rozprawa musi być odroczona
z jakichkolwiek przyczyn (niestawiennictwo świadka, choroba strony), brak pod-
staw do przesłuchania na kolejnym posiedzeniu świadka, który wskazany został
z opóźnieniem. Zwłoka w rozpoznaniu sprawy nie oznacza bowiem prostego
zwiększenia czasu potrzebnego do jej rozpoznania (np. o kilka czy kilkanaście
godzin), ale o wydłużenie czasu trwania postępowania o kolejne posiedzenia.

– ocena, czy uwzględnienie spóźnionych twierdzeń i dowodów spowoduje zwło-

kę, powinna być każdorazowo dokonywana przez pryzmat czasu, jaki jest po-
trzebny na dokonanie pozostałych czynności w sprawie oraz jaki należy
zapewnić drugiej stronie celem zareagowania na te spóźnione twierdzenia.
Zwłoka może także wynikać z faktu, że w odpowiedzi na spóźnione twierdzenia

Koncentracja i sposób prezentowania materiału dowodowego

i dowody strona przeciwna podejmie czynności procesowe wydłużające
postępowanie.

d) Gdy niezgłoszenie twierdzeń i dowodów we właściwym terminie nastąpi w wyniku

zawinienia strony, a ich uwzględnienie doprowadzi do zwłoki, strona może jeszcze
powołać się na „inne wyjątkowe okoliczności” uzasadniające dopuszczenie spóźnio-
nego materiału procesowego.

– Szczególne okoliczności, o jakich mowa w art. 207 par. 6, art. 217 par. 2, art. 493

par. 1, art. 503 par. 1 oraz art. 344 par. 2 obejmuje wszelkie wyjątkowe, a istotne
z punktu widzenia interesu strony sytuacje, których ocena podlega ocenie sądu
(ważny interes publiczny uzasadniający kontynuację postępowania dowodo-
wego, szczególna nieporadność strony).

7. Materia podlegająca pominięciu.

a) Rygorem pominięcia objęte są tak twierdzenia, jak i dowody. Zaprezentowanie

przez stronę twierdzeń co do okoliczności faktycznych, bez jednoczesnego
powołania dowodów na ich poparcie powoduje, że późniejsze sformułowanie
wniosków dowodowych mających wykazać prawdziwość tych twierdzeń będzie
spóźnione.

b) Rygorem pominięcia nie zostały objęte natomiast wprost zarzuty, ani materialne,

ani procesowe (z wyjątkiem tych zarzutów procesowych, które należy zgłosić pod
rygorem ich utraty przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy). Wiąże się to
z tym, że zwykle podniesienie określonego zarzutu stanowi jednocześnie konkretne
twierdzenie, np. spełnienie świadczenia, nienależyte wykonaniem umowy itp.

c) Gdy podniesienie określonego zarzutu jest realizacją uprawnienia kształtującego tak, jak

w przypadku zarzutu potrącenia czy przedawnienia bądź dotyczy takich okoliczności
(zarzutów merytorycznych), które sąd powinien uwzględnić z urzędu, np. nieważność
umowy, to twierdzenia oraz dowody na ich potwierdzenie powinny być zgłoszone
w czasie właściwym. Wskazać przy tym należy, że podobnie jak w systemie prekluzji
dowodowej, co do zasady rygorem pominięcia objęte będą wszystkie twierdzenia
i dowody, niezależnie od ich istotności dla rozstrzygnięcia sprawy (zobacz na ten temat
wypowiedzi Sądu Najwyższego jeszcze na tle prekluzji dowodowej zawarte w uchwale
z 17 lutego 2004 r., III CZP 115/03, OSNC 2005, nr 5, poz. 77; oraz w wyrokach
z 19 stycznia 2005 r., I CK 410/04, OSNC 2006, nr 1, poz. 7; z 5 listopada 2008 r.,
I CSK 198/08, LEX 483312; z 28 października 2004 r., III CK 442/03, LexPolonica
nr 1573278; z 24 lutego 2006 r., III CSK 143/05, OSNC 2006, nr 12, poz. 206).

d) Rygorem pominięcia nie są obecnie objęte również zarzuty odnoszące się co do

prawa (porównaj stanowisko wyrażone w tym zakresie na tle prekluzji dowodowej
przez Sąd Najwyższy w wyrokach z 5 listopada 2008 r., I CSK 198/08,
LEX 483312; oraz z 28 października 2004 r., III CK 442/03, LexPolonica nr 1573278
w odniesieniu do zarzutu przedawnienia). Wszelka jednak argumentacja prawna
przytaczana przez stronę nie może pozostawać w oderwaniu od wskazywanych
uprzednio twierdzeń i dowodów. Jeśli strona wysnuwa wniosek o nieważności
czynności prawnej, to musi on być sformułowany na podstawie – przytoczonej
w czasie właściwym – przesłance tej nieważności, np. braku należytej reprezentacji.
To samo dotyczyć będzie uwzględniania przez sąd tych okoliczności dotyczących

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

ważności i skuteczności czynności prawnej, które zwykle brane są pod uwagę
z urzędu (zobacz np. uchwałę Sądu Najwyższego z 17 czerwca 2005 r., III CZP
26/05, OSNC 2006, nr 4, poz. 63).

8. Forma pominięcia spóźnionego materiału procesowego oraz możliwości.

a) pominięcie spóźnionych twierdzeń i dowodów nie wymaga wydania postanowienia

sądu, a sąd uzasadnia swoje stanowisko w uzasadnieniu wyroku (Uwaga:
w literaturze i orzecznictwie prezentowane jest również odmienne stanowisko).

b) za pierwszym stanowiskiem przemawia fakt, że w przepisach dotyczących po-

minięcia twierdzeń i dowodów wskazano, że pomija je sąd. Zasadą natomiast jest,
że sąd wypowiada się w formie postanowienia, chyba że ustawa przewiduje wydanie
wyroku albo nakazu zapłaty (art. 354).

c) za drugim stanowiskiem przemawia, że w przepisach art. 207 par. 6, art. 217 par. 2,

art. 344 par. 2, art. 493 par. 1 oraz art. 503 par. 1 ustawodawca posłużył się pojęciem
pominięcia, co wskazuje na brak konieczności wydania postanowienia. Art. 354
przesądza jedynie o formie rozstrzygnięcia, nie nakłada natomiast obowiązku roz-
strzygnięcia. Ponadto, drugie rozwiązanie jest bardziej pragmatyczne, korzystniejsze
dla stron, a niekiedy wręcz konieczne. W przypadku, gdy dochodzi do milczącego
pominięcia twierdzeń i dowodów, możliwość poniesienia odpowiednich zarzutów
w apelacji nie jest uzależniona od zgłoszenia zastrzeżenia do protokołu w trybie
art. 162. Żadne gwarancje procesowe stron nie doznają w tym przypadku ogra-
niczenia, gdyż sąd powinien wyjaśnić swoje stanowisko w uzasadnieniu wyroku. Po
drugie, co szczególnie widoczne jest w postępowaniu apelacyjnym również na
podstawie art. 381, często podjęcie wyraźnej decyzji w kwestii spóźnionych twier-
dzeń i dowodów prowadziłoby do ujawnienia merytorycznego rozstrzygnięcia bądź
wręcz nie miałoby sensu, np. w sytuacji, gdy wyrok podlega uchyleniu a sprawa
przekazaniu sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.

9. Sąd ma obowiązek z urzędu, bez żadnego wniosku czy zarzutu stron, pominąć

twierdzenia i dowody, gdy tylko uzna je (lub powinien uznać) za spóźnione.

10. W sytuacji, gdy strona nie przytacza żadnych okoliczności uzasadniających brak jej

winy w opóźnieniu powołania twierdzeń i dowodów ani też nie powołuje się na
szczególne okoliczności przemawiające za rozpoznaniem takich twierdzeń i dowodów,
sąd z urzędu powinien rozważyć jedynie, czy ich dopuszczenie spowodowałoby zwło-
kę w rozpoznaniu sprawy.

11. Funkcjonowanie modelu gromadzenia materiału dowodowego przy wykorzystaniu

dyskrecjonalnej władzy sędziego nie uniemożliwia dopuszczenia przez sąd dowodu
z urzędu na podstawie art. 232. Jednak wobec rozbudowanego systemu pouczeń stron
oraz szerokiego katalogu przesłanek obligujących do dopuszczenia spóźnionego ma-
teriału procesu, korzystanie przez sąd z możliwości dopuszczenia dowodu z urzędu
będzie miało miejsce jeszcze rzadziej, niż w systemie prekluzji dowodowej (np. sytu-
acje, gdy w sprawie występuje element publiczny, gdy zachodzi podejrzenie, że strony
prowadzą proces fikcyjny bądź zmierzają do obejścia ustawy).

12. Pisma przygotowawcze (art. 127).

a) Przepis nie nakłada na strony obowiązku wskazywania w pismach przygoto-

wawczych podstaw prawnych i nie wiąże sądu taką podstawą, jeśli zostanie ona

Koncentracja i sposób prezentowania materiału dowodowego

wskazana. W dalszym ciągu sąd związany jest jedynie wskazywanymi przez strony
okolicznościami faktycznymi. Wskazana podstawa prawna natomiast ma o tyle zna-
czenie, że przez swoją hipotezę zakreśla zespół okoliczności faktycznych leżących
u podstaw danego roszczenia, wniosku czy zarzutu.

b) W świetle treści art. 127 oraz art. 207 par. 3 nie są pismami przygotowawczymi

pozew, ani odpowiedź na pozew, podlegające rygorom wymienionym w art. 207.

c) Nie mają charakteru pism przygotowawczych środki zaskarżenia takie jak sprzeciw

od wyroku zaocznego, zarzuty od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym
i sprzeciw od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym. Tryb ich wnoszenia
podlega osobnym regułom. Ponadto nie są one dalszymi pismami o jakich mowa
w art. 207 par. 3.

d) Nie są pismami przygotowawczymi pisma informujące sąd o zaistnieniu okoliczności

mających wpływ na tok postępowania i w związku z tym zawierające stosowne wnioski
(np. pisma z wnioskiem o zawieszenie postępowania, jego umorzenie, skierowanie spra-
wy do mediacji, o zabezpieczenie powództwa, doręczenie odpisu protokołu, orzecze-
nia, dopozwanie, ustanowienie kuratora, pełnomocnika z urzędu, zwolnienie od kosz-
tów sądowych, przeprowadzenie rozprawy pod jej nieobecność, odroczenie rozprawy
czy zmianę jej terminu, oświadczenie o zmianie powództwa czy cofnięciu pozwu).

13. Odpowiedź na pozew.

a). Pozwany nie ma obowiązku wniesienia odpowiedzi na pozew. Jej wniesienie

uzależnione jest od decyzji pozwanego bądź zarządzenia przewodniczącego.

b) Termin do wniesienia odpowiedzi na pozew nie może wynosić mniej niż dwa

tygodnie. Jest to termin sądowy, którego omieszkanie skutkuje jej zwrotem na pod-
stawie art. 207 par. 7. Oznacza to, że strona, stosownie do art. 166 może wnosić
przed upływem terminu sądowego o jego przywrócenie.

c) W przypadku zarządzenia zwrotu odpowiedzi na pozew na podstawie art. 207 § 7

może być wydany wyrok zaoczny przeciwko pozwanemu, który nie stawi się na
posiedzeniu i nie zażąda przeprowadzenia rozprawy pod jego nieobecność w inny
sposób niż w zwróconej odpowiedzi na pozew (por. art. 340). Wydanie wyroku
zaocznego nie jest obligatoryjne.

d) W przypadku wydania wyroku zaocznego ponownie otwiera się pozwanemu

możliwość podniesienia wszystkich twierdzeń i dowodów, które nawet w braku
podstaw do wydania wyroku zaocznego (art. 344 § 2), zostałyby uznane za spóź-
nione z powodu nieprzedstawienia ich w odpowiedzi na pozew mimo istnienia
takiej możliwości.

e) Jeśli po zwrocie odpowiedzi na pozew wyrok zaoczny nie zostanie wydany, moż-

liwość prezentowania przez pozwanego twierdzeń i dowodów podlega ogranicze-
niom wskazanym w art. 217 par. 2.

f) Nie jest dopuszczalne skuteczne złożenie wniosku o przywrócenie terminu do

wniesienia odpowiedzi na pozew. Uchybienie temu terminowi w przypadku wydania
wyroku zaocznego nie wywołuje dla pozwanego negatywnych konsekwencji pro-
cesowych, a jedynie negatywne konsekwencje finansowe w postaci obowiązku uisz-
czenia opłaty sądowej od sprzeciwu (art. 168 par. 2). Pozwany nie doznaje natomiast
żadnych ograniczeń w możliwości zgłaszania twierdzeń i dowodów. W przypadku

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

natomiast, gdy wyrok zaoczny nie zostanie wydany, to i tak przesłanki uzasadniające
rozpoznanie spóźnionego materiału procesowego są dużo szersze niż przesłanki
przywrócenia terminu.

14. Niedewolutywne środki zaskarżenia, jako nośnik materiału procesowego;

a) Kwestia wnoszenia sprzeciwu od wyroku zaocznego (art. 344 w związku z art. 343

zdanie drugie), zarzutów od nakazu zapłaty (art. 493 w związku z art. 491 par. 3)
oraz sprzeciwu od nakazu zapłaty (art. 503 w związku z art. 502 par. 2) i zgła-
szania w nich twierdzeń oraz dowodów zostały uregulowane w sposób swoisty.
Naruszenie terminu do wniesienia środka zaskarżenia powoduje jego odrzu-
cenie i zamyka stronie w ogóle możliwość do dalszego prezentowania materiału
procesowego.

b) Przywrócenie terminu do wniesienia środka zaskarżenia otwiera stronie ponownie

możliwość prezentowania materiału procesowego.

c) Jeśli pozwany wniesie prawidłowo sprzeciw od wyroku zaocznego, zarzuty od

nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym, czy sprzeciw od nakazu zapłaty w pos-
tępowaniu upominawczym, to podlega ograniczeniom w możliwości zgłaszania
twierdzeń i dowodów wskazanym w art. 344 par. 2, art. 493 par. 1 oraz art. 503 par. 1.

15. Prezentowanie materiału procesowego w dalszych pismach procesowych podlega

ścisłej reglamentacji.

a) Zgodnie z art. 207 § 3 przewodniczący może także przed pierwszym posiedzeniem

wyznaczonym na rozprawę zobowiązać strony do złożenia dalszych pism przy-
gotowawczych, oznaczając porządek składania pism, termin, w którym należy je
złożyć, i okoliczności, które mają być wyjaśnione.

b) W toku sprawy złożenie pism przygotowawczych następuje tylko wtedy, gdy sąd tak

postanowi, chyba że pismo obejmuje wyłącznie wniosek o przeprowadzenie dowo-
du, pod rygorem zwrotu pisma. Według art. 207 par. 7 pismo przygotowawcze
złożone z naruszeniem jakichkolwiek warunków przewidzianych w par. 3 podlega
zwrotowi. Oznacza to obowiązek zwrotu pisma przygotowawczego, jeżeli zostało
złożone bez zarządzenia przewodniczącego (postanowienia sądu), jeżeli zostało zło-
żone z uchybieniem terminu wskazanego w tym zarządzeniu (postanowieniu) albo
też jeżeli zawiera ono twierdzenia, których nie dotyczyło zarządzenie przewod-
niczącego (postanowienie sądu).

c) Zarządzenie przewodniczącego (postanowienie sądu) zobowiązujące stronę do złożenia

pisma przygotowawczego musi bardzo precyzyjnie określać warunki dokonania tej
czynności. Powinno ono określać porządek składania pism, termin, w jakim kolejne
pisma należy złożyć oraz okoliczności, które mają być wyjaśnione w poszczególnych
pismach. Niejednoznaczność poleceń wyklucza możliwość poniesienia przez stronę
negatywnych konsekwencji procesowych. Oznaczenie porządku i terminu składania
pism może nastąpić za pomocą różnych technik. Dopuszczalne jest wskazanie, w jakiej
kolejności strony mają je złożyć – podaniem konkretnych dat końcowych, albo też
okresów liczonych od dnia otrzymania pisma przeciwnika procesowego. Termin
wyznaczony na złożenie pisma przygotowawczego powinien przy tym uwzględniać
realną możliwość na zajęcie wzajemnych stanowisk.

d) Zgodnie z art. 207 par. 3 zdanie drugie, nie podlega zwrotowi tylko takie pismo,

Koncentracja i sposób prezentowania materiału dowodowego

które zawiera wyłącznie wniosek dowodowy. Zawarcie w nim zatem także elemen-
tów pisma przygotowawczego skutkuje jego zwrotem w całości.

e) W przypadku pism procesowych, które zawierają elementy pisma przygotowaw-

czego oraz innego, np. zmianę powództwa, wniosek o zawieszenie postępowania
(pisma „mieszane”), pismo powinno podlegać zwrotowi jedynie w części, w jakiej
stanowi pismo przygotowawcze. Wynika to z faktu, że przepis art. 207 par. 7 jako
norma szczególna, stanowiąca odstępstwo od art. 130, 130 [1] oraz art. 130 [2], pod-
lega zawężającej wykładni. Chociaż pozwala ona na zwrot pisma przygoto-
wawczego, to nie daje podstaw do zwrotu innego rodzaju pisma. Wskazuje na to do-
datkowo sformułowanie użyte w art. 207 par. 3 zdanie drugie w związku z art. 207
par. 7 nakazujące zwrot całego pisma przygotowawczego, jeśli oprócz wniosku do-
wodowego zawiera ono niedozwolone twierdzenia. Jeśli jednak już pismo zawiera
wniosek dowodowy, niedozwolone elementy pisma przygotowawczego oraz ele-
menty innego pisma procesowego, to w tym ostatnim zakresie pismo nie może pod-
legać zwrotowi.

f) Brak zarządzenia co do złożenia pisma przygotowawczego nie uniemożliwia stronie

wskazania materiału procesowego (np. w razie zmiany okoliczności sprawy). Strona
może alternatywnie: wystąpić do sądu z wnioskiem o zarządzenie złożenia pisma
przygotowawczego, wystąpić do sądu z wnioskiem o wyznaczenie posiedzenia nie-
jawnego w trybie art. 207 par. 4, oczekiwać na termin rozprawy i złożyć stosowne
oświadczenia w formie ustnej. To samo dotyczy przypadku, gdy pismo przygo-
towawcze zostanie zwrócone z tego tylko względu, że zostało złożone bez stosow-
nego zarządzenia (postanowienia). Na rozprawie również strona może zaprezen-
tować swoje twierdzenia w sytuacji, gdy jej pismo przygotowawcze zostanie zwró-
cone na podstawie art. 207 par. 7 z innych przyczyn, niż brak zarządzenia (postano-
wienia) zobowiązującego do jego złożenia. Wówczas jednak strona dodatkowo po-
winna uprawdopodobnić, że nie zgłosiła twierdzeń w czasie właściwym bez swojej
winy lub że uwzględnienie spóźnionych twierdzeń nie spowoduje zwłoki w roz-
poznaniu sprawy albo że występują inne wyjątkowe okoliczności.

g) Przed podjęciem decyzji w kwestii złożenia pism przygotowawczych, sąd może

wyznaczyć posiedzenie niejawne celem wysłuchania stron (art. 207 par. 4). O jego
terminie powinny zostać prawidłowo zawiadomione obie strony postępowania.
Posiedzenie to nie zostało przewidziane dla dokonywania jakichkolwiek czynności
procesowych. W jego toku sąd powinien podjąć decyzję co do terminów na złożenie
kolejnych pism przygotowawczych oraz ich zakresu, a również określenia terminów
kolejnych posiedzeń sądu.

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

1. Możliwość uznania powództwa przez pozwanego

1) Zgodnie z art. 213 par. 2 k.p.c., sąd nie jest związany uznaniem powództwa, chyba

że uznanie jest sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo
zmierza do obejścia przepisów prawa.

2) Uznanie powództwa jest nie tylko przyznaniem faktów, lecz także akceptacją wyda-

nia wyroku, a więc również oświadczeniem woli.

3) Skutki procesowe uznania:

– sąd jest związany (z wyjątkami),
– sąd nie musi prowadzić postępowania dowodowego (z wyjątkami, np. art. 431

k.p.c., art. 458 k.p.c.),

– możliwość zwrotu pozwanemu kosztów procesu (art. 101 k.p.c.),
– obowiązek nadania rygoru natychmiastowej wykonalności (art. 333 par. 1 pkt 2

k.p.c.),

– możliwość wydania wyroku na posiedzeniu niejawnym (art. 753

k.p.c.).

4) Skutki materialne uznania powództwa:

– może być uznane za niewłaściwe uznanie długu (art. 123 par. 1 pkt 2 k.c.),
– stanowi zawarcie porozumienia o natychmiastowej wymagalności świadczenia,

jeśli nie nadszedł zwykły termin,

– może zawierać elementy darowizny lub innych czynności prawnych,
– może być uznane za zrzeczenie się korzystania z zarzutu przedawnienia (wyrok

SN z 5 czerwca 2002 r., IV CKN 1013/00, LEX 80261).

2. Brak podjęcia obrony przez pozwanego

1) Jeśli bezczynność pozwanego istnieje od początku procesu, konsekwencją może być

wydanie wyroku zaocznego.

2) Brak podejmowania obrony na dalszym etapie postępowania może skutkować uzna-

niem okoliczności faktycznych za przyznane (art. 230 k.p.c.) oraz negatywnym dla
strony wynikiem postępowania dowodowego.

3) W sprawach małżeńskich niestawiennictwo strony na rozprawę jest obwarowane

rygorem grzywny (art. 429 k.p.c.).

Środki obrony pozwanego

XIV

4) Niestawiennictwo stron na rozprawie bądź niestawiennictwo powoda przy braku

wniosku powoda i pozwanego o rozpoznanie sprawy może skutkować zawiesze-
niem postępowania (art. 177 par. 1 pkt 5 k.p.c.).

3. Ograniczenie się przez pozwanego do wniosku o oddalenie powództwa z ogólnego za-

przeczenia podstawy faktycznej powództwa

1) Zaprzeczenie jest oświadczeniem wiedzy dotyczącym poszczególnych okoliczności

faktycznych lub całokształtu stanu faktycznego.

2) Ogólne zaprzeczenie jako zwykła negacja (obrona bierna) polega na negatywnym

ustosunkowaniu się pozwanego do twierdzeń i wniosków powoda.

3) Zwykła negacja ma na celu zapobieżenie możliwości przyjęcia przez sąd określo-

nych twierdzeń za przyznane. W wyroku z 9.07.2009 r. (III CSK 341/08, LEX
584753/SN przyjął jednak, że nie można, odpowiadając na pozew, twierdzić, że nie
zgadzając się z pozwem „przeczy wszystkim faktom powołanym przez powoda,
poza tymi, które wyraźnie się przyzna”. Fakty i dowody związane z konkretnymi
okolicznościami, z którymi się pozwany nie zgadza powinien on wskazać, jeśli ma
to służyć obronie jego racji, powinien się on ustosunkować do twierdzeń strony
powodowej.

4. Podnoszenie zarzutów procesowych

1) Podnoszenie zarzutów procesowych jest związane z zaprzeczeniem umotywowa-

nym (obrona czynna).

2) Zarzuty procesowe to czynności procesowe, przez które strona zmierza do obrony

swoich praw w procesie. Mogą one być podejmowane przez obie strony procesowe.

3) Zarzuty formalne – zarzuty merytoryczne. Kwalifikacja zarzutu jest uzależniona od

tego, czy opiera się on na przepisach prawa procesowego czy materialnego, oraz czy
dotyczy on biegu postępowania czy przedmiotu procesu (decyduje przesłanka druga).

4) Zarzuty niweczące (peremptoryjne). Ich uwzględnienie kończy proces (spór)

w sposób trwały.

5) Zarzuty zawieszające (dylatoryjne) wstrzymują bieg postępowania lub możliwość

rozstrzygnięcia sporu co do istoty bądź zmierzają do istotnego przekształcenia sto-
sunku procesowego.

6) Podniesienie zarzutów formalnych nie zwalnia pozwanego od wdania się w spór co

do istoty sprawy (art. 221 k.p.c.).

7) Od zarzutów formalnych w ścisłym znaczeniu należy odróżnić wnioski formalne

oraz oświadczenia składane w procesie, a nie zmierzające ani do odrzucenia pozwu,
ani do istotnego przekształcenia stosunku procesowego. Polegają na zwróceniu są-
dowi uwagi na naruszenie przepisów procesowych.

8) Zarzuty merytoryczne dzielą się na dwie podstawowe grupy:

a) mogą polegać na podaniu faktów, które miały przeszkodzić w powstaniu prawa

powoda albo na podaniu okoliczności niweczących prawo powoda,

b) zarzuty, które nie kwestionują prawa powoda, lecz przeciwstawiają mu prawo

pozwanego zwalniające go od obowiązku świadczenia.

5. Zarzut potrącenia

1) Zarzut potrącenia, którego celem procesowym jest rozpoznanie przez sąd

skutków materialnych oświadczenia o potrąceniu, musi być podniesiony

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

w czasie właściwym, to jest w odpowiedzi na pozew, w sprzeciwie od wyroku
zaocznego, zarzutach od nakazu zapłaty, sprzeciwie od upominawczego nakazu
zapłaty – pod rygorem prekluzji dowodowej w tych postępowaniach, w których
ta prekluzja obowiązuje (wyroki SN z 7 maja 2004 r., I CK 666/03, z 9 paź-
dziernika 2003 r., V CK 319/02, LEX 82267; z 12 marca 1998 r., I CKN 522/97,
OSNC 98/11/176).

2) Ocena skuteczności (wywołania skutków materialnych) podniesionego w czasie

właściwym procesowego zarzutu potrącenia i uwzględnienie go w toczącym się
postępowaniu jest uzależnione od skutecznego złożenia oświadczenia woli stronie
przeciwnej (na rozprawie w obecności powoda, w piśmie procesowym doręczonym
powodowi, za pośrednictwem umocowanego do tej czynności pełnomocnika).

3) Zarzut potrącenia powinien zostać sprecyzowany przez dokładne określenie po-

trącanej wierzytelności, przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających jej
istnienie oraz wskazanie dowodów na ich poparcie. Wskazanie twierdzeń na oko-
liczność istnienia wierzytelności potrącanej i powołanie dowodów na ich pot-
wierdzenie powinno nastąpić w czasie właściwym, to jest w odpowiedzi na pozew,
w sprzeciwie od wyroku zaocznego, zarzutach od nakazu zapłaty bądź sprzeciwie od
nakazu zapłaty – pod rygorem prekluzji dowodowej w tych postępowaniach, w któ-
rych ta prekluzja obowiązuje (wyroki SN z 18 kwietnia 2000 r., III CKN 720/98,
LEX 51368; z 6 października 2006 r., V CSK 198/06, LEX 327893). Przytoczone
orzeczenia zachowają częściowo aktualność przy obowiązywaniu instytucji dys-
krecjonalnej władzy sędziego oraz obowiązku wspierania przez strony postępowania
w zakresie gromadzenia materiału dowodowego.

4) Podniesienie zarzutu potrącenia nie wymaga szczególnej formy i nie podlega opłacie.
5) Uwzględnienie zarzutu potrącenia znajduje odzwierciedlenie w jednym rozstrzy-

gnięciu wyrażającym umorzenie obu wierzytelności do wysokości wierzytelności
niższej.

6) Uwzględnienie zarzutu potrącenia nie wywołuje skutku powagi rzeczy osądzonej.

Wierzytelność wygasa, dlatego ponowne wytoczenie powództwa dotyczące tego
samego przedmiotu powoduje oddalenie powództwa (uchwała SN z 20 listopada
1987 r., III CZP 69/87, OSNC 89/4/64; wyrok SN z 20 grudnia 2006 r., IV CSK
299/06, LEX 233051).

7) Niedopuszczalne jest podniesienie zarzutu potrącenia w toku postępowania kasa-

cyjnego (wyrok SN z 10 czerwca 1997 r., II CKN 180/97, OSNC 12/202).

8) W postępowaniu uproszczonym zarzut potrącenia jest dopuszczalny, jeżeli wierzy-

telność objęta tym zarzutem nadaje się do rozpoznania w postępowaniu uproszczo-
nym (art. 505

par. 2 k.p.c.).

9) W postępowaniu nakazowym. do potrącenia mogą być przedstawione tylko wierzy-

telności udowodnione dokumentami, o których mowa w art. 485 k.p.c. (art. 493
par. 4 k.p.c.). W większości orzeczeń SN przyjął, że wymaganie udowodnienia
wierzytelności przedstawionej do potrącenia dokumentami nie dotyczy sytuacji,
w której do potrącenia doszło przed doręczeniem pozwanemu pozwu. Wskazuje na
to porównanie sformułowania użytego w art. 493 par. 3 k.p.c. „udowodnienie
wierzytelności przedstawionej do potrącenia” ze sformułowaniem przyjętym

Środki obrony pozwanego

w postępowaniu uproszczonym w art. 505

par. 2 k.p.c. „zarzut potrącenia jest

dopuszczalny, jeżeli...”. Różnica między tymi zwrotami prowadzi do wniosku, że
w art. 493 par. 3 k.p.c. chodzi o sytuację, gdy oświadczenie o potrąceniu w sensie
materialnym jest składane dopiero w toku procesu, a więc po doręczeniu pozwu, nie
obejmuje natomiast sytuacji, gdy oświadczenie to zostało złożone uprzednio,
a w toku procesu pozwany podnosi tylko zarzut potrącenia, powołując się na
umorzenie obu wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej. W po-
stępowaniu uproszczonym natomiast, zgodnie z brzmieniem art. 505

par. 2 k.p.c.,

nie jest w ogóle dopuszczalne podniesienie i rozpoznanie przez sąd zarzutu potrą-
cenia, obejmującego wierzytelność, która została już lub ma zostać przedstawiona
do potrącenia, przekraczającą progi wartości określone w art. 505

k.p.c. (uchwała

SN z 13 października 2005 r., III CZP 56/05, Biul. SN 05/10, s. 4; wyrok SN
z 6 października 2006 r., V CSK 206/06, LEX 32781).

6. Powództwo wzajemne

1) Powództwo wzajemne jest najdalej idącym środkiem obrony pozwanego, gdyż sta-

nowi jednocześnie akcję czynną przeciwko powodowi.

2) Terminem początkowym do wniesienia powództwa wzajemnego jest moment do-

ręczenia odpisu pozwu pozwanemu. Terminem końcowym jest pierwsza rozprawa
bądź sprzeciw od wyroku zaocznego, w zależności od sytuacji procesowej. Jeśli po-
zew wzajemny zostanie wniesiony przed rozpoczęciem biegu tego terminu bądź po
jego upływie, należy go wyłączyć do odrębnego postępowania i nadać bieg jako
osobnej sprawie.

3) Powództwo wzajemne jest dopuszczalne wówczas, gdy ma związek z powództwem

głównym bądź oba świadczenia nadają się do potrącenia. W drugim wypadku ża-
den związek między powództwami nie jest konieczny. Związek między powódz-
twem głównym a wzajemnym oznacza częściową tożsamość podstawy faktycznej
i podobną sytuację prawną obu stron.

4) Niedopuszczalne byłoby wytoczenie powództwa wzajemnego, gdyby na jego sku-

tek miało dojść do rozszerzenia ram podmiotowych procesu po stronie powodowej
bądź pozwanej. Pozew wzajemny może mieć natomiast węższy zakres podmiotowy
niż pozew główny.

5) Niedopuszczalne jest wytoczenie powództwa głównego w postępowaniu o narusze nie

posiadania (art. 479 k.p.c.), w postępowaniu nakazowym (art. 493 par. 4 k.p.c.).
W postępowaniu uproszczonym natomiast powództwo wzajemne jest dopuszczalne
o tyle, o ile nadaje się ono do rozpoznania tym w postępowaniu (art. 505

k.p.c.).

6) Niedopuszczalne jest wytoczenie powództwa wzajemnego o ustalenie lub zaprze-czenie

macierzyństwa, o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa, a także o ustalenie bezsku-
teczności uznania ojcostwa. Strona pozwana może jednak również żądać ustalenia lub
zaprzeczenia macierzyństwa, ustalenia lub zaprzeczenia ojcostwa albo ustalenia bezsku-
teczności uznania ojcostwa (art. 454

par. 1 i 3 k.p.c.). Podobnie nie jest dopuszczalne

powództwo wzajemne o rozwód lub separację. Strona pozwana w sprawie o rozwód
bądź separację może również żądać rozwodu albo separacji (art. 439 par. 1 i 3 k.p.c.).

7) Powództwo wzajemne niedopuszczalne podlega wyłączeniu do osobnego postępo-

wania jako zwykły pozew.

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

8) Pozew wzajemny powinien spełniać formalne wymagania pozwu oraz podlega ta-

kiej samej opłacie co pozew główny.

9) Na skutek uwzględnienia powództwa wzajemnego zapadają dwa niezależne od sie-

bie rozstrzygnięcia ze skutkiem powagi rzeczy osądzonej. Wyrok uwzględniający
powództwo wzajemne stanowi tytuł egzekucyjny.

Środki obrony pozwanego

1. Przedmiot dowodu

1) Przedmiotem dowodu są, zgodnie z art. 227 k.p.c., wyłącznie te fakty, które mają

istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy.

2) Ogólnie istnieją trzy grupy faktów podlegające stwierdzeniu w postępowaniu dowo-

dowym:

– fakty prawotwórcze,
– fakty tamujące powstanie prawa (roszczenia),
– fakty niweczące prawo.

3) Prawo w zasadzie nie powinno być przedmiotem dowodu. Niekiedy jednak zacho-

dzi potrzeba dowodzenia niektórych aktów prawnych, które mogą być znane tylko
stronom (np. normy techniczne), bądź dowodzenia rzeczywistej treści normy praw-
nej wyrażonej w języku obcym (porównaj także art. 1143 k.p.c.).

4) Instytucje wyłączające potrzebę dowodzenia:

– art. 228 par. 1 k.p.c. – fakty powszechnie znane (notoryczne), przy czym nie

można faktu uznać za powszechnie znany, jeżeli przeczy mu, chociażby częścio-
wo, wynik postępowania dowodowego. Są to fakty, które można uznać za znane
każdemu rozsądnemu mieszkańcowi tej miejscowości, w której znajduje się
siedziba sądu. W tym kontekście Sąd Najwyższy nie uznał za powszechnie znany
fakt zamieszczony w Internecie (wyrok z 10 lutego 2010 r., V CSK 269/09,
OSNC 2010/9/127),

– art. 228 par. 2 k.p.c. – fakty znane sądowi urzędowo (notoria sądowe) czyli fak-

ty, o których sąd powziął wiadomość przy dokonywaniu czynności proceso-
wych; muszą być ujawnione na rozprawie; są rodzajem faktów powszechnie
znanych (postanowienie SN z 16 kwietnia 1996 r., II CRN 40/96, Prok. i. Pr.
96/9/50; wyrok SN z 27 listopada 1978 r., III CRN 238/78, LEX 8152; wyrok
z 17 marca 2010 r., III SK 41/09, LEX 585840),

– art. 229 k.p.c. – fakty przyznane w toku postępowania przez stronę przeciw-

ną, jeżeli przyznanie to nie budzi wątpliwości; musi być dokonane w sposób
wyraźny,

Postępowanie dowodowe
Uwagi ogólne

– art. 230 k.p.c. – fakty przyznane w sposób domniemany; dotyczy tylko twier-

dzeń, co do których przeciwnik nie wypowiedział się, a mógł to uczynić; ocena
sądu co do uznania pewnego faktu za przyznany musi opierać się na rozważe-
niu całości materiału dowodowego (wyrok SN z 19 października 2005 r.,
V CK 260/05, LEX 187090). Obecnie, zgodnie z art. 210 par. 2 [1] sąd ma
obowiązek na rozprawie pouczyć stronę występującą w sprawie bez profe-
sjonalnego pełnomocnika o treści art. 229 i 230 k.p.c. Bez tego pouczenia nie jest
zatem możliwe uznanie określonych faktów za przyznane;

– art. 234 k.p.c. – domniemania ustanowione przez prawo; wiążą sąd, mogą być

jednak obalone, ilekroć ustawa tego nie wyłącza; dzielą się na domniemania
proste (możliwe do obalenia) i domniemania niezbite (ustawa nie dopuszcza ich
wzruszenia); domniemanie prawne zawiera ustawowy nakaz przyjęcia określo-
nego faktu za udowodniony w razie ustalenia innego faktu w sposób określony
w przepisie wyrażającym domniemanie prawne (np. art. 7 k.c.),

– art. 231 k.p.c. – domniemania faktyczne polegające na ustaleniu przez sąd pew-

nych faktów za ustalone, jeśli taki wniosek można wyprowadzić z innych ustalo-
nych faktów; nieprawidłowość rozumowania sądu może polegać na tym, że fakt
przyjęty za podstawę wnioskowania nie został w istocie ustalony albo też na tym,
że fakty składające się na podstawę domniemania nie uzasadniają, w świetle
wiedzy i doświadczenia życiowego, wyprowadzenia z niej określonego wnio-
sku (wyrok SN z 30 marca 2000 r., III CKN 811/98, LEX 51364),

– zbliżonym do domniemania faktycznego sposobem ustalania faktów jest tzw.

dowód prima facie; dotyczy okoliczności, wskazujących na istnienie związku
przyczynowo-skutkowego między określonymi zdarzeniami; sąd poprzestaje na
ustaleniu wysokiego stopnia prawdopodobieństwa istnienia związku przyczyno-
wego (wyrok SN z 17 maja 2007 r., III CSK 429/06, LEX 274129).

2. Postępowanie dowodowe

1) Postępowanie dowodowe odbywa się według sformalizowanych reguł.
2) Artykuł 235 k.p.c. określa zasadę bezpośredniości, stanowiąc, że przeprowadzanie

dowodów odbywa się przed sądem orzekającym z wyjątkami określonymi w tym
przepisie.

3) Podstawy oddalenia wniosku dowodowego:

– okoliczności, na które jest powoływany dowód, zostały już dostatecznie wyja-

śnione, zgodnie z twiedzeniami wnioskodawcy,

– powołany dowód nie może wyjaśnić okoliczności spornych,
– okoliczność, na którą dowód jest powołany, nie jest istotna dla rozstrzygnięcia

sprawy,

– dowód został zgłoszony jedynie dla zwłoki (art. 217 par. 3 k.p.c.) bądź jest

spóźniony (art. 217 par. 2, art. 207 par. 6, art. 344 par. 2, art. 381, art. 493 par. 1,
art. 503 par. 1 k.p.c.). (Uwaga: W powołanych przypadkach przepisy stanowią
o pominięciu twierdzeń i dowodów. Można zatem przyjąć koncepcję, że sąd nie
wydaje żadnej decyzji procesowej co do ich pominięcia, a właściwe argumenty
przytacza dopiero w uzasadnieniu wyroku. Rozwiązanie takie jest korzystniejsze
z punktu widzenia strony, gdyż podnosząc zarzuty apelacyjne dotyczące pomi-

Postępowanie dowodowe. Uwagi ogólne

nięcia twierdzeń i dowodów nie musi korzystać z instytucji przewidzianej
w art. 380 k.p.c. ani zgłosić uprzednio zastrzeżenia do protokołu na podstawie
art. 162 k.p.c.

– istnienie przeszkód w przeprowadzeniu dowodu o nieokreślonym czasie trwa-

nia (art. 242 k.p.c.).

4) Postanowienie dowodowe powinno zawierać określenie (art. 236 k.p.c.):

– środka dowodowego,
– okoliczności, które mają być stwierdzone za pomocą dowodu, z uwzględ-

nieniem, że powinny to być okoliczności mające istotne znaczenie dla rozstrzy-
gnięcia sprawy,

– terminu i miejsca przeprowadzenia dowodu.

5) Postanowienie dowodowe powinno być wydane na posiedzeniu jawnym, stosownie

do ogólnej reguły wynikającej z art. 148 par. 1 k.p.c. (wyjątek od tej reguły określa
art. 279, art. 468 par. 4 k.p.c. oraz charakter pierwszej fazy postępowania naka-
zowego i charakter europejskiego postępowania w sprawach drobnych roszczeń –
art. 505 [23] i art. 505 [25] k.p.c.). Na posiedzeniu niejawnym sąd może natomiast
uchylić lub zmienić postanowienie dowodowe, stosownie do okoliczności (art. 240
par. 1 k.p.c.).

6) Niewydanie formalnych postanowień o dopuszczeniu lub odmowie dopuszczenia

określonych środków dowodowych można by uznać za uchybienie niemające istot-
nego wpływu na rozstrzygnięcie sprawy, ale jedynie w sytuacji, w której sąd w spo-
sób dostatecznie pewny określi materiał dowodowy mogący stanowić podstawę
merytorycznego orzekania (wyrok SN z 19 stycznia 2007 r., III CSK 368/06,
LEX 277293).

7) Zgodnie z art. 224 par. 2 k.p.c., po zamknięciu rozprawy może zostać przeprowa-

dzony dowód przez sędziego wyznaczonego lub sąd wezwany oraz dowód z akt lub
wyjaśnień organów administracji publicznej.

8) Użycie w art. 224 par. 2 k.p.c. sformułowania „dowód z akt” jest pewnym skrótem

myślowym. W rzeczywistości prawu procesowemu nie jest znany „dowód z akt”,
a dokonywanie ustaleń na podstawie akt innej sprawy stanowi uchybienie proceso-
we. Dokonywanie przez sąd cywilny ustaleń wyłącznie na podstawie zeznań świad-
ków zawartych w aktach dochodzenia pozostaje w jaskrawej sprzeczności z zasadą
bezpośredniości i dlatego jest niedopuszczalne. Zawarte w art. 224 par. 2 k.p.c. sfor-
mułowanie „dowód z akt” oznacza możliwość dopuszczenia dowodu z dokumen-
tów znajdujących się w aktach (wyroki SN z 15 kwietnia 2005 r., I CK 653/04,
LEX 369229; z 27 stycznia 1999 r., II CKN 798/97, LEX 50747). Odmienne
stanowisko zajął SN w wyroku z 20 lipca 2007 r. (I CSK 134/07, LEX 485999),
wskazując, że akta sądowe nie są jako takie dowodem, ale nie można wykluczyć, co
potwierdza ustawodawca w art. 224 par. 2 k.p.c., że możliwe jest także przepro-
wadzenie dowodu z akt. Należy jednak podkreślić, że w sprawie będącej przed-
miotem rozpoznania przez Sąd Najwyższy chodziło o dołączenie akt postępowania
przygotowawczego do akt sprawy cywilnej celem wskazania dopiero konkretnych
dokumentów, z których dowód miałby być przeprowadzony.

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

3. Obowiązek dowodzenia

1) Zgodnie z art. 3, art. 6 par. 2 oraz art. 232 k.p.c., zasadą jest, że to strony są obo-

wiązane wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki
prawne.

2) Ciężar udowodnienia faktów prawotwórczych (np. zawarcia umowy, zajścia czynu

niedozwolonego) z reguły spoczywa na powodzie, podobnie jak przysługiwanie
legitymacji procesowej czynnej i biernej. Powód również ma obowiązek udowod-
nić fakty uzasadniające jego odpowiedź na zarzuty pozwanego (np. przerwę biegu
przedawnienia).

3) Ciężar udowodnienia faktów tamujących powstanie prawa (np. nieważność umo-

wy, nienadejście terminu) z reguły spoczywa na pozwanym.

4) Ciężar udowodnienia faktów niweczących prawo powoda (np. fakt zapłaty, prze-

dawnienia, wygaśnięcia roszczenia) spoczywa na pozwanym. Pozwany również ma
obowiązek wykazać fakty podnoszone w odpowiedzi na roszczenie powoda.

5) Ustawodawca w wielu wypadkach wprowadza odmienną zasadę od wynikającej

z art. 6 k.c. (np. art. 24 k.c., art. 429 k.c.).

6) Zgodnie z art. 232 k.p.c. (zdanie drugie), sąd może dopuścić dowód niewskazany

przez stronę. Działanie sądu z urzędu powinno mieć miejsce w wypadkach wyjąt-
kowych, to jest nie powinno prowadzić do zastępowania stron w wypełnianiu ich
obowiązków procesowych. Takie działanie sądu z urzędu może bowiem być ode-
brane jako naruszenie prawa do bezstronnego sądu (wyroki SN z 12 grudnia
2000 r., V CKN 175/00, OSP 01/7–8/116; z 4 stycznia 2007 r., V CSK 377/06,
LEX 277303). Z kolei w wyrokach z 13 lutego 2004 r. (IV CK 24/03, Biul. SN
04/7–8) oraz z 23 listopada 2004 r. (I CK 226/04, LEX 277855) SN przyjął, że
dopuszczenie przez sąd dowodu z urzędu nie może być uznane za działanie
naruszające zasadę bezstronności sądu i równości stron.

7) Dopuszczenie dowodu z urzędu powinno nastąpić przede wszystkim wtedy, gdy

wiadomość o konkretnych środkach dowodowych, istotnych dla rozstrzygnięcia
sprawy, poweźmie sąd drogą urzędową i jeśli przemawiają za tym szczególne
względy, np. zapobieżenie uchybieniu zasadzie równości (równouprawnienia) stron
(wyrok SN z 15 grudnia 2005 r., V CK 400/05, OSP 06/11/127). Obowiązek sądu
dopuszczenia dowodu z urzędu istnieje również wówczas, gdy zachodzi podej-
rzenie, że strony prowadzą proces fikcyjny, zmierzają do obejścia prawa (element
publicznoprawny) albo też z uwagi na nieporadność strony (działającej bez profe-
sjonalisty), która nie jest w stanie przedstawić środków dowodowych w celu uza-
sadnienia swoich twierdzeń (uchwała SN z 19 maja 2000 r., III CZP 4/00,
OSNC 00/11/159; wyrok SN z 10 października 1997 r., OSP 98/6/111).

Postępowanie dowodowe. Uwagi ogólne

1. Etapy wyrokowania

1) Niejawna narada sędziów obejmuje dyskusję nad treścią mającego zapaść rozstrzy-

gnięcia oraz głosowanie. Wyrok zapada większością głosów. Sędzia, który nie zga-
dza się z rozstrzygnięciem, może zgłosić zdanie odrębne.

2) Spisanie sentencji wyroku powinno uwzględniać elementy określone w art. 325

k.p.c. Sentencja składa się z części wstępnej (komparycji, rubrum) obejmującej
oznaczenie stron i dokładne oznaczenie przedmiotu rozstrzygnięcia oraz roz-
strzygnięcie (tenor) sądu. Wyrok powinien być jasny i wykonalny (jeśli podlega
wykonaniu). Nie może mieć formy warunkowej, przy czym ani wyrok ewentualny,
ani alternatywny nie jest uważany za warunkowy.

3) Zakres wyrokowania jest określony zakresem żądania, jakie ostatecznie było pod-

trzymywane przed zamknięciem rozprawy. Po uchyleniu art. 321 par. 2 k.p.c. sąd
nie jest uprawniony do orzekania ponad żądanie. Zgodnie z art. 320 k.p.c. w szcze-
gólnie uzasadnionych wypadkach sąd może w wyroku rozłożyć zasądzone świad-
czenie na raty. Wówczas odsetki za opóźnienie są naliczane tylko do daty wyroku
(uchwała 7 sędziów SN z 22 września 1970 r., III CZP 11/70, OSNCP 71/4/61;
uchwała z 15 grudnia 2006 r. III CZP 126/06, OSNC 07/10/147).

4) Zasadą jest, że ogłoszenie wyroku powinno nastąpić na posiedzeniu, na którym za-

mknięto rozprawę. W sprawie zawiłej albo w wypadku, o jakim mowa w art. 224
par. 2 k.p.c., sąd może odroczyć publikację wyroku na okres do dwóch tygodni.
Ponieważ jest to termin instrukcyjny, jego przekroczenie (np. ponowne odroczenie
publikacji wyroku) samo w sobie nie może być skutecznym zarzutem przeciwko
wyrokowi. Obecnie w art. 326 par. 1 k.p.c. wyraźnie wskazano, że odroczenie
publikacji wyroku może nastąpić tylko jeden raz. Mimo to termin dwutygodniowy
określony w tym przepisie w dalszym ciągu pozostaje terminem instrukcyjnym.

5) Wyrok, który nie został ogłoszony, jest wyrokiem nieistniejącym. Natomiast sam

brak protokołu ogłoszenia wyroku nie wyłącza ustalenia, że w rzeczywistości wy-
rok był ogłoszony. Nieogłoszenie wyroku nie stanowi przeszkody do jego zaskar-
żenia, ale wadliwość ta skutkuje jego uchyleniem (uchwała SN z 17 października

Orzeczenia sądu

XVI

1978 r., III CZP 62/78, OSNC 79/5/88). Wyrok, który nie został podpisany, nie
istnieje w znaczeniu prawno-procesowym także wówczas, gdy został ogłoszony
(uchwała SN z 26 września 2000 r., III CZP 29/00, OSNC 01/1/25). Zagadnienie to
jednak jest sporne zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie. Według bowiem
innego poglądu taki wyrok może być zaskarżony i powoduje jego uchylenie (zobacz
orzecznictwo przytoczone w powołanej uchwale z 26 września 2000 r.). Nieist-
niejący jest również wyrok nieogłoszony, jeśli jego ogłoszenie było konieczne
(postanowienie SN z 17 listopada 2005 r., I CK 298/05, OSNC 06/9/152). Brak
w pisemnej sentencji wyroku rozstrzygnięcia o całości żądania również powoduje,
że w tej części wyrok nie istnieje, także wtedy, gdy ogłoszono o całości żądania (po-
stanowienie SN z 25 stycznia 2001 r., III CKN 1382/00, OSNC 01/9/132). Brak jest
wówczas substratu zaskarżenia i środek zaskarżenia w części odnoszącej się do nie-
istniejącego rozstrzygnięcia podlega odrzuceniu jako niedopuszczalny. Wyrok,
który został ogłoszony przez sędziego, bez którego udziału została przeprowadzona
rozprawa, stanowi naruszenie art. 323 k.p.c. skutkujące nieważnością postępowania
(wyrok SN z 19 stycznia 1977 r., IV CR 219/77, LEX 7902, uchwała SN z 22 lutego
2007 r., III CZP 160/06, OSNC 08/1/7).

2. Klasyfikacja wyroków

1) Podział ze względu na skutki i formę ochrony:

– deklaratywne,
– konstytutywne.

2) Podział uwzględniający treść powództwa i odpowiadającą mu treść wyroku:

– wyroki zasądzające świadczenie,
– wyroki ustalające istnienie bądź nieistnienie stosunku prawnego lub prawa,
– wyroki kształtujące stosunek prawny lub prawo.

3) Klasyfikacja wyroków ze względu na zakres rozstrzygnięcia:

– wyroki wstępne,
– wyroki częściowe,
– wyroki końcowe,
– wyroki łączne,
– wyroki uzupełniające.

4) Zgodnie z art. 318 par. 1 k.p.c., sąd, uznając roszczenie za usprawiedliwione w zasa-

dzie, może wydać wyrok wstępny tylko co do samej zasady, co do spornej zaś wyso-
kości żądania – zarządzić bądź dalszą rozprawę, bądź jej odroczenie. Nawet jednak
w razie zarządzenia dalszej rozprawy wyrok co do wysokości żądania, jak również
rozstrzygnięcie co do kosztów mogą zapaść dopiero po uprawomocnieniu się wyro-
ku wstępnego.

5) Wyrok wstępny ma charakter wyroku ustalającego i prejudykatu w ramach procesu

o zasądzenie świadczenia. Nie ma on znaczenia samoistnego o tyle, że nie może on
funkcjonować w obrocie jako wyrok ustalający, jeśli nie doszło do wydania wyroku
końcowego. Może on również stracić swoje znaczenie w dalszym postępowaniu na
skutek zmiany okoliczności sprawy. Wyrok wstępny jest wyrokiem samodzielnym
w takim znaczeniu, że podlega odrębnemu zaskarżeniu apelacją i ewentualnie skar-
gą kasacyjną.

Orzeczenia sądu

6) Wyrok wstępny może mieć tylko treść pozytywną. W razie bowiem negatywnego

rozstrzygnięcia o zasadzie żądania powinien zapaść wyrok końcowy oddalający po-
wództwo (wyrok SN z 19 października 1966 r., I CR 333/66, LEX 6061).

7) Zasadniczo do wydania wyroku wstępnego niezbędna jest sporność zarówno zasady

odpowiedzialności, jak i wysokości żądania. Z art. 318 par. 1 k.p.c. wynika, że nie
jest dopuszczalne wydanie wyroku wstępnego, jeśli sporna jest tylko zasada odpo-
wiedzialności, a nie zachodzi spór co do wysokości żądania. Jest natomiast dopusz-
czalne wydanie wyroku wstępnego (ale na ogół niecelowe) w przypadku, gdy zasada
odpowiedzialności nie budzi wątpliwości, a sporna jest wysokość roszczenia (zobacz
na ten temat postanowienie SN z 22 października 2009 r., III CSK 21/09,
LEX 564975).

8) Rozstrzygnięcie zawarte w wyroku wstępnym powinno dotyczyć zasady odpowie-

dzialności, nie zaś kwestii słuszności zarzutu potrącenia bądź samej tylko legityma-
cji procesowej albo też kwestii przyczynienia się poszkodowanego (co do zarzutu
potrącenia – wyrok SN z 29 października 1997 r., II CKN 365/97, OSNC 98/4/66;
co do przyczynienia się – wyrok SN z 24 września 2009 r., IV CSK 207/09, OSNC
2010/4/58). W wyroku z 28 czerwca 1982 r. (IV CR 230/82, OSNC 83/2–3/42)
SN wyjaśnił, że w wyroku wstępnym sąd powinien przesądzić o konkretnym
prawie lub stosunku prawnym. W takim wyroku nie można natomiast rozstrzygać
tylko o kwestii legitymacji procesowej czynnej lub biernej. Termin „zasada” w rozu-
mieniu art. 318 par. 1 k.p.c. odnosi się do strony przedmiotowej, a nie podmiotowej
procesu. W wyroku z 7 maja 2008 r. (II CSK 12/08, LEX 420379) SN wskazał
jednak, że teza, według której termin „zasada” w rozumieniu art. 318 par. 1 k.p.c.
odnosi się do strony przedmiotowej, a nie podmiotowej procesu, jest pewnym
uproszczeniem, nie moż na bowiem przesądzić o konkretnym stosunku prawnym
bez indywidualizacji powiązanych nim podmiotów. Do sfery zasady ustalanej wyro-
kiem wstępnym należą wszystkie przesłanki merytoryczne, w tym także dotyczące
podmiotów. W wyroku wstępnym sąd powinien rozstrzygnąć kwestię legitymacji
procesowej czynnej lub biernej, ale nie może na tym poprzestać.

9) W postępowaniu nieprocesowym istnieją dwa rodzaje postanowień wstępnych.

Pierwsza grupa obejmuje te, co do których istnieje możliwość ich wydania wprost
z przepisów regulujących postępowanie nieprocesowe (np. art. 618 k.p.c., art. 688
k.p.c. w związku z art. 618 k.p.c., art. 567 par. 3 k.p.c. w związku z art. 688 k.p.c.
i art. 618 k.p.c.). Druga grupa dotyczy możliwości wydania postanowienia wstępne-
go przy odpowiednim zastosowaniu art. 318 k.p.c. przez art. 13 par. 2 k.p.c.

10) Postanowienie wstępne w postępowaniu nieprocesowym może mieć zarówno

treść pozytywną, jak i negatywną. Postanowienia te dotyczą np. uzgodnienia treści
księgi wieczystej czy zasiedzenia między uczestnikami postępowania o zniesienie
współwłasności.

11) Dopuszczalne jest także wydanie wyroku częściowego, który jednocześnie jest wy-

rokiem wstępnym (wyrok SN z 4 grudnia 2008 r., I CSK 238/08, LEX 484736).

12) Zgodnie z art. 317 k.p.c., sąd może wydać wyrok częściowy, jeżeli nadaje się do

rozstrzygnięcia tylko część żądania lub niektóre z żądań pozwu; to samo dotyczy
powództwa wzajemnego. Na tej samej podstawie sąd może wydać wyrok czę-

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

ściowy, rozstrzygając o całości żądania powództwa głównego lub wzajemnego.
W przytoczonym przepisie chodzi wyłącznie o kumulację przedmiotową. Artykuł
317 k.p.c. nie przewiduje możliwości wydania wyroku częściowego pod względem
podmiotowym. Wyrok wydany między jedną ze stron a jednym ze współu-
czestników po stronie przeciwnej ma charakter wyroku końcowego między tymi
osobami, w którym rozstrzyga się o kosztach procesu.

13) W sytuacji wydania wyroku częściowego w sprawie o daną część świadczenia wy-

nikającego z tego samego stosunku prawnego, z którego wynika część świadczenia
uwzględniona w wydanym już prawomocnym wyroku częściowym, sąd nie może
w niezmienionych okolicznościach orzec odmiennie o zasadzie odpowiedzial-
ności pozwanego (uchwała SN z 29 marca 1994 r., III CZP 29/94, LEX 84472).

14) Każdy z wyroków częściowych jest samodzielnym wyrokiem, od którego przysłu-

guje apelacja (ewentualnie skarga kasacyjna), jednak w wyroku częściowym nie
rozstrzyga się o kosztach postępowania.

15) Wyrok częściowy nie może być wydany, jeżeli rozstrzygnięcie w sprawie musi

z natury zawierać dodatkowe, określone postanowienia dotyczące kwestii zwią-
zanych z rozstrzygnięciem sprawy (np. wyrok w sprawie o rozwód).

16) Przez art. 13 par. 2 k.p.c. dopuszczalne jest wydanie postanowienia częściowego

w postępowaniu nieprocesowym, np. o dział spadku, zniesienie współwłasności,
podział majątku wspólnego.

17) Wydanie wyroku końcowego jest zasadą. Rozstrzyga on sprawę kompleksowo

i ostatecznie. Wyrok końcowy powinien zawierać rozstrzygnięcie o kosztach
procesu.

18) Wyrok łączny dotyczy sytuacji określonej w art. 219 k.p.c. wówczas, gdy połączono

dwie (lub więcej spraw) nie tylko wspólnego rozpoznania, lecz także rozstrzyg-
nięcia.

19) Wyrok uzupełniający powinien być wydany w sytuacji określonej w art. 351 k.p.c.

Zgodnie z art. 351 par. 1 k.p.c., strona może w ciągu dwóch tygodni od ogłoszenia
wyroku, a gdy doręczenie wyroku następuje z urzędu – od jego doręczenia, zgłosić
wniosek o uzupełnienie wyroku, jeżeli sąd nie orzekł o całości żądania, o na-
tychmiastowej wykonalności albo nie zamieścił w wyroku dodatkowego orze-
czenia, które według przepisów ustawy powinien był zamieścić z urzędu. Według
art. 351 par. 1 k.p.c. orzeczenie uzupełniające wyrok zapada w postaci wyroku,
chyba że uzupełnienie dotyczy wyłącznie kosztów lub natychmiastowej wyko-
nalności. Oddalenie wniosku o uzupełnienie wyroku (gdy nie zachodzi w ogóle
potrzeba uzupełnienia) następuje w formie postanowienia. Jeśli natomiast w wy-
niku rozpoznania wniosku okaże się, że powództwo nie jest zasadne, powinien
zostać wydany wyrok oddalający powództwo.

20) Jeśli strona w ustawowym terminie nie wystąpi z wnioskiem o uzupełnienie wyro-

ku, może wytoczyć nowe powództwo o część pominiętą. Rozstrzygnięcie nieist-
niejące nie może być bowiem objęte powagą rzeczy osądzonej.

21) Złożenie wniosku o uzupełnienie terminu nie ma wpływu na bieg terminu do

wniesienia apelacji (art. 353 k.p.c.). Reguła ta dotyczy jednak wyroku, w którym
rozstrzygnięto o części żądania, nie zaś wyroku uzupełniającego.

Orzeczenia sądu

22) Podział wyroków ze względu na zachowanie się pozwanego:

– wyroki kontradyktoryjne,
– wyroki zaoczne,
– wyroki z uznania.

3. Sprostowanie i wykładnia wyroku

1) Możliwość sprostowania wyroku przewiduje art. 350 k.p.c. Do sprostowania może

dojść zarówno na wniosek, jak i z urzędu – w czasie nieograniczonym. Sprosto-
wanie przy tym może dotyczyć nie tylko samego rozstrzygnięcia, lecz także uza-
sadnienia wyroku (postanowienie SN z 23 kwietnia 1976 r., I PO 9/76,
OSNC 76/12/270). Nie jest objęty instytucją określoną w art. 350 k.p.c. odpis wyro-
ku (postanowienie SN z 27 października 1998 r., I PZ 37/98, OSNP 99/22/725).

2) Sprostowanie dotyczy wyłącznie oczywistych omyłek – niedokładności, błędów pisar-

skich bądź rachunkowych. Nie może zmierzać do merytorycznej zmiany orzeczenia.

3) Co do zasady nie podlegają sprostowaniu omyłki wywołane przez stronę. Przyjmuje

się jednak, że sprostowanie błędnie podanego imienia bądź nazwiska strony jest
dopuszczalne, jeśli jest niewątpliwe, że strona, która brała udział w postępowaniu,
nosi rzeczywiście inne imię bądź nazwisko i jeśli sprostowanie nie prowadzi
w rzeczywistości do zmiany podmiotowej procesu. Dopuszczalne jest również
uściślenie oznaczenia strony (wyroki SN z 22 czerwca 2006 r., V CSK 139/06,
LEX 196953; z 18 czerwca 1998 r., II CKN 817/97, OSNC 99/1/16; postanowienia
SN z 11 sierpnia 2005 r., V CK 758/04, LEX 365063; z 10 grudnia 2001 r.,
I PZ 93/01, OSNP 03/24/597; z 29 października 1982 r., II CZ 122/82, LEX 8479).

4) Zgodnie z art. 352 k.p.c. sąd, który wydał wyrok, rozstrzyga postanowieniem wąt-

pliwości co do jego treści. Możliwość wykładni obejmuje zarówno treść samego wy-
roku, jak i jego uzasadnienie (postanowienia SN z 30 kwietnia 1970 r., II CZ 32/70,
LEX 6727; z 15 stycznia 2001 r., I PZ 29/00, OSNP 02/17/413). Może ona zostać
dokonana na wniosek oraz z urzędu (postanowienie SN z 3 czerwca 1966 r., II CZ
75/66, OSNC 1967/2/29).

5) Konieczność dokonania wykładni jest wynikiem albo wadliwego, nie dość precyzyj-

nego sformułowania wyroku, albo wadliwego jego rozumienia przez stronę, albo
też rezultatem sprzecznych stanowisk stron w zakresie treści tytułu. Chodzi o sytu-
ację, gdy treść wyroku jest sformułowana w sposób niejasny, który może budzić
wątpliwości co do samego rozstrzygnięcia, zakresu powstałej powagi rzeczy osądzo-
nej, a także na tle jego wykonania lub oceny jego skuteczności (postanowienie SN
z 3 lipca 2003 r., I CZ 17/03, M. Spół. 04/2/36). Wniosek o wykładnię nie może
zmierzać do wyjaśnienia zawartych w uzasadnieniu orzeczenia wyrażeń prawni-
czych i znaczenia słów ani do polemiki ze stanowiskiem sądu i wskazaniami co do
dalszego postępowania (postanowienie SN z 8 stycznia 1998 r., III AO 25/97,
OSNP 99/4/151). Wykładnia wyroku nie może również prowadzić do nowego
rozstrzygnięcia ani do uzupełnienia poprzedniego rozstrzygnięcia (postanowienie
SN z 10 października 1978 r., IV CR 144/78, LEX 8137).

4. Skutki związane z wydaniem orzeczeń

1) Podstawowym skutkiem wydania orzeczenia sądu jest jego moc wiążąca. Związanie

sądu orzeczeniem oznacza, że sąd, który je wydał, zasadniczo nie może sam bezpo-

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

średnio go zmienić bądź uchylić. Moc wiążąca może mieć charakter bezwzględny
albo względny. Związanie względne ma miejsce wówczas, gdy ustawa przewiduje
wyjątkowo sytuacje, w których sąd może zmienić lub uchylić wydane orzeczenie po
zaistnieniu określonych okoliczności.

2) Sąd jest związany wyrokiem od chwili jego ogłoszenia (art. 332 par. 1 k.p.c.).

W przypadku wyroku zaocznego wydanego na posiedzeniu niejawnym oraz wyroku
kontradyktoryjnego wydanego na posiedzeniu niejawnym związanie sądu nastę-
puje z momentem podpisania orzeczenia (art. 341 k.p.c.). To samo dotyczy naka-
zów zapłaty (art. 353

k.p.c.).

3) Wyjątki od zasady związania sądu wyrokiem przewidują: art. 332 par. 2, art. 343

k.p.c., art. 492

k.p.c., art. 502

k.p.c.

4) Moc wiążąca postanowień rozstrzygających co do istoty wydanych w postępowaniu

nieprocesowym zasadniczo przedstawia się tak, jak moc wiążąca wyroków (art. 13
par. 2 k.p.c.). Jednakże odstępstwo od związania sądu wydanym orzeczeniem w po-
stępowaniu nieprocesowym ma szerszy zakres (np. art. 523 k.p.c., art. 577 k.p.c.).

5) Zgodnie z art. 358 k.p.c., postanowienie wydane na posiedzeniu niejawnym wiąże

sąd od chwili, w której zostało podpisane wraz z uzasadnieniem, jeżeli sąd posta-
nowienia nie uzasadnia, od chwili podpisania sentencji. Wobec postanowień, które
podlegały ogłoszeniu, stosuje się odpowiednio przepisy o wyrokach (art. 361 k.p.c.).

6) Zakres związania sądu wydanym postanowieniem w kwestiach formalnych jest

węższy niż w przypadku wyroków. Przedstawia się on trzystopniowo:

– art. 240 par. 1 k.p.c. – sąd nie jest związany swym postanowieniem dowodowym

i może je stosownie do okoliczności uchylić lub zmienić,

– art. 359 k.p.c. – postanowienia niekończące postępowania w sprawie mogą być

uchylane lub zmieniane wskutek zmiany okoliczności sprawy, chociażby były
zaskarżone, a nawet prawomocne. Postanowienia te mogą być zmieniane i uchy-
lane także wówczas, gdy zostały wydane na podstawie aktu normatywnego uzna-
nego przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z konstytucją, ratyfikowaną
umową międzynarodową lub z ustawą,

– art. 395 par. 2 k.p.c. – jeżeli zażalenie zarzuca nieważność postępowania lub jest

oczywiście uzasadnione, sąd, który wydał zaskarżone postanowienie, może na
posiedzeniu niejawnym, nie przesyłając akt sądowi drugiej instancji, uchylić za-
skarżone postanowienie i w miarę potrzeby sprawę rozpoznać na nowo; powoła-
ny przepis dotyczy wszystkich zaskarżalnych postanowień, również kończących
postępowanie w sprawie.

7) Zwykle skuteczność i wykonalność orzeczeń sądu jest związana z jego prawo-

mocnością. Wyjątki zostały określone w przepisach szczególnych, np. art. 578 k.p.c.,
art. 492 k.p.c., art. 360 k.p.c.

5. Skutki wyroku prawomocnego

1) Do skutków prawomocnego wyroku należą:

– niezaskarżalność, określana jako prawomocność formalna,
– prawomocność materialna w ujęciu pozytywnym i negatywnym,
– skuteczność,
– wykonalność.

Orzeczenia sądu

2) Prawomocność formalna to niezaskarżalność orzeczenia w drodze zwyczajnych

środków odwoławczych i środków zaskarżenia. Zgodnie z art. 361 par. 1 k.p.c.,
orzecze nie jest niezaskarżalne, gdy:

– od danego orzeczenia nie przysługuje w ogóle żaden środek zaskarżenia (staje się

prawomocne z chwilą wydania),

– strona nie skorzystała z przysługującego jej środka zaskarżenia (orzeczenie staje

się prawomocne po upływie terminu do jego zaskarżenia),

– zaskarżono dane orzeczenie, ale środek zaskarżenia nie został uwzględniony

bądź podlegał odrzuceniu. W postanowieniu z 7.04.2010 r. (I BP 13/09,
LEX 602180/SN) wskazał, że wniesienie środka odwoławczego po upływie
przepisanego terminu lub niedopuszczalnego z innych przyczyn nie ma wpływu
na datę uprawomocnienia się w tym sensie, że nie jest nią data wydania ani
prawomocności postanowienia odrzucającego ten środek lecz data pierwszego
dnia po upływie terminu od jego wniesienia.

3) Od zasady wyrażonej w art. 363 par. 1 k.p.c. wskazano wyjątki w art. 363 par. 2 k.p.c.

Chodzi w nim o postanowienia poprzedzające wydanie wyroku, które według prze-
pisów k.p.c. nie ulegały oddzielnemu zaskarżeniu, ale można wnosić o ich roz-
poznanie przez sąd drugiej instancji na podstawie art. 380 k.p.c., jak również
o sytuację określoną w art. 378 par. 2 k.p.c.

4) Prawomocność materialną w aspekcie pozytywnym reguluje art. 365 k.p.c. Zgodnie

z nim, orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz
także inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej,
a w wypadkach w ustawie przewidzianych także inne osoby. Moc wiążąca orzeczeń
dotyczy nie tylko orzeczeń merytorycznych, lecz także postanowień w kwestiach
formalnych.

5) Rozszerzona moc wiążąca wynika np. z art. 435 k.p.c., art. 458 par. 1 k.p.c.,

art. 479

k.p.c., art. 38 par. 6 Prawa spółdzielczego.

6) W orzecznictwie i doktrynie sporne jest, czy prawomocność materialna w sensie

po- zytywnym odpowiada swoim zakresem prawomocności materialnej w
sensie nega- tywnym (powadze rzeczy osądzonej). Inaczej rzecz ujmując, czy w
przypadku gdy wyrok jest wyposażony w rozszerzoną moc wiążącą, to
jednocześnie zakreśla roz-szerzone granice powagi rzeczy osądzonej. W takim
przypadku kolejny pozew podlegałby odrzuceniu na podstawie art. 199 par. 1
pkt 2 k.p.c., nawet jeśli zostałby wniesiony przez podmiot, który nie był stroną
poprzedniego postępowania, ale który jest objęty mocą wiążącą wyroku
wydanego w tym poprzednim postępowaniu (zobacz na ten temat wyrok SN
z 28 czerwca 2007 r., IV CSK 110/07, LEX 488981; uchwała SN z 7 października
2008 r., III CZP 80/08, LEX 458124; uchwała SN z 7 października 2008 r.,

III CZP 89/08, LEX 453643; uchwała SN z 19 grudnia 2003 r., III CZP 95/03,

OSNC 95/03, OSNC 05/2/25; wyrok z 16 lipca 2009 r., I CSK 456/08,
LEX 584190).

7) Prawomocność materialna w aspekcie negatywnym, czyli powaga rzeczy osądzo-

nej (art. 366 k.p.c.), obejmuje wyłącznie merytoryczne orzeczenia sądu. Zgodnie
z art. 366 k.p.c., wyrok prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej tylko co do tego,

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia, a ponadto tyl-
ko między tymi samymi stronami.

8) Powaga rzeczy osądzonej obejmuje w zasadzie tylko strony procesu i to niezależnie

od tego, czy w następnym procesie występują w tych samych rolach procesowych.
Pod pojęciem strony procesowej należy rozumieć również następcę prawnego stro-
ny procesowej na zasadzie sukcesji uniwersalnej i singularnej. Sporne natomiast jest,
czy stroną w rozumieniu art. 366 k.p.c. są współuczestnicy procesowi jednolici (za
wyjątkiem koniecznych) albo interwenienci uboczni samoistni.

9) O tożsamości roszczeń można mówić wówczas, gdy identyczny jest nie tylko przed-

miot, lecz także podstawa sporu. Dla tożsamości podstawy sporu niezbędna jest
natomiast tożsamość podstawy faktycznej i prawnej roszczenia (postanowienia SN
z 9 czerwca 1971 r., II CZ 59/71, OSN 71/12/226; z 22 kwietnia 1967 r., I CR
570/66, OSP 68/7-8/158; wyroki SN z 29 marca 2006 r., II PK 163/05, OSNP
07/5–6/71; z 13 kwietnia 2007 r., I CSK 479/06, LEX 253401). Powaga rzeczy
osądzonej dotyczy również sytuacji, gdy żądania obu pozwów nie są identyczne, ale
są oparte na tej samej podstawie i zmierzają do tego samego celu.

10) Z powagi rzeczy osądzonej korzysta jedynie sentencja wyroku, a jego motywy

tylko w takich granicach, w jakich stanowią konieczne uzupełnienie rozstrzyg-
nięcia, niezbędne dla wyjaśnienia jego zakresu (wyroki SN z 15 marca 2002 r.,
II CKN 1425/00, LEX 53284; z 13 października 2005 r., I CK 217/05,
LEX 187004; wyrok z 8 marca 2010 r., II PK 249/09, LEX 589978).

11) Przesłanki powodujące zgaśnięcie powagi rzeczy osądzonej (causa superveniens):

– obalenie prawomocnego orzeczenia wyposażonego w moc rzeczy osądzonej

(np. na skutek wniesienia skargi kasacyjnej, skargi o wznowienie postępowania,
złożenia skutecznego wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia środka
zaskarżenia),

– zdarzenia, które występują w toku postępowania egzekucyjnego (np. art.

840–843 k.p.c.),

– ubezskutecznienie prawomocnego orzeczenia na skutek wydania innego, póź-

niejszego orzeczenia (np. pierwotne oddalenie powództwa jako przedwczesne-
go, a uwzględnienie go w kolejnym procesie, już po nadejściu terminu speł-
nienia świadczenia),

– wypadki, w których nowe okoliczności nie zostały jeszcze stwierdzone innym,

nowym prawomocnym orzeczeniem, lecz wymagają ustalenia przez sąd w da-
nym procesie, w którym bada się zarzut rzeczy osądzonej; mimo bowiem iden-
tyczności stron i dochodzonego roszczenia stan rzeczy osądzonej nie występuje,
jeżeli uległy zmianie okoliczności, których istnienie było przyczyną oddalenia
pierwotnego powództwa (wyrok SN z 18 kwietnia 1980 r., IV CR 85/80, OSNC
80/11/214; uchwała z 8 maja 1990 r., III CZP 20/90, OSNC 91/1/6),

– szczególne sytuacje przewidziane w postępowaniu nieprocesowym (np. art. 523

k.p.c., art. 539–543 k.p.c, art. 559 k.p.c., art. 678 k.p.c., art. 679 k.p.c., art. 577
k.p.c.).

Orzeczenia sądu

1. Podział środków służących zaskarżaniu orzeczeń sądu

1) Środki służące zaskarżaniu orzeczeń sądu mogą być dzielone w różny sposób.
2) Podstawowy podział skonstruowany na podstawie art. 363 k.p.c. uwzględnia środ-

ki odwoławcze i inne środki zaskarżenia. Ich cechą wspólną jest to, że przysługują
one od nieprawomocnych orzeczeń.

3) Środkami odwoławczymi są apelacja i zażalenie.
4) Do innych środków zaskarżenia zalicza się sprzeciw od wyroku zaocznego, sprze-

ciw od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym, zarzuty od nakazu zapłaty
w postępowaniu nakazowym, skargę na orzeczenie referendarza sądowego, skargę
na czynność komornika, zarzuty w postępowaniu egzekucyjnym. Do środków za-
skarżenia nie należą odwołania od decyzji organów rentowych, odwołanie od decy-
zji Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Prezesa Urzędu Regu-
lacji Energetyki, Prezesa Urzędu Komunikacji Elektronicznej oraz Prezesa Urzędu
Transportu Kolejowego. Wszczynają one postępowanie przed Sądem Ochrony
Konkurencji i Konsumentów jako sądem pierwszej instancji.

5) Do grupy środków prawnych przysługujących od prawomocnych orzeczeń sądu

i pozostających poza środkami zaskarżenia, o których mowa w art. 363 par. 1 k.p.c.,
należą skarga kasacyjna, skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomoc-
nego wyroku oraz skarga o wznowienie postępowania, a także skarga o uchylenie
wyroku sądu polubownego, służąca wzruszeniu prawomocnego orzeczenia sądu
arbitrażowego. Są one również określane jako środki zaskarżenia w szerokim rozu-
mieniu.

2. Pojęcie środków zaskarżenia i środków prawnych

1) Środek zaskarżenia sensu largo to każdy środek prawny przewidziany w k.p.c., przy

pomocy którego można uzyskać uchylenie lub zmianę wydanego w postępowaniu
cywilnym orzeczenia sądu, a także innej jeszcze czynności organu sądowego.

2) Zarzuty oraz sprzeciw mają charakter zaskarżenia reparacyjnego, to jest mającego na

celu zastąpienie zaskarżonego orzeczenia orzeczeniem nowym, opartym na po-
stępowaniu bardziej odpowiednim od dotychczasowego, mającym wyeliminować

Pojęcie i podział środków zaskarżenia

XVII

pewne nieprawidłowości istniejące w dotychczasowym postępowaniu zakończo-
nym zaskarżonym orzeczeniem. Są one jednocześnie środkiem o charakterze opo-
zycyjnym i restytucyjnym, gdyż umożliwiają pozwanemu, który był pozbawiony
możliwości działania, podejmowanie czynności procesowych skierowanych bez-
pośrednio przeciwko żądaniu pozwu i wywołują konieczność przeprowadzenia
postępowania od początku.

3) Apelacja i zażalenie są środkami odwoławczymi o charakterze renowacyjnym. Ich

celem jest doprowadzenie do wydania nowego orzeczenia w toku takiego samego
rodzaju postępowania co dotychczasowe, a nawet bardziej uproszczonego, ale prze-
prowadzonego przed sądem wyższej instancji.

4) Środki prawne przysługujące od prawomocnych orzeczeń to środki o swoistym cha-

rakterze, których wymagania formalne, tryb wniesienia, podstawy, sposób rozpo-
znania i cel, jaki strona może za ich pomocą osiągnąć, zostały określone w ustawie,
a celem takim jest, ogólnie rzecz ujmując, doprowadzenie do zniweczenia skutków
prawnych wywołanych wydanym orzeczeniem, w inny procesowy sposób niż za
pomocą środków odwoławczych bądź środków zaskarżenia.

5) W przypadku skargi kasacyjnej, skargi o wznowienie postępowania i skargi

o uchylenie wyroku sądu arbitrażowego możliwość zniweczenia skutków prawo-
mocnego orzeczenia sądu realizuje się przez uchylenie lub zmianę zaskarżonego
orzeczenia. W przypadku skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawo-
mocnego orzeczenia cel ten może być osiągnięty przez uzyskanie wyroku Sądu
Najwyższego stwierdzającego niezgodność tego orzeczenia z prawem, co otwiera
stronie drogę do wystąpienia z roszczeniem odszkodowawczym przeciwko
Skarbowi Państwa.

6) Skarga kasacyjna, skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego

wyroku oraz skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego są środkami prawnymi
o charakterze kontrolnym, renowacyjnym. Ich celem jest uzyskanie nowego
orzeczenia w toku takiego samego rodzaju postępowania co dotychczasowe, a nawet
bardziej uproszczonego, ale przeprowadzonego przed sądem wyższej instancji
(której szczególnym przypadkiem w stosunku do sądu arbitrażowego jest ogra-
niczony nadzór sądu państwowego). Skarga kasacyjna i skarga o uchylenie wyroku
sądu arbitrażowego mają przy tym charakter kasacyjny. Ich celem jest uchylenie
zaskarżonego wyroku na skutek przeprowadzonej kontroli postępowania prze-
prowadzonego przed sądem, który wydał zaskarżone orzeczenie, w granicach wska-
zanych przez uprawnionego podstaw. Celem i możliwym, bezpośrednim skutkiem
procesowym skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku
nie jest wzruszenie prawomocnego orzeczenia (wyjątek stanowi art. 424

par. 3

k.p.c.), ale uznanie, że orzeczenie to jest sprzeczne z prawem na skutek naruszenia
prawa materialnego bądź przepisów postępowania.

7) Skarga kasacyjna i skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego

wyroku przysługują stronom po wyczerpaniu zwykłych środków odwoławczych,
zaś dodatkowym warunkiem wniesienia drugiej z wymienionych skarg jest to, aby
zmiana lub uchylenie zaskarżonego orzeczenia nie były możliwe w drodze innych
środków prawnych. Skarga kasacyjna jest środkiem prawnym funkcjonującym

Pojęcie i podział środków zaskarżenia

w ramach tego samego postępowania, a w wyniku skargi o stwierdzenie niez-
godności z prawem prawomocnego orzeczenia dochodzi do kontroli postępowania
w aspekcie wyrządzenia stronie szkody przez wydanie wyroku.

8) Skarga o wznowienie postępowania funkcjonalnie jest związana z poprzednim po-

stępowaniem. Generuje jednak pod względem formalnym odrębny rodzaj postępo-
wania, które ma na celu wyeliminować pewne nieprawidłowości, jakimi dotknięte
było postępowanie poprzednie, zakończone wydaniem zaskarżonego orzeczenia.
Istotą skargi o wznowienie postępowania jest kontynuacja (przy podstawach resty-
tucyjnych) bądź powtórzenie (przy przyczynach nieważności) postępowania i w za-
leżności od jego wyników dochodzi do oddalenia skargi albo zmiany poprzedniego
orzeczenia bądź też jego uchylenia i odrzucenia pozwu lub umorzenia
postępowania.

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

1. Wymagania apelacji jako pisma procesowego

Zgodnie z art. 368 par. 1 k.p.c., apelacja powinna czynić zadość wymaganiom prze-
widzianym dla pisma procesowego.

1) Oznaczenie sądu, do którego apelacja jest skierowana, musi uwzględniać, że pod-

miotem właściwym do jej rozpoznania jest sąd drugiej instancji. Brak tego oznacze-
nia stanowi brak formalny apelacji. Apelacja natomiast powinna być wniesiona do
sądu, który wydał zaskarżony wyrok (art. 369 k.p.c.).

2) Termin do wniesienia apelacji jest zachowany wówczas, gdy w ustawowym termi-

nie została ona złożona w sądzie, który wydał zaskarżony wyrok bądź (zaadreso-
wana do tego sądu) oddana w polskiej placówce pocztowej operatora publicznego
(art. 165 par. 2 k.p.c.) albo też została wniesiona bezpośrednio do sądu drugiej in-
stancji (art. 369 par. 3 k.p.c.). W art. 369 par. 3 k.p.c. mowa jest o sądzie drugiej
instancji właściwym do rozpoznania apelacji od wyroku sądu pierwszej instancji,
a nie o jakimkolwiek sądzie drugiej instancji. Przesłanie apelacji przez sąd drugiej
instancji do sądu, który wydał zaskarżony wyrok następuje na podstawie zarządzenia
przewodniczącego.

3) W razie wysłania (złożenia) apelacji do sądu niewłaściwego, termin, o którym mowa

w art. 369 par. 1 k.p.c., będzie zachowany, jeżeli sąd ten przed upływem powyższego
terminu przekaże apelację sądowi właściwemu lub zaadresowaną do sądu wska-
zanego w art. 369 par. 1 k.p.c., odda w polskiej placówce pocztowej operatora
publicznego (postanowienia SN z 24 września 1998 r., III CKN 722/98, LEX 55397;
z 14 listopada 1973 r., II CZ 183/73, OSP 74/5/97; z 12 maja 1978 r., IV CR 130/78,
OSP 79/4/76; uchwała połączonych Izb SN z 28 listopada 1987 r., III CZP 33/87,
OSNC 88/6/73).

4) Jeżeli sąd niewłaściwy nie posłużył się pocztą przy przesłaniu apelacji do sądu wła-

ściwego, to pismo wywołuje skutki prawne, gdy przed upływem terminu okreś-
lonego w art. 369 par. 1 k.p.c. pismo wpłynęło do sądu właściwego (postanowienie
SN z 29 maja 2007 r., II UZ 10/07, OSNP 08/15–16/240). Zasada powyższa znaj-
duje zastosowanie aktualnie w sytuacji, gdy apelację wniesiono do sądu pierwszej

Apelacja

XVIII

instancji innego niż ten, który wydał zaskarżony wyrok albo do sądu drugiej
instancji, który w ogóle nie byłby właściwy do rozpoznania apelacji.

5) Ponieważ apelacja nie jest pierwszym pismem procesowym w sprawie, nie musi za-

wierać oznaczenia miejsca zamieszkania bądź siedziby, ale imiona, nazwiska
(nazwę) stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników oraz sygnaturę akt
(chyba że adres bądź siedziba uległy zmianie). W przypadku stron, które posiadają
jednostki organizacyjne prawidłowe oznaczenie strony zawiera jej nazwę i siedzibę
bez wskazania jednostki organizacyjnej. Wyjątek w tym zakresie stanowi Skarb
Państwa. Podobnie zbędne jest określanie firmy, pod jaką prowadzona jest dzia-
łalność gospodarcza przez osoby fizyczne (w tym wspólników spółki cywilnej).

6) Zgodnie z art. 126 par. 1 pkt 2 k.p.c., kolejnym wymaganiem apelacji jest oznacze-

nie rodzaju pisma procesowego. Według art. 130 par. 1 (zdanie drugie) k.p.c., myl-
ne oznaczenie pisma procesowego lub inne oczywiste niedokładności nie stanowią
przeszkody do nadania pismu biegu i rozpoznania go w trybie właściwym (posta-
nowienia SN z 13 grudnia 1965 r., II PR 64/55, LEX 5913; z 27 lutego 1997 r.,
I PKN 1. 40/96, OSNP 98/1/14; z 5 lutego 1998 r., I PZ 71/97, OSNP 99/4/133).
Problematyczne i sporne w judykaturze oraz praktyce są konsekwencje skorzystania
przez stronę z niewłaściwego środka zaskarżenia wówczas, gdy sąd zastosował
prawidłową formę rozstrzygnięcia oraz wtedy, gdy forma ta nie została dostosowana
przez sąd do materii rozstrzygnięcia. Stanowisko Sądu Najwyższego nie jest w tej
kwestii jednolite i różni się w zależności od tego, czy podmiotem wnoszącym ten
środek jest profesjonalny pełnomocnik. Zgodnie z postanowieniem Sądu Naj-
wyższego z 19 grudnia 2001 r. (IV CZ 197/01, LEX 53104) specyfika środków
odwoławczych w postępowaniu kasacyjnym oraz obowiązujący w nim przymus
adwokacki wyłączają możliwość nadawania im przez sąd innego charakteru niż
określony przez adwokata nawet wówczas, gdy określenie to jest oczywiście błęd-
ne(podobny pogląd wyraził SN w postanowieniu z 13 września 2006 r., II PZ 30/06,
OSNP 2007, nr 19–20, poz. 279). Z kolei w postanowieniu z 9 marca 2000 r.
(V CZ 28/00, LEX 52425) Sąd Najwyższy w ogóle wykluczył możliwość stosowania
art. 130 par. 1 zdanie 2 w przypadku, gdy profesjonalny pełnomocnik obleka
wnoszony środek odwoławczy w formę zażalenia lub innego środka prawnego,
zamiast nadać mu kształt i znamiona kasacji. Zachodzi bowiem wówczas nie mylne
oznaczenie pisma procesowego, lecz dokonanie innej, niż przewidziana prawem,
czynności procesowej. Nieco łagodniejsze stanowisko przyjęto w przypadku, gdy
środek zaskarżenia wnoszony jest przez stronę niereprezentowaną przez
profesjonalnego pełnomocnika bądź też gdy dobór niewłaściwego do materii roz-
strzygnięcia środka zaskarżenia wywołany został uchybieniem sądu popełnionym
w tym względzie. Sąd Najwyższy wyraża bowiem pogląd, że taki środek zaskarżenia
podlega rozpoznaniu we właściwym trybie i nie może zostać odrzucony z powodu
jego wniesienia po upływie ustawowego terminu przewidzianego dla dostoso-
wanego do materii rozstrzygnięcia środka (zobacz uchwałę SN z 11 października
1995 r., III CZP 138/95, OSNC 1996, nr 2 poz. 20; postanowienia SN z 8 marca
2004, I PZ 8/2004, OSNP 2005, nr 1 poz. 9; z 20 maja 2005, III CZ 40/05,
LEX 603862 oraz wyrok z 19 września 2002 r., II CKN 1090/00, OSNC 2003,

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

nr 12, poz. 166 oraz powołane już uchwały SN z 26 lutego 1968 r., III PZP 44/67
i 6 marca 1972 r., III CZP 27/71). Wydaje się, że rozwiązanie powyższych
problemów wymaga jednolitego podejścia, gdyż w zakresie terminowości i do-
puszczalności środków zaskarżenia przepisy Kodeksu postępowania cywilnego nie
czynią w zasadzie dystynkcji w zależności od tego, czy są one wnoszone przez
profesjonalnego pełnomocnika, czy też nie (za wyjątkiem oczywiście tych
przypadków, gdy obowiązuje przymus adwokacko-radcowski), ani też w zależności
od tego, czy błąd strony wywołany błędem sądu. Błędne określenie środka
zaskarżenia nie uniemożliwia jego rozpoznania, o ile tylko posiada on wszystkie
istotne cechy dla właściwego środka zaskarżenia i został wniesiony w przepisanym
dla niego terminie. Nie ma przeszkód prawnych, aby w stosunku do środków
zaskarżenia stosować art. 130 par. 1 także w zakresie, w jakim stanowi, że mylne
oznaczenie pisma procesowego lub inne oczywiste niedokładności nie stanowią
przeszkody do nadania pismu biegu i rozpoznania go w trybie właściwym. Wszak
apelacja jest również pismem procesowym i błędne nazwanie jej zażaleniem nie
uniemożliwia nadania mu biegu, nawet gdy uchybienie popełnia profesjonalny
pełnomocnik (inaczej sytuacja przedstawia się w przypadku skargi kasacyjnej, która
musi spełniać dużo wyższe wymagania). Z drugiej strony, jeśli, środek zaskarżenia
zostaje wniesiony po upływie ustawowego terminu, to dla podjęcia decyzji o jego
odrzuceniu nie ma znaczenia fakt, z jakiej przyczyny doszło do uchybienia (jak się
wydaje takie stanowisko zajął SN w postanowieniu z 15 lutego 2000 r., III CKN
1141/99, LEX 51574). Może to mieć natomiast znaczenie w przypadku skorzystania
przez stronę z instytucji przywrócenia terminu do wniesienia środka zaskarżenia
odrzuconego z tej przyczyny. Przywrócenie nie może być automatyczne, gdyż w
tym właśnie wypadku istotne jest, czy błąd strony wywołany był błędem sądu i kto
został w ten błąd wprowadzony. Problem ten ostatecznie rozwiązany został
w uchwale podjętej w pełnym składzie Izby Cywilnej z dnia 22 listopada 2011 r.
(III CZP 38/11), w której stwierdzono, że niepouczenie albo błędne pouczenie
strony działającej bez profesjonalnego pełnomocnika o dopuszczalności, terminie
i sposobie wniesienia środka zaskarżenia nie ma wpływu na rozpoczęcie biegu
terminu do wniesienia tego środka (Biul. SN 2011/11/6).

7) Zgodnie z art. 368 par. 2 k.p.c., w apelacji w sprawach o prawa majątkowe należy

oznaczyć wartość przedmiotu zaskarżenia. Wartość ta może być oznaczona na kwotę
wyższą od wartości przedmiotu sporu wskazanej w pozwie jedynie wtedy, gdy
powód rozszerzył powództwo lub sąd orzekł ponad żądanie (patrz rozdział I
pkt VIII).

8) Zgodnie z art. 128 k.p.c., do pisma procesowego należy dołączyć jego odpisy

i odpisy załączników dla doręczenia ich uczestniczącym w sprawie osobom,
a ponadto, jeżeli w sądzie nie złożono załączników w oryginale, po jednym odpisie
każdego załącznika do akt sądowych. Przepis ten stosuje się w postępowaniu ape-
lacyjnym z modyfikacją wynikającą z art. 371 k.p.c., to znaczy odpis apelacji doręcza
się jedynie stronie przeciwnej, a nie ma takiego obowiązku w odniesieniu do
podmiotu występującego po tej samej stronie procesowej, co wnoszący apelację
(wyrok SN z 24 października 2003 r., III CK 35/02, LEX 148666).

Apelacja

9) Odpis apelacji nie musi być podpisany przez stronę, jej przedstawiciela ustawowego

bądź pełnomocnika. Wymaganie to, zgodnie z art. 126 par. 1 pkt 4 k.p.c., jest aktu-
alne tylko w odniesieniu do pisma procesowego, a nie jego odpisu (stanowisko takie
wyraził SN w postanowieniach z 18 października 2002 r., V CKN 1830/00, OSNC
04/1/9; z 19 grudnia 1967 r., I CZ 111/67, OSNC 68/7/127; z 12 stycznia 1998 r.,
I PKN 471/97, OSNAPUS 98/24/711; z 21 kwietnia 1998 r., III CKN 235/98 –
niepubl.; przeciwny pogląd został wyrażony przez SN w postanowieniu z 27 sier-
pnia 1998 r., III CZ 107/98, OSNC 99/3/52).

2. Wymagania specyficzne apelacji

1) Pierwszym elementem specyficznym apelacji jest oznaczenie wyroku, od którego

apelacja jest wniesiona ze wskazaniem, czy jest on zaskarżony w całości czy w czę-
ści i w jakiej części.

2) Kolejnym elementem specyficznym apelacji jest zwięzłe przedstawienie zarzutów.

Przy apelacji zwykłej nie jest konieczne precyzowanie podstaw, tak jak ma to miej-
sce w apelacji uproszczonej, która zgodnie z art. 505

par. 1

k.p.c. może być oparta

wyłącznie na zarzutach naruszenia prawa materialnego przez błędną jego wykładnię
lub niewłaściwe zastosowanie bądź naruszenia przepisów postępowania, jeżeli mo-
gło ono mieć wpływ na wynik sprawy. Pośrednio kolejna podstawa apelacji została
wskazana w art. 505

par. 2 k.p.c., to jest późniejsze wykrycie okoliczności faktycz-

nych lub środków dowodowych, z których strona nie mogła skorzystać przed sądem
pierwszej instancji.

3) W postanowieniu z 30 czerwca 2006 r. (V CZ 48/06, LEX 195434) SN wskazał, że

skarżący nie ma obowiązku powołania w apelacji przepisów, które doznały naru-
szenia. Wystarczy, że swój zarzut sformułuje w sposób jednoznacznie określający
jego stanowisko w kwestii budzącej jego wątpliwości. Tym m.in. różni się apelacja
od skargi kasacyjnej, a także od znanej dawnemu k.p.c. instytucji rewizji, że nie wy-
maga przytoczenia tzw. podstaw, lecz jedynie zarzutów. Powołane postanowienie
dotyczyło profesjonalnego pełnomocnika. Ma ono jednak znaczenie w tym kontek-
ście, że niewskazanie podstaw apelacji nie może być przesłanką odrzucenia apelacji.

4) Najdalej idącymi zarzutami naruszenia prawa procesowego są te, które jednocze-

śnie stanowią przyczyny nieważności postępowania (art. 379 k.p.c.).

5) Przyczyną apelacji mogą być również inne naruszenia przepisów procesowych, któ-

re, choć nie jest to wprost warunkiem skuteczności apelacji zwykłej, powinny mieć
w przekonaniu skarżącego wpływ na rozstrzygnięcie.

6) Warunkiem możliwości podniesienia części zarzutów procesowych jest uprzednie

zgłoszenie tzw. zastrzeżenia do protokołu rozprawy (art. 162 k.p.c.). Nie jest ono
wymagane w następujących przypadkach:

– gdy chodzi o zarzut, który sąd ma obowiązek wziąć pod uwagę z urzędu,
– gdy strona uprawdopodobni, że nie zgłosiła zastrzeżenia bez swojej winy

(np. uchybienie dotyczy błędnej oceny dowodów, co wynika dopiero z uza-
sadnienia wyroku),

– gdy czynnością sądu jest postanowienie podlegające odrębnemu zaskarżeniu,
– gdy czynnością sądu jest postanowienie sądu, które wprawdzie nie podlega od-

rębnemu zaskarżeniu zażaleniem, ale wiąże sąd, który je wydał (art. 359 k.p.c.)

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

– wyrok SN z 15 czerwca 2007 r., II CSK 96/07, LEX 347245.

Artykuł 162 k.p.c. dotyczy więc zasadniczo postanowień dowodowych, które w myśl
art. 240 par. 1 k.p.c. nie wiążą sądu.
7) Zarzut przekroczenia zasady swobodnej oceny dowodów (art. 233 par. 1 k.p.c.)

może polegać na:

– wykazaniu sprzeczności wniosków końcowych sądu z materiałem dowodo-

wym,

– braku wszechstronnej oceny materiału dowodowego, polegającej na dokonaniu

oceny wybiórczej, pomijającej część przeprowadzonych dowodów; odmienne
stanowisko zajął SN z wyroku z 25 listopada 2003 r. (II CK 293/02, LEX
151622), wskazując, że zaniechanie wszechstronnego rozważenia zebranego
w sprawie materiału dowodowego nie stanowi o naruszeniu art. 233 par. 1 k.p.c.,

– sformułowaniu przez sąd wniosków z naruszeniem reguł logicznego rozumo-

wania i formalnych schematów powiązań między podstawami wnioskowania
i wnioskami oraz sprzecznie z zasadami doświadczenia życiowego wyznaczają-
cymi granice dopuszczalnych wniosków i stopień prawdopodobieństwa ich wy-
stępowania w danej sytuacji,

– naruszeniu formalnych zasad postępowania dowodowego.

8) Nie stanowi naruszenia art. 233 par. 1 k.p.c. pominięcie wniosków dowodowych

z powodu prekluzji albo oddalenie wniosków dowodowych z innych przyczyn.
Wówczas skarżący powinien postawić zarzut naruszenia np. art. 217 par. 2 k.p.c.
(wyrok SN z 10 czerwca 2003 r., I CKN 423/01, LEX 109450).

9) W ramach zarzutów naruszenia prawa procesowego mogą być podnoszone również

uchybienia dotyczące uznania pewnego faktu za powszechnie znany, za fakt znany
sądowi urzędowo bądź fakt domniemany (wyrok SN z 5 lutego 2002 r., II CKN
894/99, LEX 54453).

10) Zgodnie z uchwałą 7 sędziów SN z 31 stycznia 2008 r. (III CZP 49/07, OSNC

08/6/55), sąd drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji nie jest zwią-
zany przedstawionymi w niej zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa ma-
terialnego, wiążą go natomiast zarzuty dotyczące naruszenia prawa procesowego;
w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postę-
powania.

11) Prawem materialnym są jedynie normy prawne wypływające ze źródeł prawa

o charakterze zamkniętym, określonym w art. 87 Konstytucji RP, a więc przepisy
zawarte w samej konstytucji, ustawach, ratyfikowanych przez Polskę umowach
międzynarodowych oraz rozporządzeniach, a także w aktach prawa miejscowego
obowiązujących na obszarze działania organów, które je ustanowiły. Zgodnie
z art. 9 par. 1 Kodeksu pracy, do kategorii prawa pracy zalicza się także posta-
nowienia układów zbiorowych pracy i innych, opartych na ustawie porozumień
zbiorowych, regulaminów i statutów określających prawa i obowiązki stron
stosunku pracy.

12) Nie są prawem materialnym przepisy statutu, ogólne warunki umów i postano-

wienia umowy ani też orzeczenia sądów (wyroki SN z 5 marca 2003 r., III CKN
1064/00, LEX 78266; z 5 lutego 2002 r., II CKN 800/99, LEX 53154; z 3 kwietnia

Apelacja

2001 r., I CKN 1405/98, LEX 52703; z 8 października 2004 r., V CK 70/04, LEX
146334; z 21 marca 2003 r., II CKN 1271/00, LEX 109424; z 27 lutego 2003 r.,
I CKN 1811/00, LEX 83832).

13) Prawo materialne może zostać naruszone przez sąd w różny sposób. Podstawowe

dwie postaci naruszenia to błędna interpretacja i niewłaściwe zastosowanie.

14) Błędna wykładnia polega na mylnym zrozumieniu treści zastosowanego przepisu,

błędnym ustaleniu ogólnych pojęć prawnych.

15) Niewłaściwe zastosowanie prawa materialnego to zakwalifikowanie ustalonego

w sprawie stanu faktycznego do zakresu niewłaściwej normy prawa materialnego,
czyli wadliwy proces subsumcji – mylne przyjęcie lub mylne zaprzeczenie związ-
ku, jaki zachodzi między pewnymi sądami o faktach a normą prawną (wyroki SN
z 2 kwietnia 2003 r., I CKN 160/01, LEX 78813; z 18 września 2002 r., III CKN
1375/00, LEX 57222; z 8 listopada 2002 r., III CKN 2/01, LEX 75287; z 23 lutego
2006 r., II CSK 101/05, LEX 180197; postanowienie SN z 20 listopada 2002 r.,
II CKN 1492/00, LEX 75298).

16) Naruszenie prawa materialnego może polegać również na pominięciu określonej

normy prawnej, która powinna zostać w sprawie zastosowana, np. art. 5 k.c.
(wyroki SN z 29 listopada 2002 r., IV CKN 1527/00, LEX 18322; z 26 listopada
2002 r., V CKN 1408/00, LEX 75338; z 8 listopada 2005 r., I CK 201/05,
LEX 186831).

17) Obraza prawa materialnego w ścisłym tego słowa znaczeniu to błąd polegający na

przyjęciu, że istnieje norma prawna faktycznie nieistniejąca (np. zastosowanie
przepisu, który utracił moc na skutek wyroku Trybunału Konstytucyjnego). Odrę-
bnym zarzutem naruszenia prawa materialnego jest naruszenie art. 65 k.c. przez
dokonanie błędnej wykładni oświadczeń woli stron.

18) Sam zarzut naruszenia prawa materialnego nie może być skutecznie uzasadniany

próbą zwalczania ustaleń faktycznych, bowiem taka próba mogłaby ewentualnie
odnieść skutek wyłącznie w ramach naruszenia przepisów postępowania (postano-
wienie SN z 24 kwietnia 2003 r., I CKN 256/01, LEX 78889; wyroki SN z 26 wrze-
śnia 2002 r., III CKN 466/00, LEX 74408; z 19 kwietnia 2006 r., V CSK 35/06,
LEX 198529). O ile bowiem wadliwość podstawy prawnej może być zarówno wy-
nikiem uchybienia procesowego (błędne ustalenie stanu faktycznego prowadzącego
do zastosowania wadliwej normy prawa materialnego), jak i naruszenia przepisów
prawa materialnego (zakwalifikowanie prawidłowo ustalonego stanu faktycznego do
niewłaściwej normy prawa materialnego), o tyle wadliwość podstawy faktycznej jest
zawsze wynikiem uchybienia procesowego (wyroki SN z 11 grudnia 2002 r., I CKN
960/00, LEX 75346; z 30 maja 2003 r., III CKN 1137/00, LEX 83838).

19) Artykuł 368 par. 1 pkt 3 k.p.c. wskazuje jako element apelacji uzasadnienie zarzu-

tów. Nie jest wymagane uzasadnienie apelacji jako takiej, to jest opisywanie całego
stanu faktycznego i przebiegu postępowania, jak również oświadczeń stron składa-
nych w jego toku.

20) Fakultatywnym elementem apelacji jest powołanie w razie potrzeby nowych faktów

i dowodów oraz wykazanie, że ich powołanie w postępowaniu przed sądem pierwszej
instancji nie było możliwe albo że potrzeba ich powołania wynikła później.

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

21) Brak możliwości powołania nowych faktów i dowodów przed sądem pierwszej in-

stancji może wynikać z przyczyn obiektywnych (nieznajomość określonych faktów
lub dowodów) oraz subiektywnych, to jest leżących po stronie samej strony, ale
przez nią niezawinionych (szczególna nieporadność, choroba).

22) Potrzeba powołania nowych faktów i dowodów może wynikać z rozwoju pos-

tępowania dowodowego przed sądem drugiej instancji bądź z okoliczności pod-
niesionych w uzasadnieniu wyroku sądu pierwszej instancji. Nie stanowi jednak
takiej potrzeby ani fakt, że strona spodziewała się innej, korzystnej dla siebie oceny
materiału dowodowego, ani też sam fakt wydania niekorzystnego dla skarżącego
wyroku (wyroki SN z 7 listopada 1997 r., II CKN 446/97, OSNC 98/4/67;
z 24 marca 1999 r., I PKN 640/98, OSNP 00/10/389).

23) Brak wskazania w apelacji przyczyn powołania przed sądem drugiej instancji no-

wych faktów i dowodów skutkuje ich pominięciem na podstawie art. 381 k.p.c.,
podobnie jak nieistnienie faktycznie tych przyczyn (wyrok SN z 7 marca 2003 r.,
I CKN 94/01, LEX 78899; oraz postanowienia z 18 października 2001 r.,
IV CKN 481/00, LEX 52802 i z 4 października 2001 r., I CKN 365/99, LEX 52718).

24) Kolejnym elementem apelacji jest wniosek o zmianę zaskarżonego wyroku bądź

jego uchylenie z zaznaczeniem zakresu żądanej zmiany lub uchylenia.

25) Wnioski apelacji powinny zostać przedstawione dopiero po zarzutach i ich uza-

sadnieniu, jak również po przedstawieniu ewentualnie nowych faktów i dowo-
dów. Wynika to zarówno z układu art. 368 par. 1 k.p.c. i kolejności wskazanych
tam elementów, jak i z faktu, że rodzaj złożonych wniosków jest ściśle uzależniony
od rodzaju podniesionych zarzutów.

26) W dobie obowiązywania apelacji i przy przyjęciu modelu apelacji pełnej zasadą jest,

że sąd drugiej instancji (w wypadku zasadności apelacji) powinien wydać orzecze-
nie reformatoryjne, to jest zmienić zaskarżony wyrok i orzec co do istoty sprawy.
Wniosek apelacji powinien określać jakiego konkretnie rozstrzygnięcia domaga się
skarżący od sądu drugiej instancji.

27) Do uchylenia zaskarżonego wyroku może dojść tylko w trzech przypadkach:

– gdy zachodzi nieważność postępowania, w zależności od przyczyny nieważności

(art. 379 k.p.c.) należy wyrok uchylić i pozew odrzucić bądź postępowanie umo-
rzyć albo też znieść postępowanie w zakresie dotkniętym nieważnością i spra-
wę przekazać sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania (uchylenie
obligatoryjne),

– gdy sąd pierwszej instancji nie rozpoznał istoty sprawy, to znaczy, gdy oddalił

powództwo na tej podstawie, że stwierdził istnienie przesłanki unicestwiającej rosz-
czenie (brak legitymacji, przedawnienie, upływ terminu zawitego, przedwczesność)

i nie rozpoznał merytorycznie podstaw powództwa; może też chodzić o pominięcie

zarzutów (nierozpoznanie) zarzutów pozwanego unicestwiających roszczenie
(fakultatywne uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania),

– gdy zachodzi potrzeba przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości,

np. sąd oddalił zasadny wniosek o wezwanie do udziału w sprawie osoby trze-
ciej, która ma prawo żądać powtórzenia dowodowego w całości bądź w części

Apelacja

(fakultatywne uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponow-
nego rozpoznania).

28) Formułując wniosek apelacji w sprawach, w których sąd pierwszej instancji utrzy-

mał w mocy bądź uchylił nakaz zapłaty wydany w postępowaniu nakazowym albo
wyrok zaoczny, należy odnieść się do bytu prawnego tego nakazu zapłaty czy też
wyroku zaocznego, wnosząc np. o zmianę zaskarżonego wyroku przez utrzyma-
nie nakazu zapłaty w mocy, o zmianę zaskarżonego wyroku przez uchylenie wyro-
ku zaocznego i oddalenie powództwa.

3. Stosowanie w postępowaniu apelacyjnym art. 380 k.p.c.

1) Zgodnie z art. 380 k.p.c., sąd drugiej instancji, na wniosek strony, rozpoznaje

również te postanowienia sądu pierwszej instancji, które nie podlegają zaskarżeniu
w drodze zażalenia, a miały wpływ na rozstrzygnięcie sprawy.

2) Artykuł 380 k.p.c. nie stanowi sposobu zaskarżenia postanowienia, które według

przepisów k.p.c. nie jest zaskarżalne. Stanowi on instytucję umożliwiającą uwzględ-
nienie przez sąd drugiej instancji negatywnych skutków będących następstwem
uchybień przy wydawaniu orzeczenia „wpadkowego”, przy czym uchybienia te sta-
nowią podstawę zaskarżenia wyroku lub postanowienia kończącego postępowanie
w sprawie. Artykuł 380 k.p.c. służy przede wszystkim konkretyzacji oraz lepszemu
uzasadnieniu podstawy zaskarżenia orzeczenia kończącego postępowanie w spra-
wie. Sąd drugiej instancji nie wydaje zatem odrębnego orzeczenia co do tego po-
stanowienia, a jego rozpoznanie znajduje odzwierciedlenie jedynie w uzasadnieniu
orzeczenia kończącego postępowanie odwoławcze (uchwała SN z 16 listopada 2004
r., III CZP 62/04, OSNC 05/11/181; uchwała 7 sędziów SN z 31 maja 2000 r., III
ZP 1/00, OSNC 01/1/1; postanowienia SN z 21 listopada 2001 r., I CZ 165/01,
OSNC 02/7–8/102; z 8 marca 2000 r., I CZ 259/99, Biuletyn SN 00/7, s. 8;
z 12 marca 2003 r., III CZ 16/03 – niepubl.; z 28 kwietnia 2004 r., III CZ 22/04 –
niepubl.; w wyrokach z 9 czerwca 1998 r., II CKN 806/97 – niepubl.; z 19 grudnia
1973 r., II CR 827/73, OSPiKA 74/12/260; odmiennie SN w postanowieniach
z 17 stycznia 2006 r., I UZ 40/05, OSNP 07/3–4/57; z 17 maja 2002 r., I CZ 31/02,
LEX 55094; z 16 grudnia 2005 r., II PZ 47/05, SNP 06/23–24/360, w których uznał,
że w razie uwzględnienia apelacji (zażalenia) wymaga uchylenia bądź zmiany tego
postanowienia).

4. Granice apelacji

1) Zgodnie z art. 378 k.p.c., sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w granicach ape-

lacji; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postę-
powania. W granicach zaskarżenia sąd drugiej instancji może z urzędu rozpoznać
sprawę także na rzecz współuczestników, którzy wyroku nie zaskarżyli, gdy będące
przedmiotem zaskarżenia prawa lub obowiązki są dla nich wspólne.

2) W orzecznictwie SN ukształtowały się dwa poglądy odnośnie do granic rozpo-

znania apelacji. Zgodnie z jednym z nich, sąd drugiej instancji rozpoznaje apelację
w granicach apelacji, a granice apelacji wyznaczają zarzuty i wnioski. Od reguły tej
przewidziano odstępstwa jedynie w art. 378 par. 1 i 2 k.p.c. Dlatego po upływie ter-
minu do wniesienia apelacji nie jest dopuszczalna zmiana przedstawionych w niej
zarzutów (wyroki SN z 22 stycznia 2002 r., V CKN 650/00, LEX 54335; z 1 grudnia

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

2000 r., V CKN 153/00, OSP 02/5/62; z 14 lipca 2004 r., IV CK 544/03, M. Prawn.
2004/16/727). Według drugiego poglądu podniesione w apelacji zarzuty nie wyzna-
czają granic apelacji. Podobnie jak wnioski apelacji podlegają one tylko rozważeniu
przez sąd drugiej instancji, przy czym sąd ten powinien wziąć pod uwagę, w grani-
cach zaskarżenia, wszystkie stwierdzone naruszenia prawa materialnego popełnione
przez sąd pierwszej instancji, niezależnie od tego, czy zostały wytknięte w apelacji
(wyroki SN z 20 listopada 2002 r., V CK 1396/00, LEX 75297; z 24 kwietnia 1997 r.,
II CKN 125/97, OSNC 97/11/172; z 13 kwietnia 2000 r., III CKN 812/98, OSNC
00/10/193; z 27 kwietnia 2000 r., I CKN 648/98, LEX 50867; z 15 maja 2001 r.,
I CKN 648/98, LEX 52667; z 27 kwietnia 2000 r., I CKN 648/98, LEX 50867;
postanowienie SN z 4 października 2002 r., III CZP 62/02, Biul. SN 03/3/14).

3) Drugi z przedstawionych wyżej poglądów podzielił SN w uchwale 7 sędziów SN

z 31 stycznia 2008 r. (III CZP 49/07, OSNC 08/6/55), stwierdzając w niej, że sąd
drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji nie jest związany przedsta-
wionymi w niej zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa materialnego, wiążą go
natomiast zarzuty dotyczące naruszenia prawa procesowego; w granicach zaskar-
żenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postępowania.

Apelacja

1. Pojęcie zażalenia

1) Zażalenie jest środkiem odwoławczym służącym do zaskarżania postanowień sądu

pierwszej lub drugiej instancji wydanych w kwestiach formalnych (nierozstrzygają-
cych co do istoty sprawy) oraz zarządzeń przewodniczącego.

2) Zażalenie przysługuje przede wszystkim na postanowienia sądu pierwszej instan-

cji kończące postępowanie w sprawie jako pewną całość. Są to postanowienia, które
zamykają stronie drogę do wydania rozstrzygnięcia merytorycznego, a jednocze-
śnie po ich wydaniu sąd jest zwolniony z dalszego podejmowania czynności proce-
sowych, np. postanowienie o odrzuceniu pozwu, apelacji.

3) Zażalenie przysługuje także na postanowienia sądu pierwszej instancji i zarządze-

nia przewodniczącego enumeratywnie wymienione w art. 394 par. 1 k.p.c.

4) Zażalenie przysługuje również na postanowienia wymienione w przepisach szcze-

gólnych, np. art. 510 par. 1 k.p.c., art. 505

par. 4 k.p.c., art. 795

k.p.c., art. 795

k.p.c., art. 741 k.p.c., art. 768 k.p.c.).

5) Kwestie zażalenia do Sądu Najwyższego reguluje art. 394

k.p.c. Zawiera on trzy

grupy postanowień sądu drugiej instancji, na które przysługuje zażalenie do Sądu
Najwyższego.

6) Po pierwsze, są to postanowienia odrzucające skargę kasacyjną oraz skargę o stwier-

dzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku, niezależnie od tego, czy
w danej sprawie przysługiwałaby skarga kasacyjna. Zażalenie na postanowienie
o odrzuceniu skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku
przysługuje do Sądu Najwyższego także wówczas, gdy zostało ono wydane przez
sąd pierwszej instancji.

7) Po drugie, zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje na wyrok (postanowienie

rozstrzygające co do istoty sprawy) sądu drugiej instancji uchylający wyrok (posta-
nowienie rozstrzygające co do istoty sprawy) sądu pierwszej instancji i przekazujący
sprawę temu sądowi do ponownego rozpoznania. Zażalenie to przysługuje nieza-
leżnie od tego czy wyrok (postanowienie co do istoty sprawy) wydany został w spra-
wie kasacyjnej.

Zażalenie

XIX

8) Po trzecie, zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje na postanowienia sądu dru-

giej instancji, które:

– są postanowieniami kończącymi postępowanie w sprawie, w której przysługuje

skarga kasacyjna, np. odrzucenie apelacji,

– nie są postanowieniami formalnymi, od których przysługuje skarga kasacyjna

(art. 398

par. 1, art. 519

par. 1 i 2 k.p.c.), a więc nie są postanowieniami

w przedmiocie odrzucenia pozwu, odrzucenia wniosku w sprawach wymie-
nionych w art. 519

par. 1 i 2 k.p.c. albo umorzenia postępowania kończących

postępowanie w sprawie,

– nie są postanowieniami wydanymi przez sąd drugiej instancji w wyniku roz-

poznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji (takim posta-
nowieniem jest np. postanowienie oddalające zażalenie na odrzucenie apelacji
w sprawie kasacyjnej).

9) Wart. 394 [2] k.p.c. uregulowana została instytucja zażaleń poziomych, wnoszonych

do innego składu sądu drugiej instancji. Dotyczą one między innymi postanowień,
których przedmiotem jest oddalenie wniosku o wyłączenie sedziego. Ponieważ prze-
pis ten nie precyzuje, sędziego którego sądu dotyczy wniosek o wyłączenie, uznać
należy, że zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji przysługuje zarówno na
postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie sędziego sądu drugiej instancji jak
i postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie sędziego sądu pierwszej instancji
wydane przez sąd drugiej instancji na podstawie art. 52 par. 1 k.p.c. Przepis ten nie
dotyczy natomiast postanowień w przedmiocie odrzucenia wniosku o wyłączenie
sędziego, ani też postanowień wyłączających sędziego, ani wreszcie postanowień
wydanych w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji
oddalające wniosek o wyłączenie sędziego. Instytucja zażalenia poziomego obejmuje
także postanowienia sądu drugiej instancji, których przedmiotem są zwrot kosztów
procesu, skazanie świadka, biegłego, strony, jej pełnomocnika oraz osoby trzeciej na
grzywnę, zarządzenie przymusowego sprowadzenia i aresztowania świadka, odmowa
zwolnienia świadka i biegłego od grzywny i świadka od przymusowego sprowadzenia.
Przepis ten skonstruowany został w sposób budzący wątpliwości, gdyż w prze-
ciwieństwie do art. 394 par. 1 pkt. 9 k.p.c. nie wymieniono w nim wyraźnie posta-
nowienia w przedmiocie obciążenia kosztami sądowymi. Kierując się stanowiskiem
Sądu Najwyższego wyrażonym w postanowieniu z 22 września 2011 r. (V CZ 63/11,
LEX 964494) należałoby uznać, że na postanowienie w tej kwestii zażalenie nie
przysługuje. Sąd Najwyższy wskazał w powołanym postanowieniu, że niedo-
puszczalne jest zażalenie na orzeczenie o kosztach sądowych, nakazujące pobranie od
strony pozwanej na rzecz Skarbu Państwa części nieuiszczonej opłaty sądowej. Pod-
stawą prawną takiego zażalenia nie jest, jak uznał Sąd Najwyższy, art. 394 [1] par. 2
k.p.c., dotyczący kosztów procesu stron. Koszty sądowe nie są mianowicie kosztami
procesu, ponieważ określają publicznoprawną relację między stroną a Skarbem
Państwa (podobnie SN w postanowieniach z 12 grudnia 2007 r., V CZ 74/07, Biul.
SN 2008/3/9 oraz z 14 grudnia 2007 r., II CZ 61/07, BSN 2008/4/12).

10) W art. 394 [2] par. 3 k.p.c. brak jest odesłania do art. 394 par. 1 pkt. 9 k.p.c. albo

zapisu, że strona może wnieść zażalenie na postanowienie w przedmiocie kosztów

Zażalenie

procesu tylko wówczas, gdy nie wnosi skargi kasacyjnej. W związku z takim roz-
wiązaniem przyjąć należy, że w sytuacji, gdy w sprawie dopuszczalna jest skarga
kasacyjna i strona korzysta z tego środka prawnego, zażalenie za postanowienie sądu
drugiej instancji w przedmiocie zwrotu kosztów procesu przysługuje niezaleznie od
skargi kasacyjnej. Pogląd ten jest dodatkowo uzasadniony faktem, że skarga kasa-
cyjna podlega przedsądowi (art. 398 [9] k.p.c.). Zażalenie wniesione na roz-
strzygnięcie w przedmiocie zwrotu kosztów procesu musi jednak oczekwiać na roz-
poznanie do czasu podjęcia przez Sąd Najwyższy decyzji procesowej w kwestii
skargi kasacyjnej. Jeśli dojdzie do jej odrzucenia, odmowy przyjęcia do rozpoznania
bądź oddalenia, zażalenie podlega rozpoznaniu. W przypadku każdego innego orze-
czenia co do skargi kasacyjnej postępowanie zażaleniowe powinno zostać umorzone
jako bezprzedmiotowe (art. 397 par. 2 k.p.c. w związku z art. 391 par. 1 k.p.c.
i art. 355 par. 1 k.p.c.).

11) Art. 394 [2] par. 1 k.p.c. w zakresie zażalenia na postanowienie sądu drugiej instancji

w zakresie zwrotu kosztów procesu został skonstruowany odmiennie niż uprzednio
obowiązujący art. 394 [1] par. 1 pkt. 2 k.p.c. Nie mówi mianowicie, że chodzi
o koszty procesu, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej
instancji. Mówi natomiast, że zażalenie nie przysługuje, jeśli postanowienie wydane
zostało w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji.
Oznacza to, że zażalenie do innego składu sądu przysługuje nie tylko na
rozstrzygnięcie o zwrocie kosztów postępowania w drugiej instancji, ale także na
rozstrzygnięcie zmieniające rozstrzygnięcie o kosztach w pierwszej instancji na
skutek apelacji, a nie zażalenia.

12) Zażalenie jest środkiem względnie dewolutywnym, gdyż zgodnie z art. 395 par. 2

k.p.c., jeżeli zarzuca ono nieważność postępowania lub jest oczywiście uza-
sadnione, sąd, który wydał zaskarżone postanowienie, może na posiedzeniu nie-
jawnym, nie przesyłając akt sądowi drugiej instancji, uchylić zaskarżone posta-
nowienie i w miarę potrzeby sprawę rozpoznać na nowo. Od ponownie wydanego
postanowienia przysługują środki odwoławcze na zasadach ogólnych. Przepis ten
stosuje się odpowiednio do zażalenia służącego do Sądu Najwyższego na
postanowienie sądu drugiej instancji – art. 394

par. 3 k.p.c. (wyrok SN

z 14 listopada 2001 r., II CZ 76/01, OSNC 2002/7–8/100).

13) Zażalenie jest oczywiście uzasadnione w rozumieniu art. 395 par. 2 k.p.c. wtedy, gdy

wadliwość (czy to z przyczyn formalnych, czy merytorycznych) zaskarżonego
postanowienia jest zauważalna bez potrzeby dokonywania jego głębszej analizy
(postanowienie SN z 20 maja 1999 r., II UZ 58/99, OSNP 00/15/602).

2. Wymagania formalne zażalenia

1) Zgodnie z art. 394 par. 3 k.p.c., zażalenie powinno czynić zadość wymaganiom pi-

sma procesowego oraz zawierać wskazanie zaskarżonego postanowienia i wniosek
o jego zmianę lub uchylenie, jak również zwięzłe uzasadnienie zażalenia ze wskaza-
niem w miarę potrzeby nowych faktów i dowodów. Powołany przepis stosuje się
również do zażalenia przysługującego do Sądu Najwyższego (art. 394

par. 3 k.p.c.).

2) Wobec szczególnej regulacji dotyczącej wymagań formalnych dla zażalenia nie sto-

suje się w tym zakresie odesłania zawartego w art. 397 par. 2 k.p.c. Nie jest zatem

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

konieczne precyzowanie w zażaleniu odrębnych zarzutów (tak jak ma to miejsce
w apelacji). Wystarczające jest ogólne uzasadnienie zażalenia, w ramach którego
wskazywane są uchybienia sądu, który wydał zaskarżone postanowienie.

3) W przypadku postanowienia obowiązek określenia wartości przedmiotu zaskarżenia

w pełni podlega dyspozycji art. 126

k.p.c., wobec braku szczególnego unormowania.

4) Dodatkowym wymaganiem zażalenia do SN jest jego sporządzenie i wniesienie

przez profesjonalnego pełnomocnika, według reguł określonych w art. 87

k.p.c.

pod rygorem odrzucenia tego środka zaskarżenia (postanowienie SN z 15 grudnia
2005 r., I PZ 22/05, OSNP 2006/21–22/330).

5) Zażalenie powinno zostać wniesione w terminie tygodnia od dnia:

a) doręczenia stronie odpisu zaskarżalnego postanowienia wraz z uzasadnieniem,

wydanego na posiedzeniu niejawnym (art. 394 par. 2 k.p.c. w związku z art. 357
par. 2 k.p.c.),

b) ogłoszenia zaskarżalnego postanowienia na posiedzeniu jawnym, jeżeli strona

nie zażądała w terminie tygodniowym doręczenia jej tego postanowienia wraz
z uzasadnieniem (art. 394 par. 2 k.p.c. w związku z art. 357 par. 1 k.p.c.),

c) doręczenia stronie na jej wniosek odpisu postanowienia wraz z uzasadnieniem,

ogłoszonego na posiedzeniu jawnym (art. 394 par. 2 k.p.c. w związku z art. 357
par. 2 k.p.c.).

6) Art. 394 par. 3 k.p.c. nie reguluje, do którego sądu należy wnieść zażalenie. Zgodnie

zatem z art. 397 par. 369 par. 3 k.p.c. może ono zostać wniesione również do sądu
drugiej instancji.Termin tygodniowy do wniesienia zażalenia powinien być zachowany
także wówczas, gdy zaskarżone postanowienie zostało zamieszczone w wyroku. O ro-
dzaju środka zaskarżenia i związanych z nim wymaganiach oraz przesłankach do-
puszczalności decyduje bowiem nie forma zaskarżonego orzeczenia, ale materia, która
została rozstrzygnięta tym orzeczeniem (uchwała 7 sędziów SN z 26 lutego 1968 r.,
III PZP 44/67, OSNC 68/8-9/130, uchwała połączonych Izb SN z 6 marca 1972 r.,
III CZP 27/71, OSNC 73/1/1; uchwała z 11 października 1995 r., III CZP 138/95,
OSNC 96/2/20; postanowienie SN z 15 lutego 2000 r., III CKN 1141/99, LEX 51574).

Zażalenie

1. Dopuszczalność skargi kasacyjnej

1) Zasadą obowiązującą w procesie cywilnym jest przysługiwanie prawa do wniesienia

skargi kasacyjnej. Wyjątki zostały określone w przepisach szczególnych. W postępo-
waniu nieprocesowym w art. 519

k.p.c. ustawodawca wyraźnie określił natomiast,

w jakich sprawach skarga kasacyjna przysługuje.

2) Zgodnie z art. 398

par. 1 k.p.c. i art. 519

par. 1 i 2 k.p.c., skarga kasacyjna, ogólnie

rzecz biorąc, przysługuje od wydanych przez sąd drugiej instancji prawomocnych
wyroków (postanowień co do istoty sprawy) kończących postępowanie w sprawie
oraz od postanowień w przedmiocie odrzucenia pozwu (wniosku) kończących pos-
tępowanie w sprawie. Nie przysługuje zatem skarga kasacyjna od wyroku (posta-
nowienia) sądu drugiej instancji uchylającego zaskarżony wyrok (postanowienie)
i przekazującego sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.

3) Postanowieniem w przedmiocie odrzucenia pozwu kończącym postępowanie

w sprawie jest orzeczenie oddalające zażalenie na postanowienie sądu pierwszej
instancji odrzucające pozew, orzeczenie zmieniające postanowienie sądu pierwszej
instancji oddalające na podstawie art. 222 k.p.c. zarzut, którego uwzględnienie uza-
sadniałoby odrzucenie pozwu, a także orzeczenie wydane w wyniku uwzględnienia
apelacji, mocą którego uchylono zaskarżony wyrok i pozew odrzucono (posta-
nowienie SN z 21 marca 2006 r., III CSK 48/06, OSNC 07/1/12).

4) W postępowaniu procesowym skarga kasacyjna nie jest dopuszczalna w sprawach

enumeratywnie wymienionych w art. 398

k.p.c.

5) W postępowaniu nieprocesowym zasadą jest przysługiwanie skargi kasacyjnej

w sprawach z zakresu prawa osobowego, rzeczowego i spadkowego (art. 519

par. 1

k.p.c.). Wyłączenia od tej zasady zostały zawarte w art. 519

par. 4 k.p.c.

6) Spośród spraw z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli skarga kasacyj-

na przysługuje w enumeratywnie wymienionych sprawach o przysposobienie oraz
o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżon-
kami, chyba że wartość przedmiotu zaskarżenia jest niższa niż 150 000 zł (art. 519

par. 2 k.p.c.

Skarga kasacyjna

7) W postępowaniu rejestrowym natomiast skarga kasacyjna przysługuje wyłącznie od

konkretnych postanowień sądu drugiej instancji, to jest postanowień w przedmio-
cie wpisu lub wykreślenia z rejestru podmiotu podlegającego rejestracji.

8) W postępowaniu egzekucyjnym, zgodnie z art. 767

par. 2 k.p.c., na postanowienia

sądu drugiej instancji wydane po rozpoznaniu zażalenia skarga kasacyjna nie przy-
sługuje.

9) Skarga kasacyjna przysługuje na postanowienie sądu apelacyjnego od postanowienia

sądu okręgowego wydanego w przedmiocie ustalenia, że orzeczenie sądu państwa
obcego podlega albo nie podlega uznaniu, jak również w przedmiocie nadania klau-
zuli wykonalności orzeczeniu sądu państwa obcego (art. 1148

par. 3 k.p.c.,

art. 115

par. 3 k.p.c.).

10) Bez względu na wartość przedmiotu zaskarżenia skarga kasacyjna przysługuje od

orzeczenia sądu drugiej instancji wydanego w sprawach z zakresu ochrony konku-
rencji, w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone,
w sprawach z zakresu regulacji energetyki, z zakresu regulacji telekomunikacji
i poczty, z zakresu regulacji transportu kolejowego (art. 479

par. 2 k.p.c.,

art. 479

par. 2 k.p.c., art. 479

par.

2 k.p.c.).

11) W postępowaniu upadłościowym i naprawczym od postanowienia sądu drugiej in-

stancji nie przysługuje skarga kasacyjna, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 33
par. 2 i art. 223 Prawa upadłościowego i naprawczego).

2. Wymagania skargi kasacyjnej

1) Skarga kasacyjna powinna odpowiadać wymaganiom przewidzianym dla pisma pro-

cesowego, a w sprawach o prawa majątkowe zawierać oznaczenie wartości przed-
miotu zaskarżenia (z uwzględnieniem prawidłowej wykładni art. 126

w związku

z art. 130 par. 1 k.p.c. – patrz tezy dotyczące apelacji). Specyficznym wymaganiem
formalnym skargi kasacyjnej jest dołączenie do niej dodatkowych dwóch odpisów
skargi kasacyjnej przeznaczonych do akt Sądu Najwyższego oraz dla Prokuratora
Generalnego, chyba że sam wniósł skargę (art. 398

par. 2 k.p.c.). Specyficznym

wymaganiem formalnym skargi, do którego stosuje się tryb określony w art. 398

par. 1 k.p.c., jest obecnie również wniosek o przyjęcie jej do rozpoznania wraz
z uzasadnieniem (art. 398

par. 2 k.p.c.).

2) Jeżeli skarga kasacyjna zawiera powyższe braki formalne, są one usuwane przez

przewodniczącego w sądzie drugiej instancji w trybie art. 398

par. 1 k.p.c., to jest

pod rygorem odrzucenia skargi kasacyjnej.

3) Skarga kasacyjna musi zawierać również elementy istotne (konstrukcyjne), których

brak powoduje odrzucenie skargi kasacyjnej przez sąd drugiej instancji bez wezwa-
nia o usunięcie tych braków. Dotyczy to elementów wymienionych w art. 398

par.

1 k.p.c.

4) Sąd Najwyższy wskazał, że strona, która wniosła skargę kasacyjną dotkniętą bra-

kami w zakresie elementów konstrukcyjnych, może skutecznie uzupełnić te braki,
jeżeli uczyni to nie tylko przed upływem terminu z art. 398

par. 1 k.p.c., lecz także

przed wydaniem przez sąd drugiej instancji postanowienia o odrzuceniu skargi. Jeśli
doszło do odrzucenia skargi, a nie upłynął termin z art. 398

k.p.c., strona może

Skarga kasacyjna

sporządzić i wnieść przed upływem tego terminu nową skargę odpowiadającą
wszystkim wymaganiom (postanowienia z 11 stycznia 2006 r., III CZ 104/05,
LEX 19116; z 21 grudnia 2005 r., I UZ 35/05, OSNP 06/23–24/373).

5) Sąd drugiej instancji jest uprawniony do badania, czy skarga kasacyjna jest dopusz-

czalna, czy została wniesiona w terminie i czy nie zawiera braków formalnych, które
podlegają uzupełnieniu lub które skutkują odrzuceniem skargi a limine. To zaś, czy
przedstawione okoliczności mające uzasadniać jej rozpoznanie rzeczywiście zacho-
dzą, jest pozostawione ocenie Sądu Najwyższego. Sąd drugiej instancji w przypadku
ich sformułowania przez skarżącego nie jest władny badać nie tylko ich zasadności,
lecz także oceniać doniosłości wskazanych przez skarżącego zagadnień prawnych
czy celności przedstawionej argumentacji (postanowienia SN z 23 lutego 2006 r.,
I CZ 147/05, LEX 200965; z 13 października 2005 r., II PZ 32/05, OSNP
06/17–18/272).

6) Skarga kasacyjna powinna być sporządzona i wniesiona przez profesjonalnego peł-

nomocnika według reguł określonych w art. 87

k.p.c. pod rygorem odrzucenia

skargi (postanowienie SN z 6 listopada 2008 r., III CZ 35/08, LEX 484727).

3. Elementy konstrukcyjne skargi kasacyjnej

1) Do elementów konstrukcyjnych skargi kasacyjnej należą, zgodnie z art. 398

par. 1 k.p.c.:

– oznaczenie orzeczenia, od którego jest wniesiona, ze wskazaniem, czy jest ono

zaskarżone w całości czy w części,

– przytoczenie podstaw kasacyjnych i ich uzasadnienie,
– wniosek o uchylenie lub uchylenie i zmianę orzeczenia z oznaczeniem zakresu

żądanego uchylenia i zmiany.

2) Skargę kasacyjną można oprzeć wyłącznie na następujących podstawach:

– naruszeniu prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe za-

stosowanie,

– naruszeniu przepisów postępowania, jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny

wpływ na wynik sprawy.

3) Zgodnie z art. 398

par. 2 k.p.c., w postępowaniu kasacyjnym nie jest dopuszczal-

ne powołanie nowych faktów i dowodów, a Sąd Najwyższy jest związany ustalenia-
mi faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia. Według art. 398

par. 3 k.p.c. podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia
faktów lub oceny dowodów. Oznacza to pozbawienie stron możliwości kwestiono-
wania prawidłowości ustaleń faktycznych przez zarzut naruszenia art. 233 k.p.c.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto ścisłą interpretację zakazu określone-
go w art. 398

par. 3 k.p.c. (wyrok SN z 9 marca 2006 r., I CSK 147/05, LEX

180193). W wyroku z 17 kwietnia 2008 r. (I CSK 500/07, LEX 393885) Sąd Naj-
wyższy wyjaśnił, że ustalone fakty nie podlegają kontroli kasacyjnej i niedo-
puszczalne są również zarzuty kwestionujące zgodność z przepisami postępowania
prowadzącego do tych ustaleń, jeśli zarzut naruszenia prawa maskuje odmienną
ocenę tych ustaleń dokonywaną przez skarżącego. Jednak związanie ustaleniami
faktycznymi nie wyłącza kontroli zgodności z prawem postępowania, w którym
zostały one dokonane. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto za dopusz-

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

czalne podnoszenie zarzutów dotyczących naruszenia art. 227 k.p.c. (wyroki SN
z 19 kwietnia 2010 r., II PK 301/09, LEX 602258; z 12 lutego 2010 r., II UK 195/09,
LEX 590240; z 20 października 2009 r., I PK 96/09, LEX 570120;
z 14 stycznia 2009 r., III SK 26/08, LEX 560601; z 7 lutego 2008 r., V CSK 411/07,
LEX 621807; z 9 stycznia 2008 r., III UK 88/07, LEX 448837 z 5 września 2008 r.,
I CSK 41/08, LEX 457851, 470944), art. 217 par. 2 k.p.c. (wyrok z 11 stycznia 2008
r., I PK 184/07, LEX 448285), art. 232 k.p.c. (wyrok z 9 marca 2006 r., I CSK 147/05,
LEX 180193). Jednak związanie ustaleniami faktycznymi nie wyłącza
kontroli zgodności z prawem postępowania, w którym zostały one doko-
nane. Może to ostatecznie rzutować na prawidłowość ustaleń faktycznych
w sprawie. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto za dopuszczalne
podnoszenie zarzutów dotyczących naruszenia np. art. 227 (wyrok
z 5 września 2008 r., I CSK 41/08, LEX 457851; z 14 maja 2008 r., II PK 322/07,
LEX 491383), art. 479 [14] par. 2 (wyrok z 4 marca 2008 r., IV CSK 481/07,
LEX 470944), art. 217 par. 2 (wyrok z 11 stycznia 2008 r., I PK 184/07,
LEX 448285), art. 232 (wyroki z 9 marca 2006 r., I CSK 147/05,
LEX 180193; z 5 września 2008 r., I CSK 117/08, LEX 465904; z 16 marca
2006 r., III CSK 17/06, LEX 603172), art. 235 (zobacz wyrok SN z 7 listopada
2008 r., II CSK 289/08, LEX 560550, w którym opowiedziano się jedno-
cześnie za ścisłą wykładnią art. 398 [3] par. 3 zmierzającą do eliminacji
tylko tych zarzutów, które bezpośrednio dotyczą podstawy faktycznej
wyrokowania; natomiast nadal będzie możliwe powoływanie się na takie
naruszenie przepisów postępowania, których ostateczną konsekwencją jest
błędne ustalenie stanu faktycznego, a które nie należą ani do kategorii
błędnej oceny dowodów, ani też błędnego wnioskowania; na tej podstawie
SN za niedopuszczalne uznał zarzuty naruszenia tych przepisów, które
regulują ustalenie bezdowodowe faktów – art. 218–231, a z przepisów
o ustaleniach dowodowych – art. 233 par. 1).

4) Dodatkowe ograniczenie w możliwości powoływania podstaw kasacyjnych wpro-

wadza art. 398

zdanie drugie k.p.c. Zgodnie z nim nie można oprzeć skargi

kasacyjnej od orzeczenia wydanego po ponownym rozpoznaniu sprawy na podsta-
wach sprzecznych z wykładnią prawa dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy.

5) Dodatkowym wymaganiem w zakresie podstaw skargi kasacyjnej jest:

– dla Prokuratora Generalnego wykazanie, że przez wydanie orzeczenia doszło do

naruszenia podstawowych zasad porządku prawnego,

– dla Rzecznika Praw Obywatelskich, że przez wydanie orzeczenia doszło do na-

ruszenia konstytucyjnych wolności albo praw człowieka i obywatela.

4. Przesłanki przyjęcia skargi kascyjnej do rozpoznania

1) Wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania powinien powoływać argu-

menty odnoszące się do przesłanek określonych w art. 398

par. 1 k.p.c. Należą do

nich:

– występowanie w sprawie istotnego zagadnienia prawnego,
– istnienie potrzeby wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwo-

ści lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów,

Skarga kasacyjna

– nieważność postępowania,
– oczywista zasadność skargi kasacyjnej.

2) Brak istotnego zagadnienia prawnego występuje wówczas, gdy wskazana przez

stronę wykładnia przepisu jest powszechnie przyjęta w orzecznictwie oraz
w literaturze i została uwzględniona przez sądy obu instancji (postanowienie SN
z 2 października 2001 r., I PKN 129/01, OSNP 03/18/436). Zagadnienie prawne
powinno wyrażać problem prawny, którego wyjaśnienie ma znaczenie dla
rozstrzygnięcia sprawy w ustalonym stanie faktycznym (postanowienie SN
z 26 września 2005 r., II PK 98/05, OSNP 06/15–16/243). Jednocześnie powinno
ono mieć znaczenie dla rozstrzygnięcia innych podobnych spraw. Zagadnienie
prawne powinno zostać sformułowane z przytoczeniem przepisów prawa oraz
argumentów prawnych, które prowadzą do rozbieżnych ocen prawnych
(postanowienia SN z 7 czerwca 2005 r., V CSK 3/05, LEX 180841; z 10 marca
2008 r., III UK 126/07, LEX 459285).

3) Powołanie przesłanki istnienia potrzeby wykładni przepisów prawnych budzących

poważne wątpliwości lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów
wymaga wskazania, że określony przepis prawa, mimo że budzi poważne wątpli-
wości, nie doczekał się wykładni bądź niejednolita jego wykładnia wywołuje roz-
bieżności w orzecznictwie sądów, które należy przytoczyć (postanowienie SN
z 15 października 2002 r., II CZ 102/02, LEX 57231). Istotność zagadnienia praw-
nego konkretyzuje się w tym, że w danej sprawie występuje zagadnienie prawne
mające znaczenie dla rozwoju prawa lub znaczenie precedensowe dla rozstrzygnię-
cia innych podobnych spraw (postanowienie SN z 12 marca 2010 r., II UK 400/09,
LEX 577468).

4) Umotywowanie, że skarga kasacyjna jest oczywiście uzasadniona, wymaga wykaza-

nia kwalifikowanej postaci naruszenia przepisów prawa, polegającej na jego oczywi-
stości, widocznej prima facie, przy wykorzystaniu podstawowej wiedzy prawniczej
(postanowienia SN z 16 września 2003 r., IV CZ 100/03, LEX 82274; z 10 stycznia
2003 r., V CZ 187/02, Biul. SN 03/5/8; z 11 grudnia 2009 r., II PK 223/09,
LEX 585777). Oczywiste naruszenie prawa zachodzi wówczas, gdy błąd w inter-
pretacji lub stosowaniu prawa jest widoczny bez pogłębionej analizy wchodzących
w grę przepisów (postanowienia SN z 17 października 2001 r., I PKN 157/01,
Wokanda 02/6/29; z 26 lutego 2008 r., II UK 317/07, LEX 453107).

5. Rodzaje orzeczeń sądu najwyższego

1) Zasadą postępowania kasacyjnego, wyrażoną w art. 398

k.p.c., jest wydanie

(w razie uwzględnienia skargi) przez Sąd Najwyższy wyroku uchylającego za-
skarżony wyrok sądu drugiej instancji i przekazującego sprawę do ponownego
rozpoznania temu samemu sądowi bądź sądowi równorzędnemu.

2) Sąd Najwyższy może również jednocześnie uchylić wyrok sądu pierwszej instancji

i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania temu sądowi bądź sądowi równo-
rzędnemu.

3) Sąd Najwyższy może uchylić zaskarżony wyrok i orzec co do istoty sprawy przy

łącznym spełnieniu następujących przesłanek (art. 398

k.p.c.):

– skarżący złoży wniosek o wydanie rozstrzygnięcia co do istoty,

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

– wskazana w skardze kasacyjnej podstawa naruszenia prawa materialnego oka-

zała się oczywiście uzasadniona,

– w skardze kasacyjnej nie była wskazywana podstawa naruszenia przepisów po-

stępowania albo wprawdzie była podnoszona, ale okazała się niezasadna.

4) Zgodnie z art. 398

k.p.c., jeżeli pozew ulegał odrzuceniu albo istniała podstawa

do umorzenia postępowania, Sąd Najwyższy uchyla wydane w sprawie wyroki oraz
odrzuca pozew lub umarza postępowanie. W wyroku z 19 czerwca 2008 r. (V CSK
433/07, LEX 442521) powyższy przepis reguluje umorzenie postępowania
(odrzucenie pozwu) dokonywane na etapie postępowania kasacyjnego w sposób
wyczerpujący, stanowi lex specialis względem art. 182

k.p.c. i innych przepisów

regulujących umorzenie postępowania. W uzasadnieniu powyższego wyroku SN
wskazał jednak, że jest także możliwe umorzenie samego postępowania kasacyjnego
w przypadku cofnięcia skargi lub niepodjęcia w odpowiednim terminie postę-
powania zawieszonego, przez zastosowanie odesłania odpowiednio przepisów regu-
lujących postępowanie apelacyjny i postępowanie przed sądem pierwszej instancji.

Skarga kasacyjna

1. Dopuszczalność skargi o wznowienie postępowania

1) Zgodnie z art. 399 par. 1 k.p.c., można żądać wznowienia postępowania, które zo-

stało zakończone prawomocnym wyrokiem. Zasada ta, ze względu na treść art. 353

par. 1 i art. 353

k.p.c., obejmuje także postępowanie zakończone prawomocnym

nakazem zapłaty wydanym w postępowaniu nakazowym bądź upominawczym.

2) W myśl art. 399 par. 2 k.p.c. na podstawie określonej w art. 401

postępowanie

może być wznowione również w razie zakończenia go postanowieniem. Podstawa
ta dotyczy sytuacji, gdy Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności aktu norma-
tywnego z konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą, na
podstawie którego zostało wydane orzeczenie.

3) Według art. 403 par. 4 k.p.c. postępowanie może zostać wznowione, jeżeli na treść

wyroku miało wpływ postanowienie niekończące postępowania w sprawie, wy-
dane na podstawie aktu normatywnego uznanego przez Trybunał Konstytucyjny za
niezgodny z konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą.
Warunkiem możliwości wznowienia całego postępowania w powyższej sytuacji jest
uchylenie lub zmiana tego postanowienia na podstawie art. 416

k.p.c. Zgodnie

z nim, w sprawie zakończonej prawomocnym wyrokiem mogą być uchylone posta-
nowienia niekończące postępowania w sprawie, jeżeli zostały wydane na podstawie
aktu normatywnego uznanego przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z kon-
stytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą. Artykuł 416

k.p.c.

samodzielnie nie daje podstaw do wznowienia postępowania zakończonego prawo-
mocnym wyrokiem (ewentualnie postanowieniem).

4) Skarga o wznowienie dotyczy również wyroku częściowego. Może zostać wznowio-

ne postępowanie, w którym wydano wyrok wstępny, jeśli nie został jeszcze wydany
i nie uprawomocnił się wyrok końcowy – rozstrzygający o wysokości świadczenia.
Jeśli taki wyrok został wydany, skarga o wznowienie postępowania może zostać
wniesiona wyłącznie od niego, przy zaskarżeniu również zasady odpowiedzialności.

5) Postępowanie nieprocesowe może zostać wznowione, jeśli zostało zakończone pra-

womocnym postanowieniem rozstrzygającym co do istoty sprawy na zasadach okre-

Skarga o wznowienie postępowania

XXI

ślonych w art. 524 k.p.c. Uczestnik postępowania może żądać wznowienia postę-
powania zakończonego prawomocnym postanowieniem co do istoty sprawy, jed-
nakże wznowienie postępowania nie jest dopuszczalne, jeżeli postanowienie koń-
czące postępowanie może być zmienione lub uchylone, np. art. 679 k.p.c.,
art. 523 k.p.c. Powyższy zakaz dotyczy jednak tylko podstawy wznowienia pokry-
wającej się z podstawą zmiany bądź uchylenia postanowienia na podstawie szczegól-
nego przepisu (postanowienie SN z 26 listopada 2003 r., III CK 144/02,
LEX 488994).

6) Zgodnie z art. 524 par. 2 k.p.c., zainteresowany, który nie był uczestnikiem postę-

powania zakończonego prawomocnym postanowieniem orzekającym co do istoty
sprawy, może żądać wznowienia postępowania, jeżeli postanowienie to narusza
jego prawa. W takim wypadku stosuje się przepisy o wznowieniu postępowania
z powodu pozbawienia możności działania. Jak wyjaśnił SN w postanowieniu
z 8 stycznia 2002 r. (I CKN 450/00, LEX 53299), uczestnik postępowania, wnosząc
skargę o wznowienie postępowania na podstawie art. 524 par. 1 k.p.c., może powo-
ływać się zarówno na podstawy nieważności (art. 401 w zw. z art. 13 par. 2 k.p.c.),
jak i restytucyjne (art. 401

, 403 w zw. z art. 13 par. 2 k.p.c.). Osoba nieuczest-

nicząca uprzednio w postępowaniu, składając skargę na podstawie art. 524 par. 2
k.p.c., nie wykazuje podstaw wznowienia wynikających z innych przepisów. Norma
ta ma samodzielny charakter i określa dwie przesłanki wznowienia (brak uczest-
niczenia przez osobę zainteresowaną oraz naruszenie jej praw postanowieniem).
Odwołanie z art. 524 par. 2 zd. 2 k.p.c. do stosowania przepisów o wznowieniu po-
stępowania z powodu pozbawienia możności działania dotyczy jedynie kilku kwe-
stii, tj. niemożności żądania wznowienia, jeżeli przed uprawomocnieniem się orze-
czenia niemożność działania ustała (art. 401 pkt 2 k.p.c.), właściwości sądu (art. 405
k.p.c.) i terminów (art. 407 i 408 k.p.c.). Naruszenie praw w rozumieniu art. 524
par. 2 k.p.c. należy interpretować jako naruszenie przepisów prawa materialnego,
a nie uprawnień o charakterze proceduralnym.

7) Postępowanie nieprocesowe może zostać wznowione także wówczas, gdy zostało

zakończone postanowieniem formalnym, jednakże wyłącznie na podstawie
określonej w art. 401

k.p.c. (art. 399 par. 2 k.p.c. w związku z art. 13 par. 2 k.p.c.).

2. Podstawy wznowienia postępowania

1) Przyczyny nieważności stanowiące podstawę skargi o wznowienie postępowania zo-

stały wymienione w art. 401 k.p.c. Należą do nich sytuacje, gdy:

– w składzie sądu uczestniczyła osoba nieuprawniona albo jeżeli orzekał sędzia

wyłączony z mocy ustawy, a strona przed uprawomocnieniem się wyroku nie
mogła domagać się wyłączenia;

– strona nie miała zdolności sądowej lub procesowej albo nie była należycie

reprezentowana bądź jeżeli wskutek naruszenia przepisów prawa była pozbawiona
możności działania; nie można jednak żądać wznowienia, jeżeli przed uprawo-
mocnieniem się wyroku niemożność działania ustała lub brak reprezentacji był pod-
niesiony w drodze zarzutu albo strona potwierdziła dokonane czynności procesowe.

2) Sędzia wyłączony z mocy ustawy, o jakim mowa w art. 401 pkt 1 k.p.c., obejmuje

wyłącznie przypadki wyłączenia sędziego z mocy prawa, z przyczyn określonych

Skarga o wznowienie postępowania

w art. 48 k.p.c. i istniejących najpóźniej w momencie wydania orzeczenia. W art. 401
pkt 1 k.p.c. chodzi przy tym o sędziego, który brał udział w wydaniu zaskarżonego
orzeczenia.

3) Nie można żądać wznowienia postępowania na podstawie określonej w art. 401 pkt

2 k.p.c., jeżeli przed uprawomocnieniem się wyroku niemożność działania ustała
lub brak reprezentacji był podniesiony w drodze zarzutu albo strona potwierdziła
dokonane czynności procesowe.

4) Przedstawicielem w rozumieniu art. 401 pkt 2 k.p.c. jest zarówno przedstawiciel

ustawowy, jak i pełnomocnik. Podstawę wznowienia z przyczyn nieważności sta-
nowi brak w składzie organów osoby prawnej, brak uprawnienia danej osoby do re-
prezentowania jednostki organizacyjnej, brak przedstawiciela ustawowego oraz brak
należytego pełnomocnictwa (postanowienie SN z 24 lutego 2006 r., II CZ 1/2006,
LEX 201029).

5) Pozbawienie możliwości obrony zachodzi, gdy strona wbrew jej woli została po-

zbawiona możliwości podejmowania albo świadomego zaniechania czynności pro-
cesowych zmierzających do ochrony jej sfery prawnej, a więc gdy strona zostaje
pozbawiona możliwości brania udziału w sprawie i prezentowania sądowi twier-
dzeń faktycznych i wniosków dowodowych. Możliwość żądania wznowienia postę-
powania na podstawie art. 401 pkt 2 k.p.c. jest uzależniona od tego, czy niemożność
działania trwała do uprawomocnienia się wyroku (postanowienie SN z 18 września
2001 r., V CZ 175/2001, Prok. i Pr. 2002//42).

6) Restytucyjne przyczyny wznowienia zostały wymienione w art. 403 i 401

k.p.c. Ich

cechą, w przeciwieństwie do przyczyn nieważności, jest to, że muszą one mieć
wpływ na treść orzeczenia objętego skargą.

7) Zgodnie z art. 403 par. 1 pkt 1 i 2 k.p.c., można żądać wznowienia na tej podstawie,

że wyrok został oparty na dokumencie podrobionym lub przerobionym albo na
skazującym wyroku karnym, następnie uchylonym albo też gdy wyrok został
uzyskany za pomocą przestępstwa. Przerobienie lub podrobienie dokumentu jest
przestępstwem określonym w art. 270 par. 1 k.k. Podrobienie dokumentu polega
na sporządzeniu przedmiotu imitującego autentyczny dokument. Przerobienie na-
tomiast jest dokonaniem zmian w autentycznym dokumencie, np. przez wyskro-
banie jego fragmentu, dopisanie, przerobienie daty, podrobienie cudzego podpisu.
Wznowienie postępowania na tej podstawie nie jest uzależnione od ustalenia czynu
prawomocnym wyrokiem skazującym, tak jak ma to miejsce w przypadku, gdy
wyrok został uzyskany za pomocą przestępstwa. Sfałszowany dokument, który ma
stanowić przesłankę wznowienia, musi pozostawać w funkcjonalnym związku
z przyjętym przez sąd cywilny rozstrzygnięciem, a więc – mieć wpływ na treść takie-
go rozstrzygnięcia, to jest stanowić element podstawy faktycznej orzeczenia (posta-
nowienia SN z 20 października 2005 r., I CZ 80/05, LEX 187012 oraz z 5 lutego
1998 r., I PKN 522/97, OSNP 99/2/59).

8) Okoliczności faktyczne lub środki dowodowe, o jakich mowa w art. 403 par. 2

muszą istnieć przed uprawomocnieniem się wyroku, a zostać wykryte po jego upra-
womocnieniu się. Wynika to ze sformułowania o „późniejszym wykryciu”. Nie jest
takim środkiem dowodowym dowód powstały już po uprawomocnieniu się wy-

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

roku, np. zaświadczenie, orzeczenie lekarskie, urzędowa informacja uzyskana przez
stronę po wydaniu wyroku, która jedynie potwierdziła okoliczności znane stronie
i ujawnione w poprzednim postępowaniu, uchwały Sądu Najwyższego, opinie
biegłych, decyzje organu rentowego itp. (zobacz na ten temat uchwałę 7 sędziów
SN z 21 lutego 1969 r. – zasadę prawną, III PZP 63/68, OSNCP 1969, nr 12,
poz. 208; postanowienia SN z 17 czerwca 2010 r., III CZ 18/10, LEX 686067;
z 8 czerwca 2010 r., II PZ 12/10, LEX 619632; z 6 maja 2010 r., III PZ 3/10,
LEX 602065; z 23 marca 2010 r., II UZ 1/10, LEX 611821; z 19 marca 2010 r., II PZ
5/10, LEX 583798; z 8 kwietnia 2009 r., V CZ 16/09, LEX 619675; z 22 lipca
2008 r., II UZ 31/08, LEX 500233; z 9 lipca 2008 r., V CZ 43/08, LEX 590290;
z 13 października 2005 r., IV CZ 96/05, LEX 186917; z 20 kwietnia 2000 r., II UKN
167/00, PPiPS 2001, nr 6, poz. 70; z 12 marca 1999 r., I PKN 66/99, OSNAPiUS
2000, nr 10, poz. 392; z 22 kwietnia 1975 r., III PZP 4/75, OSNCP 1976, nr 2, poz.
38; z 12 listopada 1998 r., II UKN 306/98, OSNAPiUS 1999, nr 2, poz. 805;
z 25 czerwca 1998 r., II UKN 106/98, OSNAPiUS 1999, nr 13, poz. 438;
z 10 stycznia 1977 r., I CO 5/76, LEX 7899; z 22 kwietnia 1975 r., III PZP 4/75,
OSNCP 1976, nr 2, poz. 38; z 14 maja 1971 r., II CO 3/71, LEX 6925; z 27 listopada
1969 r., I PZ 48/69, LEX 14046 oraz wyrok SN z 12 marca 1997 r., II UKN 30/97,
OSNAPiUS 1997, nr 24, poz. 499;). Pewne wątpliwości nasuwają się natomiast w
przypadku nowych środków dowodowych i poglądów związanych z rozwojem
nauki. W orzecznictwie Sądu Najwyższego zasadniczo przyjmuje się, że nie są one
również wykryciem nowego środka dowodowego (tak SN w orzeczeniu z 21 lutego
1934 r., II C 9/33, OSP 1934, poz. 170; postanowienie z 17 września 1974 r., II CO
11/74, LEX 7586). W wyroku z 17 lutego 2005 r. (IV CK 567/04, LEX 176003) Sąd
Najwyższy natomiast za nową okoliczność mogąca mieć wpływ na wynik sprawy
uznał stwierdzenie, że ojcostwo pozwanego jest wykluczone w oparciu o wynik
badania DNA. Jako podstawę wznowienia posłużył przy tym nie wynik badania,
gdyż dowód ten mógł być powołany w toku zakończonego postępowania, a badanie
przeprowadzone zostało później. Podstawą wznowienia było powołanie się przez
pozwanego na nową okoliczność wynikającą z protokołu badania DNA, a mia-
nowicie, że jego ojcostwo jest wykluczone. Stanowisko to należy uznać za błędne,
gdyż okoliczność, że skarżący nie jest ojcem dziecka nie jest nową okolicznością
wykrytą później, która mogła mieć wpływ na rozstrzygnięcie, ale właśnie samym
rozstrzygnięciem.

Treść art. 403 par. 2, używając alternatywy łącznej („lub”) wyraźnie wskazuje na to,
że środek dowodowy wykryty po uprawomocnieniu się wyroku nie musi być
związany z określoną okolicznością faktyczną również wykrytą później. Dopusz-
czalna jest sytuacja, w której określona okoliczność była znana w toku postę-
powania, ale dopiero po jego prawomocnym zakończeniu nastąpi wykrycie mają-
cego ją wykazać środka dowodowego (tak SN w postanowieniach z 16 listopada
2009 r., II UZ 40/09, LEX 560849; z 7 marca 2007 r., II CZ 5/07, LEX 278667;
11 kwietnia 2008 r., I UZ 41/07, LEX 469186).
Nowe okoliczności faktyczne lub środki dowodowe to tylko takie, z których strona
nie mogła skorzystać w postępowaniu prawomocnie zakończonym. W postano-

Skarga o wznowienie postępowania

wieniu z 4 marca 2005 r. (III CZP 134/04, LEX 151652) Sąd Najwyższy uznał, że
należą do nich fakty i dowody, które poza przesłanką ich nieujawnienia w pos-
tępowaniu prawomocnie zakończonym powinny być dla strony skarżącej „nieu-
jawnialne”, to jest takie, o których istnieniu strona nie wiedziała i wiedzieć nie
mogła. Fakty natomiast ujawniane, czyli te, które strona powinna znać (to jest miała
możliwość dostępu do nich) nie są objęte hipotezą art. 403 par. 2. Z całą pewnością
nie są to również okoliczności i dowody jawne z materiału poprzedniego postę-
powania ani też pominięte przez stronę z powodu opieszałości, zaniedbania, za-
pomnienia lub błędnej oceny potrzeby ich powołania. Brak obiektywnej możli-
wości powołania się na okoliczności faktyczne bądź środki dowodowe w poprzed-
nim postępowaniu dotyczy również sytuacji, gdy strona nie wiedziała, gdzie dany
dowód się znajduje. (zobacz np. postanowienia SN z 17 czerwca 2010 r., III CZ
18/10, LEX 686067; z 7 kwietnia 2010 r., II PZ 8/10, LEX 603833; z 19 marca
2010 r., II PZ 5/10, LEX 583798; z 7 października 2009 r., III PK 25/09,
LEX 560862; z 11 sierpnia 2009 r., III PZ 6/09, LEX 551889; z 24 czerwca 2009 r.,
I CZ 32/09, LEX 584194. Zachodzi natomiast wątpliwość, czy fakty nieujawniane
obejmują także informacje wynikające z takich rejestrów jak np. ksiąg wieczystych,
rejestru gruntów itp., które strona może uzyskać z pewnością za pośrednictwem
sądu. Decyzja w tej kwestii uzależniona jest od okoliczności konkretnej sprawy.
Z pewnością, jeśli informacja taka dotyczyła wprost przedmiotu postępowania
i wymagała od strony jedynie sięgnięcia do takich rejestrów, to nie zachodzi pod-
stawa wznowienia (np. wgląd do księgi wieczystej nieruchomości, której dotyczyło
zakończone postępowanie). W postanowieniu z 9 kwietnia 2009 r. (I UZ 1/09,
OSNP 2010, nr 23–24, poz. 298) Sąd Najwyższy słusznie uznał, że takim nieujaw-
nianym dowodem były np. akta osobowe pracownika, o które są zwracał się bezsku-
tecznie w zakończonym postępowaniu uzyskując informację, że akta te zaginęły.

9) Art. 403 par. 2 zawiera wymaganie, aby wykryte później okoliczności faktyczne

i wnioski dowodowe mogły mieć wpływ na wynik sprawy. Powinny one zatem
wchodzić w skład podstawy faktycznej rozstrzygnięcia. Nie jest przy tym konieczne,
aby strona miała pewność co do związku przyczynowego pomiędzy wykrytą później
okolicznością faktyczną lub dowodem a treścią rozstrzygnięcia. Wystarczy zwykłe
prawdopodobieństwo (zobacz na ten temat postanowienia SN z 8 czerwca 2010 r.,
II PZ 13/10, Lex nr 619633; z 19 marca 2009 r., III CZ 11/09, LEX 492153;
z 6 lutego 2009 r., IV CZ 2/09, LEX 610222; z 24 maja 1982 r., II CO 1/82, OSP
1984, nr 2, poz. 27; z 30 listopada 1984 r., I CO 18/84, LEX 8655; z 8 maja
2008 r., V CZ 25/08, LEX 646372;).

10) Sformułowanie zawarte w art. 403 par. 2, że można żądać wznowienia w razie wy-

krycia prawomocnego wyroku, dotyczącego tego samego stosunku prawnego ozna-
cza, że wyrok ten musi zostać wydany i uprawomocnić się przed zakończeniem
postępowania (zobacz postanowienia SN z 15 grudnia 2009 r., II PZ 24/09,
Lex nr 577836; z 25 kwietnia 2008 r., I PZ 3/08, OSNP 2009, nr 15–16, poz. 205;).
Jednocześnie sformułowanie „wykrycie prawomocnego wyroku” oznacza, że nie
mógł być on stronie znany w toku wcześniejszego postępowania.

11) W art. 403 par. 2 ustawodawca użył sformułowania wyrok, co oznacza, że chodzi

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

o każde merytoryczne orzeczenie (postanowienie rozstrzygające co do istoty sprawy,
nakaz zapłaty). Może to być orzeczenie nie tylko sądu powszechnego, ale również
sądu administracyjnego. Pojęcie „wyrok” wskazuje jednak, że art. 403 par. 2 nie
będzie stosowany odpowiednio do decyzji administracyjnej, chodzi bowiem o nie-
zawisły organ sprawujący wymiar sprawiedliwości (art. 175 ustęp 1, art. 178 ustęp 1
Konstytucji RP). Z tego względu w przypadku wyroków zagranicznych sądów
państwowych, podstawa wznowienia określona w art. 403 par. może zachodzić
dopiero po stwierdzeniu, że zachodzą przesłanki jego uznania (art. 1145), co może
uczynić sąd rozpoznający skargę o wznowienie, chyba że wcześniej wydane zostało
orzeczenie ustalające, że orzeczenie sądu państwa obcego podlega albo nie podlega
uznaniu (art. 1148) albo też stwierdzono ich wykonalność (art. 1150), albo wreszcie
orzeczenie tego sądu podlega regulacji określonej w art. 1153 [1], 1153 [4] i 1153
[7]. W przypadku natomiast wyroku sądu polubownego wymagane jest uprzednie
uznanie bądź stwierdzenie wykonalności przez sąd państwowy (art. 1212 par. 1).

12) W obecnym stanie prawnym wznowienie postępowania na podstawie określonej

w art. 403 par. 2 dotyczy tylko postępowania zakończonego później i tylko
wyrok wydany w tym postępowaniu może ulec zmianie bądź uchyleniu.
W zależności od tego, czy wykryty później wyrok ma znaczenie prejudycjalne,
czy też powoduje, że zachodzi przesłanka powagi rzeczy osądzonej, wzruszony
wyrok zostanie albo zmieniony albo uchylony, a pozew odrzucony bądź
postępowanie umorzone.

13) W postanowieniu z 14 marca 2000 r., (II UZ 1/00, LEX 464485) Sąd Najwyższy

stwierdził, że ten sam stosunek prawny w rozumieniu art. 403 par. 2 (poprzednio
art. 403 par. 3) zachodzi wówczas, gdy wyrok jest tożsamy zarówno od strony przed-
miotowej, jak i podmiotowej, czyli dotyczy tych samych praw i obowiązków po-
między tymi samymi osobami (podobnie SN w postanowieniu z 26 marca 1999 r.,
III AO 10/99, M. Prawn. 1999, nr 9, poz. 8). Przedstawione stanowisko jest zbyt
daleko idące i niesłusznie ogranicza podstawę wznowienia określoną w art. 403 par.
2 praktycznie tylko do przypadków wystąpienia powagi rzeczy osądzonej. Gdyby
taka była intencja ustawodawcy, to umieściłby ją wśród przyczyn nieważności postę-
powania. Tymczasem w art. 403 par. 2 chodzi również o kwestie prejudycjalne
rozstrzygnięte we wcześniejszym wyroku. Dlatego od strony podmiotowej tożsa-
mość stosunku prawnego nie musi oznaczać dokładnie tych samych stron, ale
np. współuczestników jednolitych, którzy nie brali udziału w postępowaniu, po-
przedników lub następców prawnych itp.

3. Wymagania skargi o wznowienie postępowania

1) Skarga o wznowienie postępowania musi spełniać ogólne warunki pisma proce-

sowego, warunki pozwu oraz warunki właściwe tylko dla skargi o wznowienie.
Zgodnie z art. 409 k.p.c., skarga o wznowienie powinna czynić zadość warunkom
pozwu oraz zawierać oznaczenie zaskarżonego wyroku, podstawę wznowienia i jej
uzasadnienie, okoliczności stwierdzające zachowanie terminu do wniesienia skargi
oraz wniosek o uchylenie lub zmianę zaskarżonego wyroku.

2) Artykuł 409 k.p.c. nie zawiera obowiązku określenia w skardze o wznowienie postę-

powania wartości przedmiotu sporu w sprawach o prawa majątkowe. Nie oznacza

Skarga o wznowienie postępowania

to jednak, że wartość ta nie powinna zostać podana. Ogólny obowiązek określenia
wartości przedmiotu sprawy wynika z art. 126

k.p.c.

3) Termin do wniesienia skargi o wznowienie został określony dwutorowo. Zgodnie

z art. 407 k.p.c., skargę o wznowienie wnosi się w terminie trzymiesięcznym; termin
ten liczy się od dnia, w którym strona dowiedziała się o podstawie wznowienia,
a gdy podstawą jest pozbawienie możności działania lub brak należytej reprezentacji
– od dnia, w którym o wyroku dowiedziała się strona, jej organ lub jej przedstawiciel
ustawowy. W sytuacji określonej w art. 401

k.p.c. skargę o wznowienie wnosi się

w terminie trzech miesięcy od dnia wejścia w życie orzeczenia Trybunału Kon-
stytucyjnego. Jeżeli w chwili wydania orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego orze-
czenie, o którym mowa w art. 401

k.p.c., nie było jeszcze prawomocne na skutek

wniesienia środka odwoławczego, który został następnie odrzucony, termin biegnie
od dnia doręczenia postanowienia o odrzuceniu, a w wypadku wydania go na
posiedzeniu jawnym – od dnia ogłoszenia tego postanowienia. Według natomiast
art. 408 k.p.c. po upływie pięciu lat od uprawomocnienia się wyroku nie można
żądać wznowienia, z wyjątkiem wypadku, gdy strona była pozbawiona możności
działania lub nie była należycie reprezentowana. W postępowaniu w sprawach gos-
podarczych termin ten wynosi dwa lata (art. 479

k.p.c.).

4) Termin określony w art. 408 k.p.c. jest terminem o charakterze zbliżonym do

terminu zawitego prawa materialnego. W odróżnieniu do terminów ustawowych
prawa procesowego nie podlega on przywróceniu (postanowienie SN z 14 kwietnia
1999 r., II UKN 178/99, OSNP 00/15/599).

5) Bieg trzymiesięcznego terminu do wniesienia skargi o wznowienie postępowania

został uzależniony od momentu zajścia określonych okoliczności.

6) W przypadku, gdy skarga opiera się na kilku podstawach wznowienia, to jest gdy

skarżący jako podstawy skargi wskazuje kilka zdarzeń, które wyczerpują różne usta-
wowe przyczyny wznowienia, zachowanie terminu do jej wniesienia, co do każdej
z przyczyn decyduje o jej zakresie rozpoznania przez sąd. Nie jest bowiem możliwe
odrzucenie skargi opartej na jednej z podstaw od określonego wyroku i jednocze-
śnie rozpoznanie tej skargi od tego samego wyroku, tyle że na innych podstawach.
Zgodnie z art. 412 par. 1 k.p.c., sąd rozpoznaje sprawę na nowo w granicach, jakie
zakreśla podstawa wznowienia. W sytuacji zatem, gdy skarga, a zatem wznowienie
postępowania dopuszczalne jest chociażby z powodu jednej z kilku podstaw wska-
zanych przez stronę, to postępowanie zostanie wznowione, ale sąd będzie upraw-
niony do rozpoznania sprawy na nowo, jednak tylko w aspekcie tych przyczyn,
które w ogóle mogą stanowić podstawę wznowienia i które zostały zgłoszone
w terminie.

4. Etapy badania skargi o wznowienie postępowania

1) Istnieją dwie fazy czy też aspekty badania skargi o wznowienie postępowania. Faza

pierwsza, określana jako iudicium rescindens, obejmuje badanie dopuszczalności
skargi. Faza druga, czyli iudicium rescissorium, dotyczy merytorycznego rozpozna- nia
skargi.

2) W ramach badania dopuszczalności skargi o wznowienie przede wszystkim ocenie

podlega zachowanie w skardze elementów wymaganych dla każdego pisma pro-

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

cesowego, dla pozwu oraz właściwych tylko dla skargi o wznowienie postępowania.
Braki formalne i fiskalne skargi są usuwane w trybie art. 130 k.p.c. i następnych.
Dotyczy to również wskazania podstaw skargi. Kontrola istnienia tych podstaw oraz
ich zgodności z ustawowymi przyczynami wznowienia odbywa się w następnej fazie
postępowania.

3) W uchwale z 22 stycznia 1998 r. (III CZP 69/97, OSNC 98/7–8/11) SN przyjął, że

na zarządzenie przewodniczącego w przedmiocie zwrotu skargi o wznowienie
postępowania przysługuje zażalenie.

4) Kolejnym aspektem badania skargi o wznowienie postępowania jest wstępna

kontrola dokonywana przez sąd na posiedzeniu niejawnym. Obejmuje ona przede
wszystkim zagadnienia wymienione w art. 410 k.p.c., a mianowicie zachowanie ter-
minu do wniesienia skargi, jej ogólną dopuszczalność oraz okoliczność, czy opiera
się ona na ustawowej podstawie wznowienia. W braku jednego z tych wymagań sąd
odrzuci skargę, w przeciwnym razie wyznaczy rozprawę.

5) Skarga podlega odrzuceniu zarówno wtedy, gdy nie opiera się na ustawowej podsta-

wie wznowienia, jak i wtedy, gdy podstawa ta nie potwierdziła się. Należy wówczas
uznać, że w rzeczywistości skarga nie była oparta na ustawowej podstawie i brak jest
podstaw do wznowienia postępowania (postanowienia SN z 7 lipca 2005 r., IV CO
6/2005, LEX 155376, z 10 lutego 2006 r., I PZ 33/05, OSNP 07/3–4/48; z 9 maja
2008 r., II PZ 65/07, OSNP 2009/17–18/233; z 16 lipca 2008 r., II CZ 49/08,
LEX 447693; z 4 września 2008 r., IV CZ 71/08, LEX 508851; z 19 marca 2010 r.,
II PZ 5/10, LEX 583798; z 21 lipca 2009 r., II PO 11/08, LEX 567847). Podnoszone
bowiem przez skarżącego podstawy wznowienia sformułowane w sposób odpo-
wiadający przepisom art. 401–404 k.p.c. nie oznaczają oparcia skargi na ustawowej
podstawie wznowienia, wówczas gdy podnoszona podstawa nie zachodzi.
Odmienne stanowisko zajął SN w postanowieniu z 15 stycznia 2008 r., III UZ
13/07, LEX 442729.

6) Jeśli nie zachodzą przesłanki skutkujące odrzuceniem skargi, sąd, nie wydając żad-

nego postanowienia, powinien rozpoznać sprawę na nowo i oddalić skargę, jeśli
okoliczności stanowiące podstawę wznowienia nie miały wpływu na treść roz-
strzygnięcia bądź nie stanowią przyczyny nieważności postępowania. Uwzględ-
niając skargę, sąd powinien zmienić zaskarżone orzeczenie albo je uchylić i wydać
stosowne orzeczenie. Wyjątek dotyczy kompetencji Sądu Najwyższego, który
stosownie do art. 412 par. 4 k.p.c., orzeka tylko o dopuszczalności wznowienia,
a rozpoznanie sprawy przekazuje sądowi drugiej instancji.

5. Postępowanie w sprawie ze skargi o wznowienie postępowania

1) Zgodnie z art. 405 k.p.c., do wznowienia postępowania z przyczyn nieważności

oraz na podstawie przewidzianej w art. 401

k.p.c. właściwy jest sąd, który wydał

zaskarżone orzeczenie, a jeżeli zaskarżono orzeczenia sądów różnych instancji,
właściwy jest sąd, który ostatnio orzekał co do istoty sprawy. Dodatkowo
według art. 412 par. 4 k.p.c., jeżeli do rozstrzygnięcia o wznowieniu postę-
powania zakończonego wyrokiem właściwy jest Sąd Najwyższy, sąd ten orzeka
tylko o dopuszczalności wznowienia, a rozpoznanie sprawy przekazuje sądowi
drugiej instancji.

Skarga o wznowienie postępowania

2) Właściwość sądu do rozpoznania skargi o wznowienie postępowania jest właściwo-

ścią funkcjonalną, czyli wyłączną i niezależną od właściwości rzeczowej
i miejscowej.

3) Sąd Najwyższy w postanowieniu z 19 kwietnia 2006 r. (I PO 1/2006, OSNP

2007/9–10/134) wyjaśnił, że przez sąd, który wydał zaskarżone orzeczenie, właściwy
do rozpoznania skargi o wznowienie postępowania w razie oparcia jej na podstawie
nieważności, należy rozumieć sąd orzekający w instancji, w której postępowanie
było dotknięte nieważnością (jeżeli nieważność odnosi się do postępowania tylko
w jednej instancji), a gdy nieważnością dotknięte było postępowanie w więcej niż
jednej instancji – sąd wyższej instancji. Sąd wyższej instancji będzie właściwy do
rozpoznania skargi o wznowienie wówczas, gdy nieważnością było dotknięte
wyłącznie postępowanie przed tym sądem bądź gdy nieważność miała charakter
ciągły i dotyczyła postępowania przed sądami obu instancji. Nie występuje nato-
miast zaskarżenie różnych orzeczeń, gdy instancja wyższa nie uchyliła wyroku sądu
niższej instancji, przed którym doszło do nieważności, np. orzekał sędzia wyłączony
z mocy ustawy. Dotyczy to również sytuacji, gdy przyczyną wznowienia jest
orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności aktu normatywnego z kon-
stytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą, na podstawie którego
wydano zaskarżone orzeczenie.

4) Zgodnie z art. 405 (zdanie drugie) k.p.c., do wznowienia postępowania na innej

podstawie właściwy jest sąd, który ostatnio orzekał co do istoty sprawy. Według
aktualnej linii orzecznictwa SN, rozstrzygnięciem co do istoty sprawy jest zarówno
wyrok sądu drugiej instancji oddalający apelację, jak i zmieniający zaskarżone orze-
czenie (postanowienia z 21 kwietnia 2004 r., (III CZP 11/04, OSNC 04/12/206;
uchwała SN z 13 stycznia 2005 r., III CZP 77/2004, OSNC 05/12/200; uchwała
7 sędziów SN z 3 kwietnia 2007 r., III CSP 137/06, OSNC 07/9/125).

5) Zgodnie z art. 406 k.p.c., do postępowania ze skargi o wznowienie stosuje się odpo-

wiednio przepisy o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, jeżeli przepisy
dotyczące samego wznowienia nie stanowią inaczej. Oznacza to odpowiednie sto-
sowanie takich przepisów jak o rozprawie, o postępowaniu dowodowym, o wyda-
niu, uzasadnieniu i doręczaniu orzeczeń, o czynnościach procesowych. Wzno-
wienie postępowania prowadzi jednak do ponownego rozpoznania sprawy po-
cząwszy od momentu, od którego postępowanie dotknięte było wadą, stanowiącą
podstawę wznowienia postępowania. Jeżeli więc skargą o wznowienie zasadnie za-
skarżono wyrok sądu drugiej instancji, to wznowienie postępowania oznacza nie-
jako powrót do tej fazy postępowania (rozpoznania apelacji) (postanowienia SN
z 20 czerwca 1972 r., II CZ 110/72, LEX 7097; z 13 czerwca 2002 r., I PZ 62/02,
Prok. i Pr. 03/4/43; wyrok SN z 16 maja 2007 r., II CSK 56/07, LEX 334985).

6) Zakres ponownego rozpoznania sprawy jest uwarunkowany przyczyną (przyczyna-

mi) wznowienia podniesioną przez skarżącego i nie jest dopuszczalne wyjście poza
te przyczyny (wyrok SN z 16 maja 2007 r., II CSK 56/07, LEX 334985). Nie jest
także możliwa zmiana podstawy powołanej w skardze, chyba że dochodzi do wy-
stąpienia z nową przyczyną obok lub zamiast dotychczasowej, do zgłoszenia której
nie upłynął skarżącemu jeszcze termin.

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

7) Zgodnie z art. 412 par. 2 k.p.c., po ponownym rozpoznaniu sprawy sąd stosownie

do okoliczności bądź oddala skargę o wznowienie, bądź, uwzględniając ją, zmienia
zaskarżone orzeczenie albo je uchyla i w razie potrzeby odrzuca pozew lub umarza
postępowanie. Do oddalenia skargi dochodzi wówczas, gdy wprawdzie istniała pod-
stawa do wznowienia postępowania, ale ponownie przeprowadzone postępowanie
nie dostarczyło przesłanek do odmiennego niż uprzednie rozstrzygnięcia.

8) Zgodnie z art. 415 k.p.c., uchylając lub zmieniając wyrok, sąd na wniosek skarżące-

go w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie orzeka o zwrocie spełnione-
go lub wyegzekwowanego świadczenia lub o przywróceniu stanu poprzedniego.
Nie wyłącza to możliwości dochodzenia w osobnym procesie, także od Skarbu
Państwa, naprawienia szkody poniesionej wskutek wydania lub wykonania wyroku.
Powyższa restytucyjna decyzja sądu może nastąpić jedynie na wniosek skarżącego.

9) Orzeczenie restytucyjne, o którym mowa w art. 415 k.p.c., dotyczy wyłącznie

zwrotu wykonanego już dobrowolnie lub wyegzekwowanego świadczenia lub
przywrócenia stanu poprzedniego. Dochodzenie odszkodowania może nastąpić
jedynie w odrębnym postępowaniu. W sytuacji, w której uwzględnienie wniosku
restytucyjnego nie jest możliwe z jakichkolwiek przyczyn, sąd powinien pozostawić
go bez rozpoznania, pozostawiając jednocześnie stronie otwartą drogę wszczęcia
odrębnego postępowania sądowego.

Skarga o wznowienie postępowania

1. Dopuszczalność skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego

orzeczenia

1) Stosownie do art. 424

par. 1 k.p.c. skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem

prawomocnego wyroku przysługuje od prawomocnego wyroku sądu drugiej in-
stancji kończącego postępowanie w sprawie, gdy przez jego wydanie stronie została
wyrządzona szkoda, a zmiana lub uchylenie tego wyroku w drodze przysługujących
stronie środków prawnych nie były i nie są możliwe.

2) Zgodnie z art. 424

par. 2 k.p.c., w wyjątkowych wypadkach, gdy niezgodność z pra-

wem wynika z naruszenia podstawowych zasad porządku prawnego lub konsty-
tucyjnych wolności albo praw człowieka i obywatela, skarga przysługuje także od
prawomocnego wyroku kończącego postępowanie w sprawie wydanego przez sąd
pierwszej lub drugiej instancji, jeżeli strony nie skorzystały z przysługujących im
środków prawnych, chyba że jest możliwa zmiana lub uchylenie wyroku w drodze
innych przysługujących stronie środków prawnych.

3) Skarga nie przysługuje jednak od wyroków sądu drugiej instancji, od których wnie-

siono skargę kasacyjną. W takich wypadkach orzeczenie Sądu Najwyższego traktuje
się jak orzeczenie wydane w postępowaniu wywołanym wniesieniem skargi
(art. 424

k.p.c.). Wniesiona skarga kasacyjna oznacza, że nie została ona odrzucona

i została poddana przez Sąd Najwyższy co najmniej tzw. przedsądowi (postano-
wienie SN z 28 maja 2008 r., II CNP 38/08, LEX 494146). Skarga nie przysługuje
także od orzeczeń Sądu Najwyższego.

4) Wyrokiem z 1 kwietnia 2008 r. (SK 77/06, Dz. U. 08/59/367) Trybunał Konsty-

tucyjny stwierdził, że art. 424

par. 1 i 2 k.p.c. w części obejmującej słowa „kończą-

cego postępowanie w sprawie" jest niezgodny z art. 32 ust. 1 i art. 77 ust. 1 i 2 Kon-
stytucji RP. Obecne brzmienie art. 424

k.p.c. jest właśnie konsekwencją powo-

łanego wyroku TK oraz nowelizacji wprowadzonej ustawą z 22 lipca 2010 r.
o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz
ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. z 2010 r. Nr 155, poz. 1037).
Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia w pro-

Skarga o stwierdzenie niezgodności
z prawem prawomocnego wyroku

XXII

cesie przysługuje zatem wyłącznie od wyroku kończącego postępowanie w sprawie.
Nie można jej wnieść od postanowienia sądu. Obejmuje ona jednak nakaz zapłaty,
jednakże wyłącznie na podstawie określonej w art. 424

par. 2 k.p.c. (art. 353

k.p.c.).

Obecnie kwestia dopuszczalności skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia w postepowaniu nieprocesowym podlega odrebnej
regulacji (art. 519

k.p.c.). Skarga nie jest w ogóle dopuszczalna w postępowaniu

egzekucyjnym (art. 767

par. 3) ani w postępowaniu upadłościowym i naprawczym

(art. 33 ust. 3 i art. 223 ust. 2 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. pp. Prawo upadło-
ściowe i naprawcze). Można ją wnieść również w przypadku określonym w art. 1148

par. 3 k.p.c., 1151

par. 3, k.p.c., 1215 k.p.c. Wobec przedmiotowego ograniczenia

dostępności skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orze-
czenia ustawodawca postanowił w art. 424

k.p.c., że w wypadku prawomocnych

orzeczeń, od których skarga nie przysługuje, odszkodowania z tytułu szkody wyrzą-
dzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem można
domagać się bez uprzedniego stwierdzenia niezgodności orzeczenia z prawem
w postępowaniu ze skargi, chyba że strona nie skorzystała z przysługujących jej
środków prawnych. Tym samym sprawy o odszkodowanie w związku z wydaniem
prawomocnego postanowienia w kwestiach formalnych bądź np. orzeczenia w pos-
tępowaniu upadłościowym, naprawczym czy egzekucyjnym będą rozpoznawać sądy
powszechne, kierując się przesłankami, którymi kieruje się SN przy rozpoznaniu
skargi.

5) Jedną z przesłanek dopuszczalności skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem

prawomocnego orzeczenia jest wystąpienie szkody w chwili wnoszenia skargi, a nie
możliwość jej wystąpienia w przyszłości (postanowienie SN z 11 stycznia 2006 r.,
II CNP 13/05, OSNC 06/6/110; z 14 kwietnia 2008 r., II BP 66/07, LEX 470963;
z 17 czerwca 2008 r., I BP 52/07, LEX 494036).

6) Brak możliwości zmiany lub uchylenia zaskarżonego wyroku w drodze przysługu-

jących stronie środków prawnych, o którym mowa w art. 424

par. 1 k.p.c. (w ko-

relacji z art. 424

), występuje wówczas, gdy strona wyczerpała dostępne w danej

sprawie środki zaskarżenia, w której nie przysługuje skarga kasacyjna. Nie jest tak-
że możliwe doprowadzenie do uchylenia bądź zmiany zaskarżonego orzeczenia
w drodze innych środków prawnych, to jest skargi o wznowienie postępowania.

7) Odmienną sytuację reguluje art. 424

par. 2 k.p.c. dotyczący nieskorzystania przez

stronę z przysługujących jej środków prawnych, np. rezygnacja z wniesienia skargi
kasacyjnej, apelacji bądź ich odrzucenie. Wyjątkowy przypadek, o którym mowa
w tym przepisie, dotyczy nie tylko kwalifikowanego naruszenia prawa, lecz także
przyczyn, dla których strona nie skorzystała z przysługującego jej w danej sprawie
środka prawnego. Stanowisko takie zajął SN, stwierdzając, że za wypadek wyjąt-
kowy, o którym mowa w art. 424

par. 2 k.p.c., można uznać – na przykład –

nieskorzystanie przez stronę z przysługującego jej środka zaskarżenia z powodu
ciężkiej choroby, katastrofy, klęski żywiołowej lub błędnej informacji udzielonej
przez pracownika sądu. Nie obejmuje on natomiast sytuacji, gdy strona z przyczyn
przez siebie zawinionych nie skorzystała z przysługującej jej skargi kasacyjnej
(postanowienia SN z 2 lutego 2006 r., I CNP 4/06, OSNC 06/6/113; z 2 marca

Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku

2006 r., I BU 2/05, LEX 299165; z 23 stycznia 2008 r., V CNP 187/07, OSNC – ZD
08/4/107). Dodatkowym wymaganiem skorzystania ze skargi o stwierdzenie
niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia sądu jest brak możliwości
zmiany lub uchylenia tego orzeczenia w drodze innych przysługujących stronie
środków prawnych, np. za pomocą skargi o wznowienie postępowania bądź wnio-
sku o przywrócenie terminu do wniesienia środka zaskarżenia (postanowienie SN
z 19 października 2006 r., III BU 2/06, OSNP 07/17–18/263).

8) Celem skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku jest

otwarcie stronie drogi (jako prejudykat) do wystąpienia z roszczeniami odszkodo-
wawczymi przeciwko Skarbowi Państwa za niezgodne z prawem działanie władzy
publicznej (art. 417

k.c.). Z tego względu naruszenie prawa musi mieć charakter

kwalifikowany, gdyż skarga nie służy do dochodzenia roszczeń odszkodowawczych
w przypadku każdego wadliwego wyroku sądu. Chodzi o oczywiste błędy sądu, spo-
wodowane rażącym naruszeniem zasad wykładni lub stosowania prawa (wyroki SN
z 9 marca 2006 r., II BP 6/05, OSNP 07/3–4/42; z 31 marca 2006 r., IV CNP 25/05,
OSNC 07/1/17; z 14 grudnia 2006 r., I BP 13/06, M. P. Pr. 07/5/253; z 5 październi-
ka 2006 r., I BP 10/06, OSNP 07/19–20/274; z 7 lipca 2006 r., I CNP 33//06, OSNC
07/2/35; z 4 stycznia 2007 r., V CNP 132/06, OSNC 07/11/174; z 7 lutego 2007 r.,
III CNP 53/06, LEX 274187; z 21 lutego 2007 r., I CNP 71/06, LEX 253389;
z 23 listopada 2007 r., IV CNP 72/07, LEX 469159; z 8 stycznia 2008 r., I BP 40/07,
LEX 448847; z 29 stycznia 2008 r., IV CNP 182/07, LEX 371777; z 31 stycznia
2008 r., II CNP 178/07, LEX 497661; z 26 lutego 2008 r., II BP 13/07, LEX 452429;
z 10 czerwca 2008 r., I BP 54/07, LEX 494034; z 5 września 2008 r., I CNP 27/08,
LEX 457829, postanowienie z 26 kwietnia 2006 r., V CNP 79/05, LEX 198521;
wyrok z 22 lipca 2010 r., I CNP 100/09, LEX 603887; wyrok z 24 czerwca 2010 r.,
IV CNP 114/09, LEX 603894).

9) Skargę wnosi się do sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie, w terminie dwóch lat

od dnia jego uprawomocnienia się (art. 424

par. 1 k.p.c. Jak wyjaśnił SN, powyższy

termin ma dwoisty charakter. Na gruncie prawa materialnego uchybienie termino-
wi do wniesienia skargi powoduje niemożność skutecznego dochodzenia roszczenia
odszkodowawczego. Procesowy charakter tego terminu wyraża się natomiast
w tym, że wyznacza on okres, w którym skarga może być wniesiona, zaś jego niedo-
chowanie powoduje odrzucenie skargi. Jest to zatem termin prekluzyjny, nie-
podlegający przywróceniu na podstawie art. 168 k.p.c. (postanowienie SN z 15 czer-
wca 2007 r., I CNP 28/07, LEX 347325).

2. Wymagania skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia

1) Zgodnie z art. 424

par. 2 k.p.c., skarga powinna spełniać wymagania przewidziane

dla pisma procesowego. Szczególnym wymaganiem skargi jako pisma procesowego
jest dołączenie do niej dodatkowych dwóch odpisów przeznaczonych do akt Sądu
Najwyższego.

2) W myśl art. 424

par. 1 k.p.c. do specyficznych elementów skargi należą:

– oznaczenie wyroku, od którego jest wniesiona, ze wskazaniem, czy jest on za-

skarżony w całości czy w części,

– przytoczenie podstaw skargi oraz ich uzasadnienie,

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

– wskazanie przepisu prawa, z którym zaskarżone orzeczenie jest niezgodne,
– uprawdopodobnienie wyrządzenia szkody spowodowanej przez wydanie orze-

czenia, którego skarga dotyczy,

– wykazanie, że wzruszenie zaskarżonego wyroku w drodze innych środków

prawnych nie było i nie jest możliwe, a ponadto – gdy skargę wniesiono, stosu-
jąc art. 424

par. 2 k.p.c. – że występuje wyjątkowy wypadek uzasadniający

wniesienie skargi,

– wniosek o stwierdzenie niezgodności wyroku z prawem.

3) Zgodnie z art. 424

k.p.c., skargę można oprzeć na podstawie naruszeń prawa ma-

terialnego lub przepisów postępowania, które spowodowały niezgodność wyroku
z prawem, gdy przez jego wydanie stronie została wyrządzona szkoda. Podstawą
skargi nie mogą być jednak zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów
(zobacz na ten temat orzecznictwo powołane przy temacie dotyczącym skargi kasa-
cyjnej oraz w pkt II). Konieczne jest również określenie przez stronę tego przepisu
prawa, z którym zaskarżony wyrok jest niezgodny (postanowienie SN z 11 stycznia
2008 r., I BU 9/07, LEX 448199; wyrok SN z 13 grudnia 2005 r., II BP 3/05, OSNP
2006/21–22/323).

4) O ile w skardze wystarczające jest uprawdopodobnienie wyrządzenia szkody spo-

wodowanej przez wydanie wyroku, którego skarga dotyczy, o tyle konieczne jest
wykazanie, że wzruszenie zaskarżonego orzeczenia w drodze innych środków
prawnych nie było i nie jest możliwe. Oznacza to obowiązek przeprowadzenia
prawniczej analizy przepisów dotyczących środków prawnych, których zasto-
sowanie jest niedopuszczalne lub które z innych przyczyn nie mogły odnieść skutku
(postanowienie SN z 24 lipca 2008 r., I CNP 50/08, LEX 442/513).

5) Stosownie do art. 87

k.p.c. skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawo-

mocnego orzeczenia powinna być sporządzona i wniesiona przez jeden z pod-
miotów wymienionych w tym przepisie, posiadający wymaganą zdolność pos-
tulacyjną.

3. Etapy badania skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku

1) Pierwszy etap badania skargi dotyczy zachowania przez skarżącego wymagań for-

malnych (właściwych dla pisma procesowego) i fiskalnych oraz sporządzenia jej
przez jeden z podmiotów określonych w art. 87

k.p.c. Tę kontrolę przeprowadza

sąd, do którego wniesiono skargę, a więc sąd pierwszej lub drugiej instancji.
Przewodniczący w tym sądzie wzywa stronę do usunięcia braków formalnych
określonych w art. 424

par. 2 k.p.c. (art. 424

par. 2 k.p.c.). Po uchyleniu art. 130

par. 3 k.p.c. należy uznać, że przewodniczący na podstawie art. 130 par. 1 k.p.c.
wzywa stronę również do uiszczenia stosownej opłaty sądowej.

2) Sąd, do którego wniesiono skargę (sąd pierwszej lub drugiej instancji), odrzuca

skargę nieopłaconą, wniesioną z naruszeniem art. 87

k.p.c., oraz skargę, której

braków określonych w art. 424

par. 2 k.p.c. strona nie usunęła w terminie.

Zgodnie z art. 424

par. 1 i 2 k.p.c., odrzucenie skargi z pozostałych przyczyn

jest wyłączną domeną Sądu Najwyższego (postanowienia SN z 20 czerwca
2006 r., II BPZ 1/06, OSNP 07/11–12/161; z 17 czerwca 2005 r., III CZ 49/05,
OSNC 05/10/180).

Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku

3) Kolejny etap badania skargi odbywa się przed Sądem Najwyższym i obejmuje nastę-

pujące kwestie:

– dopuszczalności skargi z innych przyczyn niż wymienione w art. 424

k.p.c.,

– zachowania terminu do jej wniesienia,
– spełnienia wymagań określonych w art. 424

par. 1 k.p.c.,

– okoliczności, czy zmiana zaskarżonego wyroku w drodze innych środków była

lub jest możliwa,

– okoliczności, czy zachodzi wyjątek określony w art. 424

par. 2 k.p.c.

Zgodnie z art. 424

k.p.c., Sąd Najwyższy odrzuca na posiedzeniu niejawnym skargę,

jeżeli ulegała ona odrzuceniu przez sąd niższej instancji, skargę wniesioną po upływie
terminu, skargę niespełniającą wymagań określonych w art. 424

par. 1 k.p.c., jak

również skargę z innych przyczyn niedopuszczalną. Skarga podlega także odrzuceniu,
jeżeli zmiana zaskarżonego wyroku w drodze innych środków prawnych była lub jest
możliwa albo jeżeli nie zachodzi wyjątek, o którym mowa w art. 424

par. 2 k.p.c. Do

odrzucenia skargi z powodu braku jednego z elementów określonych w art. 424

par. 1

k.p.c. dochodzi bez wezwania strony o ich usunięcie.
4) Kolejny etap badania skargi obejmuje kontrolę przesłanek przyjęcia jej do rozpozna-

nia. W myśl art. 424

k.p.c. Sąd Najwyższy odmawia przyjęcia skargi do rozpoz-

nania, jeżeli jest oczywiście bezzasadna. Jak wyjaśnił SN, oczywista bezzasadność
oznacza, że wykazane podstawy wniesienia skargi już przy pierwszej ich ocenie
wskazują na faktyczny brak możliwości ich uwzględnienia. W takiej sytuacji Sąd
Najwyższy może już na wstępie stwierdzić, że przywołane podstawy skargi
(w postaci naruszenia prawa materialnego bądź procesowego) albo nie miały
miejsca, albo też nie mogły mieć wpływu na kształt orzeczenia, które w wyniku tego
jest zgodne z prawem. Ocena taka powinna nasuwać się sama prima facie bez
konieczności szczegółowego badania sprawy czy też przeprowadzania złożonych
badań sprawy (postanowienie SN z 14 kwietnia 2008 r., II BP 1/08, LEX).

5) Ostatni etap badania skargi obejmuje jej merytoryczne rozpoznanie. Zgodnie

z art. 424

k.p.c., Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę w granicach zaskarżenia oraz

w granicach podstaw. Skarga podlega rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym,
chyba że ważne względy przemawiają za wyznaczeniem rozprawy. W braku podstaw
do uwzględnienia skargi Sąd Najwyższy ją oddala. W przypadku uwzględnienia
skargi zasadą jest wydanie przez Sąd Najwyższy orzeczenia stwierdzającego, że
wyrok jest w zaskarżonym zakresie niezgodny z prawem (art. 424

par. 1 i 2 k.p.c.).

Wynika to z faktu, że uwzględnienie skargi nie prowadzi do zmiany bądź uchylenia
zaskarżonego wyroku, a jedynie umożliwia stronie wystąpienie przeciwko Skarbowi
Państwa z żądaniem naprawienia szkody (art. 417

par. 2 k.c.). Wyjątek stanowi sy-

tuacja, gdy w chwili orzekania sprawa ze względu na osobę nie podlegała orzecznic-
twu sądów polskich albo w sprawie droga sądowa była niedopuszczalna. Wówczas
Sąd Najwyższy – stwierdzając niezgodność orzeczenia z prawem – uchyla zaskarżo-
ne orzeczenie oraz orzeczenie sądu pierwszej instancji i odrzuca pozew albo uma-
rza postępowanie.

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

1. Zasada odpowiedzialności za wynik procesu

1) Zasada odpowiedzialności za wynik procesu, wyrażona w art. 98 k.p.c., oznacza, że

strona, która przegrała sprawę, jest obowiązana zwrócić przeciwnikowi poniesione
przez niego koszty procesu.

2) Co do zasady przegrywającym jest powód, którego żądanie nie zostało uwzględnio-

ne, lub pozwany, którego obrona okazała się nieskuteczna, bez względu na to, czy
strona uległa co do istoty czy też formalnie.

3) Za stronę przegrywającą sprawę uważa się także pozwanego, który w toku procesu

spełnił dochodzone od niego świadczenie, czym zaspokoił roszczenie powoda wy-
magalne w chwili wytoczenia powództwa (postanowienie SN z 6 listopada 1984 r.,
IV CZ 196/84, LEX 8642).

4) Cofnięcie pozwu czy środka zaskarżenia jest traktowane jako przegranie sprawy,

z wyjątkiem sytuacji, gdy cofnięcie jest wywołane zaspokojeniem roszczenia (posta-
nowienia SN z 8 lutego 2001 r., II UKN 14/01, OSNP 02/20/504; z 9 czerwca
2000 r., II PKN 97/00, OSNP 02/1/4; z 14 maja 1966 r., I PZ 30/66, LEX 5988;
z 27 sierpnia 1962 r., II CZ 103/62, OSNC 63/7–8/171; uzasadnienie wyroku SN
z 21 lutego 2002 r., I PKN 932/00, OSNP 04/4/63; postanowienie z 11 grudnia 2009
r., V CZ 58/09, LEX 551159).

5) Wygrywającemu sprawę należy się także zwrot kosztów postępowania incy-

dentalnego, chociażby w tym postępowaniu uległ on przeciwnikowi. O zwro-
cie kosztów procesu decyduje ostateczny wynik sprawy (postanowienie SN
z 7 listopada 1966 r., I PZ 66/66, NP. 68/10/1550; z 16 listopada 2009 r.,
II UZ 39/09, LEX 560848).

6) W przypadku częściowego cofnięcia pozwu nie rozlicza się kosztów odrębnie w za-

kresie cofniętego powództwa i odrębnie względem żądań rozpoznanych meryto-
rycznie (wyrok z 21 lutego 2002 r., I PKN 932/00, OSNP 04/4/63).

7) W sytuacji, gdy współuczestników procesu reprezentuje jeden pełnomocnik, mimo

że wystawiono odrębne pełnomocnictwa, należy mu się jedno wynagrodzenie.
W przypadku jednak, gdy między mocodawcami zachodzi współuczestnictwo for-

Zasady rozliczania kosztów procesu

XXIII

2. Zasada kompensaty

1) Uzupełniająca zasada kompensaty wymieniona w art. 100 k.p.c. znajduje zastosowa-

nie w wypadku częściowego uwzględnienia żądań. Możliwe jest wówczas
dokonanie:
a) wzajemnego zniesienia kosztów procesu, co oznacza, że każda ze stron pozosta-

je przy swoich kosztach poniesionych w związku ze swoim udziałem w sprawie,

b) stosunkowego rozdzielenia kosztów, które polega na wyważonym rozłożeniu

kosztów między stronami, odpowiednio do wysokości, w jakiej zostały ponie-
sione oraz stosownie do wyniku sprawy, to jest stopnia uwzględnienia i nie-
uwzględnienia żądań,

c) obciążenia tylko jednej strony całością kosztów, gdy przeciwnik uległ tylko co

do nieznacznej części swego żądania albo gdy określenie należnej mu sumy za-
leżało od wzajemnego rachunku albo oceny sądu.

2) O zastosowaniu metody a) lub b) powinny decydować zasady słuszności, które

sprzeciwiają się zastosowaniu metody a) w wypadkach istnienia znacznej różnicy
kosztów poniesionych przez każdą ze stron oraz różnicy w kosztach, jaką każda ze
stron powinna ponieść wskutek określonego wyniku procesu (postanowienia SN
z 28 lutego 1985 r., II CZ 21/85 – niepubl.; z 10 maja 1985 r., II CZ 56/86,
LEX 8716; z 16 sierpnia 1966 r., I CR 81/66, LEX 6023; z 31 stycznia 1991 r.,
II CZ 255/90, OSP 91/11–12/1530; wyrok z 21 lutego 2002 r., I PKN 932/00,
OSNP 04/4/63; uchwała SN z 27 listopada 1967 r., III CZP 114/67, OSNCP
68/6/95).

3) Zastosowanie metody c) polega na zwróceniu tylko należnych kosztów procesu,

a więc wyliczonych od wygranej części powództwa (np. 98%), bez potrącenia kosz-
tów należnych stronie przeciwnej (wyrok SN z 23 października 1969 r., I CR
186/69, LEX 6593; postanowienie SN z 10 marca 1972 r., II CZ 6/72, GsiP 72/11;
uchwała 7 sędziów SN z 27 listopada 1967 r., III CZP 114/66, OSNC 68/6/95).

4) Zasadę kompensaty wyrażają również art. 104 k.p.c. i art. 104

k.p.c. dotyczące

ugody sądowej oraz ugody zawartej przed mediatorem na skutek skierowania sądu.

3. Zasada słuszności

1) Zasada słuszności została uregulowana w art. 102 k.p.c. Zgodnie z nim, w przypad-

kach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko
część kosztów albo nie obciążać jej w ogóle kosztami.

2) Na podstawie art. 102 k.p.c. sąd może tylko nie zasądzić od strony przegrywającej

całości lub części kosztów, nie może natomiast zasądzić na jej rzecz kosztów od
strony wygrywającej (postanowienie SN z 30 sierpnia 1979 r., II CZ 86/79, OSNCP
80/3/55).

3) W art. 102 k.p.c. chodzi nie tylko o okoliczności związane z samym przebiegiem

procesu, lecz także o okoliczności „zewnętrzne", a więc np. stan majątkowy czy
sytuację życiową stron.

4) W orzecznictwie SN do szczególnie uzasadnionych przypadków zaliczono np.:

– sprawy dotyczące stosunku prawnego, który może zostać ukształtowany tylko

mocą wyroku sądu, choćby strony były całkowicie zgodne (uchwały SN
z 25 marca 1970 r., II CZ 14/07, OSNCP 70/11/211; z 11 września 1973 r.,

Zasady rozliczania kosztów procesu

I CZ 122/73, OSNCP 74/5/98; postanowienie SN z 15 marca 1982 r.,
I CZ 30/82, LEX 8403),

– niesłuszne lub oczywiście niewłaściwe postępowanie wywołujące koszty

(uchwała SN z 5 sierpnia 1981 r., II CZ 98/81, OSNCP 82/2-3/36),

– oddalenie powództwa na podstawie art. 5 k.c. albo z powodu prekluzji (postano-

wienia SN z 13 października 1973 r., II PZ 49/73, GS 74/7; z 27 kwietnia
1971 r., I PZ 17/71, OSNCP 71/12/222; wyrok SN z 20 grudnia 1979 r., II PR
78/79, OSPiKA 80/11/196),

– precedensowy charakter sprawy (postanowienie SN z 29 sierpnia 1973 r., I PR

188/73, PUG 73/12/s. 413),

– rozstrzygnięcie sporu wyłącznie na podstawie okoliczności uwzględnionej przez

sąd z urzędu (postanowienia SN z 3 maja 1966 r., II PR 115/66, OSPiKA 67/1/8;
z 19 sierpnia 2010 r., IV CZ 50/10, Biul. SN 2010/10/15),

– brak zawiłości sprawy i nakładu pracy pełnomocnika (wyrok SN z 21 maja

1999 r., I PKN 59/99, OSNP 00/15/580).

4. Zasada zawinienia

1) Zasada zawinienia została uregulowana w art. 101 k.p.c. Jej zastosowanie wymaga

spełnienia dwóch przesłanek kumulatywnie:

– musi być zgodnie z doświadczeniem życiowym wysnuty wniosek, że strona po-

wodowa uzyskałaby zaspokojenie roszczenia bez wytaczania powództwa (orze-
czenia SN z 25 maja 1936 r., III C 842/35, Zb. Urz. 1937, poz. 38; z 18 kwietnia
1961 r., 4 CZ 23/61, OSPiKA 1962/5/121),

– uznanie powództwa musi nastąpić przy pierwszej czynności procesowej.

2) Sporne jest, czy do zastosowania art. 101 k.p.c. wystarczające jest uznanie żądań po-

zwu bez konieczności jednoczesnego spełnienia lub zaofiarowania żądanego świad-
czenia (orzeczenia SN z 4 maja 1957 r., 4 CZ 99/57, RPEiS 58/1/s. 314; z 16 sierpnia
1935 r., C I 276/34, Zb. Urz. 36, poz. 121).

3) Artykuł 101 k.p.c. nie ma zastosowania w tych wypadkach, gdy osiągnięcie skutku

prawnego nie może nastąpić w inny sposób, jak tylko przez wytoczenie powódz-
twa.

4) Artykuł 103 k.p.c. wskazuje jako element winy niesumienność lub oczywiście

niewłaściwe postępowanie. Chodzi przy tym wyłącznie o postępowanie w procesie,
a nie poza nim (wyrok SN z 25 sierpnia 1967 r., II PR 53/67, OSPiKA 68/6/120;
postanowienie SN z 27 lipca 1971 r., II PZ 29/71, GsiP 71/24).

5) W art. 110 k.p.c. sąd może zasądzić od świadka, biegłego pełnomocnika lub przed-

stawiciela ustawowego zwrot kosztów wywołanych ich rażącą winą. Zastosowanie
tego przepisu wymaga stwierdzenia przez sąd rażącej winy i musi nastąpić po wy-
słuchaniu świadka, pełnomocnika, przedstawiciela ustawowego. Rozstrzygnięcie na
podstawie art. 110 k.p.c. nie musi być dokonane dopiero w orzeczeniu kończącym
sprawę w instancji.

5. Sposoby rozliczenia kosztów sądowych

1) Koszty sądowe podlegają rozliczeniu na zasadach określonych w art. 113 ustawy

o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (dalej „u.k.s.c.”). Przepis ten dotyczy
wyłącznie kosztów należnych Skarbowi Państwa i nieuiszczonych przez strony

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

w momencie wydania wyroku. Koszty pokryte przez strony podlegają rozliczeniu
na zasadach określonych w art. 98 i następnych k.p.c.

2) Artykuł 113 ust. 1 u.k.s.c. stanowi, że kosztami sądowymi, których strona nie mia-

ła obowiązku uiścić lub których nie miał obowiązku uiścić kurator albo prokurator,
sąd w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji obciąży przeciwnika, jeżeli istnie-
ją do tego podstawy przy odpowiednim zastosowaniu zasad obowiązujących przy
zwrocie kosztów procesu. W sytuacji gdy proces wygrał powód w całości zwolniony
od kosztów sądowych, koszty te sąd powinien pobrać w całości od pozwanego. Jeśli
powód częściowo pokrył koszty sądowe, należy je w tej części zasądzić od pozwa-
nego na rzecz powoda.

3) Według art. 113 ust. 2 u.k.s.c., koszty nieobciążające przeciwnika sąd w orzeczeniu

kończącym sprawę w instancji nakazuje ściągnąć z roszczenia zasądzonego na rzecz:

– strony, której czynność spowodowała ich powstanie,
– strony zastąpionej przez kuratora,
– osoby, na rzecz której prokurator wytoczył powództwo lub zgłosił wniosek

o wszczęcie postępowania.

Przepis powyższy znajdzie zastosowanie w dwóch sytuacjach:
a) jeśli powód wygrał proces częściowo, a był zwolniony od kosztów sądowych

w całości – sąd powinien pobrać, w zależności od stosunku wygrana – przegrana
na rzecz Skarbu Państwa od pozwanego przypadającą na niego część, a część na-
leżną od powoda nakazać ściągnąć z zasądzonego na jego rzecz roszczenia,

b) jeśli powód przegrał częściowo, a poniósł część kosztów, to co do kosztów nie-

uiszczonych rozstrzygnięcie powinno zapaść jak w pkt. a), a co do kosztów
pozostałych, to sąd powinien je stosownie do wyniku postępowania wzajemnie
znieść albo stosunkowo rozdzielić między stronami.

4) Według art. 113 u.k.s.c. ust. 4 w wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może

odstąpić od przewidzianego w ustępie obciążania kosztami. Wówczas w sytuacji
przedstawionej w pkt. a) i b) sąd nie obciąża powoda obowiązkiem zwrotu kosztów
sądowych. Nie stosuje się tej formuły, gdy ta strona, która była zwolniona od kosz-
tów sądowych, przegrała proces w całości, bo nie ma podstaw do obciążenia nimi
przeciwnika, który wygrał, a na rzecz powoda nie zasądzono żadnej części roszcze-
nia, więc nie ma podstaw do ściągnięcia kosztów sądowych.

6. Koszty postępowania nieprocesowego

1) Zasadą postępowania nieprocesowego jest, że każdy uczestnik ponosi koszty związane

ze swym udziałem w sprawie (art. 520 par. 1 k.p.c.). Z wyjątkami wskazanymi w art. 520
par. 2 i 3 k.p.c. koszty te nie podlegają wzajemnemu rozliczeniu ani zwrotowi.

2) Zgodnie z art. 520 par. 2 k.p.c., jeżeli uczestnicy są w różnym stopniu zaintereso-

wani w wyniku postępowania lub ich interesy są sprzeczne, sąd może stosunkowo
rozdzielić obowiązek zwrotu kosztów lub włożyć go na jednego z uczestników
w całości. To samo dotyczy zwrotu kosztów postępowania wyłożonych przez
uczestników. Przepis ten znajduje zastosowanie np. w sprawie o zniesienie współwłas-
ności, gdy między udziałami współwłaścicieli zachodzą istotne dysproporcje. O sprzecz-
ności interesów natomiast decyduje stanowisko zajmowane w toku postępowania przez
uczestników.

Zasady rozliczania kosztów procesu

3) Według art. 520 par. 3 k.p.c., jeżeli interesy uczestników są sprzeczne, sąd może

włożyć na uczestnika, którego wnioski zostały oddalone lub odrzucone, obowiązek
zwrotu kosztów postępowania poniesionych przez innego uczestnika. Powyższy
przepis stosuje się odpowiednio, jeżeli uczestnik postępował niesumiennie lub
oczywiście niewłaściwie. Różnica między par. 2 i 3 art. 520 k.p.c. polega na tym, że:

– w sytuacji opisanej w par. 2 przy sprzeczności interesów sąd może obciążyć ca-

łością kosztów również tego uczestnika, którego wnioski zostały uwzględnione;
przepis ten nie daje podstaw do zasądzenia zwrotu kosztów od jednego uczest-
nika na rzecz drugiego,

– w sytuacji opisanej w par. 3 sąd może zasądzić zwrot kosztów od tego uczestni-

ka, którego wnioski zostały oddalone.

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

malne bądź materialne oparte wyłącznie na tej samej podstawie faktycznej i prawnej
wysokość wynagrodzenia powinna być ustalona od zsumowanej wartości docho-
dzonych roszczeń. Podobną regułę należy stosować w wypadku, gdy rozpoznaniu
podlega powództwo główne i wzajemne. O wysokości wynagrodzenia pełnomocni-
ka decyduje bowiem „wartość” sprawy (postanowienia SN z 12 lipca 1980 r., II CZ
79/80, OSNC 81/2–3/37; z 25 lipca 1953 r., II C 609/53, OSN 54/3/61, uchwała 7
sędziów SN z 20 grudnia 1963 r., III PO 17/63, OSNCP 64/6/107).

8) Zgodnie z art. 98 par. 1 k.p.c. strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić

przeciwnikowi na jego żądanie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw
i celowej obrony. W przypadku jednak profesjonalnego pełnomocnika wniosek po-
winien bezwzględnie zawierać oświadczenie, że koszty mają być zwrócone według
norm przepisanych albo według załączonego spisu kosztów (art. 109 par. 1 k.p.c. ).
We wniosku o przyznanie kosztów wynagrodzenia pomocy prawnej udzielonej
z urzędu obligatoryjnie należy złożyć oświadczenie, że koszty te nie zostały pokry-
te przez osoby reprezentowane w całości ani w części (postanowienie SN z 14 paź-
dziernika 1998 r., II CKN 687/98, OSNC 99/3/63). Nie stanowi jednak udzielenia
takiej pomocy sytuacja, gdy czynności profesjonalnego pełnomocnika są sprzeczne
z zasadami profesjonalizmu (postanowienie SN z 12 lutego 1999 r., II CKN 341/98,
OSNC 99/6/123). W aktualnym stanie prawnym sąd, zgodnie z art. 109 par. 2 k.p.c.,
przy ustalaniu wysokości kosztów poniesionych przez stronę reprezentowaną przez
pełnomocnika będącego adwokatem, radcą prawnym lub rzecznikiem patentowym,
bierze pod uwagę niezbędny nakład pracy pełnomocnika oraz czynności podjęte
przez niego w sprawie, a także charakter sprawy i wkład pełnomocnika w przyczy-
nienie się do jej wyjaśnienia i rozstrzygnięcia.

9) Zgodnie z art. 105 par. 1 i 2 k.p.c., współuczestnicy sporu zwracają koszty

procesu w częściach równych. Sąd może nakazać zwrot kosztów odpowiednio
do udziału każdego ze współuczestników w sprawie, jeżeli pod tym względem
zachodzą znaczne różnice. Na współuczestników sporu odpowiadających
solidarnie co do istoty sprawy sąd włoży solidarny obowiązek zwrotu kosztów.
Za koszty wynikłe z czynności procesowych, podjętych przez poszczególnych
współuczestników wyłącznie we własnym interesie, inni współuczestnicy nie
odpowiadają.

10) Zasada określona w art. 105 par. 2 k.p.c. dotyczy tylko pozwanych (gdyż tylko oni

mogą dopowiadać solidarnie co do istoty) i stosuje się ją odpowiednio również
w przypadku odpowiedzialności in solidum (uchwała SN z 7 kwietnia 1975 r.,
III CZP 6/75, OSNCP 76/2/27).

11) Zasada określona w art. 105 par. 1 k.p.c. ma zastosowanie wyłącznie w przypadku

przegrywających współuczestników, niezależnie od tego, czy występują oni po
stronie pozwanej czy powodowej. W wypadku wygrania procesu przez
współuczestników procesowych należy stosować ogólne zasady, a więc zwykle
dochodzi do zwrotu kosztów w częściach równych, w częściach wskazanych
przez samych współuczestników bądź bezudziałowo, np. w przypadku
małżonków po stronie powodowej (orzeczenie SN z 18 grudnia 1950 r.,
C 181/50, NP. 51/11/s. 46).

M. Manowska: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej

Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej to skrypt dla aplikan-
tów radcowskich. Jest to publikacja zawieraj¹ca skondensowan¹ charak-
terystykê niektórych instytucji z zakresu procedury cywilnej, przedstawio-
nych w kolejnoœci zgodnej z poszczególnymi etapami postêpowania cywil-
nego – od wniesienia pozwu do œrodków prawnych s³u¿¹cych wzruszeniu
prawomocnego orzeczenia, z wy³¹czeniem postêpowania zabezpieczaj¹-
cego, egzekucyjnego oraz miêdzynarodowego postêpowania cywilnego.
Wybrane instytucje postêpowania nieprocesowego omówione zosta³y na-
tomiast równolegle z odpowiednimi regulacjami funkcjonuj¹cymi w proce-
sie cywilnym (np. skarga kasacyjna). Opracowanie nie jest komentarzem.
Zawiera usystematyzowany opis podstawowych regulacji z zakresu prawa
procesowego oraz orzecznictwo S¹du Najwy¿szego, maj¹ce na celu u³at-
wienie przygotowania siê aplikantom do egzaminu radcowskiego. Jest za-
tem materia³em wyjœciowym do pog³êbiania wiedzy z dziedziny procedury
cywilnej. Niniejsze, III wydanie skryptu uwzglêdnia nowelizacjê wprowa-
dzon¹ ustaw¹ z 16 wrzeœnia 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postêpo-
wania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, która wesz³a w ¿ycie
3 maja 2012 r.

Ma³gorzata Manowska jest doktorem habilitowanym nauk prawnych,
sêdzi¹ S¹du Apelacyjnego w Warszawie, autork¹ wielu publikacji z dzie-
dziny prawa procesowego.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
15353-wybrane zagadnienia z zakresu pedagogiki społecznej, Wybrane zagadnienia z zakresu pedagogiki
Wybrane zagadnienia z zakresu starzenia się skóry
Podstawy teoretyczne oraz wybrane zagadnienia z zakresu diagnozy zaburzeń integracji sensoryczne(1)
Wybrane zagadnienia z zakresu pedagogiki spo│ecznej
odr pl Obowiązujące regulacje prawne wybranych zagadnień z zakresu pszczelarstwa
Wybrane zagadnienia z zakresu zwalczania zagro┐enia metanowego metodami wentylacyjnymi w rejonach ťc
Kosior R 2010 Wybrane zagadnienia w zakresie przesluchania
WYBRANE ZAGADNIENIA Z ZAKRESU ORGANIZACJI CZASU WOLNEGO NA WYCIECZKACH
Wybrane zagadnienia z zakresu przeszczepiania komórek macierzystych układu krwiotwórczego
Wybrane zagadnienia z części ogólnej prawa cywilnego, studia, semestr V, zobowiazania
Zagadnienia z zakresu HKF dla stud
Odpowiedzialność prokuratora jako kierownika jednostki budżetowej w zakresie rachunkowości (wybrane
Zenon Klemensiewicz - Wybrane zagadnienia metodyczne z zakresu nauczania gramatyki, Streszczenia, Dy
Zakres tematyczny kolokwium z wybranych zagadnień, Psychologia, Psychologia I rok, semestr zimowy, W

więcej podobnych podstron