PRZEGLĄD UTWORÓW SCENICZNYCH DLA DZIECI

PO 1945 ROKU

Bezpośrednio po drugiej wojnie światowej repertuar teatrów dziecięco -
młodzieżowych stanowiły głównie wznowienia utworów scenicznych z lat
międzywojennych. Były to przede wszystkim widowiska o
charakterze
liturgicznym: pasyjne i bożonarodzeniowe (jasełka, szopki), a także utwory
sceniczne powstałe na potrzeby obchodów świąt państwowych i uroczystości
szkolnych. Także pojawiające się nowe utwory sceniczne utrzymane były w tym
samym kręgu tematycznym i kształcie dramatycznym, charakteryzował je także
podobny, niezbyt wysoki poziom literacki. Wśród nowopowstałego repertuaru
ukazały się także sztuki preferujące folklor i problematykę moralno - obyczajową.
Były to m.in.: Niny Kozłowskiej fantazja sceniczna w 4 odsłonach Mikołajowe
duszki (1946), Marii Witkowskiej komedia w 3 aktach dla dzieci Niedorajda
(1947) i komedia w 3 aktach dla dziewcząt Doskonała kuchareczka (1947).
Utwory te nie weszły jednak do trwałego dorobku polskiej literatury
scenicznej
dla dzieci.

Twórcami, którzy w sposób znaczący wzbogacili tę literaturę byli natomiast
m.in.: M. Kownacka, E. Szelburg - Zarembina, L. Krzemieniecka, J. Porazińska,
H. Januszewska, J. Brzechwa, Cz. Janczarski.

W dziejach współczesnego teatru dziecięcego najchlubnej zapisała się Maria
Kownacka.

Jak pisze St. Frycie w Kulturze literackiej w przedszkolu, Warszawa-1988
„... Jej sztuki przeznaczone dla dzieci są dostosowane do zainteresowań, potrzeb
psychicznych i umysłowości widzów najmłodszych. Autorka pamięta, dla kogo
pisze. Wie, że dzieci łatwo się wzruszają i że nie lubią wzruszeń smutnych, stąd
też utwory jej mają zawsze optymistyczne zakończenie”.
Spośród powojennych sztuk M. Kownackiej na uwagę zasługują:

* O Kasi co gąski zgubiła - której treść wyraźnie nawiązuje do baśni
M. Konopnickiej. Opowiada o perypetiach biednej wiejskiej dziewczynki, która
dzięki pomocy i życzliwości innych - ludzi, zwierząt i skrzatów odnajduje
zagubione gąseczki.

* O Bidzie i złotych jabłkach - w tej sztuce autorka łączy wątek baśniowo -
fantastyczny z realistycznym. Tytułowa Bida, która niepodzielnie panowała na

2

terenie Ziemi Łąckiej, zajmując na swą siedzibę dziuple starych dzikich jabłoni,
przynosiła mieszkańcom tych okolic dotkliwy głód. Dzięki wytrwałej, mądrej
pracy miejscowego nauczyciela (postać autentyczna), udało się zaszczepić owe
dziczki szlachetnymi odmianami jabłek. Nauczyciel do swej pracy włączył
miejscowe dzieci.Ich wspólny wysiłek przyniósł odmianę losu mieszkańców
wsi.
Bida została zwyciężona.

W dramaturgicznym dorobku M. Kownackiej ważne miejsce zajmują sztuki
realistyczne o treściach społeczno - obyczajowych. Są to m.in. utwory:

* O Janku brudasie - autorka ukazuje znaczenie świeżego powietrza, słońca,
mydła i wody dla ludzkiego życia.

* O Żaczku - Szkolaczku i Sowizdrzale, co jeden kocha ł szkołę, a ten drugi
wcale.
W tym widowisku toczy się spór między reprezentantem gorliwych kujonów
i przedstawicielem tych, co by tylko gwizdali i skakali. Żaczek - Szkolaczek jest
zdania, że dzieci powinny wkuwać cały rok, Sowizdrzał zaś jest zwolennikiem
całorocznych ferii. Dopiero Słońce, do którego wędrują rozstrzygnęło ich spór.
Mówiąc słowami sztuki: „ Po co gniewy, kłótnie, po co smutki, żale, czasu na
naukę, czasu na wakacje starczy doskonale”.

* O sadzie Wawrzyńca i ludziach z gościńca - sztuka ta jest pochwałą zbiorowego
trudu, wspólnego działania starego i młodego pokolenia. Aby sad mógł
kwitnąć
i owocować potrzebne jest nie tylko doświadczenie starego ogrodnika, ale i
praca
młodych chętnych rąk. Stary ogrodnik Wawrzyniec ma także przyjaciół wśród
zwierzęcych przyjaciół sadu. To dzięki ich pomocy udało się ochronić sad przed
amatorami łatwego zysku (Pasibrzuszkiem, Łapigroszem i Pazerą).

* Orzeszek - to sztuka, której tematyką jest ochrona przyrody. Dzieci, często
nieświadomie mogą brać udział w niszczeniu roślin, w prześladowaniu zwierząt.
Opowieść o Orzeszku - chłopaczku, którego Leśnej Babci - zielarce przysłała
wdzięczna za opatrzenie ran leszczyna, pomoże wywołać u dzieci współczucie
dla bezmyślnie niszczonej przyrody.

* Hulajnoga Grzesia Raroga - utwór pokazuje, jak pod wpływem baśniowych
sióstr: Proszę, Przepraszam i Dziękuję zmienia się wewnętrznie bohater sztuki.
Z aroganckiego, złośliwego, awanturniczego urwisa przeistacza się
w uprzejmego, dobrego, grzecznego kolegę i syna.

3

Oprócz wieloodsłonowych utworów scenicznych M. Kownacka stworzyła też
całą serię około 50 krótkich obrazków scenicznych dla teatrzyku „Supełka”
i „Węzełka”. Najbardziej popularne wśród nich tytuły to: O Zosi i zajączku,
Słonecznik, Na rynku w „Tralalinku”, Kładka, Za sprawą leszczyny, Bal u laluś,
Sroczka kaszkę warzyła i O orzeszkowej kumie.

Dla potrzeb sceny zostały również zaadaptowane inne znane utwory Marii
Kownackiej: Przygody Plastusia - ludzika z plasteliny. Widowisko pełne
fantazji
i zabawnych sytuacji uczy dzieci właściwego stosunku do przyrody; Kajtkowe
przygody - poszczególne rozdziały tej książki dają się łatwo udramatyzować.
Udział w inscenizacji, naśladowanie ruchów i głosów różnych zwierząt
sprawia,
że dzieci nie tylko wspaniale się bawią, ale zdobywają wiadomości o ich życiu.
Poznając kolejne przygody bociana Kajtka dzieci w naturalny sposób ucz ą się
opiekuńczego stosunku do zwierząt i świata przyrody w ogóle.

Pozostali twórcy literatury dla dzieci, którzy wzbogacili powojenny
repertuar utworów scenicznych:

* Wiera Badalska: Cztery motylki - opowieść o pomysłowych motylkach, które
wykorzystując kolor swych skrzydełek kryją się przed nadlatującą wroną. Utwór
pozwala utrwalić nazwy barw, a naśladowanie krakania wrony ćwiczy poprawną
wymowę; Śpiewający strumyk wg utworu Dla kogo piosenka - nadaje się do
kształcenia poprawnej wymowy dzieci przez powtarzanie występujących
w melodiach śpiewającego strumyka wyrazów dźwiękonaśladowczych.

*Helena Bechlerowa : O żabkach w czerwonych czapkach - nadające się do
adaptacji scenicznej ciekawe i pełne humoru opowiadanie o żabkach, którym
znudził się zielony kolor skóry. Pragną go zmienić i przebierają się w czerwone
stroje nie przeczuwając na jakie narażają się niebezpieczeństwa. Autorka
w zrozumiały przez dzieci sposób ukazuje im celowość praw przyrody; Śniadanie
zajączka - opowiadanie o zajączku, który nie żałując listaka kapusty - swojego
śniadania, ratuje życie tonącej myszce. Za swą dobroć zostaje nagrodzony,
uratowana myszka pokazuje mu ogródek pełen tego smakowitego warzywa;
Jak Kolczatek szukał mieszkania - barwny tryptyk ukazujący piękno przyrody
i występujące w naszej strefie klimatycznej prawidłowości. Obejmuje pory roku:
jesień, zimę i wiosnę. Na tym szerokim czasowo tle dzieci śledzą losy malutkiego
jeżyka i innych postaci scenicznych: róży, biedronki i żaby, dowiadując się
ciekawych szczegółów z ich życia; Kręć się koło - krótka inscenizacja o
bałwanku,

4

który zaprasza do tańca wróbelka, zajączka, wiewiórkę oraz dzieci; Pociąg -
podczas zabawy w podróż do Warszawy dzieci poznają znaczenie świateł
semafora; Brudas i kotki - kotki czarodzieje uczą dzieci jak należy dbać
o czystość.

* Jan Brzechwa: Spośród bogatego zbioru pełnych fantazji i humoru utworów
poety wiele doczekało się adaptacji scenicznych. Na scenach teatrów dziecięcych
prezentowano m.in. Baśń o korsarzu Palemonie, Niezwykłą przygodę Pana
Kleksa wg Przygód Pana Kleksa, Czerwonego Kapturka, Kopciuszka, Kota
w butach, Jasia i Małgosię, Teatr Kaczki Dziwaczki wg Kaczki Dziwaczki.
Wśród dzieci (a także dorosłych) szczególnym powodzeniem cieszyła się
Niezwykła przygoda Pana Kleksa, ukazująca perypetie rozmaitych bohaterów
Brzechwy z profesorem Kleksem na czele.

* Wanda Chotomska: W swoich utworach scenicznych podejmowała współczesną
problematykę z codziennego życia dzieci. Spod jej pióra wyszły m.in. Teatr na
jednej nodze - jest to zbiór dowcipnych obrazków scenicznych po święconych
postawom współczesnych dzieci. W krzywym zwierciadle groteski maluje ich
typowe przywary i słabości charakteru. Przebierańcy - zbiór obrazków
scenicznych napisanych na użytek ognisk i świetlic harcerskich. Przedstawienie
dla Babci - utwór który mogą wystawić przedszkolaki. Kino w łazience - zachęca
dzieci do starannego czyszczenia zębów, bo „ kto zawsze o zęby dba, ten uśmiech
wesoły na twarzy ma”. Teatrzyk na stole - rozśpiewane sztućce uczą dzieci do
czego służą
i jak należy się nimi posługiwać.

* Wanda Grodzieńska: Zapasy na zimę - obrazek sceniczny ukazujący jak znane
dzieciom zwierzęta (myszka, wiewiórka, pszczoła) przygotowują się do
nadchodzącej zimy. Tematyka utworu wpływa na kształtowanie się u dzieci
życzliwego stosunku do zwierząt i doskonali ich obserwację. Bajka naworoczna -
przebrane za różne zwierzęta dzieci wesołą zabawą witają Nowy Rok.

* Czesław Janczarski: Dzień w przedszkolu - grupa dzieci przedstawia swe
codzienne zajęcia podczas pobytu w przedszkolu. Skrzat z halabardą - widowisko
lalkowe, którego treść związana jest z kształtowaniem opiekuńczego stosunku do
roślin (Nie należy deptać trawników!). Wesoły pochód czterech sióstr - obrazek
sceniczny zawierający wiele akcentów wychowawczych i poznawczych
(zwłaszcza przyrodniczych). Charakteryzuje poszczególne pory roku. Strzelba
zajączka - opowiada o wzajemnej życzliwości i potrzebie pomagania sobie w
trudnych sytuacjach. Kaszka i kaczor mieszkający w ciepłym i dobrze
zaopatrzonym domu przyjmują do siebie będące w potrzebie zwierzęta: zajączka,
koziołka i wilka. Ten ostatni okazuje się być niewdzięcznikiem i kiedy zaczyna

5

brakować pożywienia postanawia zjeść współmieszkańców. Jednak dzielny
zajączek, mimo strachu jaki budzi w nim postać wilka, wygania go za pomocą
strzelby nabitej grochem. Drogowskaz - opowiada o stojącym na skrzyżowaniu
dróg drogowskazie, który ulegając namowom stracha na wróble obraca się i przez
to jego ramiona mylnie wskazują kierunki. Widząc przykre dla podróżnych skutki
swej bezmyślności, drogowskaz wraca do właściwej pozycji. To krótkie
opowiadanie uczy dzieci,
że każdy powinien dobrze wykonywać swe obowiązki i nie ulegać podszeptom
innych.

* Hanna Januszewska: Jest autorką scenicznej wersji bajki Marii Konopnickiej
O krasnoludkach i sierotce Marysi. Oprócz tego napisała: Żart olszowiecki -
baśń sceniczna oparta na folklorze, legendach i baśniach ludowych.
O flisaku i Przydróżce - sceniczna bajka w dwóch częściach, pokazująca dzieciom
piękno kraju ojczystego. Wędrujące wraz z Przydróżką dzieci poznają przyrodę
poszczególnych regionów Polski, mieszkających tam ludzi oraz charakterystyczne
wytwory ich pracy. Smocza awantura - dowcipna sztuka dla dzieci, będąca
kolejną wersją podania o smoku wawelskim. Słoneczna bajka - poetycki utwór
fantastyczny, który uczy dzieci, że praca zabija nudę i daje człowiekowi radość.
Dzieci poznają także różne zjawiska w przyrodzie w związku ze zmieniającymi się
porami roku, a dzielny Jaś dobosz pokazuje jak bezpiecznie poruszać się po
drogach.

* Irena Jurgielewiczowa: Osiem lalek i jeden miś - bajka teatralna opowiadająca
o ożywających w nocy zabawkach. Autorka zręcznie potępia w niej przywary
dziecięcej społeczności i pochwala postawę altruistycznego poświęcenia.

* Maria Kann: Baśń o zaklętym kaczorze - osnuta na śląskich baśniach ludowych
ukazuje w dramatycznej formie perypetie Kaspra, zaklętego w kaczora przez
okrutną czarownicę i jego ukochanej dziewczyny, która - nie zważając na
przeciwności życiowe i złe moce - stara się odmienić los swój i ukochanego.

* Jadwiga Korczakowska: Dwie Marysie - jedna z wielu wersji znanego wątku
ludowego o dwóch przyrodnich siostrach. Jak w ka żdej dobrej baśni, tak i tu
szlachetność i pracowitość zostają nagrodzone, a niedbałość i lenistwo ukarane.

* Maria Kruger: Bajki - autorka popularyzuje w nich znane motywy ludowe.
Każda bajka kończy się pointą zawierającą głęboką prawdę moralną, np.
uświadamia widzom, że pieniądze nie przynoszą szczęścia.

*Irena Landau: Na jezdni - perypetie roztargnionego chłopca, który jednak przy
przechodzeniu przez ulicę zawsze przestrzega zasad ruchu drogowego.

6

* Zbigniew Lengren: Gałgankowy skarb - inscenizacja na podstawie
opowiadania, które ukazuje przygody związane z poszukiwaniem zaginionej
szmacianej laleczki.
Uczy dzieci wzajemnego pomagania sobie w różnych trudnych sytuacjach.
Wzbogaca zasób dziecięcego słownika, rozwija mowę.

* Barbara Lewandowska: Pan doktor - dowcipny wierszyk nadający się do
inscenizacji. Zawiera wiele treści poznawczych dotyczących życia różnych
zwierząt. Pozwala wzbogacić wiedzę przyrodniczą dzieci. Jak karnawał to
karnawał - opowieść o zabawie karnawałowej, podczas której Nowy Rok
odmienił trzy dziecięce przywary: Nudę, Kłótnię i Psotę w miłe i wszędzie
lubiane: Ciekawość, Zgodę i Pogodę. Kłopoty łyżki - mama łyżka sprawdzając czy
jej córki łyżeczki potrafią odpowiednio zachować się przy stole, przypomina
jednocześnie wszystkim dzieciom jak należy ładnie jeść.
Do widzenia ! Żegnamy przedszkole, Umówmy się na spotkanie, Barbórka
w naszej klasie to utwory B. Lewandowskiej, które można wykorzystać podczas
przedszkolnych uroczystości.

* Maria Łastowiecka: Kto kiedy zasypia - inscenizacja powstała na podstawie
opowiadania, dostarcza dzieciom informacji o życiu zwierząt i ptaków
leśnych,
o biologicznym zegarze, który reguluje czas i porę ich snu, podkreślając
nieustanny rytm życia.

* Hanna Łochocka: O wróbelku Elemelku - pisane rymowaną prozą opowiadania
doskonale nadają się do inscenizowania. Wszystkie przepojone są humorem
i radością, ukazują wartość przyjaźni i wzajemnego zrozumienia. Naiwny
wróbelek, który często znajduje się w kłopotliwych sytuacjach jest bardzo lubiany
przez dzieci. Śledząc przygody Elemelka poszerzają one swój zasób doświadczeń
życiowych.

* Krystyna Miłobędzka: W swojej twórczości, jak pisze St. Frycie w Literaturze
dla dzieci i młodzieży, Warszawa 1982 - autorka ta „... podejmuje problemy
uniwersalne, związane z życiem człowieka, jego miejscem w
społeczeństwie
i współczesnym świecie”. Siała baba mak - to zbiór zabaw dziecięcych, w których
udział daje dziecku optymistyczne doświadczenie. Ojczyzna - utwór
sceniczny,
w którym nie ma konkretnego bohatera, jest nim bowiem cała ludzkość.
Autorka
posługując się prostymi słowami tworzy otaczający dziecko świat.

7

* Janina Porazińska: Wzbogaciła utwór sceniczny sztuką Koziołeczek, w której
ukazuje następstwa lekkomyślności i nieposłuszeństwa. Adaptowała także na
potrzeby teatru międzywojenny utwór Wesele Małgorzatki. Adaptacji scenicznej
doczekała się także jej powieść Kichuś majstra Lepigliny - dokonała tego Melania
Karwatowa.

* Ewa Szelburg - Zarembina: W okresie powojennym autorka ta wydała dwa
utwory sceniczne: Watowane ludki i Najdzielniejszy z rycerzy. Upowszechnia
w nich wiedzę o przyrodzie oraz zachęca do majsterkowania. Aby przybliżyć
dzieciom przedstawiany świat stosuje antropomorfizację czyli przypisuje
zwierzętom i siłom przyrody cechy ludzkie.

* Stefania Szuchowa: Mateuszek na zaczarowanej wyspie - opowiadanie, na
podstawie którego powstała inscenizacja ma duże wartości społeczno -
moralne.
Mali widzowie mogą obserwować metamorfozę głównego bohatera, który
z nieznośnego urwisa przemienia się w miłego chłopca. Sprawiły to nie
ustawiczne nakazy i pouczenia dorosłych, ale trzy dziewczynki - czarodziejki o
niezwykłych imionach: Proszę, Dziękuję i Przepraszam. Obrażony na
najbliższą rodzinę
i w ogóle na cały świat Mateuszek przeżywa na tajemniczej wyspie niezwykłe
emocje. Wszystko układa się pomyślnie, jeśli zachowuje pewne, ogólnie przyjęte
formy grzecznościowe.

* Anna Świrszczyńska: Jaś i Małgosia - pogodna i co najważniejsze dobrze
kończąca się bajka, która niewątpliwie wywoła u widzów pożądane uczucia
radości z wewnętrznej przemiany bohaterów. O wesołej Ludwiczce -
opowieść
o dziewczynce, która zaprasza różne zwierzęta na wspólne poszukiwanie Króla
z Piernika. Utwór ma duże walory wychowawcze, jest pełen pogody i humoru,
sprzyja wytwarzaniu atmosfery wyrozumiałości dla innych, zachęca do
współczucia i życzliwości. Zabawa w drobną kaszkę i Żaby i bocian -
inscenizowane zabawy dla przedszkolaków, podczas których dzieci maj ą
sposobność poznać zwyczaje, sposób poruszania się i porozumiewania różnych
zwierząt.

* Maria Terlikowska: Ja i piosenka - bohaterką jest dziewczynka, która bardzo
lubi śpiewać i zna piosenki na ka żdą porę dnia. Lato, lato co ty na to? i Bal
pod
choinką - bardzo popularne inscenizacje, często wykorzystywane podczas
przedszkolnych uroczystości.

8

* Hanna Zdzitowiecka: Na prawo, na lewo - inscenizacja przedstawia
fantastyczny obrazek z życia zajączka i pomagającej mu w odnalezieniu właściwej
drogi wiewiórki. Utwór wykorzystywany później do zabaw tematycznych
pomaga
w opanowaniu pojęć kierunku, przypomina o potrzebie kulturalnego zachowania
się i utrzymywania miłych więzi rodzinnych.

L I T E R A T U R A :

1. J. Awgulowa, Dziecko widzem i aktorem. Inscenizacje, Warszawa 1979;
2. J. Awgulowa, W. Świętek, Inscenizacje w klasach początkowych,
Warszawa 1985;
3. J. Awgulowa, W. Świętek, Małe formy sceniczne w pracy przedszkola,
Warszawa 1981;
4. J. Cybulska, I. Dudzińska, S. Lipina, E. Lipska, Inscenizowanie zabaw na
podstawie literatury dziecięcej, Warszawa 1972;
5. St. Frycie, Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945 - 70,
Warszawa 1982;
6. M. Kownacka, Cztery mile za piec, Warszawa 1970;
7. Kultura literacka w przedszkolu, red. St. Frycie i I. Kaniowska - Lewańska,
Warszawa 1988;
8. Nasz teatrzyk, Wybór H. Piaścik, Warszawa 1985.

OPRACOWAŁY:

Alina Soczyk

Anna Warkiewicz