1

Centrum Zrównoważonego Rozwoju i

Zarządzania Środowiskiem

Podyplomowe Studiem Zarządzania Środowiskiem

Odpowiedzialność prawna w

ochronie środowiska

Joanna E. Bukowska

2

Odpowiedzialność w ochronie środowiska

Prawo bez sankcji, bez wyraźnego wskazania konsekwencji
za naruszenie jego reguł staje się w istocie zbiorem zasad
moralnych pozbawionych skuteczności.

Regulacje dotyczące odpowiedzialności stanowią sedno
regulacji prawnej (Radecki 2002)

3

Odpowiedzialność w ochronie środowiska

Odpowiedzialność jest to stan rzeczy, w którym intencje i skutki działania
są podstawą oceny człowieka (jakiegoś podmiotu), przez tych, którzy są do
tego z jakichś względów uprawnieni.
Podstawą tej oceny są wszelkiego rodzaju zachowania, a więc działania i
zaniechania.

Orzekanie o tym, czy zachowania te są zgodne z określoną normą (prawną,
moralną itp.) jest praktycznym przypisywaniem odpowiedzialności, której
konsekwencją mogą być różnorakie sankcje, dolegliwości itp.

4

Odpowiedzialność w ochronie środowiska

Z wielu definicji odpowiedzialności prawnej najczęściej
przytaczana jest formuła, która proponuje Profesor Wiesław Lang,
który mianem odpowiedzialności prawnej określa zasadę
ponoszenia przez podmiot przewidzianych prawem ujemnych
konsekwencji za zdarzenia lub stany rzeczy podlegające
ujemnej kwalifikacji normatywnej i przypisywalne prawnie
określonemu podmiotowi w danym porządku prawnym.

5

Odpowiedzialność w ochronie środowiska

Elementami konstrukcyjnymi tak pojmowanej odpowiedzialności są:

z

Podmiot ponoszący odpowiedzialność, którym może być osoba fizyczna, osoba

prawna albo jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej.

z

Zdarzenie albo stan rzeczy podlegające ujemnej kwalifikacji prawnej. Może to być

szkoda w środowisku, niebezpieczeństwo powstania takiej szkody, albo samo
naruszenie wymagań ochrony środowiska.

z

Zasada, wedle której to zdarzenie lub stan rzeczy przypisuje się podmiotowi

ponoszącemu odpowiedzialność. Odpowiedzialność może się opierać na zasadzie winy
(w przypadku odpowiedzialności za przestępstwa lub wykroczenia), zasadzie ryzyka, na
której opiera się odpowiedzialność cywilna, zasadzie bezprawności stosowanej przy
kwalifikowaniu deliktów administracyjnych lub odpowiedzialności administracyjnej.

z

Ujemne konsekwencje dotykające podmiotu ponoszącego odpowiedzialność, które

mogą mieć charakter osobisty np. pozbawienie wolności, ograniczenie wolności, albo
majątkowy np. wypłacenie odszkodowania lub kary pieniężnej.

6

Odpowiedzialność w ochronie środowiska

W prawie ochrony środowiska praktyczne znaczenie mają 3
formy odpowiedzialności:

Î

Odpowiedzialność cywilna

Î

Odpowiedzialność administracyjna

Î

Odpowiedzialność karna

7

Odpowiedzialność w ochronie środowiska

Odpowiedzialności cywilnej za szkody w środowisku poświęcony jest dział I
tytułu VI Prawa ochrony środowiska.
Kluczowe znaczenie ma w tym zakresie przepis art. 323 poś, który głosi, że
Do odpowiedzialności za szkody spowodowane oddziaływaniem na
środowisko stosuje się przepisy kc, o ile ustawa nie stanowi inaczej.
Wynika stąd, że problematyka odpowiedzialności cywilnej znajduje zasadniczo
uregulowanie w kodeksie cywilnym, z zachowaniem jednak szczegółowych
regulacji zawartych w poś.

8

Odpowiedzialność cywilna

Najistotniejszą formą odpowiedzialności cywilnej jest odpowiedzialność
odszkodowawcza, której mechanizmy zostają uruchomione na skutek wyrządzenia
szkody.
Obok odpowiedzialności odszkodowawczej w prawie środowiskowym istnieje również
odpowiedzialność prewencyjna przejawiająca się w obowiązku zapobieżenia szkodzie.
Odpowiedzialność taka powstaje już z chwilą bezpośredniego zagrożenia szkodą, prawo
zaś na okoliczność takiego zagrożenia przewiduje możliwość wystąpienia z określonymi
środkami prawnymi
Odpowiedzialność cywilnoprawna obejmuje także poniesienie konsekwencji wpływu
rozwiązań ochronnych na wartość nieruchomości oraz ograniczony sposób
korzystania z niej np. obszary ograniczonego użytkowania, budowa urządzeń wodnych
w sposób zmieniający stosunki wody na gruncie

9

Odpowiedzialność cywilna

Odpowiedzialność cywilna (odszkodowawcza i prewencyjna) nie ma
charakteru konkurencyjnego (nie wyklucza) w stosunku do innych rodzajów
odpowiedzialności (karnej z tytułu wykroczeń, w zakresie administracyjnych
kar pieniężnych, podwyższonych opłat za korzystanie ze środowiska, czy
wreszcie odpowiedzialności administracyjnej).
W sprawach cywilnych orzekają sądy powszechne.
Sprawy roszczeń przeciwko przedsiębiorcom o zaniechanie naruszenia
środowiska i przywrócenia do stanu poprzedniego lub naprawę związanej z
tym szkody oraz ustanowienia zakazu lub ograniczenia działalności
zagrażającej środowisku zostały zaliczone do spraw gospodarczych, w
których postępowanie toczy się według zasad KPC dotyczących postępowań
w sprawach gospodarczych

10

Odpowiedzialność odszkodowawcza

Punktem wyjścia do rozważań nad odpowiedzialnością odszkodowawczą jest
pojęcie SZKODY.
W doktrynie prawa przyjmuje się, iż szkodą jest uszczerbek, który dotyka
poszkodowanego zarówno o charakterze majątkowym jak i niemajątkowym
(Czachórski 1994).
Elementami tak pojmowanej szkody jest:

„

strata materialna - faktycznie doznany uszczerbek majątkowy (damnum emergens) i

„

korzyści utracone skutkiem zdarzenia powodującego wspomnianą szkodę (lucrum

cessans)
Zasadą przyjętą na gruncie prawa cywilnego jest odpowiedzialność dłużnika za
całą szkodę (damnum emergens i lucrum cessans) jednak przepisy szczególne mogą
ograniczyć obowiązek naprawienia szkody do strat (albo tylko do niektórych strat).

11

Odpowiedzialność odszkodowawcza

Szkoda może mieć charakter szkody na mieniu oraz szkody na osobie.
Szkoda na mieniu odnosi się do uszczerbku, którego doznaje majątek
poszkodowanego bez związku z jego osobą.
Szkoda na osobie odnosi się bezpośrednio do osoby poszkodowanego i jest ona
konsekwencją naruszenia jego dóbr osobistych (zdrowia, integralności cielesnej) i
tylko pośrednio może choć nie zawsze musi mieć konsekwencje finansowe (koszty
leczenia, wyrównanie utraconego zarobku bądź zdolności zarobkowania).

Klasyfikacje te można również odnieść do szkód będących wynikiem oddziaływania
na środowisko.
Szkody na mieniu to szkody wywołane zanieczyszczeniami wody, powietrza, gleby –
wytrucie ryb w zbiorniku wodnym, uszkodzenie powierzchni ziemi, budynków w
następstwie robót ziemnych, górniczych itp.
Szkody na osobie, które mogą mieć postać chorób układu oddechowego, uszkodzenia
wzroku, w następstwie zanieczyszczeń powietrza, utraty słuchu na skutek narażenia na
nadmierny hałas, chorób popromiennych będących wynikiem narażenia na
promieniowanie

12

Odpowiedzialność odszkodowawcza

O sposobie naprawienia szkody zasadniczo decyduje poszkodowany.

Może on żądać przywrócenia stanu poprzedniego (tzw. restytucja
naturalna) albo zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej odpowiadającej
wielkości wyrządzonej szkody (restytucja pieniężna - odszkodowanie).

Jeżeli jednak przywrócenie do stanu poprzedniego jest niemożliwe lub
pociągnęłoby za sobą nadmierne trudności lub koszty, wierzyciel może się
domagać zapłaty odszkodowania w pieniądzu.

W przypadku szkód w środowisku preferowanym sposobem naprawienia szkody
winna być restytucja naturalna

13

Odpowiedzialność odszkodowawcza

Z samego faktu zaistnienia szkody nie można wywodzić odpowiedzialności
określonej osoby.
Obowiązek odszkodowawczy pojawi się wówczas, gdy szkoda wyniknie z
przyczyny, za którą prawo czyni kogoś odpowiedzialnym.
W Prawie ochrony środowiska praktyczne znaczenie mają 2 reżimy odpowiedzialności
oparte na zasadzie winy i zasadzie ryzyka.
Zasada winy zawiera się w formule art. 415 kc.
Kto z winy swej wyrządza drugiemu szkodę zobowiązany jest do jej naprawienia.
Przesłankami odpowiedzialności opartej na tej zasadzie jest:

„

szkoda,

„

zawinione zachowanie (działanie lub zaniechanie) prowadzące do szkody, przy czym

zawinienie to wyznacza obiektywna bezprawność polegająca na tym, że sprawca
wyrządzający szkodę dopuścił się naruszenia prawa lub innych reguł np. zasad
współżycia społecznego, lub subiektywna naganność w postaci złego zamiaru lub
niedbalstwa,

„

adekwatny związek przyczynowy między zachowaniem a szkodą.

14

Odpowiedzialność odszkodowawcza

Konstrukcja odpowiedzialności opartej na zasadzie winy
pozwala zauważyć, że na jej podstawie mogą
odpowiadać jedynie osoby fizyczne, albowiem tylko im
można postawić zarzut winy.
Co się jednak dzieje, gdy sprawcą szkody w środowisku
jest zakład, przedsiębiorstwo, spółdzielnia, a więc osoby
prawne lub innego rodzaju jednostki organizacyjne?

15

Odpowiedzialność odszkodowawcza

Dla odpowiedzialności odszkodowawczej tej kategorii sprawców ustawodawca
zarezerwował formule odpowiedzialności ukształtowanej na zasadzie ryzyka, której
wyrazem jest art. 435 § 1 kc.
Prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo zarobkowe lub zakład wprawiany w
ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.) ponosi
odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch
przedsiębiorstwa lub zakładu, chyba, że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo
wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi
odpowiedzialności.
Przesłankami odpowiedzialności na zasadzie ryzyka są:
a) szkoda na osobie lub mieniu,

b) adekwatny związek przyczynowy między ruchem przedsiębiorstwa lub zakładu a
powstałą szkodą,

c) brak okoliczności egzoneracyjnych (siła wyższa, wyłączna wina poszkodowanego lub
osoby trzeciej).

16

Odpowiedzialność odszkodowawcza

Przesłanką odpowiedzialności według tego reżimu nie jest ani wina, ani bezprawność
działania lub zaniechania wyrządzającego szkodę.

Podmioty wyrządzające szkody w środowisku pomimo, że sformułowanie, jakim
posłużył się ustawodawca jest dość anachroniczne, z reguły wpisują się w kategorię
wprawianych w ruch za pomocą sił przyrody.
Poza tą kategorią mogą jednak pozostawać niektóre przedsiębiorstwa często
odpowiedzialne za szkody środowiskowe jak przedsiębiorstwa rolne czy
przedsiębiorstwa budowlane oraz składowiska odpadów.
W związku z tym Prawo ochrony środowiska zmodyfikowało nieco formułę
kodeksu cywilnego i zasadzie ryzyka poddało odpowiedzialność odszkodowawczą
wszystkich zakładów o zwiększonym lub dużym ryzyku, nawet nie wprawianych w
ruch za pomocą sił przyrody (art. 324 poś).
Ten przepis obiektywizuje odpowiedzialność odszkodowawczą składowisk odpadów
jednak poza jej reżimem pozostają gospodarstwa rolne

17

Odpowiedzialność odszkodowawcza

Niezwykle istotnym problemem, z jakim musiały się do tej pory zmagać sądy jest
znaczenie przestrzegania lub łamania administracyjne wyznaczonych norm
oddziaływania na środowisko i innych uciążliwości, dla powstania
odpowiedzialności odszkodowawczej.

Orzeczenia SN już w połowie lat 70-tych zmierzały ku pełnej obiektywizacji
odpowiedzialności sprawców szkód.
W jednym z orzeczeń SN stwierdził, że zakład przemysłowy odpowiada za szkody
powodowane emitowaniem substancji trujących również wtedy, gdy ich stężenie
nie przekracza norm imisji określonych w obowiązujących przepisach.
Również obecnie Poś nie wiąże odpowiedzialności za szkody w środowisku z faktem, iż
działalność wyrządzająca szkody jest prowadzona na podstawie decyzji w w jej
granicach (art. 325 Poś).
Legitymowanie się pozwoleniem (tytułem prawnym) do prowadzenia działalności
wpływającej na środowisko wyklucza tylko bezprawność działania, ale nie wyłącza
odpowiedzialności odszkodowawczej.

18

Odpowiedzialność odszkodowawcza

Niezwykle istotnym zagadnieniem mieszczącym się w obszarze odpowiedzialności
odszkodowawczej jest związek przyczynowy między określonym działaniem a
szkodą. Jest to problem o tyle ważny, że wychwycenie normalnych, naturalnych
następstw emisji zanieczyszczeń, a obie wspomniane zasady (wina i ryzyko) odwołują
się do koncepcji adekwatnego związku przyczynowego, jest dość trudne.
Z reguły szkody w środowisku, a zwłaszcza te odczuwane przez ludzi są wynikiem
kumulowania się zanieczyszczeń pochodzących z różnych źródeł.

SN rozstrzygnął ten problem na korzyść poszkodowanych, uznając, że stopień
przyczynienia się każdego zakładu (w przypadku kumulowania się zanieczyszczeń
pochodzących z różnych źródeł) do wyrządzenia szkody nie ma w zasadzie wpływu
na odpowiedzialność wobec poszkodowanego.

19

Odpowiedzialność odszkodowawcza

Związek przyczynowy między schorzeniem poszkodowanego a ruchem
przedsiębiorstwa emitującego szkodliwe substancje należy uznać za
wykazany już w razie ustalenia, że poszkodowany był narażony na
działanie takich zanieczyszczeń emitowanych przez pozwane
przedsiębiorstwa, których normalnym następstwem może być schorzenie
poszkodowanego. W przypadku odpowiedzialności z art. 435 §1 kc bez
znaczenia jest fakt, że szkoda mogła powstać w wyniku kumulowania się
zanieczyszczeń emitowanych przez różne zakłady (Wyrok SN z 6.10.1976 r.,
IV CR 380/76, OSN 1977, z. Nr 5-6 poz. 93)

20

Odpowiedzialność odszkodowawcza

Sprawca szkody

Cywilna odpowiedzialność za szkody w środowisku jest odpowiedzialnością
sprawczą .
Odpowiedzialność ponosi ten, kto spowodował zdarzenie będące przyczyna
powstania szkody (lub jego następca prawny).
Jeżeli w momencie zaistnienia szkody nie istnieje jej sprawca (jego następca prawny)
roszczenie odszkodowawcze nie powstaje.
Tego rodzaju uszczerbki w ogóle nie są kwalifikowane jako szkoda w rozumieniu
prawnym.
Prawo niekiedy przewiduje w takiej sytuacji odpowiedzialność gwarancyjną
innego podmiotu (np. Pgig przewiduje, że Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność za
szkody spowodowane ruchem zakładu górniczego , które ujawniły się w czasie gdy nie
istnieje ich bezpośredni sprawca lub jego następca prawny).

21

Odpowiedzialność prewencyjna

Odpowiedzialność prewencyjna ma miejsce wówczas, gdy szkody jeszcze nie ma, ale
istnieje groźba jej nastąpienia.
Odpowiedzialność w tej sytuacji przejawia się w obowiązku zapobieżenia
powstaniu szkody.
Klasycznym przykładem odpowiedzialności prewencyjnej w kc jest roszczenie
negatoryjne, którego celem jest doprowadzenie do zaprzestania naruszeń cudzego
prawa nie powodujących jego pozbawienia oraz przywrócenie stanu zgodnego z
prawem (art. 222 § 2 kc).
Typowym przykładem naruszeń cudzego prawa nie prowadzących jednak do
pozbawienia posiadania rzeczy są oddziaływania na środowisko polegające na emisji
zanieczyszczeń powietrza, hałasu, wysypywania odpadów, usuwania ścieków itp.

22

Odpowiedzialność prewencyjna

Wyrazem odpowiedzialności prewencyjnej jest także art. 439 kc, który stanowi, że ten
komu wskutek zachowania się innej osoby, w szczególności wskutek braku należytego
nadzoru nad ruchem kierowanego przez nią przedsiębiorstwa lub zakładu, albo nad
stanem posiadanego przez nią budynku lub innego urządzenia, zagraża bezpośrednio
szkoda, może żądać, ażeby osoba ta przedsięwzięła środki niezbędne do odwrócenia
grożącego niebezpieczeństwa, a w razie potrzeby, także, by dała odpowiednie
zabezpieczenie.
Uzasadnieniem roszczenia jest w tym przypadku stan bezpośredniego zagrożenia
szkodą, także szkoda w środowisku, przedmiotem roszczenia zaś przedsięwzięcie
odpowiednich środków niezbędnych do odwrócenia niebezpieczeństwa (np.
zainstalowanie urządzeń ochronnych), a także danie zabezpieczenia na pokrycie
ewentualnych przyszłych szkód.
Przepisy poś przypominają rozwiązania kodeksowe, a treść większości artykułów
zasadniczo zbiega się z treścią przepisów kc, odwołując się jednak bezpośrednio do
zagrożeń lub naruszeń środowiska.

23

Odpowiedzialność prewencyjna

Regulację art. 439 kc przypomina art. 323 ust. 1.
Zgodnie z jego formułą Każdy, komu przez bezprawne oddziaływanie na środowisko
bezpośrednio zagraża szkoda lub została mu wyrządzona szkoda, może żądać od
podmiotu odpowiedzialnego za to zagrożenie lub naruszenie przywrócenia stanu
zgodnego z prawem i podjęcia środków zapobiegawczych, w szczególności przez
zamontowanie instalacji lub urządzeń zabezpieczających przed zagrożeniem lub
naruszeniem.
W razie gdy jest to niemożliwe lub nadmiernie utrudnione, może on żądać
zaprzestania działalności powodującej to zagrożenie lub naruszenie.
Podmiotem uprawnionym do występowania z roszczeniem może być poszkodowany,
czyli ten komu bezpośrednio zagraża lub została wyrządzona szkoda, a także podmiot
reprezentujący interes środowiska jako dobra wspólnego (SP, działający przez swoje
organy, jednostki samorządu terytorialnego, organizacje ekologiczne).

24

Odpowiedzialność prewencyjna

Przesłanką wystąpienia z roszczeniem jest bezprawność zachowań powodujących
zagrożenie lub powstanie szkody w środowisku.
Ustawa nie wskazuje jednak czym jest kryterium bezprawności. Przy roszczeniach
prewencyjnych przyjmuje się jednak, że takim kryterium jest przeciętna miara
oddziaływania w stosunkach sąsiedzkich (W. Katner, M. Szafnicka)
Treścią roszczenia jest:

„

przywrócenie stanu zgodnego z prawem czyli usunięcie przyczyn zagrożenia lub

szkody

„

podjęcie środków zapobiegawczych, których przykładowe wyliczenie zawiera ustawa

(zamontowanie instalacji, urządzeń itp.).
Dopiero, gdy podjęcie środków zapobiegawczych jest niemożliwe lub nadmiernie
utrudnione poszkodowany lub podmiot reprezentujący interesy środowiska może
wystąpić z roszczeniem o zaprzestanie działalności powodującej to zagrożenie lub
naruszenie

25

Odpowiedzialność prewencyjna

Określenie przywrócenie stanu zgodnego z prawem jako treść roszczenia może budzić
pewne wątpliwości w świetle wcześniejszych rozważań na temat zakresu
odpowiedzialności odszkodowawczej, której bezwzględną granicą jest wartość
wyrządzonej szkody.
W jaki bowiem sposób zostanie sformułowany zakres roszczenia jeśli na danym
obszarze nie są dotrzymywane normy jakości środowiska (powietrza, wody, gleby) i
wskutek działalności przedsiębiorcy dojdzie do dalszego ich pogorszenia? Co wyznacza
granice roszczenia szkoda czy przywrócenie stanu zgodnego z prawem?
Zanieczyszczający nie może zostać zobowiązany do osiągnięcia takiej poprawy
stanu środowiska, która wynikałaby z przepisów, ale do poprawy w takim zakresie,
w jakim jego działalność była przyczyną pogorszenia parametrów jakości
środowiska

26

Odpowiedzialność prewencyjna

Niezwykle ważną zasadę wyraża art. 325 poś, który stanowi, że:
Odpowiedzialności za szkody wyrządzone oddziaływaniem na środowisko nie wyłącza
okoliczność, że działalność będąca przyczyną powstania szkód jest prowadzona na
podstawie decyzji i w jej granicach.
Bezprawność nie jest zatem przesłanką cywilnej odpowiedzialności
odszkodowawczej

za szkody w środowisku (niezależnie od reżimu tej

odpowiedzialności – wina, ryzyko). Odpowiedzialności tej nie wyłącza powołanie się na
posiadane pozwolenia czy decyzje i działanie zgodne z ich warunkami.
Bezprawność pozostaje więc wyłącznie przesłanką odpowiedzialności prewencyjnej

27

Odpowiedzialność cywilna

Ustalenie przesłanek odpowiedzialności w sytuacjach problemowych

Prawo ochrony środowiska reguluje kwestię odpowiedzialności sprawców szkód
ekologicznych, które z różnych względów zostały naprawione przez inny podmiot
(art. 326 poś).
Wobec sprawców szkody przysługuje im roszczenie o zwrot nakładów poniesionych w
związku z usuwaniem szkody, ale jedynie do wysokości poniesionych uzasadnionych
kosztów przywrócenia stanu poprzedniego.

28

Odpowiedzialność cywilna

Ustalenie przesłanek odpowiedzialności w sytuacjach problemowych

W niektórych sytuacjach (np. w odniesieniu do szkód wyrządzonych przez sprawcę
posługującego się skomplikowanymi technologiami lub urządzeniami) ustalenie
przesłanek odpowiedzialności może być niezwykle trudne lub wręcz niemożliwe.
Prawo ochrony środowiska przewiduje w tej sytuacji pewne ułatwienia procesowe dla
powodów.
Podmiot występujący z roszczeniem odszkodowawczym za szkody ekologiczne może
żądać udzielenia informacji niezbędnych do ustalenia zakresu tej odpowiedzialności np.
wysokości odszkodowania (art. 327 ust. 1 poś).
Jest to dość istotne uprawnienie, zwłaszcza, że kosztami przygotowania tych informacji,
niekiedy wymagających wiedzy eksperckiej, obarczony jest pozwany – sprawca szkody.
Dopiero, gdy sąd oddali powództwo koszty przygotowania tych informacji obciążą
poszkodowanego (art. 327 ust. 2 poś).

29

Odpowiedzialność cywilna

Orzecznictwo SN

Wywołanie rozstroju zdrowia u osób mieszkających w domu położonym w pobliżu
kopalni, wskutek hałasu wytwarzanego pracą wentylatora szybu kopalni i
przekraczającego normy dopuszczalne wyczerpuje przesłanki odpowiedzialności z art.
435 kc, a w konsekwencji uzasadnia stosowanie art. 435§ 1 kc w związku z art. 444 § 1
kc.
STAN FAKTYCZNY
Powodowie twierdzili, że w 1954 r. pozwana kopalnia zainstalowała w szybie G. położonym
w odległości 50 m od ich domu, wentylator, wytwarzający tak duży hałas, że uniemożliwiał
on powodom normalne korzystanie z budynku mieszkalnego, a ponadto wywarł niekorzystny
wpływ na stan ich zdrowia. Powodowie domagali się zasadzenia na ich rzecz
zadośćuczynienia pieniężnego oraz unieruchomienia wentylatora do czasu zbudowania
urządzenia tłumiącego hałas. SW zasądził zadośćuczynienie pieniężne, w pozostałym
zakresie powództwo oddalił wobec faktu, że w chwili orzekania zainstalowano już tłumiki,
dzięki którym emitowany hałas spełniał już dopuszczalne normy i nie utrudniał już życia
powodom.

30

Odpowiedzialność cywilna

ARGUMENTACJA SN
Wnosząca rewizję kopalnia zarzucała, iż SW nie miał prawa orzec odszkodowania na podstawie
przepisów, które przyjął za podstawę swojego rozstrzygnięcia (art. 445 § 1 kc, w związku z art.
444 § 1 kc) bowiem przewidują one odpowiedzialność za wyrządzenie szkody majątkowej
związanej z doznaniem uszczerbku na zdrowiu, rozstroju zdrowia itp. Do czego przychylił się SN,
bowiem z orzeczenia laryngologa (biegłego w sprawie) nie wynikało, aby powodowie doznali
jakichkolwiek uszkodzeń ciała będących skutkiem działania wentylatora.
Zdaniem SN, SW przeoczył, iż w uzasadnieniu pozwu powodowie twierdzili, że praca wentylatora
niekorzystnie wpływa na stan ich zdrowia psychicznego, ujawniający się w stanach depresji, a
więc powodujący rozstrój zdrowia w rozumieniu art. 444 § 1 kc. Podstawą odpowiedzialności w
takim wypadku winien być przepis art. 435 kc.
SW dążąc do wszechstronnego wyjaśnienia wszystkich dla sprawy okoliczności winien był
dopuścić dowód z opinii lekarza neurologa, który powinien stwierdzić, czy przewlekle działający
stres psychiczny (nadmierny hałas) wywołał u powodów zaburzenia psychiczne lub miał wpływ na
ich pogłębienie.
Stwierdzenie takich zaburzeń, nawet przy niemożności stwierdzenia ponad wszelką wątpliwość
przyczyn ich powstania, uzasadniałoby na mocy 231 kpc, przyjęcie domniemania, że przyczyną ich
mógł być hałas wytwarzany pracą wentylatora

31

Odpowiedzialność cywilna

TEZA
Wyłączenia odpowiedzialności na podstawie art. 435§1 kc nie może uzasadniać
powoływanie się na to, że zagrożenie środowiska wyrażające się w szkodach na
mieniu lub na osobie jest powszechnie odczuwalne w rejonie emitowania pyłów i
gazów. Granice, poza które nie sięga odpowiedzialność na podstawie art. 435 kc,
wyznacza treść tego przepisu statuującego odpowiedzialność na zasadzie ryzyka i
normalny związek przyczynowy między działaniem lub zaniechaniem a szkodą.
STAN FAKTYCZNY
Rolnik wystąpił z żądaniem odszkodowania od położonej w sąsiedztwie cementowni za
straty w sadzie owocowym, oraz uprawach polowych (ziemniaki, zboże, trawa).
SW przyznał odszkodowanie za szkody wyrządzone w uprawach sadowniczych, zaś w
pozostałym zakresie powództwo oddalił. SW w uzasadnieniu stwierdził, że “ szkody te,
nawet jeśli mają miejsce, to są one konsekwencją rozwoju cywilizacji i
uprzemysłowienia kraju”. Skarżący rolnik wskazywał m. in. na brak konsekwencji w
wydanym rozstrzygnięciu.

32

Odpowiedzialność cywilna

ARGUMENTACJA SN
Nieuzasadnionym jest pogląd, według którego nie każde ujemne oddziaływanie
przedsiębiorstwa lub zakładu, w rozumieniu art. 435 kc, zobowiązuje do
naprawienia szkody, a jedynie takie, które przekracza powszechnie odczuwane
w danym rejonie skutki pogorszenia się środowiska. Koncepcja ograniczająca
pojęcie bezprawności i ryzyka zakładu do wybranych tylko jego działań nie
znajduje oparcia w obowiązującym prawie. Podstaw do takiej koncepcji nie
daje również uokś.

IV CR 17/81 (OSPiKA 1982)

33

Odpowiedzialność cywilna

TEZA
Postępowanie plantatora, który zdając sobie sprawę z realnej możliwości
powstania szkody, rozwija na coraz większą skalę uprawę, do której obiektywnie
brak niezbędnych warunków, może stanowić przyczynienie się do powstania
szkody w rozumieniu art. 362 kc.

STAN FAKTYCZNY
Małżonkowie G. żądali od zakładów przemysłu nieorganicznego kwoty 1.341.717 zł
(1976 r.). Zakłady te w latach 1968-1979 emitowały pyły przemysłowe, które
spowodowały, iż powodowie ponieśli szkodę w uprawach kwiatów i pomidorów,
wydatki na mycie szyb i przeszklenie szklarni oraz inne szkody. SW przychylił się do
wniosku powodów. SN uchylił wyrok SW i przekazał sprawę do ponownego
rozpoznania.

34

Odpowiedzialność cywilna

ARGUMENTACJA SN
SN wskazał na pewne braki w materiale dowodowym zebranym przez SW, wskazując
na zakres jego niezbędnego uzupełnienia. Zdaniem SN zbadania wymaga sprawa
przyczynienia się powodów do powstania szkody, gdyż w jego opinii z materiału
dowodowego wynika, że o szkodliwym oddziaływaniu pyłów przemysłowych
powodowie wiedzieli już 10 lat wcześniej, bowiem w poprzednich procesach otrzymali
już odszkodowanie za podobne szkody, które wyniosło ponad milion złotych.
Tymczasem powodowie, mimo, iż twierdzą, że szklarnie znajdowały się w centrum
szkodliwego działania zakładów w latach 1961-1968 stale je rozbudowywali, co może
być potraktowane jako przyczynienie się do szkody.

IICR 206/76 (OSNCP 1977).

35

Odpowiedzialność cywilna

TEZA
W razie wyrządzenia szkody polegającej na pozbawieniu poszkodowanego możliwości
pobierania zdatnej do użytku wody z urządzonej na jego gruncie studni, sąd jest
uprawniony do nakazania sprawcy szkody przywrócenia stanu poprzedniego w
zakresie dostępu do wody przez zobowiązanie go do zbudowania na tym gruncie, nowej
studni, w innym miejscu, gdy niemożliwe jest doprowadzenie zatrutej studni do stanu
używalności (art. 363 §1 kc).
STAN FAKTYCZNY
W 1976 r. małżonkowie K. zbudowali studnię (o głęb. 3 m) docierając do pierwszego
poziomu wodonośnego. Na sąsiedniej działce pozwany rejon dróg publicznych zlokalizował
bazę środków chemicznych, które zanieczyściły wodę w studni, do tego stopnia, że nie nadaje
się ona do picia ani na potrzeby gospodarstwa domowego. W ciągu najbliższych 10 lat w
miejscowości D. nie przewiduje się budowy wodociągu, a jedynym sposobem pozyskania
czystej wody jest budowa studni głębinowej oraz niezbędnych do korzystania z niej urządzeń
(urządzenia zasilania pomp, utrzymania ciśnienia wody). Do wykonania takiej studni SW
zobowiązał pozwanego.
RDP nie kwestionując podstawy odpowiedzialności, domagał się zamiany restytucji
naturalnej na odszkodowanie pieniężne.

36

Odpowiedzialność cywilna

ARGUMENTACJA SN
Kompensacyjna funkcja odpowiedzialności cywilnej preferuje interesy wierzycieli, którym
przysługuje prawo wyboru formy świadczenia odszkodowawczego. Art. 363§1 kc, ustanawia
obowiązek wyrównania szkody w naturze (jako zasadę w tym zakresie), przy czym nie
ustawia żadnych w tej mierze ograniczeń. Restytucja przy tym oznacza, nie tylko
przywrócenie do stanu poprzedniego, ale również stworzenie takiego stanu, który w
przybliżony sposób zaspokajałby naruszone potrzeby poszkodowanego. Na tle takiej
wykładni art. 363§1 kc, należy dojść do wniosku, że możliwe są wszelkie formy restytucji,
które mogą doprowadzić do likwidacji wyrządzonej szkody.
Pozwany nie może w tych okolicznościach narzucić powodom innej formy odszkodowania,
dogodniejszej dla siebie. Wykonanie studni głębinowej jest możliwe i łatwiejsze do
wykonania dla pozwanego niż powodów.
Nie można też przyjąć, że powodowie żądali od pozwanego nadmiernych wydatków i
nakładów, skoro wykonanie studni jest jedynym sposobem pozyskania wody zdatnej do picia.
Wydatki na wykonanie tej inwestycji są zatem niezbędne i ekonomicznie uzasadnione.
I CR 377/82 (OSNCP 1983).

37

Odpowiedzialność cywilna

Odpowiedzialność cywilna w Prawie geologicznym i górniczym

Wykonywanie działalności górniczej zwykle wiąże się z powodowaniem negatywnego
oddziaływania na środowisko i ingerencją w cudze prawa podmiotowe.
Działalność taka zwykle prowadzi do powstania szkód tzw. szkód górniczych.
Zgodnie z art.. 91 Pgig przedsiębiorca odpowiada za szkodę wyrządzoną ruchem zakładu
górniczego (zarówno szkody powstałe w rzeczach ruchomych jak i nieruchomych)
Jeżeli ruch zakładu górniczego odbywa się zgodnie z wymaganiami ustawy właściciel
traci roszczenie negatoryjne - nie może się domagać wstrzymania naruszeń (wstrzymania
ruchu zakładu górniczego).
Właściciel może natomiast domagać się naprawienia szkody wyrządzonej ruchem
zakładu górniczego.
Odpowiedzialność zakładu górniczego opiera się na zasadzie odpowiedzialności
sprawczej. Jeżeli osoby sprawcy nie można ustalić za szkodę odpowiada przedsiębiorca,
który w chwili ujawnienia szkody był uprawniony do wydobywania kopaliny w
granicach obszaru górniczego (następca prawny zakładu górniczego).
Jeśli nie ma przedsiębiorcy odpowiedzialnego za szkodę ani jego następcy prawnego za
szkodę odpowiada Skarb Państwa

reprezentowany przez organy nadzoru

górniczego.Odpowiedzialność SP ma charakter gwarancyjny.

38

Odpowiedzialność cywilna

Naprawienie szkody w Prawie geologicznym i górniczym

Podstawowym sposobem naprawienia szkody jest przywrócenie stanu poprzedniego
(restytucja naturalna) Może ona polegać na naprawy uszkodzonej rzeczy jak i dostarczenia
nowej rzeczy.
Pgig stanowi, że przywrócenie stanu poprzedniego może nastąpić poprzez dostarczenie
gruntów, obiektów budowlanych, urządzeń, lokali, wody albo innych dóbr tego samego
rodzaju..
Jeżeli przedmiotem szkody są grunty rolne - naprawa następuje w drodze rekultywacji -
stosownie do przepisów o ochronie gruntów.
Obowiązek naprawienia szkody obciąża przedsiębiorcę. Poszkodowany w drodze ugody
może naprawić szkodę na koszt sprawcy.
W razie powstania szkody w postaci zaniku wody lub utraty jej przydatności
przedsiębiorca jest zobowiązany bezpłatnie dostarczać poszkodowanemu niezbędną
ilość wody do czasu naprawienia szkody.
Naprawienie szkody w postaci odszkodowania w pieniądzu jest dopuszczalne tylko
wówczas, gdy gdy restytucja naturalna nie jest możliwa lub koszty przywrócenia stanu
poprzedniego rażąco przekraczałyby wysokość wyrządzonej szkody.

39

Odpowiedzialność cywilna

Odpowiedzialność cywilna w Prawie atomowym

Podmiot eksploatujący obiekty jądrowe ponosi odpowiedzialność za szkody jądrowe.
Do szkód jądrowych zalicza się:

z

szkody na osobie lub mieniu, utrata korzyści, które poszkodowany mógłby osiągnąć , gdyby

nie doszło do powstania szkód,

z

szkody w środowisku (obejmujące koszty zastosowania środków mających na celu

przywrócenie środowiska - jako dobra wspólnego - do stanu sprzed naruszenia, chyba, że
naruszenie jest nieznaczne), roszczenie to przysługuje Ministrowi Środowiska - Skarbowi
Państwa,

z

koszty zastosowanych środków zapobiegawczych lub szkody spowodowane ich

zastosowaniem.
Odpowiedzialność cywilna regulowana Prawem atomowym opiera się na zasadzie
zaostrzonego ryzyka. Przesłankami wyłączającymi odpowiedzialność są:

„

powstanie szkody bezpośrednio wskutek działań wojennych lub konfliktu zbrojnego,

„

umyślne przyczynienie się poszkodowanego do powstania szkody (jej zwiększenia) - w

tym przypadku tylko sąd może całkowicie lub częściowo zwolnić przedsiębiorcę od
obowiązku naprawienia szkody (art. 100-101 Pr.at.).

40

Odpowiedzialność cywilna

Odpowiedzialność za szkody jądrowe

Odpowiedzialność za szkody jądrowe (w mieniu lub w środowisku) została ograniczona
do wysokości 150 milionów SDR
Podmiot eksploatujący urządzenia jądrowe powinien ustanowić finansowe
zabezpieczenie swojej odpowiedzialności.
Jeżeli szkody na osobie nie mogą zostać zaspokojone z ustanowionego w ten sposób
zabezpieczenia - wypłatę odszkodowań gwarantuje Skarb Państwa.

41

Odpowiedzialność cywilna

Odpowiedzialność cywilna w ustawie o organizmach genetycznie zmodyfikowanych

Użytkownik GMO ponosi przewidzianą prawem cywilnym odpowiedzialność za szkody

na osobie, w mieniu lub w środowisku wyrządzoną na skutek przeprowadzenia działania
polegającego na

„

zamkniętym użyciu GMO

„

zamierzonym uwolnieniu GMO do środowiska

„

wprowadzeniu produktów GMO do obrotu.

Użytkownikiem GMO jest ten, kto dokonuje na własny rachunek operacji zamkniętego

użycia GMO lub działania polegającego na zamierzonym uwolnieniu GMO do
środowiska, w tym także wprowadzeniu produktów GMO do środowiska.

42

Odpowiedzialność cywilna

Odpowiedzialność cywilna użytkownika GMO

Przesłankami wyłączającymi odpowiedzialność użytkownika GMO jest fakt że szkoda
powstała wskutek:

„

działania siły wyższej

„

wyłącznie wskutek zawinionego działania poszkodowanego

„

wyłącznie wskutek zawinionego działania osoby trzeciej za którą użytkownik GMO nie

ponosi odpowiedzialności.
Odpowiedzialność użytkownika GMO jest ukształtowana na zasadzie ryzyka wzorowanej na
art. 435§1 KC
Przesłanką odpowiedzialności jest związek przyczynowy między szkodą a opisanym
działaniem użytkownika GMO.
Wina użytkownika GMO nie ma znaczenia. Odpowiedzialności użytkownika nie wyłącza
również fakt, że prowadzi on działalność na podstawie i w granicach stosownych zgód i
zezwoleń Ministra Środowiska.
O ile przedmiotem szkody jest środowisko jako dobro wspólne z roszczeniem
odszkodowawczym może wystąpić SP, jednostka samorządu terytorialnego, organizacja
ekologiczna. Rozwiązanie to może prowadzić do tego, że z roszczeniem wystąpią wszystkie
te podmioty, bez gwarancji, że uzyskane stąd środki zostaną przekazane na usuwanie szkód.

43

Odpowiedzialność administracyjna

Dział III tytułu VI poś został poświęcony odpowiedzialności administracyjnej.

Koncepcja odpowiedzialności administracyjnej w nowej redakcji poś pomija
instytucję kar pieniężnych za naruszenie wymagań ochrony środowiska, które
zostały umieszczone w tytule V ustawy poświęconym środkom finansowo-
prawnym.
Zabieg ustawodawcy spotkał się z krytyką środowisk prawniczych, jako
mogący sugerować, iż kary należą do kategorii środków ekonomicznych
ochrony środowiska, podczas gdy jest to środek na wskroś represyjny karzący
zachowania niezgodne z prawem i noszący znamiona odpowiedzialności
prawnej z tego tytułu

44

Odpowiedzialność administracyjna

Zadośćuczynienie administracyjne

Wyrazem zadośćuczynienia administracyjnego jest art. 362 poś.
Jeżeli podmiot korzystający ze środowiska negatywnie oddziałuje na środowisko,
organ ochrony środowiska może, w drodze decyzji, nałożyć obowiązek:

1) ograniczenia oddziaływania na środowisko i jego zagrożenia,
2) przywrócenia środowiska do stanu właściwego (art. 362 ust. 1).

W razie braku możliwości nałożenia obowiązku podjęcia działań, o których mowa w
ust. 1, organ ochrony środowiska może zobowiązać podmiot korzystający ze
środowiska do uiszczenia na rzecz właściwego gminnego funduszu ochrony
środowiska i gospodarki wodnej, kwoty pieniężnej odpowiadającej wysokości szkód
wynikłych z naruszenia stanu środowiska (art. 362 ust. 3)
Hipoteza art. 362 zakłada, że podmiot korzystający ze środowiska negatywnie
oddziałuje na środowisko.

45

Odpowiedzialność administracyjna

Zadośćuczynienie administracyjne

Nie ma znaczenia, czy będzie to oddziaływanie zawinione albo bezprawne.
Chodzi zatem o czysto obiektywny stan negatywnego oddziaływania na środowisko.
Stwierdzenie takiego oddziaływania uprawnia organ do wydania decyzji
administracyjnej, której treścią jest nałożenie na dany podmiot określonych
powyżej obowiązków, przy czym oba obowiązki mogą być nałożone
jednocześnie.(Radecki 2002)
Decyzja w przedmiocie nałożenia wspomnianych obowiązków ma charakter
uznaniowy (organ może to zrobić ale nie musi).
W sytuacji, gdy z przyczyn technicznych, ekonomicznych lub organizacyjnych nie
można nałożyć obowiązku podjęcia wspomnianych działań, organ ochrony
środowiska może zobowiązać podmiot korzystający ze środowiska do uiszczenia na
rzecz właściwego gminnego funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej,
kwoty pieniężnej odpowiadającej wysokości szkód wynikłych z naruszenia stanu
środowiska.
Ustawa nie precyzuje jak liczyć wartość szkód i należnego z tytułu ich wyrządzenia
odszkodowania, wobec czego w literaturze postuluje się przyjęcie zasad
obowiązujących przy ustalaniu opłat za korzystanie ze środowiska

46

Odpowiedzialność administracyjna

47

Odpowiedzialność administracyjna