Cmentarze żydowskie

BIAŁYSTOK (ul. Wschodnia) - 19 pkt

Cmentarz założony w 1890 roku ma zachowanych na powierzchni 12,5 ha około 6

000 nagrobków. Ogrodzony kamiennym murem, jest największym cmentarzem

białostoczczyzny. Na terenie cmentarz znajduje się również Pomnik Bohaterów

Powstania w getcie białostockim, wzniesiony w 1906 roku.

CIESZYN (woj. bielskie, ul Haźlaska) - 15 pkt

Założony w XVII wieku, o powierzchni około 2 ha, ma zachowanych około 500

nagrobków, najstarszy, położony w górnej części cmentarza, pochodzi z 1686 roku.

Cmentarz ogrodzony jest murem.

KRAKÓW

Stary Cmentarz Remu (ul. Szeroka 40) - 18 pkt

Jest jednym z najstarszych cmentarzy w Europie. Pierwsze nagrobki datują się na

1552 r. W 1800 r. cmentarz został zamknięty z nakazu władz austriackich, które z

przyczyn zdrowotnych likwidowały wszystkie stare cmentarze śródmiejskie w

Krakowie. Mimo to sporadycznie chowano tu zmarłych do połowy XIX w.

Na początku XX w. opuszczony i zaniedbany cmentarz gmina żydowska zaczęła

odnawiać. Niestety w czasie okupacji uległ ostatecznej ruinie gdyż zlokalizowano tu

wysypisko śmieci. Po wojnie pozostało tu więc kilkanaście nagrobków.

W 1959 r. w związku z pracami konserwatorskimi w synagodze Remuch

przeprowadzono na przyległym terenie cmentarza archeologiczne poszukiwania.

Bezpośrednio pod darnią czy warstwami gruzu natrafiono na setki kamiennych

macew i ich odłamków. W efekcie tego ustawiono na powrót ponad 700 nagrobków -

stel i sarkofagów, zaś fragmenty płyt nagrobnych wmurowano w wewnętrzną część

muru tworząc tzw. ścianę płaczu. Dzięki tym pracom znajdują się tu unikalne

zabytki żydowskiej sztuki nagrobnej. Wiele z nich mimo niezbyt dobrego stanu

zachowania i niekompletności, przedstawia ogromną wartość historyczną i

artystyczną.

Wśród renesansowych i barokowych nagrobków zdobionych bogatą symboliką

sięgającą czasów starohebrajskich, największe znaczenie ma ogrodzony żelazną

balustradą zespół nagrobków Mojżesza Isserlesa, którego Żydzi uważają za

cudotwórcę. Pielgrzymują do niego z całego świata i składają wokół macewy

karteczki z prośbami o wstawiennictwo. Wewnątrz ogrodzenia znajdują się: grób

Miriam Belli - siostry Remu, Izraela Isserla - fundatora bożnicy, wreszcie stela

grobowa Mojżesza Isserlesa. Obok stoją nagrobki dalszych członków jego rodziny.

Ponadto na cmentarzu m. in. spoczywa również Izaak Jakubowicz - fundator bożnicy

Ajzyka, oraz słynny kabalista Natan Spira.

Południowa część cmentarza przykryta jest jeszcze grubą warstwą ziemi, pod którą

znajdują się liczne nagrobki. Od 1988 r. z inicjatywy Fundacji Nisenbaumów trwają

prace renowacyjne i remontowe.

Nowy cmentarz ( ul. Miodowa 55) - 15 pkt

Z końcem XVIII w. cmentarz przy bożnicy Remu został zamknięty, zaś nowy,

funkcjonujący do dziś, powstał poza granicami Kazimierza. W czasie okupacji

cmentarz był zamknięty, a najcenniejsze pomniki Niemcy sprzedawali

kamieniarzom.

Obecnie cmentarz zajmuje powierzchnię 19 ha, posiada ceglaną halę

przedpogrzebową, ponad 10 000 nagrobków, lapidarium. Obok starych,

oryginalnych nagrobków (najstarszy pochodzi z 1809 r.), stoi tu ogromna ilość

nowych płyt, z napisami upamiętniającymi Żydów, którzy zginęli w latach okupacji

hitlerowskiej. Znajdują się tu groby najbardziej znanych Żydów krakowskich tj.

rodziny Landauów, Schreiberów, Samelsohnów, Kornitzerów, Horowitzów,

Ameisenów. Leżą tu m. in.: Jakub Drobner (lekarz i uczestnik powstania

styczniowego), Maurycy Gottlieb (malarz), Ozjasz Thon (rabin i poseł na Sejm II

Rzeczypospolitej), Józef Sare (budowniczy, wiceprezydent Krakowa w latach 1905-

1929), Jonatan Warszauer (lekarz, dobroczyńca biednych Żydów), Józef Oettinger i

Józef Rosenblatt (profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego).

KRYNKI (woj. białostockie) - 17 pkt

Jest jednym z największych, najstarszych i najlepiej zachowanych cmentarzy

żydowskich na Białostocczyźnie (starszy od niego jest jedynie cmentarz w Tykocinie,

zaś nieco większy cmentarz w Białymstoku). Założony w 1622 r. na mocy przywileju

królewskiego, ma powierzchnię 2,2 ha i mieści 3116 macew i 16 betonowych

nagrobków ustawionych w regularne rzędy. Niestety tylko mała część nagrobków

ma czytelne napisy i ozdoby. Cmentarz otoczony murem z kamieni polnych, dzieli

się na część starą - XVII - XVIII-wieczną oraz część nową - XIX - XX-wieczną.

LESKO (woj. krośnieńskie, ul. Słowackiego) - 15 pkt

Założony w XVI w., zawiera duży zespół malowniczo położonych około 2 000

nagrobków. Reprezentują one znakomite przykłady tradycji żydowskiej sztuki

sepulkralnej. Cmentarz jest jednym z nielicznych w Polsce żydowskich nekropolii, na

którym można prześledzić rozwój form, zdobnictwa i inskrypcji nagrobnych na

przestrzeni ostatnich 400 lat. Najstarszy znaleziony nagrobek pochodzi z 1548 r., co

również należy do rzadkości w skali kraju. Starsze nagrobki znajdują się tylko we

Wrocławiu, Świdnicy (pojedyncze macewy z XIII i XIV w.) i Lublinie (z 1541 r.). Tych

kilka najstarszych nagrobków reprezentuje jeszcze średniowieczny typ macew. Są to

stele o prostokątnym lub półokrągłym zwieńczeniu, bez zdobnictwa, z wgłębnie

rytymi inskrypcjami. Natomiast nowsze nagrobki z XIX w. charakteryzują się

pięknymi, rzadko spotykanymi dekoracjami. Płaskorzeźby te przedstawiają m. in.:

siedmioramienną menorę, lwy otwierające szafę ołtarzową z widocznymi zwojami

Tory, misy lewitów, korony, dłonie rozwarte w geście błogosławieństwa, dzbany.

Niestety setki macew usuniętych podczas II wojny światowej do dziś nie zostało

odnalezionych. Wiele też zabytkowych nagrobków ulega niszczeniu i wymaga

zabezpieczenia przed dalszą korozją i zadeptywaniem inskrypcji.

LUBLIN

Stary Cmentarz - (ul. Sienna) - 13 pkt

Założony w XVI w., ma zachowanych około 100 nagrobków, najstarszy - rabiego

Jakuba Kopelmana ha-Lewi, umieszczony jest przy wejściu i pochodzi z 1541 r. Na

cmentarzy pochowane są również inne znane osobistości, jak np.: założyciel uczelni

talmudycznej w Lublinie, rabin Szalom Szachna (zm. 1558), nauczyciel Talmudu

Jehuda Lejbel ben Meir Aszkenazy (zm. 1597 r.), rabin Cwi-Hirsz ben Zacharia

Mendel (zm. 1690 r.), rabin Jicchok Ajzyk Segal (zm. 1735 r.), rektor uczelni

talmudycznej Salomon Luria (maharszal) (zm. 1573 r.). Cmentarz odwiedzany jest

przez Żydów z całego świata, którzy składają kamyki, zapalone świece i karteczki z

prośbami o wstawiennictwo. Szczególnie licznie odwiedzany jest zwłaszcza przez

chasydów grób jednego z najsławniejszych cadyków Jakuba Jicchoka Horowitza,

zwanego Widzącym z Lublina (zm. 1815 r.).

Nowy Cmentarz (ul. Walecznych)

Założony w 1829 r., na powierzchni 8,6 ha ma zachowanych około 50 nagrobków, w

tym wiele współczesnych. Po wojnie z istniejącego tu cmentarza gminnego pozostał

jedynie pusty plac, część muru i dwa zrujnowane ohele. Jeden z nich należał do

słynnego cadyka Jehudy Lejba Eigera (zm. 1888 r.). W 1959 r. na jego miejscu stanął

skromniejszy ohel ufundowany przez Żydów lubelskich, wkrótce jednak został on

zniszczony. Drugi ohel ochraniał grób słynnego rabina lubelskiego, założyciela i

rektora uczelni talmudycznej Jehudy Meira Szapiro (zm. 1933 r.) Obecnie przez

środek cmentarza biegnie ulica, a pusty teren został zamieniony na skwer. Od lat

powojennych wydzielona część cmentarza użytkowana jest jako aktualnie czynny

cmentarz lubelskiej gminy żydowskiej. Poza współczesnymi grobami znajdują się tu

zbiorowe mogiły osób pomordowanych przez hitlerowców oraz pomnik w formie

stylizowanej menory, odsłonięty w 1987 r. Z końcem lat 80-tych cmentarz objęty

został opieką Fundacji Sary i Manfreda Frenklów i w 1989 r. wpisany do rejestru

zabytków. Cmentarz uzyskał nowe ogrodzenie z betonowych płyt nawiązujących w

formie do macew, na przemian z metalowymi stylizowanymi menorami. Wzniesiony

został symboliczny ohel - pomnik-mauzoleum oraz Izba Pamięci Żydów Lublina.

ŁÓDŹ (ul. Bracka 40) - 22 pkt

Założony w 1892 r. jest największym cmentarzem żydowskim w Europie (41,3 ha).

Ogrodzony ceglanym murem z pięknymi bramami ma zachowanych około 180 tys.

nagrobków, w tym największy w Polsce grobowiec fundatora cmentarza - Izraela

Poznańskiego i grobowce rodzinne innych znanych łódzkich fabrykantów:

Silbestreinów, Cohnów Jarocińskich, Prussaków.

Dominującą formą nagrobka na łódzkim cmentarzu jest macewa, choć kwatery

sąsiadujące z aleją główną, zarezerwowane dla elity, mają charakter rodzinnych

grobowców. Nawiązują one do różnych stylów architektury, rzeźby i sztuki,

panujących w XIX i XX w. Najczęściej grobowce te stylizowane są na formy antyczne

(surowy, dorycki charakter, jońskie kolumnady, obeliski, hellenistyczne sarkofagi).

Poszczególne elementy antyczne spotkać można również na wielu nagrobkach

neoklasycznych i eklektycznych. Natomiast wiele nagrobków, już z dekoracją

secesyjną (z pocz. XX w.), jest zaliczanych do najpiękniejszych w Polsce.

W 1898 r. z fundacji Miny i Hermana Konsztatów wybudowano Dom

Przedpogrzebowy, zaś po wojnie na terenie cmentarza wzniesiony został pomnik ku

czci Żydów z Łodzi, którzy w liczbie około 200 tys. przeszli getto łódzkie i padli

ofiarą eksterminacji.

Wśród wielu znaczących w życiu miasta i kraju wybitnych osobistości pochowani tu

są m.in. rabin Gminy Żydowskiej w Łodzi - Elias Chaim Majzel, malarz - Stanisław

Heyman, rodzice Juliana Tuwima, Artura Rubinsteina, Seweryna Sterlinga, a

ponadto Herman Konsztat, malarz - Perec Willenber, Arnold Stiller.

W ostatnich latach z inicjatywy i na koszt Fundacji Rodziny Nisenbaumów

prowadzone były intensywne prace zabezpieczeniowe i porządkowe.

NOWY WIŚNICZ (woj. tarnowskie) - 17 pkt

Założony przed 1641 r., ma zachowanych na powierzchni około 2 ha 250 nagrobków,

najstarszy z 1667 r. Ponad połowa macew charakteryzuje się dobrym stanem

zachowania. Cmentarz jest zadrzewiony, od kilku lat ogrodzony staraniem

Kongregacji Wyznania Mojżeszowego w Krakowie. W 1987 roku na miejscu

dawnego ohelu (zniszczonego przez Niemców) wybudowano nowy ohel oraz

pomnik z połamanych nagrobków.

PIOTRKÓW TRYBUNALSKI (ul. Spacerowa) - 17 pkt

Położony przy ulicy Spacerowej cmentarz żydowski, założony został w 1792 roku.

Ogrodzony ceglanym murem, na powierzchni 13 ha zachowanych ma około 3 000

nagrobków, najstarszy z 1794 r. Po wojnie na cmentarzu wystawiono pomnik -

symboliczną mogiłę z tablicą pamiątkową ku czci Żydów z getta piotrkowskiego,

którzy z rąk Niemców padli ofiarą wielu egzekucji w latach 1940-1943.

RADOMSKO (woj. piotrkowskie, ul. Świerczewskiego) - 16 pkt

Założony w 1816 roku, ma zachowanych na powierzchni 2 ha około 3 000 macew, w

tym pomniki żeliwne oraz ohel z grobami cadyków. Na jednej z kilku zbiorowych

mogił umieszczona jest tablica upamiętniająca rozstrzeliwanych tu w latach 1940-43

Żydów. Największa egzekucja odbyła się w styczniu 1943 r. (podczas likwidacji

getta), w której Niemcy rozstrzelali około 1 500 Żydów.

SZYDŁOWIEC (woj. radomskie, ul. Wschodnia) - 18 pkt

Założony po 1788 roku, ma zachowanych około 3 000 macew, w tym najstarsza z

1831 roku. Wiele z nich jest pięknie zdobiona, zawiera symboliczne znaki. Po wojnie

teren cmentarza o powierzchni około 3 ha ogrodzono i założono bramę. W 1971 r.

umieszczono tu tablicę pamiątkową ku czci 16 000 Żydów z szydłowskiego getta,

rozstrzelanych bądź pomordowanych w obozach przez Niemców.

TARNÓW (ul. Szpitalna) - 19 pkt

Założony około 1583 roku, na powierzchni 3,2 ha, ma zachowanych około 3 000

macew, najstarsza z 1667 r. Obok tradycyjnych żydowskich nagrobków na

cmentarzu można wyróżnić rzadziej spotykane - sarkofagi. Na cmentarzu

pochowani są między innymi: cadyk Arie Halbestram (zm. 1930r.), pisarz Mordechaj

Brandstaetter (zm. 1928 r.). We wschodniej części cmentarza znajduje się obelisk na

zbiorowych mogiłach około 15 000 Żydów wymordowanych podczas niemieckiej

okupacji. W lutym 1988 roku powstał w Tarnowie Komitet Opieki nad Zabytkami

Kultury Żydowskiej w Polsce, z którego inicjatywy podjęto prace porządkowe i

renowacyjne na cmentarzu.

WARSZAWA ( ul. Okopowa 49/51) - 21 pkt

Założony w 1806 r. jest ostatnim miejscem, gdzie zachowały się ślady dawnej

żydowskiej Warszawy. Na powierzchni 33 hektarów w 100 kwaterach spoczywa 250

tys. osób. Wśród wielu wybitnych osobistości i sławnych rabinów należy wymienić:

pierwszego nadrabina Warszawy - Szlomo Zelmana Lipszyca (zm. 1839), rabina z

Krakowa - Baera Meiselsa (zm. 1870), znanego historyka żydowskiego - Majera

Bałabana (zm. 1942), kupca - Bera Sonnenberga (zm. 1823), założyciela pierwszej

uczelni technicznej - Hipolita Wawelberga (zm. 1901), wydawcę pierwszej polskiej

encyklopedii - Samuela Orgelbranda (zm. 1868), malarza - Aleksandra Lessera (zm.

1884), pisarza Icchaka Lejba Pereca (zm. 1915), aktorki -Estery Racheli Kamińskiej

(zm. 1925), adwokata i ojca Janusza Korczaka - Józefa Goldszmita (zm. 1896), twórcę

języka esperanto - Ludwika Zamenhoffa (zm. 1917), neurologa - Edwarda Flataua

(zm. 1932), historyka Szymona Askenazego (zm. 1935), przedwojennego senatora RP

i przewodniczącego Judenratu - Adama Czerniakowa (zm. 1942), skarbnika Rządu

Narodowego podczas powstania styczniowego w 1863 r. - Henryka Wohla (zm.

1907). Na terenie cmentarza znajduje się również kwatera z pomnikiem żydowskich

żołnierzy poległych we wrześniu 1939 r., zbiorowe mogiły Żydów zmarłych w getcie

warszawskim, groby powstańców getta oraz niedawno wzniesiony monument

upamiętniający milion dzieci żydowskich zamordowanych w czasie Holokaustu.

WROCŁAW

Cmentarz żydowski (ul. Ślężna) - 18 pkt

Założony w 1856 r., zajmuje powierzchnię 4,6 ha i jest jedynym w Europie muzeum

tego typu. Znajduje się on pod opieką Muzeum Historycznego we Wrocławiu,

stanowiąc jego oddział - Muzeum Architektury Cmentarnej.

Nekropolia charakteryzuje się, podobnie jak inne duże cmentarze w Niemczech,

różnorodnością nagrobków. Mieści się ich tu ponad 6 000, a wśród nich wyróżnić

można: obeliski, kolumny, sarkofagi, pomniki, grobowce w formie portyków, arkad,

baldachimów, portali, kaplic - mauzoleów. Różnorodność przejawia się również w

stylach nagrobków. W zależności od panujących w XIX-wiecznej sztuce trendów,

przeważają elementy starożytne, renesansowe, barokowe i klasycystyczne.

Cmentarz nie jest typowym, tradycyjnym cmentarzem żydowskim, bardziej

przypomina ewangelickie nekropolie. Niewiele można tu znaleźć typowej zwierzęco-

roślinnej symboliki żydowskiej, są za to znaki lóż masońskich, narzędzia

rzemieślnicze. Ponadto każdy grobowiec posiada donicę na kwiaty, co jest raczej

niespotykane, gdyż Żydzi nie przynoszą kwiatów na groby. W inskrypcjach

nagrobnych powszechne są cytaty z literatury niemieckiej (zwłaszcza Goethego), a

nawet wersety z Nowego Testamentu. Napisy najczęściej są w języku niemieckim,

rzadziej w hebrajskim, czasem i w polskim. Na kilku nagrobkach znajdują się

kurioza - kombinacja Gwiazdy Dawida z Krzyżem Żelaznym.

Na zewnętrznym murze cmentarza, obok czterech XIV-wiecznych nagrobków,

znajduje się najstarszy znaleziony w Polsce nagrobek Dawida, syna Szaloma,

zmarłego w 1203 r. Na cmentarzu rozpoznać można wiele nagrobków znanych

osobistości. Pochowani są tutaj m. in. socjaldemokrata, uczestnik Wiosny Ludów -

Ferdynand Lasalle (dzięki któremu cmentarz przetrwał czasy komunistyczne),

astronom i odkrywca Neptuna - Jan Gottfryd Gallea, historyk - Heinrich Graetz,

podróżnik i badacz Sumatry - Max Moszkowski, wybitny botanik, opiekun naukowy

Roberta Kocha - Ferdinand Julius Cohn, filozof i matematyk - Jacob Rosanes, jeden z

najlepszych okulistów XIX w. - Herman Cohn, pisarka - Friderike Kempner, poeta -

Dawid Samosz, malarka impresjonistka - Clara Sachs, architekt i mistrz budowlany

Max Schlesinger.

Cmentarz żydowski (ul. Lotnicza 51) - 17 pkt

Założony w 1900 r. jest obecnie własnością Gminy Żydowskiej we Wrocławiu i

nadal lecz sporadycznie dokonywane są na nim pochówki. Ogrodzony betonowym

murem ma zachowanych na powierzchni 11 ha około 8 000 nagrobków.

SZCZEBRZESZYN (woj. zamojskie; ul.Cmentarna) - 12 pkt

Najstarsza jest wschodnia część cmentarza. Najdawniejsze, dające się odczytać

inskrypcje pochodzą z początku XVIII wieku. Na wprost wejścia obelisk poświęcony

pamięci Żydów ze Szczebrzeszyna i okolic pomordowanych przez hitlerowców. Przy

wejściu, pomiędzy dwoma dębami, macewa cadyka Szlomo, zwanego

Dobrodusznym.