Studia Regionalne i Lokal ne

Nr 4(18)/2004

ISSN 1509–4995

Anna Gaþsior-Niemiec

Pole, habitus i

imago regionis

:

propozycja alternatywnego podejœcia

do analizy regionu

Odnoszaþc sieþ do polskiej regionalizacji z perspektywy integracji europejskiej i globaliza-

cji, artykuł proponuje model analizy regionu oparty na mys´li teoretycznej Pierre’a Bourdieu
i Anssi Paasiego. Kluczowe kategorie modelu to region jako pole społeczne nowej generacji,
wytwarzany w jego obreþbie habitus regionalny oraz imago regionis – nowa forma tozúsamos´ci
regionalnej. Gło´wny proces analizowany za pos´rednictwem modelu to wielofazowa instytuc-
jonalizacja regionu, w wyniku kto´rej zyskuje on swoistaþ tozúsamos´c´. Tozúsamos´c´ ta funkcjonu-
je z jednej strony w wymiarze marketingu terytorialnego, z drugiej zas´ wchodzi w interakcjeþ
ze wzorami mentalnymi i behawioralnymi w ramach regionalnego habitusu, warunkujaþc
potencjał adaptacyjny i innowacyjny regionalnej społecznos´ci. Proponowane podejs´cie
z jednej strony pozwala ujmowac´ region w perspektywie zmiany globalnej, z drugiej zas´
strony zwraca uwageþ na mozúliwos´c´ lokalnej modyfikacji warunko´w, w kto´rych sieþ ona
dokonuje. Podtrzymujaþc znaczenie czynniko´w społeczno-kulturowych w analizie regionu,
jednoczes´nie umozúliwia wyjs´cie poza waþsko pojeþtaþ perspektyweþ tozúsamos´ci kulturowej,
kto´ra dominuje w socjologicznie zorientowanych badaniach nad regionami.

Wsteþp

Reforma terytorialno-administracyjna wdrozúona w 1999 roku zainicjowała

nowy proces instytucjonalizacji regiono´w w Polsce. Proces ten przebiega
wielotorowo i angazúuje czynniki sprawcze na poziomie struktur ponadpan´-
stwowych (wzorce, dyrektywy i programy Unii Europejskiej i jej pan´stw
członkowskich), pan´stwowych (elementy polityki regionalnej, polityki społecz-
nej itp.), a takzúe regionalnych i lokalnych (decentralizacja administracji pan´-
stwowej, samorzaþdy terytorialne, organizacje pozarzaþdowe). Jednoczes´nie jest
on uwikłany w szereg innych proceso´w, kto´rych gło´wne efekty to mieþdzy
innymi wzrastajaþca dynamika przestrzeni (wirtualizacja granic, przepływy
globalne, glokalizacja), zmiana paradygmatu rozwojowego (postfordyzm, kul-
turyzacja ekonomii i ekonomizacja kultury – kultura jako czynnik rozwoju
gospodarczego), narastajaþcy deficyt demokratyczny (kryzys legitymizacji,
reprezentacji i partycypacji), restrukturyzacja pan´stwa narodowego (kryzys
pan´stwa opiekun´czego), dekonstrukcja kategorii elit, wzrost roli dyskursu jako
instytucji wytwarzajaþcej i podtrzymujaþcej rzeczywistos´c´ społecznaþ.

W dominujaþcym obecnie w Europie rozwojowym dyskursie neoregionali-

stycznym oddziaływanie tych czynniko´w jest wyraz´nie widoczne. Na ich tle
region wyłania sieþ jako pole społeczne nowej generacji, a regionalizacja
zasobo´w społeczno-ekonomicznych odwołuje sieþ do haseł mobilizacji i rewa-
loryzacji endogenicznych zasobo´w terytorialnych – niekiedy w postaci oddol-
nego regionalizmu – szukajaþc oparcia i legitymizacji w szeroko rozumianych
kulturowych cechach terytorium. Dyskurs restytucji i/lub instytucji regionu
powstaje mieþdzy innymi za sprawaþ nacisku na autonomieþ i odpowiedzialnos´c´
jego władz samorzaþdowych, kreowania specyfiki kulturowej danego terytorium
(nazwy, symbole, regionalne i lokalne historie, stereotypy dotyczaþce cech
i postaw mieszkan´co´w), specyfiki endogenicznych czynniko´w rozwoju społecz-
no-ekonomicznego (tradycje postaw proekonomicznych, tradycje stowarzy-
szeniowe), a takzúe budowania mechanizmo´w instytucjonalnych i oferowania
instrumento´w ekonomicznych oraz zacheþt w celu wytworzenia s´rodowiska
sprzyjajaþcego aktywnos´ci społeczno-ekonomicznej okres´lonego typu. Pozúaþdany
typ aktywnos´ci społeczno-ekonomicznej zakodowany jest przede wszystkim
w hasłach „wspo´łpraca”, „partnerstwo”, „synergia”, „innowacyjnos´c´”, „kon-
kurencyjnos´c´” .

Szczego´lnie interesujaþcym przypadkiem saþ w takiej sytuacji regiony uzna-

wane poczaþtkowo za „sztuczne” lub „czaþstkowe”, dla kto´rych decyzja poli-
tyczno-administracyjna o ich powołaniu do istnienia stanowi historyczny
punkt zero i zarazem wyzwanie pełnej instytucjonalizacji i legitymizacji
w miejscowym układzie przestrzeni społecznej stojaþce przed lokalnym układem
polityczno-administracyjnym. Wyzwanie to polega na sprzeþzúeniu decyzji poli-
tycznej z procesem społecznego wytwarzania przestrzeni i pobudzenia jej
zasobo´w ekonomicznych. W duzúym stopniu sprowadza sieþ ono do umiejeþtnego
zadekretowania tej decyzji i przełozúenia jej na jeþzyk instytucji i symboli.
Wydaje sieþ, zúe do takich przypadko´w mozúna odnies´c´ nasteþpujaþce zdanie
przywołujaþce tezeþ Pierre’a Bourdieu: „odpowiednios´c´ struktur społecznych
i mys´lowych spełnia takzúe funkcje polityczne. Systemy symboliczne nie saþ
tylko po prostu narzeþdziami poznania; saþ takzúe narzeþdziami panowania (ideo-
logiami wedle terminologii Marksa, teodyceami według Webera). Jako czynniki
integracji poznawczej uczestniczaþ, dzieþki samej swej logice, w integrowaniu
społeczen´stwa woko´ł dowolnie narzuconego porzaþdku” (Bourdieu 2001, s. 17).

Wypowiedz´ ta zwraca uwageþ włas´nie na roleþ dyskursu tworzaþcego rameþ dla

projekto´w nowego ładu społecznego i integracji symbolicznej w konstytuowa-
niu podmioto´w społecznych i ich praktyk. Akcentuje takzúe modyfikowalnos´c´
struktur poznawczych i behawioralnych, kto´rych nos´nikami saþ podmioty spo-
łeczne. Wskazuje na mozúliwos´c´ aktywnej, autopojetycznej roli podmioto´w
działajaþcych (agents) w momentach radykalnej przebudowy przestrzeni spo-
łecznej i wytwarzania w niej nowego ładu (por. ibidem, s. 120 i n.): „[...] jes´li
sieþ przyzna, zúe systemy symboliczne saþ tworami społecznymi kształtujaþcymi
s´wiat, zúe nie zadowalajaþ sieþ odwzorowaniem stosunko´w społecznych, lecz
uczestniczaþ w ich powstawaniu, to jest sieþ zmuszonym takzúe zgodzic´ sieþ, zúe

14

ANNA GAþSIOR-NIEMIEC

mozúna, w pewnych granicach, zmienic´ s´wiat, zmieniajaþc wyobrazúenia o nim”
(ibidem, s. 18).

Tezy Bourdieu mozúna z powodzeniem odnies´c´ do nowego dyskursu roz-

wojowego adresowanego do regiono´w i z nich sieþ wywodzaþcego, zwłaszcza
w dziedzinach wyraz´nie zakładajaþcych wytworzenie uwspo´lnionej wizji prze-
strzeni społecznej i nowego ładu. Dziedziny te to przede wszystkim pro-
mowanie postaw partycypacji i wspo´łpracy ponadjednostkowej i ponad-
lokalnej, tworzenia wspo´lnych strategii rozwoju odwołujaþcych sieþ do s´wia-
domos´ci zakorzenienia w kulturze terytorium i produkowanie wyrazistego
imago regionis na potrzeby marketingu terytorialnego. Podmiotowos´c´ regio-
nalna jest – lub mozúe byc´ – zatem kreowana w znacznej mierze s´wiadomie
w procesie powolnej mitologizacji „ro´zúnicy” „zapisanej/zapisywanej” w wi-
zerunku „regionu”.

Przykłady tego procesu mozúna zaobserwowac´ w Polsce. Poczaþwszy od

przywoływania tradycji rozbiorowej (gospodarna Wielkopolska, nieudaczna
Kongreso´wka, konserwatywna, ale samorzaþdna Galicja), uaktywniania mecha-
nizmo´w kategoryzacji przestrzennej, ale i kulturowej (Polska A i Polska B,
a nawet C, D i E), przez rozmaite rankingi stolic regionalnych, atrakcyjnos´ci
inwestycyjnej regiono´w azú do autodefinicji zawartych w strategiach rozwoju
i dokumentach promocyjnych władz regionalnych, „ro´zúnice” i „granice” mieþdzy
regionami zaczynajaþ przybierac´ postac´ reprezentacji kolektywnych, kto´re stajaþc
sieþ rzeczywistos´ciaþ dyskursywnaþ, mogaþ zostac´ na koniec właþczone w struktury
regionalnych habituso´w. Procesy tego rodzaju przebiegajaþ na ogo´ł w dynamice
długiego trwania, a zatem uzalezúnione saþ od trwałos´ci swych konteksto´w,
w tym kontekstu dyskursywnego. Oznacza to, zúe o ile mozúna i nalezúy na
biezúaþco rejestrowac´ ich przebieg, o tyle nie mozúna w pełni przewidziec´ ich
długofalowych efekto´w. Niemniej jednak ich rejestracja i analiza wydaje sieþ
szczego´lnie wskazana w czasach, gdy w Europie powszechnie słychac´ głosy
nawołujaþce do namysłu nad zadaniami regiono´w, formaþ polityki regionalnej
i rolaþ (nowego) regionalizmu (por. Kuklin´ski 2002a i b, 2004).

Globalizacja, zes´rodkowanie i magiczna natura regionu

Rameþ najbardziej ogo´lnaþ dla podjeþtych przeze mnie rozwazúan´ stanowi

oddziaływanie i płaszczyzna styku dwo´ch proceso´w zachodzaþcych symul-
tanicznie w przestrzeni społecznej, choc´ uznawanych zwykle za przeciwstawne.
Chodzi o procesy otwierania sieþ i rozszerzania przestrzeni społecznej zamiesz-
kiwanej przez grupy społeczne i jednostki – co prowadzi do odczucia swego
rodzaju globalnej unifikacji, homogenizacji, zaniku granic i rozprzeþzúenia
wieþzi terytorialnych – oraz powstajaþce w reakcji na nie procesy wewneþtrznej
dywersyfikacji, zaweþzúania i reorganizacji tej przestrzeni, kto´re opisuje mieþdzy
innymi włoski socjolog Arnaldo Bagnasco (2002).

15

POLE, HABITUS I IMAGO REGIONIS...

Bagnasco (2002) przypomina o wielokrotnie potwierdzonym w historii,

systemowym charakterze wspo´łwysteþpowania zjawisk „globalizacji” i „ze-
s´rodkowywania” w momentach radykalnych zmian społecznych. W procesie
emancypacji zbiorowos´ci terytorialnych dostrzega reakcjeþ na globalizacjeþ,
kto´ra jak sieþ wydaje, mieþdzy innymi uniewazúnia zastane ramy strukturalne,
instytucjonalne i organizacyjne, podtrzymujaþce poczucie przynalezúnos´ci jed-
nostki i beþdaþce oparciem dla jej działan´; okres´la ten proces jako recentrage,
czyli zes´rodkowanie. W zglobalizowanej przestrzeni pojawia sieþ zatem problem
zdezorganizowanych relacji łaþczaþcych zbiorowos´ci i jednostki. Dotychczasowe
struktury przestrzenne tych relacji ulegajaþ fragmentaryzacji, stajaþ sieþ przepusz-
czalne i jakby pozbawione granic. Mozúe to prowadzic´ do poczucia rozpadu
wieþzi społecznej, braku stabilnych ram odniesienia dla pozycji zajmowanej
w przestrzeni społecznej i działan´ w niej zachodzaþcych, a takzúe do ogo´lnej
dezorganizacji proceso´w społeczno-ekonomicznych.

Przestrzen´ zdezintegrowana to przestrzen´, w kto´rej trudno jest inicjowac´

i podtrzymywac´ stosunki mieþdzy aktorami społecznymi, w kto´rej niemozúliwe
staje sieþ podejmowanie działan´ wspo´lnych, w kto´rej zaczyna brakowac´ ram
interpretacyjnych w postaci uwspo´lnionej wizji ładu społecznego

1

. Jednoczes´nie

– odwołujaþc sieþ do Manuela Castellsa (2000) – mozúna dopowiedziec´, zúe
reakcjaþ na narastajaþce odczucie dezintegracji strukturalnej czy dynamizacji
przestrzeni („przepływy”) i wirtualizacji granic jest ro´wnie intensywny proces
produkowania „ro´zúnicy” jako tozúsamos´ci, co wiaþzúe sieþ z pro´baþ wytyczania
nowych granic. Obserwowana w ciaþgu ostatnich mniej wieþcej dwudziestu lat
tendencja do „wytwarzania” regiono´w w Europie, i nie tylko, wydaje sieþ
dobrym przykładem zjawisk sygnalizowanych przez Bagnasco, Castellsa i in-
nych. Coraz wyraz´niej ros´nie bowiem znaczenie społeczno-ekonomiczne struk-
tur metropolitalnych, lokalnych systemo´w społeczno-ekonomicznych opartych
na sieciach małych i s´rednich firm, a takzúe – zarzaþdzanych jak firmy (Boisier
1997; Cooke, Morgan 1998; Kuklin´ski 2004) – regiono´w w Europie.

Mozúna uznac´, podaþzúajaþc za Bagnasco, recentrage za zjawisko strukturalnie

wpisane w dynamikeþ zmiany społecznej dlatego, zúe dos´wiadczenie rozprzeþzúenia
i rozpadu ogo´lnych ram organizacyjnych i interpretacyjnych ładu społecznego
prowadzi do mobilizacji społecznej i odwoływania sieþ do zrewaloryzowanych
zasobo´w lokalnych. Inspiruje do pro´b wytworzenia oswojonego blizúszego
s´wiata, na powro´t wykrojonego z ekspandujaþcej przestrzeni społecznej in
toto

2

. W tak pojeþtym zes´rodkowywaniu nie chodzi jednak obecnie bynajmniej

o wytwarzanie wyalienowanych mikros´wiato´w pozostajaþcych na uboczu global-
nych przepływo´w kapitału, oso´b, towaro´w, idei – małoojczyz´nianych, swojskich

1

Bagnasco (2002) posługuje sieþ tu terminem società fuori squadra, czyli społeczen´stwa czy

społecznos´ci niezdolnych do gry zespołowej.

2

Tym, co wydaje sieþ nowe w ideologii neoregionalistycznej w poro´wnaniu z uniwersalnym

modelem proponowanym przez Bagnasco, jest wysoki poziom dyskursywizacji oraz wyraz´ne

połaþczenie motywacji oddolnej (regionalizm) i odgo´rnej (regionalizacja), a nawet przewaga tej

drugiej.

16

ANNA GAþSIOR-NIEMIEC

i szczelnie zamknieþtych przed obcymi wpływami

3

. Chodzi raczej o pro´by

zreorganizowania blizúszej znaczaþcej (zaro´wno emocjonalnie, jak i – zwłaszcza
– funkcjonalnie) przestrzeni tak, by powstała siec´ powiaþzan´ pionowych i po-
ziomych mogła odegrac´ roleþ swego rodzaju ekranu filtrujaþcego w sposo´b
selektywny wpływy, przepływy, szanse i zagrozúenia napierajaþce zewszaþd na
społecznos´ci i jednostki w zglobalizowanej przestrzeni.

Globalizacji przepływo´w idei, kapitału, towaro´w i ludzi oraz wirtualizacji

granic towarzyszy wieþc zjawisko miejscowej dywersyfikacji przestrzeni spo-
łecznej, zakres´lania nowych granic i negowania odczucia „globalnej wioski”
(por. „glokalizacja” u Robertsona). Proces ten nie polega jednak, powto´rzmy,
na prostym odcieþciu sieþ od s´wiata globalnych przepływo´w i powrocie do
tradycyjnego porzaþdku sprzed „zmiany”. Polega na oswojeniu haseł nowego
porzaþdku i przełozúeniu ich na jeþzyk postaw i działan´, kto´re beþdaþ odpowiedziaþ
na ludzkaþ potrzebeþ zakorzenienia w czasie i przestrzeni, a zarazem zasugerujaþ
sposo´b wykorzystania mozúliwos´ci oferowanych przez globalizujaþcaþ sieþ prze-
strzen´. Innymi słowy, proces ten wiaþzúe sieþ z wytworzeniem nowej struktury
i narracji społecznej, kto´re z jednej strony uwzgleþdniaþ w pewnym stopniu
potrzebeþ „zakotwiczenia” w przestrzeni bliskiej, z drugiej zas´ strony autoryzujaþ
pragmatyczny sposo´b jej właþczenia w s´wiat globalnych przepływo´w. Pojeþcie
regionu lepiej nizú jakiekolwiek inne nadaje sieþ do wypełnienia tych pozornie
antynomicznych załozúen´.

Wieþkszos´c´ autoro´w analizujaþcych kwestie regionalne zwraca uwageþ na

uderzajaþco nieostry charakter pojeþcia regionu, kto´ry sprawia, zúe czeþsto staje
sieþ ono raczej ogo´lnaþ metaforaþ przestrzeni społecznej odwiecznie alternatywnej
do tej istniejaþcej w rzeczywistos´ci, a nie konkretnym modelem organizacji
społecznej. Dzieþki tej otwartos´ci region nigdy nie stał sieþ synonimem rzeczy-
wistos´ci wyczerpanej, nigdy tezú mozúe nie dos´wiadczył do tej pory kryzysu
legitymizacji czy reprezentacji. W zadziwiajaþcy sposo´b pozostał pojeþciem
z zakresu magii społecznej. Dos´c´ powszechny obecnie w Europie proces
regionalizacji „jednolitej” przestrzeni narodowej wprzeþzúony w wymogi ideo-
logii neoregionalistycznej mozúe okazac´ sieþ jednak czynnikiem, kto´ry do-
prowadzi do demitologizacji pojeþcia regionu i przełozúenia go na jeþzyk prak-
tycznej kategoryzacji – i socjotechniki – słuzúaþcy wytworzeniu okres´lonych
skutko´w społeczno-ekonomicznych.

Bourdieu przypomina etymologieþ słowa region (regio) zaproponowanaþ

przez Emila Benveniste’a, kto´ry wywodzi je od „magicznego, a przez to
fundamentalnie społecznego aktu diacrisis wprowadzajaþcego podział, graniceþ,
nieciaþgłos´c´ w dotychczasowaþ «naturalnaþ» ciaþgłos´c´ przestrzeni. Regere fines
polega na wytyczaniu granicy mieþdzy tym, co wewnaþtrz i tym, co na zewnaþtrz,

3

Wyalienowane swojskie układy terytorialne tego typu Bagnasco okres´la mianem regresyw-

nego lokalizmu, kto´ry prowadzi do zakonserwowania czeþsto dysfunkcjonalnych struktur in-

stytucjonalnych i mentalnych, co w znacznej mierze przekres´la szanse rozwojowe i funkcjono-

wanie w zglobalizowanej przestrzeni. Jak sieþ wydaje, ze zjawiskiem regresywnego lokalizmu

mamy do czynienia ro´wniezú w Polsce (Gaþsior-Niemiec 2003a).

17

POLE, HABITUS I IMAGO REGIONIS...

mieþdzy sacrum i profanum, mieþdzy mnaþ i innym; jest to akt religijny do-
konywany przez kogos´ obdarzonego najwyzúszym autorytetem” (rex) (Bou-
rdieu 1991, s. 221), kto´rego przywilejem i obowiaþzkiem jest regere sacra,
czyli ustanawiac´ reguły, kto´re samaþ swaþ mocaþ powołujaþ do istnienia to,
o czym orzekajaþ, przemawiac´ z autorytetem, przepowiadac´ to, co zaistnieje
na mocy słowa.

Region i jego granice to s´wiadectwa aktu władzy, kto´ry polega na rozczłon-

kowaniu terytorium, na wpisaniu w przestrzen´ ciaþgłaþ prawomocnych i uznanych
granic (fines), zdefiniowaniu zasady i wizji podziału (di-vision) społecznego
s´wiata. „Ten prawomocny akt polegajaþcy na potwierdzeniu autorytetem praw-
dy, kto´ra ma moc prawa, jest w istocie aktem poznania (cognition) opartym,
podobnie jak wszelka symboliczna władza, na rozpoznaniu i uznaniu (recog-
nition), powołujaþcym do istnienia to, czego istnienie władza potwierdza (aucto-
ritas, jak zno´w nam przypomina Benveniste, jest potencjałem tworzenia zare-
zerwowanym dla auctora)” (ibidem). Regionalizacja przestrzeni jest wieþc
aktem władzy, kto´ry powołuje do istnienia, definiuje i autoryzuje granice,
przepowiada, sankcjonuje i naturalizuje ro´zúnice, nominuje i deleguje reprezen-
tujaþcaþ je grupeþ.

Regionalizacja jest zatem zarazem słowem władzy i wyzwaniem dla władzy

słowa. Oznajmia i potwierdza zmianeþ, kodyfikuje jaþ i przekłada na dyskurs
tozúsamos´ci i ro´zúnicy, zaklina w postaci reprezentacji kolektywnych, powołuje
instytucje dla ich uprawomocnienia, zakłada, zúe nominowana grupa podejmie
odtaþd trud (samo)reprezentowania sieþ. Nowa tozúsamos´c´ terytorialna jest warun-
kiem i stawkaþ sukcesu w grze, w kto´rej chodzi o władzeþ narzucenia nowej
wizji s´wiata społecznego za pomocaþ kreowania podziału. Mityczne „jednolite”
pan´stwo narodowe kreuje jednak podział swej wewneþtrznej przestrzeni bez
przekonania, czeþs´ciowo i niecheþtnie jedynie ulegajaþc restrukturyzacyjnej presji
płynaþcej zaro´wno z zewnaþtrz, jak i od wewnaþtrz. Dyskurs regiono´w jest
dyskursem potro´jnie heretyckim (Bourdieu 1991). Jest w Polsce herezjaþ pro´ba
rozerwania jednolitej przestrzeni narodowej i wymiernej nobilitacji ro´zúnic
społeczno-kulturowych. Herezjaþ jest takzúe pro´ba rozerwania jednolitej prze-
strzeni pan´stwowej i wymo´g wzieþcia odpowiedzialnos´ci za rozwo´j społeczno-
-ekonomiczny swojego regionu. Herezjaþ wreszcie jest ro´wniezú pro´ba właþczenia
tej regionalnie zro´zúnicowanej przestrzeni w europejski system otwartych granic
i wspo´łzalezúnos´ci, kto´ry otwarcie neguje zasadeþ suwerennos´ci jako defensywnej
wyłaþcznos´ci.

Neoregionalizm, zmiana systemowa i europeizacja

Heretycki zatem w swej naturze dyskurs regiono´w wpisuje sieþ w Polsce

w strategieþ zmiany systemowej, kto´rej kształt jest w pewnym stopniu mody-
fikowany pod wpływem europeizacji struktur instytucjonalnych i dyskursu
rozwojowego opisujaþcego te struktury. W tym konkretnym przypadku euro-
peizacja jest zasadniczo nos´nikiem ideologii neoregionalistycznej, kto´ra stanowi

18

ANNA GAþSIOR-NIEMIEC

reakcjeþ na niekto´re przynajmniej z wymienionych wczes´niej symptomo´w

wysteþpujaþcych na styku proceso´w globalizacji i zes´rodkowania. Nowy regiona-

lizm w bezpos´redni sposo´b odnosi sieþ bowiem do zagadnienia zasieþgu i funkcji

pan´stwa, problematyki rozwoju społeczno-gospodarczego, problemu kultury

i tozúsamos´ci jako czynniko´w rozwoju gospodarczego, czy wreszcie takzúe do

problemu kryzysu demokratycznej reprezentacji i dekonstrukcji pojeþcia elit.

W Europie Zachodniej w latach osiemdziesiaþtych XX wieku mozúna mo´wic´

o pojawieniu sieþ tej nowej fali regionalizmu

4

, kto´rej skutkiem jest zdecydowane

przedefiniowanie tego pojeþcia: odsunieþto w tło waþtki kulturowo-folklorystycz-

ne, na plan pierwszy wysunieþto w nim funkcjonalistyczne motywy mobilizacji

i bezpos´redniego właþczenia społeczno-ekonomicznych i kulturowych zasobo´w

terytorium w procesy integracji europejskiej i globalizacji. Region przestał

byc´ postrzegany jako historyczna czy kulturowa nisza albo po prostu jednostka

terytorialno-administracyjna pan´stwa narodowego, zaczaþł pretendowac´ do roli

struktury (funkcjonalnie) alternatywnej, zdolnej – i/lub zmuszonej – przejaþc´

czeþs´c´ kompetencji społeczno-ekonomicznych pan´stwa i na poły samodzielnie

funkcjonujaþcej w obreþbie globalnych przepływo´w kapitału, oso´b, towaro´w,

idei itd. wobec malejaþcej roli pan´stwa w ich kontrolowaniu. Ro´wnoczes´nie

jednak region pełni funkcjeþ struktury przywracajaþcej – choc´ w przedefiniowany

sposo´b – mozúliwos´c´ poczucia zakorzenienia czy raczej zakotwiczenia (termin

Veltza), mozúliwos´c´ odtworzenia elemento´w wieþzi społecznej i poczucia wspo´l-

noty. Paradoksalnie, takie nieostre usytuowanie regionu jako struktury społecz-

nej funkcjonujaþcej w innych strukturach społeczno-ekonomicznych i politycz-

nych, a zarazem obok nich, okazuje sieþ jego wielkim atutem, ale i stawia

przed zbiorowos´ciaþ terytorialnaþ wielkie wyzwania.

W odpowiedzi na niedawne fatalistyczne prognozy teoretyko´w rozwoju

opartego na modernizacji, industrializacji i interwencjonizmie pan´stwowym

niematerialne, „mieþkkie” czynniki ro´zúnicujaþce pozycjeþ i funkcjonowanie da-

nego terytorium i zamieszkujaþcej je zbiorowos´ci zyskały na wyrazistos´ci

i uległy czeþs´ciowej instytucjonalizacji (w postaci kapitału społecznego, kapitału

ludzkiego, jakos´ci zúycia, kultury przedsieþbiorczos´ci, sprawnos´ci instytucjonal-

nej czy atrakcyjnos´ci inwestycyjnej). Ryzykowne, jakby sieþ wydawało, w wa-

runkach globalnych „przestrzeni przepływo´w” odwoływanie sieþ do specyfiki

terytorium i czynniko´w rozwoju endogenicznego znalazło poczesne miejsce

w dyskursie rozwojowym regiono´w prowadzonym w Europie. Ma to szczego´lne

znaczenie w odniesieniu do regiono´w zacofanych i peryferyjnych, dla kto´rych

pojawiła sieþ niedostrzegana do tej pory mozúliwos´c´ „ucieczki do przodu”

gło´wnie przez reorganizacjeþ zasobo´w i zmianeþ wizerunku.

Trzeba wyraz´nie zaznaczyc´, zúe tłem i czynnikiem sprawczym tego przewar-

tos´ciowania wydaje sieþ nie tyle oddolnie sieþ konstytuujaþca samos´wiadoma

podmiotowos´c´ regionalna czy lokalna (regionalizm jako ruch społeczny), ile

4

Korzystam tu gło´wnie z obszernego omo´wienia neoregionalizmu zawartego: w Keating

1998; zbiorowej pracy pod redakcjaþ Perullego (Perulli 1998); Pietrzyk 1999 i 2000, takzúe

Veggeland 1999.

19

POLE, HABITUS I IMAGO REGIONIS...

raczej opakowane w neoregionalistycznaþ doktryneþ odgo´rne mechanizmy wdra-
zúania regionalizacji, kto´ra traktowana jest jako metoda zracjonalizowanej
dystrybucji zadan´ i kompetencji dotychczas znajdujaþcych sieþ z reguły w gestii
centralnych władz pan´stwowych. Niestety trzeba podkres´lic´, zúe dystrybucji
zadan´ i kompetencji, czyli decentralizacji władzy, nie zawsze lub wreþcz
rzadko towarzyszy adekwatna decentralizacja finanso´w publicznych (Keating
1998; Donolo 2001; Gilowska 2001; Grosse, Mackiewicz 2003), co wskazuje
na niezupełnie racjonalne jej podłozúe. W praktyce oznacza to dobrowolnaþ
rezygnacjeþ przez pan´stwo narodowe z monopolu sprawowanego na polu spo-
łecznym, gospodarczym czy kulturowym, w znacznie mniejszym stopniu zas´
– politycznym

5

. Jednoczes´nie zdecydowanie poszerza to pole dla zaistnienia

i działania podmiotowos´ci regionalnej.

Tak wieþc region mozúe stac´ sieþ obecnie w Europie polem eksperymentu

socjotechnicznego na duzúaþ skaleþ. Celem tego eksperymentu jest wykreowanie
i instytucjonalizacja regionu jako samoregulujaþcego sieþ pola społeczno-eko-
nomicznego o mozúliwie niskim potencjale politycznym. Właþczony w globalne
przepływy, a zarazem naznaczony markowaþ „ro´zúnicaþ”, kto´raþ mozúna traktowac´
jako zaso´b marketingowy, samorzaþdny, lecz na zasadzie kontraktu właþczony
w przestrzen´ pan´stwowo-narodowaþ, po hirschmanowsku lojalny, region ma
byc´ panaceum na niepokojaþce symptomy (braku) zmiany społecznej czy tezú
znamiona kryzysu towarzyszaþce globalizacji. Przejmujaþc obowiaþzki pan´stwa
wobec obywateli, oferuje przy tym takzúe moment wytchnienia dla zmeþczonego
kryzysem pan´stwa narodowego.

Restytucja

6

regiono´w w Polsce w 1999 roku stanowi przejaw opisanych

powyzúej zjawisk i przemian, a zarazem wpisuje sieþ w całos´ciowy proces
konstruowania nowego ładu społecznego w Polsce wynikajaþcy ze zmiany
systemowej 1989 roku. Nalezúy przy tym pamieþtac´, izú regionalizacja jest
przypadkiem zmiany instytucjonalnej, zainicjowanie i monitorowanie zmiany
instytucjonalnej jest zas´ warunkiem koniecznym, ale niewystarczajaþcym, zmia-
ny systemowej (Marody 1997). Zmiana instytucjonalna wymaga bowiem
dopełnienia w postaci zmiany społecznej, a zatem reorganizacji zasobo´w
kognitywnych, restrukturyzacji schemato´w percepcyjnych i wreszcie przewar-
tos´ciowania wzoro´w postaw i zachowan´ aktoro´w społecznych.

Staþd reorganizacja przestrzeni społecznej zainicjowana przez regionalizacjeþ

wymaga kodyfikacji i legitymizacji, zaro´wno instytucjonalnej, jak i dyskur-
sywnej, na poziomie zbiorowos´ci terytorialnych. Jest to warunek systematycz-
nej akumulacji nowych wzorco´w behawioralnych i mentalnych powstajaþcych
w reakcji na zmienione struktury instytucjonalne (Marody 1997, s. 14–15).
W sytuacji wytwarzania i instytucjonalizacji regionu jako alternatywnej prze-
strzeni społecznej – pola w terminologii Bourdieu – w Polsce mamy do

5

Mozúna by w tym miejscu wysunaþc´ hipotezeþ, zúe neoregionalizm jest do pewnego stopnia

przedefiniowanym i „opakowanym” w komunitarystyczny idiom liberalizmem.

6

W sferze dyskursu publicznego 16 nowych wojewo´dztw zamieniło sieþ bowiem tajemniczo

w 16 regiono´w.

20

ANNA GAþSIOR-NIEMIEC

czynienia ze zro´zúnicowaniem w zakresie recepcji dyskursu neoregionalistycz-
nego wraz z odpowiadajaþcym mu zro´zúnicowanym przebiegiem procesu wy-
twarzania nowych wzorco´w mentalnych i behawioralnych – habitusu
(w terminologii Bourdieu). Pojawiajaþce sieþ w literaturze przedmiotu, jak ro´w-
niezú w popularnej s´wiadomos´ci odzwierciedlanej przez ogo´lnokrajowe i re-
gionalne mass media opinie na temat ro´zúnej dynamiki tego procesu w po-
szczego´lnych regionach (dla przykładu Kuklin´ski 2002a, b piszaþcy o polskiej
„s´cianie wschodniej” jako odpowiedniku włoskiego Mezzogiorno, podobnie
Jałowiecki 1997; Gorzelak 2003) wskazujaþ na ro´zúnicujaþcaþ roleþ czynniko´w
endogenicznych, w tym zwłaszcza dyskursu tozúsamos´ciowego elit, w przebiegu
proceso´w regionotwo´rczych.

Nalezúy przy tym zwro´cic´ takzúe uwageþ na to, zúe roleþ ramowego kontekstu

dla regionalizacji w Polsce odgrywa tryb i jakos´c´ instytucjonalnego dyskursu
odnoszaþcego sieþ do pozycji i funkcji regiono´w nie tylko w obreþbie pan´stwa
narodowego, ale i szerszej w przestrzeni europejskiej. Europeizacja tego
kontekstu w Polsce wydaje sieþ faktem bezspornym, gdy spojrzec´ na jego
powstanie, tres´c´ i formeþ przez pryzmat klarownej metodologii analitycznej
zaproponowanej przez Olsena (2001). Olsen proponuje rozwazúac´ dane zjawisko
i jego dynamikeþ pod kaþtem trzech zasadniczych pytan´: „czego dotyczy zmia-
na?”, „jak ona zachodzi?”, „dlaczego zachodzi?”. Istotnym pomocniczym
pytaniem badawczym mozúe byc´ ro´wniezú kwestia: „kiedy zachodzi zmiana?”.
Analiza zmiany instytucjonalnej dokonanej na mocy reformy terytorialno-
-administracyjnej 1999 roku przeprowadzona wedle zalecen´ Olsena potwierdza
w moim przekonaniu przypuszczenie, izú proces europeizacji naznaczył wyraz´-
nie tempo, kształt i przesłanie ideologiczne wpisane w powołanie do zúycia
regiono´w w Polsce

7

. Jest on ro´wniezú odpowiedzialny za neoregionalistyczne

credo ujeþte w zapisach ustawowych, rozporzaþdzeniach wykonawczych, a takzúe
w publicznie manifestowanych dyskursach, przekonaniach, postawach i – ciaþgle
w mniejszym stopniu – działaniach elit regionalnych

8

.

Europejski dyskurs decentralizacji, subsydiarnos´ci, jednos´ci w ro´zúnorodnos´ci,

endogenicznego modelu rozwojowego, partnerstwa i wspo´łpracy i sieciowego
modelu rzaþdzenia (governance) jest zasadniczym zreþbem, na kto´rym doszło
do regionalizacji polskiej przestrzeni społecznej. Taki model regionalizacji
zakłada istnienie i/lub wytworzenie swego rodzaju terytorialnej wspo´lnoty
(intereso´w, o ile nie tozúsamos´ci) odpowiedzialnej za swo´j rozwo´j i zúywotnie
zainteresowanej przekształceniem własnego regionu w rozpoznawalny „pro-
dukt”, markeþ rekonstruujaþcaþ i mitologizujaþcaþ rzeczywiste lub wyimaginowane
cechy kulturowe terytorium, kto´re mogaþ zostac´ wykorzystane w ubieganiu sieþ
o zasoby dosteþpne w zglobalizowanej przestrzeni społeczno-ekonomicznej.

7

Zob. Gaþsior-Niemiec 2003b.

8

Manifestowanych, trzeba dodac´, mimo i obok uwag krytycznych dotyczaþcych technicznych

parametro´w regionalizacji, w tym przede wszystkim finansowych. A takzúe mimo i obok dysfunk-

cjonalnych praktyk instytucjonalnych, za kto´re odpowiedzialni saþ sami aktorzy regionalni.

21

POLE, HABITUS I IMAGO REGIONIS...

Rzeczaþ istotnaþ jest w tym konteks´cie rozpoznanie pewnej ro´zúnicy mieþdzy

(idealnym) modelem pragmatycznie zorientowanej wspo´lnoty terytorialnej
zdefiniowanym w kategoriach neoregionalistycznych a silnie zmitologizowa-
nym rodzimie polskim (idealnym) dyskursem wspo´lnotowym definiowanym
w kategoriach „małej ojczyzny”, „ojczyzny prywatnej”, „krajobrazu wzruszen´”
itd. (Sulima 2001; Gaþsior-Niemiec 2003a). Mozúna teþ ro´zúniceþ, jak sieþ wydaje,
odnies´c´ do odmiennego traktowania kwestii tozúsamos´ci i kultury. Dyskurs
„małej ojczyzny” odsyła do afektywnej apoteozy lokalnos´ci jako esencji
tozúsamos´ci narodowej, zachowania „rodzimej” tradycji i kultury, kultywowania
wieþzi bezpos´rednich i ideologicznie-patriotycznie okres´lanego puryzmu poli-
tycznego. Tozúsamos´c´ i kultura pozostajaþ bytami w pewnym sensie autonomicz-
nymi, bliskimi sferze polityki, oderwanymi od sfery gospodarki. Dyskurs
neoregionalistycznego regionu kazúe natomiast kultureþ i tradycjeþ przełozúyc´ na
atut ekonomiczny, marketingowy, atrakcyjnos´c´ inwestycyjnaþ, imago regionis.
Te zostajaþ podjeþte, uzupełnione i wykorzystane w budowaniu ponadlokalnych
sieci wspo´łpracy, w kto´rych wspo´lna strategia rozwoju ma znaczyc´ wieþcej nizú
bezpos´rednie wieþzi afektywne. Okres´lone schematy mentalne, wzorce postaw
i zachowan´, normy i reguły utrwalone we wspo´łpracy stajaþ sieþ ro´wnowazúnikiem
afektywnej tozúsamos´ci. Negocjowanie intereso´w na poziomie grup społecznych,
uzgadnianie strategii ich realizacji i wykorzystywanie wszystkich dosteþpnych
zasobo´w kapitałowych oznacza wyciszenie sporo´w ideologicznych („kohabita-
cjeþ” w terminologii Kuklin´skiego), kultywowanie kultury politycznej opartej
na konsensie i otwartos´ci. Tozúsamos´c´, kultura i polityka stajaþ sieþ do pewnego
stopnia czynnikami i funkcjami rozwoju społeczno-gospodarczego.

Rola rozbudowanego dyskursu instytucjonalno-rozwojowego, kto´rego gło´w-

nym przekaz´nikiem w regionie został ustanowiony w momencie regionalizacji
układ polityczno-administracyjny, polegałaby zatem w istocie na wdrozúeniu
zmiany społecznej i wytworzeniu nowego typu podmiotowos´ci regionalnej

9

.

W przypadku polskim istotne jest wieþc przy tym zwro´cenie uwagi na to, czy
i w jakim stopniu dyskurs o´w uniewazúnia np. ideologicznie umocowanaþ co
najmniej od czaso´w I Rzeczpospolitej dychotomieþ „ojczyzna ideologicz-
na–ojczyzna prywatna” wraz z jego czeþs´ciowo dysfunkcjonalnaþ mitologiaþ
nacjonalizmu–centralizmu–lokalizmu (Gaþsior-Niemiec 2003a), wzmocniony
w epoce realnego socjalizmu zaborowy dualizm „władza–społeczen´stwo”, czy
wreszcie dysfunkcjonalne zasoby „złego” kapitału społecznego zidentyfiko-
wanego przez Tarkowskiego (1994) za Banfieldem (1967) jako amoralny
familizm.

Ponadto zasadne wydaje sieþ skonfrontowanie nowej ideologii partnerstwa

i wspo´łpracy z ambiwalentnaþ pamieþciaþ systemowej „solidarnos´ci klasowej”,
zorganizowanej „spo´łdzielczos´ci” czy osławionych „czyno´w społecznych”

9

Wiaþzúe sieþ to w duzúym stopniu z zagadnieniem typu i cech kultury politycznej dominujaþcej

w danym regionie, tym, jak daleko sieþga i do czego odwołuje sieþ ona w swych działaniach

legitymizacyjnych oraz czy ona sama daje sieþ konstruktywnie wpisac´ w o´w dyskurs rozwojowy.

22

ANNA GAþSIOR-NIEMIEC

– znako´w firmowych poprzedniego systemu. Nalezúy ro´wniezú pamieþtac´ o „chłop-
skos´ci” identyfikowanej niekiedy jako konstytutywna cecha kulturowa Polako´w
wraz z jej społecznymi, ekonomicznymi i politycznymi konsekwencjami (Wasile-
wski 1986; Tarkowski 1994; Robotycki 1998) oraz o ambiwalentnych społecz-
nych skutkach gospodarki rynkowej, niekiedy w postaci pogłeþbienia atrofii wieþzi
społecznych (Mach 2001; Wieruszewska 2002; Marody, Wilkin 2002). Na
kolejny czynnik blokujaþcy o´w dyskurs, tj. zawłaszczenie sfery publicznej na
poziomie regionalnym i lokalnym przez ogo´lnokrajowe partie polityczne, wskazu-
je wielu autoro´w (np. Hausner, Marody 2000a, b). Jeszcze jednaþ barieraþ, kto´raþ
napotyka instytucjonalizacja regiono´w, jest ogo´lnie słaba społeczna „pamieþc´”
regiono´w (Halbwachs 1969) spowodowana mieþdzy innymi czeþstymi zmianami
w podziale terytorialno-administracyjnym kraju. Ta jednak mozúe byc´ takzúe
traktowana jako atut pozwalajaþcy „zaprojektowac´” nowaþ tozúsamos´c´ regionalnaþ.

Powyzúsze uwagi sygnalizujaþ niekto´re tylko z powazúnych barier, jakie w rze-

czywistos´ci polskiej napotyka dyskurs neoregionalistyczny. Reformeþ terytorial-
no-administracyjnaþ z roku 1999 nalezúy zatem traktowac´ jako punkt wyjs´ciowy
dla długotrwałego procesu budowy wzgleþdnie autonomicznej wobec struktur
narodowych podmiotowos´ci regionalnej, zdolnej do wypełniania delegowanych
na niaþ przez ulegajaþce decentralizacji pan´stwo narodowe prerogatyw i kom-
petencji w zakresie zúycia społeczno-ekonomicznego, politycznego i kultural-
nego. Do badania tego procesu proponujeþ wykorzystanie aparatu teoretycznego
Pierre’a Bourdieu i Anssi Paasiego, kto´re w moim przekonaniu pozwalajaþ na
uniknieþcie zbyt silnej presji tradycyjnego dyskursu regionu jako „małej oj-
czyzny” – wspo´lnoty ducha, a takzúe na pragmatyczne ujeþcie tozúsamos´ci
terytorialnej jako tozúsamos´ci regionu raczej nizú tozúsamos´ci regionalnej jego
mieszkan´co´w. W ujeþciu tym w miejsce klasycznie rozumianej tozúsamos´ci
regionalnej mieszkan´co´w analizie poddac´ mozúna z jednej strony proces i wynik
konstruowania wizerunku regionu, z drugiej zas´ strony schematy poznawcze
i percepcyjne oraz wzory behawioralne przejawiajaþce sieþ w interakcjach
zachodzaþcych mieþdzy aktorami w obreþbie regionu.

Region jako pole społeczne. Habitus regionalny

Sam Bourdieu tak pisze o akcie instytucji regionu: „akt instytucji jest aktem

magii społecznej, kto´ry mozúe stworzyc´ ro´zúniceþ ex nihilo, lub tezú (jak to
czeþs´ciej bywa) eksploatujaþc, by tak rzec, ro´zúnice juzú wczes´niej istniejaþce [...]
(Bourdieu 1991, s. 119). Podkres´lajaþc moc sprawczaþ aktu magii społecznej
polegajaþcego na nazywaniu, Bourdieu wyraz´nie stwierdza jednak, zúe moc ta
zalezúy w ostatecznej instancji od autorytetu instytucji czy osoby, kto´ra tego
aktu dokonuje. Innymi słowy, warunkiem powodzenia procesu instytucji i in-
stytucjonalizacji regionu jest nie tylko wprowadzenie reformy terytorialno-
-administracyjnej i zaistnienie elity regionotwo´rczej, ale i uznanie ich za
prawomocne i społecznie atrakcyjne (ibidem, s. 223). Saþ to, moim zdaniem,
problemy szczego´lnie istotne w przypadku polskich regiono´w.

23

POLE, HABITUS I IMAGO REGIONIS...

A zatem efektem aktu instytucji jest dywersyfikacja „jednolitej” przestrzeni

społecznej i powstanie regionu jako pola społecznego. W teorii Bourdieu
przestrzen´ społeczna ulega bowiem ciaþgłej dywersyfikacji, kto´rej efektem jest
wyłanianie sieþ kolejnych po´l społecznych. Pola te mozúna pojmowac´ jako
zinstytucjonalizowane areny, w obreþbie kto´rych rozgrywa sieþ konflikt społecz-
ny, walka lub gra o kontroleþ nad okres´lonymi formami kapitału, utrzymanie
lub zmianeþ pozycji w przestrzeni społecznej lub wreþcz utrzymanie lub zmianeþ
zasad samej gry, słowem – walka o władzeþ.

„W kategoriach analitycznych pole mozúna zdefiniowac´ jako siec´ albo kon-

figuracjeþ obiektywnych relacji mieþdzy pozycjami. Pozycje zas´ saþ zdefiniowane
obiektywnie ze wzgleþdu na swoje istnienie i ze wzgleþdu na uwarunkowania,
jakie narzucajaþ osobom czy instytucjom je zajmujaþcym, okres´lajaþc ich aktualnaþ
i potencjalnaþ sytuacjeþ (situs) w strukturze dystrybucji ro´zúnych rodzajo´w władzy
(czy kapitału). Posiadanie zas´ owej władzy (kapitału) okres´la dosteþp do spe-
cyficznych korzys´ci, o kto´re toczy sieþ gra w danym polu. [...] Pole jest
terenem stosunko´w siły – a nie tylko znaczen´ – i walk zmierzajaþcych do ich
przekształcenia, a w konsekwencji terenem permanentnej zmiany” (Bourdieu
2001, s. 78).

Region wyłonił sieþ w Polsce jako pole społeczne nowej generacji w wyniku

specyficznej konfiguracji proceso´w i zjawisk opisanych w pierwszej czeþs´ci
artykułu. Stał sieþ zinstytucjonalizowanaþ arenaþ, na kto´rej s´cierajaþ sieþ wpływy
globalizacji i wymogi recentrage. Pozycje zajmowane przez aktoro´w w jego
obreþbie wyznaczone saþ z jednej strony przede wszystkim przez zakorzenione
w procesie integracji europejskiej dyskursy rozwoju endogenicznego i afirmacji
ro´zúnicy kulturowej oraz przez praktyki decentralizacji pan´stwa narodowego.
Z drugiej strony oddziałujaþ tu niezwykle silnie wpływy dyskurso´w i praktyk
odwołujaþcych sieþ do idei jednolitego pan´stwa (-narodu) opiekun´czego, „oj-
czyzny prywatnej” oraz zmitologizowanego konfliktu politycznego na osi
„komuna”–„solidarnos´c´”.

Wszystkie rodzaje kapitału (ekonomiczny, polityczny, kulturowy, społeczny)

saþ aktywne w obreþbie regionu jako pola, jednak ich walor uzalezúniony jest od
przewagi i stopnia autoryzacji poszczego´lnych elit, ich dyskurso´w oraz od
stosunku sił mieþdzy nimi. Wydaje sieþ, zúe w zalezúnos´ci od fazy instytu-
cjonalizacji samego pola

10

mozúna mo´wic´ o przewadze kapitału politycznego

i ekonomicznego w pierwszej fazie (kształt terytorialny), kulturowego w fazie
drugiej (kształt symboliczny), w fazie trzeciej zas´ (kształt instytucjonalny)
– kapitału społecznego. Faza czwarta, czyli pełna instytucjonalizacja, zakłada
zro´wnowazúenie wszystkich rodzajo´w kapitału.

Mozúna tezú wsteþpnie wyro´zúnic´ podstawowe interesy, kto´rymi mogaþ kierowac´

sieþ poszczego´lni aktorzy – zaro´wno instytucjonalni, jak i indywidualni – w za-
lezúnos´ci od zajmowanych pozycji i posiadanego kapitału. I tak, dla przykładu,

10

O teorii instytucjonalizacji regionu jako uzupełnieniu teorii pola Bourdieu piszeþ szczego´łowo

w dalszej czeþs´ci artykułu.

24

ANNA GAþSIOR-NIEMIEC

aktorzy-gracze posiadajaþcy duzúe zasoby kapitału ekonomicznego mogaþ daþzúyc´
do stabilizacji samego pola, utrzymania niskiego potencjału politycznego
w jego obreþbie i jak najszerszego otwarcia tego pola na inne. Gracze dys-
ponujaþcy duzúym kapitałem politycznym mogaþ starac´ sieþ baþdz´ o wieþkszaþ
autonomizacjeþ tego pola w stosunku do metapola władzy pan´stwowej, baþdz´
tezú o zmaksymalizowanie konwersji posiadanego kapitału politycznego w ka-
pitał ekonomiczny. Gracze, kto´rych cechuje wysoki zaso´b kapitału kulturo-
wego, mogaþ natomiast daþzúyc´ do zmiany reguł gry w samym polu, czyli np.
do zmiany kierunku i „kursu” konwersji kapitałowej, baþdz´ tezú do zdobycia
zasobo´w kapitału politycznego itd. Dokładna analiza musi w tym przypadku
objaþc´ – opro´cz genealogii pola i ewidencji zasobo´w kapitału – takzúe analizeþ
pozycji zajmowanych przez aktoro´w oraz drugi zasadniczy obok pola element
konstytuujaþcy interakcje w obreþbie pola, czyli habitus.

„[...] Habitusy saþ trwałymi i dajaþcymi sieþ przenosic´ systemami wzoro´w

percepcji, oceny i działania [...]”. Mozúna w nich widziec´ „jednostkowaþ i zbio-
rowaþ historieþ podmioto´w działajaþcych, dzieþki kto´rej kształtujaþ sieþ włas´ciwe
im struktury preferencji, pozostajaþce w złozúonych zalezúnos´ciach dialektyki
temporalnej z wytwarzajaþcymi je i reprodukujaþcymi strukturami obiektywnymi
[...]” (ibidem, s. 110). Saþ zatem wpo´łodpowiedzialne za kształtowanie reguł
gry w danym polu oraz za przebieg interakcji w nim zachodzaþcych. Kształtujaþ
ro´wniezú interesy, kto´rymi kierujaþ sieþ aktorzy, oraz ich preferencje, i poniekaþd,
ich zasoby kapitałowe. Warunkiem odniesienia sukcesu na danym polu jest
maksymalna zgodnos´c´ mieþdzy wymogami pola a strukturami habitusu, kto´ra
umozúliwia najpełniejsze zrozumienie natury pola i jego struktury oraz dyktuje
niejako lub podpowiada wybo´r optymalnych strategii opartych na włas´ciwej
percepcji szans i zagrozúen´.

Analiza, kto´raþ proponuje Bourdieu, przebiega wieþc w trzech odsłonach. Po

pierwsze, nalezúy „ustalic´ pozycjeþ danego pola w stosunku do pola władzy”;
po drugie, trzeba „opisac´ obiektywnaþ struktureþ relacji mieþdzy pozycjami
zajmowanymi przez osoby i instytucje konkurujaþce ze sobaþ w tym polu”, i po
trzecie, „przeanalizowac´ habitusy podmioto´w, systemy dyspozycji nabytych
przez nie w trakcie uwewneþtrzniania okres´lonego typu uwarunkowan´ społecz-
nych i ekonomicznych, a znajdujaþcych mniej lub bardziej sprzyjajaþce warunki
do ujawnienia sieþ w trakcie pokonywania okres´lonej drogi w danym polu”
(ibidem, s. 87).

Mozúna dla celo´w analitycznych przyjaþc´, jak sieþ wydaje, zúe analiza w kate-

goriach Bourdieu jest znacznie pogłeþbionaþ analizaþ sieciowaþ. Nie ogranicza sieþ
ona jednak wyłaþcznie do wykrycia i opisu interakcji i zalezúnos´ci mieþdzy
aktorami w danej przestrzeni społecznej. Dodatkowo proponuje bowiem zaro´w-
no archeologieþ, jak i genealogieþ tych interakcji, by odwołac´ sieþ do terminologii
Foucaulta. Pozwala zatem na okres´lenie strukturalnych raczej nizú przypad-
kowych i indywidualnych relacji zachodzaþcych w obreþbie pola, na ziden-
tyfikowanie intereso´w i strategii aktywizujaþcych sieþ w nim, naszkicowanie
mapy rozkłado´w kapitału oraz odniesienie ich do schemato´w mentalnych,

25

POLE, HABITUS I IMAGO REGIONIS...

jakimi dysponujaþ aktorzy – czy tezú w terminologii Bourdieu, podmioty dzia-
łajaþce – znajdujaþcy sieþ w obreþbie tego pola. W uzupełnieniu, do badania
habitusu nalezúałoby moim zdaniem skonstruowac´ indeks oparty na wskaz´nikach
mierzaþcych „wiedzeþ” (element kognitywny), „percepcjeþ, w tym autopercepcjeþ,
czyli identyfikacjeþ” (element afektywny) oraz „zachowania” (element instru-
mentalny) aktoro´w społecznych

11

. Długofalowe, pogłeþbione badania ilos´ciowe

stanowiaþ wymo´g metodologiczny tego typu analiz.

Aparatura teoretyczna proponowana przez Bourdieu – z pewnymi zmianami

– umozúliwia zatem kompleksowaþ i wnikliwaþ analizeþ procesu powstawania
i funkcjonowania regiono´w – przestrzeni społecznych – po´l, jak ro´wniezú
struktur kognitywnych, percepcyjnych i behawioralnych, kto´re cechujaþ dzia-
łajaþce w ich obreþbie podmioty (agents). Umozúliwia ona takzúe przes´ledzenie
i zrozumienie zmian zachodzaþcych w relacjach mieþdzy strukturami zewneþtrz-
nymi (pole) a wewneþtrznymi (habitus), zwłaszcza zas´ proceso´w deaktywacji
i formowania habitusu w przypadku zmiany systemowej. Stanowi wreszcie
ro´wniezú podstaweþ do wykres´lenia trajektorii imago regionis.

Habitus, jak tozúsamos´c´, nie jest bowiem deterministycznym gorsetem men-

talnym danym raz na zawsze. Podlega on nieustannej włas´ciwie modyfikacji;
w sytuacji radykalnej zmiany systemowej mozúe zas´ ulec dyskursywizacji
i gruntownej przebudowie. Załozúenie modyfikowalnos´ci struktur mentalnych
jest szczego´lne istotne w sytuacji systemowego rozejs´cia sieþ struktur wewneþ-
trznych i zewneþtrznych lub, innymi słowy, w sytuacji wystaþpienia syndromu
habitusu rozszczepionego: „relacja mieþdzy habitusem a polem jest przede
wszystkim relacjaþ warunkowania: pole kształtuje habitus, kto´ry jest wynikiem
ucieles´nienia wymogo´w włas´ciwych danemu polu lub zespołowi po´l o mniej
lub bardziej ze sobaþ zgodnych układach – rozbiezúnos´ci mogaþ powodowac´
powstawanie habituso´w rozszczepionych czy rozdartych” (ibidem, s. 114),
kto´rych gło´wnaþ wadaþ jest zaburzenie optyki szans i zagrozúen´ oraz uporczywe
reprodukowanie zachowan´ dysfunkcjonalnych w zmienionych warunkach ze-
wneþtrznych.

W moim przekonaniu regionalizacja przestrzeni społecznej w Polsce ob-

nazúyła wyraz´nie stopien´ zro´zúnicowania i nieprzystosowania struktur habitusu
do wymogo´w zmienionych struktur zewneþtrznych (por. Hausner, Marody
2000a, b). Gło´wne symptomy tego nieprzystosowania to nieumiejeþtnos´c´ korzys-
tania z zasady samorzaþdnos´ci, wycofywanie sieþ z zúycia publicznego i brak
troski o dobro wspo´lne, postawy roszczeniowe wobec agend pan´stwa, niski
poziom zaufania w zúyciu społecznym, zamykanie sieþ w mozúliwie waþskich
grupach społecznych, daþzúenie do maksymalizacji zysku jednostkowego oraz
natychmiastowej gratyfikacji, wysoka czeþstotliwos´c´ praktyk korupcyjnych itd.
Symptomy te w ro´zúnym stopniu zdajaþ sieþ cechowac´ całe grupy społeczne,
w tym takzúe elity, zwłaszcza polityczne (ibidem). Wydaje sieþ, zúe od nateþzúenia

11

Dzieþki takiej konstrukcji indeksu mozúna postulowac´ pewnaþ zbiezúnos´c´ mieþdzy pojeþciem

habitusu a koncepcjaþ tozúsamos´ci terytorialnej w interpretacji Keatinga (1998, s. 86 i n.).

26

ANNA GAþSIOR-NIEMIEC

tych symptomo´w – zro´zúnicowanego terytorialnie – mozúe w duzúym stopniu
zalezúec´ powodzenie regionalizacji jako zmiany instytucjonalnej i mozúliwos´c´
uzupełnienia jej zmianaþ społecznaþ.

Teoria instytucjonalizacji regiono´w. Region i tozúsamos´c´

Powodzenie regionalizacji i uruchomienie mechanizmo´w zmiany społe-

cznej mozúna analizowac´, przywołujaþc – w uzupełnieniu teorii pola i habitusu
Bourdieu – teorieþ instytucjonalizacji regiono´w Anssi Paasiego. W zasadniczej
zgodzie z genealogicznaþ koncepcjaþ pola Bourdieu Paasi twierdzi, izú region
nie jest nigdy po prostu historycznie czy „naturalnie” danaþ jednostkaþ te-
rytorialnaþ: „terytoria i ich tozúsamos´ci oraz granice saþ społecznymi, poli-
tycznymi i ekonomicznymi konstruktami [...], kto´re mogaþ byc´ słabo obecne
w zúyciu codziennym zwykłych ludzi, co oznacza, zúe saþ one reprezentacjami
publicznymi, kto´re dosłownie zajmujaþ miejsce w sferze [...] dyskurso´w”
(Paasi 1999, s. 217). W istocie, w s´wietle dominujaþcego obecnie paradygmatu
neoregionalistycznego, radzi on postrzegac´ region nie tyle w konwencji afe-
ktywnej „wspo´lnoty wyobrazúonej” (Anderson 1983), ile raczej jako przestrzen´
zalezúnos´ci, „konstelacjeþ przestrzennaþ, w ramach kto´rej działa władza, złozúonaþ
z obrazo´w, dyskurso´w, strategii oraz innych praktyk społecznych, polity-
cznych, ekonomicznych, administracyjnych i kulturowych, kto´re przeniknieþte
saþ stosunkami władzy” (ibidem, s. 221).

Innymi słowy, region jest konstruktem, kto´ry podlega wielofazowej in-

stytucjonalizacji: „Instytucjonalizacja jest procesem społeczno-przestrzennym,
w wyniku kto´rego jednostka terytorialna wyłania sieþ jako czeþs´c´ przestrzennej
struktury danego społeczen´stwa, zostaje uznana i obdarzona tozúsamos´ciaþ
w ro´zúnych sferach działan´ społecznych i społecznej s´wiadomos´ci [...]. Proces
ten jest wyrazem załozúen´ poczynionych przez lokalnych lub nielokalnych
aktoro´w oraz decyzji przez nich podjeþtych. Po zakon´czeniu procesu instytu-
cjonalizacji region podlega nieustannej reprodukcji na gruncie rozmaitych
praktyk społecznych, to znaczy w sferach ekonomii, polityki, prawodawstwa,
administracji, kultury itd. Rodowo´d tych praktyk niekoniecznie zwiaþzany jest
z taþ konkretnaþ jednostkaþ przestrzennaþ [...], zazwyczaj [ulokowany on jest] na
poziomie mieþdzynarodowym lub pan´stwowym. W trakcie instytucjonalizacji
region uzyskuje okres´lonaþ tozúsamos´c´, kto´rej nie da sieþ sprowadzic´ do poziomu
s´wiadomos´ci [...] ludzi tam mieszkajaþcych” (Paasi 1990, s. 243–244).

Autor teorii wyro´zúnia cztery podstawowe fazy instytucjonalizacji regionu:

1) zarysowanie sieþ i rozwo´j jego kształtu terytorialnego; 2) zarysowanie sieþ
i rozwo´j jego kształtu symbolicznego; 3) zarysowanie sieþ i rozwo´j jego kształtu
instytucjonalnego; 4) pełna instytucjonalizacja, kto´ra umozúliwia rozwinieþcie
udanego „marketingu terytorialnego”, a takzúe w skrajnych przypadkach roz-
poczeþcie ideologicznej walki o władzeþ i suwerennos´c´ wzgleþdem struktur
pan´stwowych. Proces instytucjonalizacji zalezúy w duzúej mierze od kontroli
nad tworzeniem dyskurso´w i praktyk w obreþbie instytucji takich jak aparat

27

POLE, HABITUS I IMAGO REGIONIS...

administracyjny, mass media, system edukacji, instytucje religijne, stowarzy-
szenia zawodowe itp. Jego celem nadrzeþdnym jest legitymizacja nowego
status quo; produkcja i dystrybucja pozycji, kapitału, ro´l, przywilejo´w, tozú-
samos´ci i norm.

Faza pierwsza – terytorialna – obejmuje mieþdzy innymi lokalizacjeþ kluczo-

wych praktyk społecznych (polityka, ekonomia, administracja), kto´re stanowiaþ
oparcie dla transformacji regionalnej, a zarazem zakres´lajaþ granice regionu.
Jest to, innymi słowy, faza regionalizacji. Faza druga – symboliczna – polega
na przełozúeniu kształtu terytorialnego na jeþzyk mitu i tozúsamos´ci. Jest to faza
kluczowa dla mozúliwos´ci politycznej i społecznej mobilizacji mieszkan´co´w.
Podczas niej bowiem tworzy sieþ okres´lona wizja ładu społecznego zakodowana
w nazwach, symbolach, ikonografii i narracjach mitotwo´rczych, kto´rych celem
jest wykreowanie imago regionis. Powstałe w wyniku tego reprezentacje
kolektywne beþdaþ spełniac´ funkcjeþ integrujaþcaþ. W fazie tej dochodzi ro´wniezú
do przełozúenia obiektywnych cech topograficznych na afektywnie postrzegane
cechy krajobrazu, historii na tradycjeþ, procedur na rytuały itd. Słowem, uru-
chomiony zostaje proceder mitografii lub wynajdowania tradycji (Hobsbawm,
Ranger 1983; Gaþsior-Niemiec 2003a). Symboliczne wytwarzanie i konsumo-
wanie przestrzeni jest uzalezúnione od posiadania znaczaþcych zasobo´w kapitału,
w tym szczego´lnie kapitału kulturowego – jest zatem domenaþ przede wszystkim
elit (artys´ci, politycy, dziennikarze, naukowcy itp.) i mass medio´w. Rezultatem
jest ponadlokalne „rozciaþgnieþcie” społecznej przestrzeni otaczajaþcej jednostkeþ
oraz powstanie ponadlokalnej sfery publicznej.

Faza trzecia zakłada wyłonienie sieþ i rozprzestrzenienie instytucji, kto´rych

zadaniem jest stabilizacja, wzmacnianie i reprodukcja terytorialnego i sym-
bolicznego kształtu regionu przez szeroko rozumiany mechanizm partycypacji.
Innymi słowy, jest to faza, w kto´rej do głosu dochodzi logika ponadjednostkowa
i ponadlokalna; powstajaþ lub ulegajaþ wzmocnieniu terytorialne formacje poli-
tyczne, zawodowe, federacje pozarzaþdowe, mieþdzybiznesowe, mieþdzygminne,
prasa regionalna itd. Wreszcie tak wyposazúony region wchodzi w fazeþ pełnej
instytucjonalizacji, kto´ra oznacza, zúe ma on szanseþ właþczyc´ sieþ w ponad-
regionalne, globalne sieci i przepływy oraz mobilizowac´ swoje zasoby w pro-
mowaniu regionalnej „marki” i przyciaþganiu obcego kapitału.

Nalezúy podkres´lic´, zúe teoria Paasiego skonstruowana jest według Weberow-

skiej zasady typu idealnego, staþd zapewne nie zawsze mozúna odnalez´c´ w prak-
tyce społecznej wszystkie jej cechy konstytutywne. Ponadto zakłada ona
wzgleþdnaþ stabilnos´c´ otoczenia zewneþtrznego i s´rodowiska wewneþtrznego re-
gionu. Jest takzúe silnie zalezúna od kapitału kulturowego i motywacji elit
regionalnych (cultural brokers). Dodatkowo nalezúy liczyc´ sieþ z tym, zúe z ana-
litycznego punktu widzenia opisane fazy instytucjonalizacji regionu mogaþ
przebiegac´ w odmiennych skalach czasowych i/lub nakładac´ sieþ na siebie.

Osobny problem stanowi zagadnienie tozúsamos´ci terytorialnej, jej miejsca

i roli w procesie instytucjonalizacji regionu. By uniknaþc´ problemo´w metodo-
logicznych (Keating 1998, s. 86 i n.), Paasi proponuje analityczne rozro´zúnienie

28

ANNA GAþSIOR-NIEMIEC

pomieþdzy tozúsamos´ciaþ regionu a regionalnaþ tozúsamos´ciaþ jego mieszkan´co´w
(Paasi 1990; 2000). Wydaje sieþ, zúe jest to postulat słuszny. W czasach masowej
„produkcji” regiono´w pozwala on z jednej strony w sposo´b spo´jny przes´ledzic´
procesy przyspieszonego wytwarzania tozúsamos´ci regionu jako „produktu”
lub „marki”, kto´ra w wieþkszym stopniu mozúe przełozúyc´ sieþ na rzeczywiste
postawy i zachowania jego mieszkan´co´w (habitus) nizú na poziom ich afektyw-
nej lub ideologicznej identyfikacji z danym terytorium. Z drugiej strony
umozúliwia takzúe zrozumienie tego, izú w dobie intensywnej migracji (oraz
zmian terytorialno-administracyjnych) pamieþc´ zbiorowa przechowuje niekiedy
cos´, co mozúna by okres´lic´ włas´nie mianem tozúsamos´ci regionu – obrazy
i stereotypy, kto´re nasteþpnie w sposo´b automatyczny przypisywane saþ zbioro-
wos´ci (autochtonicznej lub napływowej, homogenicznej kulturowo baþdz´ mocno
zro´zúnicowanej) ten region zamieszkujaþcej. Ponadto czeþsto uzúywane hasło
„atrakcyjnos´ci inwestycyjnej” odnosi sieþ bezpos´rednio do tozúsamos´ci regionu
włas´nie, a pos´rednio jedynie – poprzez cechy habitusu (lub kapitału ludzkiego)
– do tozúsamos´ci jego mieszkan´co´w.

Podkres´lenia wymaga dialektyczna relacja łaþczaþca oba typy tozúsamos´ci

terytorialnej, jak ro´wniezú fakt, izú nie zawsze mozúna je od siebie wyraz´nie
oddzielic´. Jak sieþ wydaje, jest to zadanie stosunkowo najłatwiejsze w przypadku
nowo tworzonych regiono´w, w kto´rych dyskursywne wytwarzanie tozúsamos´ci
terytorialnej koncentruje sieþ włas´nie w pierwszym rzeþdzie na wykreowaniu
„ro´zúnicy” jako marki terytorium raczej nizú budowaniu wieþzi komunitarian´skich.
Ostatecznie zakłada sieþ milczaþco odpowiednios´c´ obu tych poziomo´w iden-
tyfikacji. W paradygmacie neoregionalistycznym odpowiednios´c´ ta ma zwłasz-
cza przybierac´ postac´ rozbudowanego horyzontalnie systemu sprawowania
władzy, rzaþdzenia (governance) opartego na sieciach wspo´łpracy łaþczaþcych
ro´zúnego typu ponadlokalne organizacje, stowarzyszenia i zwiaþzki. Skłonnos´c´
do angazúowania sieþ w działania tego typu mozúe miec´ z´ro´dło zaro´wno w in-
stytucjonalnych zacheþtach, jak i w dyspozycjach mentalnych zakodowanych
w strukturach habitusu.

Sieciowy system rzaþdzenia zakłada swoiste zestrojenie jednostek (por.

habitus) z instytucjami (por. pole), co w praktyce przekłada sieþ na akceptowalne
wzorce zachowan´ i postaw: ro´wnowazúenie daþzúen´ do wspo´łpracy z potrzebaþ
konkurencyjnos´ci, zaistnienie swojego rodzaju solidarnos´ci terytorialnej, od-
blokowanie przepływu informacji i wiedzy – tak dyskursywnej, jak i niedys-
kursywnej – wzmozúonaþ mobilnos´c´ społecznaþ, bardziej ro´wnomierne rozkłada-
nie sieþ koszto´w i zysko´w proceso´w ekonomicznych itd. Wazúnym elementem
konstruowania i utrzymywania tak zro´wnowazúonego ładu saþ stosunki władzy
realizowane za pos´rednictwem pakto´w terytorialnych, porozumien´, konsorcjo´w
i innego rodzaju partnerstw zawiaþzywanych mieþdzy aktorami publicznymi
i prywatnymi oraz negocjacyjnego stylu planowania strategicznego, w kto´re
zaangazúowane saþ lokalne władze, s´rodowiska biznesu, stowarzyszenia zawo-
dowe, agencje publiczne, agencje prywatno-publiczne, s´rodowiska akademickie
i badawcze, organizacje pozarzaþdowe, przedstawiciele władz pan´stwowych

29

POLE, HABITUS I IMAGO REGIONIS...

itd. Staþd kluczowa pozycja przyznawana administracji samorzaþdowej i elitom
politycznym jako fundatorom i organizatorom warunko´w bazowych proceso´w
strukturacji przestrzeni społecznej i rozwoju terytorium, czyli z´ro´deł nowych
praktyk behawioralnych, kto´rych akumulacja wpływa na kształt regionalnego
habitusu i pobudzi aktoro´w do partycypacji we wspo´lnej rzeczywistos´ci

12

.

Mozúna zatem załozúyc´, zúe w zalezúnos´ci od genealogii regionu jako pola

społecznego, fazy jego instytucjonalizacji, stopnia (nie)dostosowania habitusu
do wymogo´w pola i jakos´ci dyskursu tozúsamos´ciowo-rozwojowego tworzonego
przez elity i podtrzymywanego przez kluczowe instytucje regionalne mozúe
dojs´c´ do utrwalania i aktywizacji u aktoro´w społecznych diametralnie ro´zúnych
struktur mentalnych, percepcyjnych i behawioralnych, czego rezultatem beþdzie
nie tylko specyficzny dla danego regionu imago regionis, ale takzúe charak-
terystyczny rodzaj i zakres mobilizacji społeczno-ekonomicznej społecznos´ci
regionalnych i lokalnych. Zmitologizowana w postaci reprezentacji kolektyw-
nych specyfika przybierze z czasem postac´ quasi-obiektywnych struktur warun-
kujaþcych postawy i aktywnos´c´ społeczno-ekonomicznaþ zaro´wno elit, jak i ca-
łych społecznos´ci. Stanaþ sieþ one podstawowym czynnikiem (braku) konkuren-
cyjnos´ci regionu.

Na przykład w sprzyjajaþcych warunkach mozúe dojs´c´ do wzmocnienia i kon-

solidacji funkcjonujaþcych juzú (przynajmniej potencjalnie) sieci społecznych
obejmujaþcych swym zasieþgiem całe terytorium i aktywnie działajaþcych na
rzecz uwspo´lnionej wizji regionalnego ładu w działaniach politycznych, gos-
podarczych, kulturalnych, intelektualnych itd. Jes´li natomiast zaro´wno warunki
poczaþtkowe, jak tryb, jakos´c´ i skutecznos´c´ dyskursu rozwojowego zapos´red-
niczonego przez elity i instytucje regionalne nie zostanaþ zsynchronizowane
z wymogami wspo´lnej wizji, mozúe dojs´c´ do zawłaszczania i instrumentalizacji
zasobo´w terytorium przez oportunistycznie działajaþce układy aktoro´w społecz-
nych, co pogłeþbi syndrom alienacji i mozúe doprowadzic´ do utrwalenia sieþ
niespo´jnych, dysfunkcjonalnych habituso´w regionalnych bez s´wiadomos´ci
istnienia dosteþpnej dla aktoro´w, zmodyfikowanej palety „mozúliwych” i „nie-
mozúliwych” wyboro´w i działan´ w nowej przestrzeni regionalnej.

Pierwszy z tych hipotetycznych rezultato´w mozúe, jak sieþ wydaje, najłatwiej

zaistniec´ w społecznos´ciach terytorialnych „naznaczonych” na nowej mapie
terytorialno-administracyjnej Polski jako regiony potencjalnego sukcesu, kto´re
w pamieþci zbiorowej obdarzone saþ ro´wniezú stosunkowo wyraz´naþ tozúsamos´ciaþ
(region reliktowy wg Jałowieckiego 1997); dodatkowo cechuje je relatywnie

12

Ponadto, szczego´lnie w odniesieniu do nowo powołanych i nie w pełni jeszcze zinstytu-

cjonalizowanych regiono´w desygnowanych na mocy decyzji politycznych bez szczego´lnego

uzasadnienia w historii i kulturze zdaje sieþ miec´ zastosowanie analizowana mieþdzy innymi przez

Hoekvelda (1993, cyt. za Perulli 1998) koncepcja tozúsamos´ci jako reprezentacji. Mozúna tu wreþcz

mo´wic´ o tozúsamos´ci i podmiotowos´ci jako konstrukcie dyskursywnie narzucanym społecznos´ci

przez władze centralne i wykreowane przez nie elity regionalne, przy czym jest to konstrukt

ulegajaþcy oczywis´cie terytorialnej dywersyfikacji. W przypadku wybitnych osiaþgnieþc´ ekonomicz-

nych konstrukt taki znajduje oparcie w tozúsamos´ci „performatywnej” identyfikowanej z regional-

nymi czy lokalnymi władzami i elitami i ma szanse na uzyskanie legitymacji społecznej.

30

ANNA GAþSIOR-NIEMIEC

wysoki poziom pozytywnej identyfikacji społecznej z terytorium i aktywna
mitotwo´rcza postawa elit administracyjno-politycznych. Cechy te powinny
znalez´c´ odzwierciedlenie w wartos´ciach i normach kierujaþcych zachowaniami
aktoro´w w sferze publicznej baþdz´ je modelujaþcych, ich „naturalnej” skłonnos´ci
do tworzenia stabilnych, a niekoniecznie formalnych, sieci wspo´łpracy, mo-
dyfikowaniu „egoistycznych” zachowan´ i wyboro´w, poczuciu pewnej solidar-
nos´ci z pozostałymi członkami społecznos´ci terytorialnej oraz podzielanej
przez nich pewnej wspo´lnej wizji ładu społeczno-ekonomicznego w ramach
tego terytorium. Powinny ro´wniezú przejawiac´ sieþ we wzgleþdnie harmonijnym
wspo´łdziałaniu czynniko´w sprawczych obecnych w polu politycznym, gos-
podarczym i społecznym: działania podejmowane przez reprezentacjeþ poli-
tycznaþ terytorium wpisywałyby sieþ wo´wczas w potrzeby sygnalizowane np.
przez s´rodowiska przedsieþbiorcze, sfera aktywnos´ci obywatelskiej zas´ nosiłaby
znamiona powszechnos´ci i uzúytecznos´ci publicznej. Przyrost kapitału społecz-
nego i skuteczna mobilizacja kapitału politycznego i ekonomicznego powinny
zaowocowac´ tendencjaþ do trwałego i zro´wnowazúonego rozwoju takich społecz-
nos´ci kodowanaþ w postaci reprezentacji kolektywnych, a ostatecznie znaj-
dujaþcych odbicie w niedyskursywnych strukturach habitusu. Skuteczny dyskurs
rozwojowo-tozúsamos´ciowy realizowany na zasadach marketingu terytorialnego
(Szromnik 2002) koduje i wzmacnia takie tendencje.

Drugi ze scenariuszy jest najbardziej prawdopodobny w społecznos´ciach

terytorialnych, kto´re z racji czynniko´w historycznych lub nieadekwatnego
usytuowania w obecnym układzie terytorialno-administracyjnym cechuje za-
cofanie gospodarcze i/lub kulturowe i fragmentaryczna jedynie lub wreþcz
negatywna identyfikacja z terytorium i jego społecznos´ciaþ lub z dyskursem
tozúsamos´ciowym kreowanym przez nowe elity. W rezultacie aktywnos´c´ w sferze
publicznej nosi znamiona sytuacji racjonalnego wyboru, pozostaje wieþc zorien-
towana w znacznej mierze na dobro jednostkowe, charakteryzuje jaþ niski
stopien´ zaufania zaro´wno w sferze publicznej, jak i prywatnej, nikła skłonnos´c´
do wspo´łpracy (chyba zúe nawiaþzywanej oportunistycznie) i nikły lub nieist-
niejaþcy poziom solidarnos´ci społecznej i zwiaþzany z tym brak s´wiadomos´ci
wizji wspo´lnego s´wiata. Zalezúnos´ci mieþdzy polami politycznym, gospodarczym
i społecznym mogaþ w takiej sytuacji przybierac´ postac´ niszczaþcej rywalizacji,
wrogos´ci, izolacji lub/i stosunko´w klientelistycznych. Zasoby wiedzy dyskur-
sywnej i niedyskursywnej, wartos´ci i normy regulujaþce funkcjonowanie spo-
łecznos´ci beþdaþ wieþc nieaktywne, monopolizowane, blokowane lub mogaþ przy-
bierac´ charakter negatywny. W rezultacie mozúe to wytworzyc´ sytuacjeþ błeþdnego
koła rozwoju społeczno-ekonomicznego: czynniki sprawcze obecne na po-
szczego´lnych polach i poziomach beþdaþ wzajemnie blokowac´ i uniewazúniac´
prorozwojowe inicjatywy podejmowane w obreþbie danego terytorium.

Zarysowane powyzúej scenariusze nalezúaþ oczywis´cie jedynie do kategorii

instrumento´w heurystycznych, mogaþ sieþ jednak okazac´ przydatne w pro´bach
wyjas´nienia przyczyn wzgleþdnego sukcesu baþdz´ porazúki kreowania nowych
regiono´w w Polsce po 1999 roku. Proces kreowania podmiotowos´ci regionalnej

31

POLE, HABITUS I IMAGO REGIONIS...

proponujeþ zatem odnies´c´ do genealogii regionu postrzeganego jako pole spo-
łeczne o okres´lonej tozúsamos´ci i do dynamiki przekształcania habitusu regional-
nego, czyli ponadjednostkowych struktur mentalnych, percepcyjnych i beha-
wioralnych kodowanych w postaci reprezentacji kolektywnych i przejawiajaþ-
cych sieþ w dyspozycjach do identyfikacji (pozytywnej lub negatywnej) z danym
terytorium, dostrzegania okres´lonych mozúliwos´ci i zagrozúen´ jego rozwoju
i danego typu działan´ podejmowanych na obszarze regionu jako pola społecz-
nego. Kluczowym mechanizmem kreowania habitusu regionalnego w warun-
kach zmiany systemowej jest zapos´redniczony przez elity i instytucje regionalne
dyskurs publiczny, w obreþbie kto´rego wytwarzany jest i utrwalany za pos´red-
nictwem reprezentacji kolektywnych okres´lony wizerunek regionu. Reprezen-
tacje owe tworzaþ swego rodzaju zasoby ikonograficzne, kto´re oddziałujaþ na
zasadzie wzorca i saþ przez aktoro´w społecznych interioryzowane w postaci
pewnych postaw i preferencji. Powstały w efekcie nowy regionalny habitus
jest wypadkowaþ nałozúenia sieþ tej nowej ikonografii na najbardziej trwałe
elementy poprzedniego habitusu. W duzúej mierze stanowi on o trajektorii
rozwojowej danego regionu.

Podsumowanie

Powołanie regionu jako alternatywnego pola społecznego i wymo´g jego

instytucjonalizacji nalezúy, w moim przekonaniu, traktowac´ jako kontynuacjeþ
odgo´rnie wprowadzanej zmiany systemowej w Polsce. Na jej realizacjeþ wpływa
takzúe kontekst europeizacji (Gaþsior-Niemiec 2003b). Analiza genealogii tego
pola oraz wymogo´w, jakie wiaþzúaþ sieþ z jego instytucjonalizacjaþ, wyraz´nie
wskazuje na skaleþ trudnos´ci, kto´re dotyczaþ przede wszystkim jego uprawomoc-
nienia sieþ i wykształcenia odpowiadajaþcego mu funkcjonalnie habitusu pod-
mioto´w działajaþcych w jego obreþbie. Zasadnicze trudnos´ci wynikajaþ juzú z wad-
liwej konstrukcji układu instytucjonalnego, na kto´rym opiera sieþ regionalizacja
(m.in. Grosse, Mackiewicz 2003). Powazúniejszym jednak problemem wydaje
sieþ ogo´lnie niska skutecznos´c´ lub brak opiniotwo´rczych elit regionalnych
zainteresowanych autoryzacjaþ dyskursu regionu. Wynikajaþca z rozsunieþcia sieþ
struktur zewneþtrznych i wewneþtrznych przewaga w czeþstotliwos´ci wysteþpowa-
nia habitusu dysfunkcjonalnego nad habitusem dostosowanym do wymogo´w
pola w paradygmacie neoregionalnym stanowi kolejnaþ bariereþ utrudniajaþcaþ
proces instytucjonalizacji regiono´w w Polsce.

Mozúna jednak zauwazúyc´, izú w niekto´rych regionach zaznaczyły sieþ czy tezú

uaktywniły znaczaþce ilos´ciowe i jakos´ciowe ro´zúnice w postawach i działaniach
aktoro´w. Przekładajaþ sieþ one po czeþs´ci na wskaz´niki ekonomiczne, takie jak
np. liczba, wielkos´c´ i zúywotnos´c´ podmioto´w gospodarczych zarejestrowanych
w regionie, po czeþs´ci na wskaz´niki polityczne, takie jak frekwencja wyborcza
i opcja polityczna preferowana w wyborach, a po czeþs´ci na wskaz´niki społecz-
ne, takie jak liczba, wielkos´c´ i typ stowarzyszen´ dobrowolnych działajaþcych
w dawnym regionie (Gaþsior-Niemiec 2003a). Wydaje sieþ wieþc, zúe istotnie

32

ANNA GAþSIOR-NIEMIEC

mamy do czynienia ze znaczaþcym zro´zúnicowaniem skali trudnos´ci i przebiegu
procesu instytucjonalizacji poszczego´lnych regiono´w. Dotyczy to w szczego´lno-
s´ci kwestii elit opiniotwo´rczych zainteresowanych autoryzacjaþ – czy tezú pełnaþ
instytucjonalizacjaþ regionu oraz stopnia dopasowania habituso´w do wymogo´w
pola regionalnego. Dodatkowym elementem silnie ro´zúnicujaþcym zdaje sieþ
pamieþc´ zbiorowa, kto´ra przechowała elementy tozúsamos´ci dawnego regionu
mozúliwe do zawłaszczenia przez region nowo powstały. Szczego´lnie wyraz´nie
mozúna przes´ledzic´ te zro´zúnicowania, analizujaþc dyskursy tozúsamos´ciowe w po-
szczego´lnych regionach (ibidem).

Mozúna zaryzykowac´ stwierdzenie, zúe wieþkszos´c´ nowych polskich regiono´w

nadal nie przeszła pierwszej fazy instytucjonalizacji wyznaczonej przez Paa-
siego, tj. nie posiada kształtu terytorialnego realnie wyodreþbnionego za pomocaþ
znaczaþcych praktyk politycznych, ekonomicznych, społecznych i kulturowych.
Mieþdzy innymi pod naporem europeizacji (Gaþsior-Niemiec 2003b) weszły one
jednak w fazeþ drugaþ, czyli rozwoju kształtu symbolicznego, oraz trzeciaþ, czyli
rozwijania kształtu instytucjonalnego. Mozúna wyrazic´ ostrozúnaþ nadziejeþ, zúe
wymogi europeizacji przekazywane za pos´rednictwem dyskursu instytucjonal-
nego i akademickiego odegrajaþ roleþ katalizatora w odniesieniu do praktyki
regiono´w. Jak bowiem stwierdza Bourdieu, cytujaþc Schopenhauera, „s´wiat
społeczny jest takzúe wolaþ i przedstawieniem” (Bourdieu 1991, s. 224), mozúna
wieþc liczyc´, zúe tworzone czeþsto ad hoc i dla celo´w s´cis´le instrumentalnych
reprezentacje kolektywne i sieci ponadlokalne, wymuszone np. przez wymogi
programowe funduszy europejskich, zostanaþ z czasem przekształcone w funk-
cjonalne dyspozycje habituso´w i skodyfikowane jako imago regionis.

Literatura

Anderson B., 1983, Imagined Communities. Reflections on the Origin and

Spread of Nationalism, London: Verso.

Bagnasco A., 2002, „Società fuori squadra”. Referat na seminarium Frammenti

di un concetto... Il dibatitto sullo sviluppo nel post-industriale, Roma:
Università La Sapienza.

Banfield E.C., 1979, „The moral basis of a backward society” (w:) A.J.

Heidenheimer (red.), Political Corruption. Readings in Comparative Ana-
lysis, New Brunswick: Transactions Books.

Boisier S., 1997, „The elusive goal of regional development: between the

black box and the political agenda”, Essays series document 95/30, Santiago
de Chile: Latin American and Carribean Institute for Economic and Social
Planning.

Bourdieu P., 1973, „Cultural reproduction and social reproduction” (w:) R. Brown

(red.), Knowledge, Education, and Cultural Change, London: Tavistock.

Bourdieu P., 1991, Language and Symbolic Power, Cambridge: Polity.
Bourdieu P., 2001, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, Warszawa: Oficyna

Naukowa.

33

POLE, HABITUS I IMAGO REGIONIS...

Castells M., 2000, The Information Age: Economy, Society and Culture, vol. I:

The Rise of the Network Society; vol. II: The Power of Identity, Oxford:
Blackwell Publishers.

Cooke P., Morgan K., 1998, The Associational Economy. Firms, Regions, and

Innovation, Oxford: Oxford University Press.

Dirven E., Groenewegen J., van Hoof S. (red.), 1993, Stuck in the Region?

Changing Scales for Regional Identities, Utrecht: Nederlandse Geographis-
che Studies, nr 155 (cyt. w Perulli 1998).

Donolo C. (red.), 2001, Verso Sud, FrancoAngeli: Milano.
Foucault M., 1977, Archeologia wiedzy, Warszawa: PIW.
Gaþsior-Niemiec A., 2003a, Europeanisation and Myth-making. (New) Regio-

nalism in Poland, Warszawa: IFiS PAN (niepublikowana praca doktorska).

Gaþsior-Niemiec A., 2003b, „Traces of Europeanization: Poland”, Polish So-

ciological Review, t. 1 (141).

Gilowska Z., 2001, „Mozúliwos´ci i bariery prowadzenia polityki regionalnej”

(w:) J. Szomburg (red.), Polityka regionalna pan´stwa pos´ro´d uwikłan´ instytu-
cjonalno-regulacyjnych, Gdan´sk: Instytut Badan´ nad Gospodarkaþ Rynkowaþ.

Gorzelak G., Jałowiecki B. (red.), 1993, „Czy Polska beþdzie pan´stwem regional-

nym?”, Studia Regionalne i Lokalne, nr 9 (42).

Gorzelak G., 2003, „Wschodnia s´ciana płaczu”, Polityka, nr 2 (2383) 11

stycznia.

Grosse T.G., Mackiewicz M., 2003, Zmierzch decentralizacji w Polsce? Poli-

tyka rozwoju w wojewo´dztwach w konteks´cie integracji europejskiej, War-
szawa: Instytut Spraw Publicznych.

Halbwachs M., 1969, Społeczne ramy pamieþci, Warszawa: PWN.
Hausner J., Marody M. i in., 1998, Accession or Integration? Poland’s Road

to the European Union, Warsaw: EU-Monitoring I. Friedrich Ebert Stiftung.

Hausner J., Marody M. (red.), 2000a, The Polish Talk Show: Social Dialogue

and European Integration, Krako´w: EU-Monitoring V, Friedrich Ebert
Stiftung, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicz-
nej w Krakowie.

Hausner J., Marody M. (red.), 2000b, The Quality of Governance. Poland

Closer to the European Union?, Krako´w: EU-Monitoring IV, Friedrich
Ebert Stiftung, Małopolski Instytut Samorzaþdu Terytorialnego, School of
Public Administration.

Hirschman A., 1970, Exit, Voice and Loyalty. Responses to Decline in Firms,

Organisations and States, Cambridge, Mass: Harvard University Press.

Hobsbawm E., Ranger T. (red.), 1983, The Invention of Tradition, Cambridge:

Cambridge University Press.

Hoekveld G., 1993, „Regional identity as the product of regional integration”

(w:) E. Dirven, J. Groenewegen, S. van Hoof (red.)., Stuck in the Region?
Changing Scales for Regional Identities, Utrecht: Nederlandse Geographis-
che Studies, nr 155.

Jałowiecki B. (red.), 1997, Oblicza regiono´w, Warszawa: EUROREG.

34

ANNA GAþSIOR-NIEMIEC

Keating M., 1998, The New Regionalism in Western Europe. Territorial

Restructuring and Political Change. Cheltenham, UK, Northampton, MA,
USA: Edward Elgar.

Kuklin´ski A. (red.), 1990, Polskie wojewo´dztwo: dos´wiadczenia i perspektywy,

Warszawa: Uniwersytet Warszawski.

Kuklin´ski A. (red.), 1997, Problematyka przestrzeni europejskiej, Warszawa:

EUROREG.

Kuklin´ski A., 2002a, „The regional elites. The Polish experiences in com-

parative perspective”, a discussion paper.

Kuklin´ski A., 2002b, „Education and the challenge of dual societies in Europe”,

preliminary outline.

Kuklin´ski A., 2004, „O nowym modelu polityki regionalnej – artykuł dys-

kusyjny”, Studia Regionalne i Lokalne, nr 4 (14).

Markowski T. (red.), 2002, „Marketing terytorialny”, Studia KPZK PAN,

t. CXII.

Marody M., 1997, „Post-Transitology or Is there any Life after Transition?”,

Polish Sociological Review, nr 1 (117), s. 13–21.

Olsen J.P., 2001, „The many faces of europeanization”, ARENA Working

Papers, nr 1/2.

Paasi A., 1990, „Deconstructing regions: notes on the scales of spatial life”,

Environment and Planning A, vol. 23, s. 239–256.

Paasi A., 1999, „The Finnish-Russian Border in a World of Deterritorialisation”,

The NEBI Yearbook, Springer: Nordregio, s. 215–228.

Paasi A., 2000, „Territory” (w:) J. Agnew, K. Mitchell, G. O’Tuathail (red.),

Companion to Political Geography, Oxford: Blackwell.

Paasi A., 2002, „Bounded spaces in the mobile world: deconstructing ‘regional

identity’”, Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie, t. 93, nr 2,
s. 137–148.

Perulli P. (red.), 1998, Neoregionalismo. L’economia – arcipelago, Torino:

Bollati Boringhieri.

Pietrzyk I. (red.), 1999, Polityka regionalna Unii Europejskiej w praktyce

krajo´w członkowskich, Krako´w: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej.

Pietrzyk I., 2000, Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w pan´stwach

członkowskich, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Robotycki Cz., 1996, Nie wszystko jest oczywiste, Krako´w.
Sulima R., 2001, „Małe ojczyzny” (w:) R. Sulima, Głosy tradycji, Warszawa:

Wydawnictwo DiG, s. 129–147.

Szromnik A., 2002, „Marketing terytorialny – koncepcja ogo´lna i dos´wiad-

czenia praktyczne” (w:) T. Markowski, „Marketing terytorialny”, Studia
KPZK PAN, t. CXII, s. 37–102.

Tarkowski J., 1994, Patroni i klienci, t. 2: Socjologia s´wiata polityki, War-

szawa: Instytut Studio´w Politycznych PAN.

Trutkowski C., 2000, Społeczne reprezentacje polityki, Warszawa: Wydawnic-

two Naukowe „Scholar”.

35

POLE, HABITUS I IMAGO REGIONIS...

Veggeland N., 1999, Region, Regionalism, Regionality. Key concepts in Regional

Europe, http://www.kultgeo.uu.se/WebNST000616/Veggeland26.html.

Wasilewski J., 1986, „Społeczen´stwo polskie, społeczen´stwo chłopskie”, Studia

Socjologiczne, nr 3.

Weber M., 2002, Gospodarka i społeczen´stwo, Warszawa: Wydawnictwo

Naukowe PWN.

36

ANNA GAþSIOR-NIEMIEC