dr Paweł Karaszkiewicz Zakład Chemii Konserwatorskiej

Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki

Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie

wersja robocza

CHARAKTERYSTYKA PIGMENTÓW WYSTĘPUJĄCYCH

W FARBACH ARTYSTYCZNYCH

1. PIGMENTY BIAŁE

Nazwa pigmentu

biel ołowiowa;

ang: lead white; wł: bianco di plombo

Barwa

biała

Historia

Znany od czasów starożytnych, jeden z najstarszych pigmentów
produkowanych syntetycznie (działaniem par kwasu octowego
na ołów metaliczny w obecności CO

2

). Do XIX wieku jedyny

pigment biały stosowany w europejskim malarstwie
sztalugowym.

Wzór chemiczny

2PbCO

3

.

Pb(OH)

2

Własności optyczne bardzo małe (0.001-0.002 mm), bezbarwne, okrągłe cząstki,

wyraźnie dwójłomne (n

d

1.94 ...2.09)

Własności
chemiczne

łatwo reagują z 2MHCl, bez spoiwa z wydzielaniem CO

2

. Po

odparowaniu roztworu powstają charakterystyczne iglaste i
sześciokątne kryształy PbCl

2

Identyfikacja

reakcja z KI: Pb

2+

+2I

-

= PbI

2

(żółty osad)

Nazwa pigmentu

kreda;

ang: chalk, whiting; wł: creta, minerał: kalcyt

Barwa

biała

Historia

Znany od czasów starożytnych, otrzymywany przez zmielenie i
oczyszczenie skał zawierających kalcyt. Stosowany od czasów
starożytnych, w Europie północnej głównie jako wypełniacz
zapraw z klejem glutynowym (od wczesnego średniowiecza),
oraz niekiedy jako wypełniacz białych farb. W Europie
południowej (Włochy, Hiszpania) w zaprawach stosowano
również gips.

Wzór chemiczny

CaCO

3

Własności optyczne Wspólne własności charakterystyczne dla kalcytu: wysoka

dwójłomność (n

d

=1.49...1.66), bezbarwne. Kształt cząstek

zależy od pochodzenia: np. pył marmurowy – wyraźna budowa
krystaliczna, kreda pisząca – bardzo drobne cząstki, częste
szczątki szkieletów kokolitów.

Własności
chemiczne

łatwo reagują z 2MHCl z wydzielaniem CO

2

.

Identyfikacja

reakcja z H

2

SO

4

: Ca

2+

+SO

4

2-

= CaSO

4

(iglaste kryształy)

dr Paweł Karaszkiewicz Zakład Chemii Konserwatorskiej

Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki

Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie

wersja robocza

Nazwa pigmentu

biel wapienna;

(syn: biel świętojańska), wapno ang: whitewash,

St. John white, wł: bianco San Giovanni, mineral.: kalcyt

Barwa

biała

Historia

znany od czasów starożytnych. Powstaje po karbonatyzacji
mleka wapiennego lub wody wapiennej naniesionej na
powierzchnię malowaną lub produkowany przez kilkakrotne
wypalenie i karbonatyzację węglanu wapnia. Stosowany
powszechnie od czasów wprowadzenia wypalania wapna
(starożytność). W podobnej formie występuje
skarbonatyzowany węglan wapnia użyty jako spoiwo w farbach
wapiennych

Wzór chemiczny

CaCO

3

Własności optyczne Wspólne własności charakterystyczne dla kalcytu: wysoka

dwójłomność (n

d

=1.49...1.66), bezbarwne. Kształt cząstek:

zróżnicowane rozmiary i kształty, brak cech
charakterystycznych.

Własności
chemiczne

łatwo reagują z 2MHCl z wydzielaniem CO

2

.

Identyfikacja

reakcja z H

2

SO

4

: Ca

2+

+SO

4

2-

= CaSO

4

(iglaste kryształy)

Nazwa pigmentu

wapno skarbonatyzowane;

(syn: wapno, pobiała, spoiwo

wapienne), wapno ang: whitewash, mineral.: kalcyt

Barwa

biała

Historia

Znane od czasów starożytnych. Powstaje po karbonatyzacji
zaprawy wapiennej, mleka wapiennego lub wody wapiennej
użytych spoiwo zaprawy podkład pod warstwę malarską
(pobiała) lub spoiwo farby wapiennej. Stosowane powszechnie
od czasów wprowadzenia wypalania wapna (starożytność). W
podobnej formie występuje skarbonatyzowany węglan wapnia
użyty jako biel wapienna (biel świętojańska)

Wzór chemiczny

CaCO

3

Własności optyczne Wspólne własności charakterystyczne dla kalcytu: wysoka

dwójłomność (n

d

=1.49...1.66), bezbarwne. Kształt cząstek:

zróżnicowane rozmiary i kształty, brak cech
charakterystycznych.

Własności
chemiczne

łatwo reagują z 2MHCl z wydzielaniem CO

2

.

Identyfikacja

reakcja z H

2

SO

4

: Ca

2+

+SO

4

2-

= CaSO

4

(iglaste kryształy)

dr Paweł Karaszkiewicz Zakład Chemii Konserwatorskiej

Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki

Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie

wersja robocza

Nazwa pigmentu

gips;

ang: gypsum; wł: gesso, mineral: gips

Barwa

biała

Historia

znany od czasów starożytnych, otrzymywany przez zmielenie i
oczyszczenie skał zawierających gips. Po wypaleniu w
temperaturze 120

o

C nabiera własności wiążących i po zarobieniu

z wodą twardnieje. Stosowany szeroko jako spoiwo mineralne
oraz niekiedy jako wypełniacz farb. W Europie południowej
(Włochy, Hiszpania) stosowany powszechnie w zaprawach w
malarstwie sztalugowym: gruboziarnisty w warstwach
podkładowych (gesso grosso), w warstwach wierzchnich
drobnoziarnisty (gesso sottile).

Wzór chemiczny

CaSO

4

.

2H

2

O

Własności optyczne Częste kryształy iglaste, bezbarwne, słaba dwójłomność

(n

d

=1.53...1.62).

Własności
chemiczne

Roztwarza się po ogrzaniu z 2MHCl, po odparowaniu wytrącają
się charakterystyczne, iglaste kryształy.

Identyfikacja

własności mikroskopowe i roztwarzanie w 2MHCl

Nazwa pigmentu

anhydryt;

ang: anhidrite; wł: , mineral: anhydryt

Barwa

biała

Historia

gips bezwodny występujący w naturze lub otrzymywany przez
wypalenie gipsu w wysokich temperaturach – bardzo wolno
reaguje z wodą tworząc gips uwodniony. W postaci zmielonej
stosowany niekiedy jako wypełniacz zapraw w malarstwie
włoskim. Gips jastrychowy, stosowany od starożytności,
wypalany w temperaturze wyższej niż 900

o

C zawiera również

CaO. Wiąże wolno z wodą tworząc poza gipsem również kalcyt.
Zarówno on jak i naturalny anhydryt mógł być stosowany w
zaprawach włoskich gdyż jego drobnoziarnista odmiana
anhydrytu, vulpinit (występująca w Vulpino) była stosowana
jako materiał rzeźbiarski od czasów rzymskich)

Wzór chemiczny

CaSO

4

Własności optyczne Wysoka dwójłomność (n

d

=1.575), bezbarwne. Kształt cząstek

zależy od stopnia zmielenia.

Własności
chemiczne

Roztwarza się po ogrzaniu z 2MHCl, po odparowaniu wytrącają
się charakterystyczne, iglaste kryształy.

Identyfikacja

własności mikroskopowe i roztwarzanie w 2MHCl

dr Paweł Karaszkiewicz Zakład Chemii Konserwatorskiej

Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki

Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie

wersja robocza

biel tytanowa - wstawić

Nazwa pigmentu

biel cynkowa;

ang: zinc white; fr. blanc de zinc; niem.:

Zinkweiss

Barwa

biała

Historia

naturalny tlenek cynku znany od starożytności, ale jako pigment
wyprodukowany i wprowadzony do sprzedaży w XIX wieku,
najpierw jako farba akwarelowa (1834) później olejna (1840).

Wzór chemiczny

ZnO

Własności optyczne współczynnik załamania światła (n

d

=2.0), ziarna bardzo drobne

białe, nieprzezroczyste, bezbarwne, żółto-zielona fluorescencja w
UV.

Własności
chemiczne

Roztwarza się po ogrzaniu z 2MHCl,. reakcja z
(NH

4

)[Hg(CNS)

4

] z utworzeniem charakterystycznych

gwiaździstych kryształów.

Identyfikacja

własności mikroskopowe i reakcja z (NH

4

)[Hg(CNS)

4

].

2. PIGMENTY ŻÓŁTE

Nazwa pigmentu

ochra żółta (żółcień żelazowa, ugier); ang: yellow ochre; wł: ,

Barwa

różne odcienie żółcieni

Historia

naturalny pigment otrzymywany przez rozdrobnienie i
oczyszczenie glinek zabarwionych na żółto związkami żelaza.
Stosowany od czasów prehistorycznych we wszystkich
technikach malarskich. Znane są liczne odmiany, pochodzące z
różnych źródeł. Odmiany syntetyczne (żółcień marsowa)
stosowana od połowy XIX wieku.

Wzór chemiczny

Fe

2

O

3

.

nH

2

O (albo FeOOH) + liczne domieszki mineralne

Własności optyczne cząstki niekształtne, różnych rozmiarów, często zbite w

konglomeraty, anizotropowe, barwa od bezbarwnej do żółtej i
brązowej, współczynnik załamania światła (n

d

=2.0...2.4),

Własności
chemiczne

Roztwarza się częściowo po ogrzaniu z 2MHCl

Identyfikacja

reakcja z K

4

[Fe(CN)

6

]: Fe

3+

+ [Fe(CN)

6

]

4-

= Fe

4

[Fe(CN)

6

]

3

(osad

niebieski)

Nazwa pigmentu

żółta cynowo - ołowiowa; ang. lead-tin yellow; wł: giallo di
plombo-stagno (giallolino) ,

Barwa

ż

ółta

Historia

syntetyczny pigment żółty stosowany powszechnie od ok. 1300
do 1750 roku w malarstwie europejskim. Znane są dwie odmiany
(I i II). Odmiana I prawdopodobnie zastąpiła odmianę II we

dr Paweł Karaszkiewicz Zakład Chemii Konserwatorskiej

Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki

Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie

wersja robocza

Włoszech podczas 2-giej ćwierci XV wieku.

Wzór chemiczny

Odmiana I: Pb

2

SnO

4

; odmiana II: szkliwo PbSnO

3

Własności optyczne Odmiana I: cząstki żółte, bardzo małe, okrągłe, anizotropowe, o

wysokim współczynniku załamania światła (n

d

=2.29 – 2.31).

Odmiana II: cząstki żółte, zwykle większe niż I, izotropowe
współczynnik załamania światła wysoki (n

d

>2.0)

Własności
chemiczne

Obydwie odmiany mają podobne własności chemiczne: nie
rozpuszczają się w rozcieńczonych kwasach i zasadach.
Roztwarzają się trudno w wodzie królewskiej (HCl-HNO

3

; 3:1)

Identyfikacja

Pb: reakcja z KI: Pb

2+

+2I

-

= PbI

2

(żółty osad)

Sn: reakcja z RbCl: SnCl

6

2-

+ 2Rb

+

=Rb

2

SnCl

6

(oktaedryczne,

bezbarwne kryształy).
Pewna identyfikacja metodami instrumentalnymi

Nazwa pigmentu

żółta neapolitańska; ang. Naples yellow; wł: giallo di Napoli,

Barwa

ż

ółta

Historia

syntetyczny pigment żółty stosowany powszechnie w Europie od
ok. 1750 do 1850 rok roku w malarstwie europejskim,
aczkolwiek żółte związki antymonu o podobnym składzie znane i
stosowane były w czasach starożytnych jako emalie i pigmenty.

Wzór chemiczny

antymonian ołowiu o wzorze ogólnym: Pb

II

y

Sb

V

2-x

O

7

, gdzie 0≤x

≤1 a 2≤y≤3

Własności optyczne drobnoziarniste cząstki, często połączone w konglomeraty,

słabo-żółte, izotropowe, dwójłomne (n

D

: 2.01...2.28)

Własności
chemiczne

Pigment nie rozpuszcza się w rozcieńczonych kwasach i
zasadach. Roztwarzają się trudno w wodzie królewskiej (HCl-
HNO

3

; 3:1)

Identyfikacja

Pb: reakcja z KI: Pb

2+

+2I

-

= PbI

2

(żółty osad)

Sb: reakcja z Rodaminą B (purpurowy osad)
Pewna identyfikacja metodami instrumentalnymi

Nazwa pigmentu

żółta chromowa; ang. chrome yellow;

Barwa

ż

ółta

Historia

syntetyczny pigment żółty odkryty (Vaquelin 1809)
produkowany od ok. 1818 r, stosowany często w mieszaninie z
błękitem pruskim jako zieleń chromowa. W zależności od
sposobu produkcji można uzyskiwać różne odcienie żółcieni, jak
również uzyskiwać barwę pomarańczową i czerwoną

Wzór chemiczny

chromian ołowiu o wzorze PbCrO

4

Własności optyczne bardzo drobnoziarniste cząstki, charakter krystaliczny

(dwójłomność, pryzmatyczne kryształki) widoczne przy dużych
(800x) powiększeniach.

Własności
chemiczne

Pigment reaguje z 2M HCl, przechodząc w biały PbCl

2

i

uwalniając jony chromianowe.

dr Paweł Karaszkiewicz Zakład Chemii Konserwatorskiej

Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki

Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie

wersja robocza

Identyfikacja

Pb: reakcja z KI: Pb

2+

+2I

-

= PbI

2

(żółty osad)

CrO

4

2_

: reakcja z jonami Ag

+

(czerwony, krystaliczny osad)

Nazwa pigmentu

żółcień kadmowa; ang: cadmium yellow; wł: giallo di cadmo

Barwa

ż

ółty, w zależności od pierwiastków współstrącanych także

pomarańczowe do czerwonych

Historia

Syntetyczny pigment żółty proponowany jako pigment w 1818
roku, ale bardziej dostępny po uruchomieniu jego produkcji
przemysłowej ok. 1840 roku. Ze względu na wysoką cenę
szerokie zdobył dopiero po 1917 roku , gdy znacznie potaniał.
Obecnie jeden z najpopularniejszych żółtych pigmentów
artystycznych. Oprócz czystego CdS produkuje się pigmenty
wspólstrącane z innymi pierwiastkami: cynkiem (Zn), selenem
(Se) - selenosiarczek kadmu (1910 –czerwony), litopony
kadmowe (1921 - żółte) z siarczkiem baru (BaS), rtęcią (Hg)
(1948 - pomarańczowe do czerwonych).
Naturalna forma CdS (greenockit) prawdopodobnie jako pigment
nie była stosowana.

Wzór chemiczny

CdS, ZnCdS, CdSeS, CdS+BaSO

4

, CdHgS

Własności optyczne Ziarna pigmentu bardzo małe (0.001-0,002 mm), przeważnie

zaokrąglone, w świetle przechodzącym żółte lub pomarańczowe,
grubsze nawet brązowe. CdS występuje jednocześnie w trzech
odmianach: kubicznej, heksagonalnej oraz amorficznej. Ze
względu na małe cząstki i zróżnicowane formy określenie
własności optycznych ziaren jest trudne ale, dzięki wysokiemu
współczynnikowi załamania światła (n

D

> 2), widoczne jest

wyraźne ciemnienie krawędzi ziaren. Podobne, trudne do
ilościowego określenia własności mają także inne odmiany
pigmentu.

Własności
chemiczne

Reaguje z 2MHCl z wydzielaniem H

2

S. W roztworze obecne

jony Cd

2+

.

Identyfikacja

Jon Cd

2+

- reakcja z (NH

4

)[Hg(CNS)

4

] (bezbarwne kryształy

ortorombiczne)
Identyfikacja szczegółowa metodami instrumentalnymi.

3.PIGMENTY CZERWONE

Nazwa pigmentu

Ochra czerwona i brązowa (czerwień, żelazowa, brąz
żelazowy); ang: red ochre

dr Paweł Karaszkiewicz Zakład Chemii Konserwatorskiej

Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki

Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie

wersja robocza

Barwa

różne odcienie czerwieni i brązów

Historia

Naturalny pigment otrzymywany przez rozdrobnienie i
oczyszczenie glinek zabarwionych związkami żelaza na różne
odcienie czerwieni i brązów. Stosowany od czasów
prehistorycznych we wszystkich technikach malarskich zarówno
jako pigment jak i podkład pod folie metalowe - pulment. Znane
są liczne odmiany, pochodzące z różnych źródeł. Odmiany
syntetyczne (czerwień marsowa) stosowana od połowy XIX
wieku. Często występuje w nich produkt uboczny z ich
produkcji: gips. Spotykane są również gatunki czerwieni
otrzymywane przez zmielenie krystalicznej formy Fe

2

O

3

–

hematytu

,

które

m

ogą one być zbliżone kolorystycznie do

cynobru.
Barwy brązowo- czerwone i brązowe mogą być uzyskiwane
przez prażenie żółtych lub czerwonych pigmentów żelazowych
(pigmenty palone)

Wzór chemiczny

Fe

2

O

3

.

+ liczne domieszki mineralne

Własności optyczne cząstki niekształtne, różnych rozmiarów, często zbite w

konglomeraty, anizotropowe, barwa czerwona do brązowej o
różnych odcieniach, współczynnik załamania światła (n

d

=2.8...3.0).
Czerwona odmiana krystaliczna (hematyt) ma cząstki
krystaliczne, anizotropowe, intensywnie czerwone

Własności
chemiczne

Roztwarza się częściowo po ogrzaniu z 2MHCl

Identyfikacja

reakcja z K

4

[Fe(CN)

6

]: Fe

3+

+ [Fe(CN)

6

]

4-

= Fe

4

[Fe(CN)

6

]

3

(osad

niebieski)

Nazwa pigmentu

minia;

ang: red lead; wł: minio, mineral: minia

Barwa

różne odcienie od pomarańczowego do czerwonego

Historia

Pierwotnie naturalny, od czasów starożytnych syntetyczny
pigment otrzymywany przez prażenie przy dostępie powietrza
ołowiu metalicznego lub jego związków.
W Europie popularny od antyku, często w mieszaninie z
cynobrem, ale niezbyt ceniony ze względu na częste czernienie.
Obecnie stosowany głównie w farbach antykorozyjnych.

Wzór chemiczny

Pb

3

O

4

Własności optyczne Własności ogólne: pomarańczowe lub czerwone, anizotropowe

kryształy, dwójłomne (n

D

= 2.42), wyjątkowe, niebiesko - zielone

kolory interferencyjne. Odmiany wczesne gruboziarniste,
otrzymywane przez prażenie bieli ołowiowej w temp. 425 -
430

o

C, współczesne, produkowane przeważnie przez spalanie w

temp. 1800

o

C par ołowiu, bardzo drobnoziarniste.

Własności

Reaguje z 2M HCl z utworzeniem białego PbCl

2

i wydzieleniem

2+

dr Paweł Karaszkiewicz Zakład Chemii Konserwatorskiej

Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki

Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie

wersja robocza

chemiczne

Cl

2

. W roztworze jony Pb

2+

.

Identyfikacja

Mikroskopowo,
Reakcja Pb

2+

z KI = PbI

2

(żółty osad)

Nazwa pigmentu

Cynober (vermilion);

ang: vermilion, cinnabar; wł: vermiglio,

cinabro, mineral: cynober

Barwa

Różne odcienie intensywnej czerwieni

Historia

Naturalny

pigment

otrzymywany

przez

rozdrobnienie

i oczyszczenie skał zawierających minerał cynober znany od
czasów starożytnych. Odmiany syntetyczne znane w Europie od
IX w. (metoda sublimacyjna, import) a od XVI w produkowane
w Europie (od XIX w. również metodą mokrą). Stosowany we
wszystkich technikach malarskich, sporadycznie do czasów
współczesnych.

Wzór chemiczny

HgS

Własności optyczne Własności ogólne: intensywnie czerwone, anizotropowe

kryształy, wyraźnie dwójłomne (n

D

= 2.82...3.15).

Odmiana naturalna: ziarna większe, ostrokrawędziste, niekiedy
wydłużone, zawiera domieszki innych minerałów
Odmiana sublimacyjna: podobna do naturalnej, częste formy
wydłużone, brak zanieczyszczeń
Odmiana mokra: bardzo małe, przeważnie zaokrąglone cząstki

Własności
chemiczne

Nie roztwarza się w kwasach i zasadach, rozpuszcza się po
ogrzaniu wodzie królewskiej (HCl+HNO

3

; 3:1). Po odparowaniu

roztworu powstają charakterystyczne, dendrytyczne kryształy

Identyfikacja

Reakcja z wodą królewską: Hg

2+

+2Cl

-

= HgCl

2

Roztworzenie w 2MHNO

3

+KI

Reakcja z CoCl

2

i KCNS: Hg

2+

+Co

2+

+CNS

-

=Co[Hg(SCN)

2

]

2

(niebieskie kryształy)

Nazwa pigmentu

czerwienie organiczne

Barwa

różne odcienie czerwieni

Historia

naturalne pigmenty otrzymywane drogą ekstrakcji barwników z
roślin i owadów barwierskich i osadzenie ich na nośnikach lub
wytrącenie w postaci lak. Najczęściej stosowane w Europie:
1. kraplak; ang: madder lake, wł: lacca di robbia
Organiczny pigment czerwony otrzymywany z roślin rodziny
Rubiacea.

Najczęściej w Europie stosowano barwnik z

marzanny barwierskiej (Rubia tinctoria). Znany od czasów
starożytnych, jako pigment w czasach nowożytnych stosowany
niezbyt często, rozpowszechnił się w XVII i XVIII w.
Główny składnik: alizaryna, produkowany syntetycznie od 1868

dr Paweł Karaszkiewicz Zakład Chemii Konserwatorskiej

Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki

Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie

wersja robocza

roku
2. karmin (kermes); ang. kermes, wł: chermes
Organiczny pigment czerwony otrzymywany z owadów Kermes
vergilio

i lokalnie z innych (w Polsce czerwiec polski –

Porphyrophorus polonicus L)

. Jeden z najstarszych znanych

barwników organicznych (wymieniany w Starym Testamencie).
Stosowany szeroko jako barwnik do tkanin, użycie w malarstwie
sztalugowym słabo udokumentowane.
3. koszenila (karmin koszenilowy); ang: cochineal, wł:
cocciniglia
Organiczny pigment czerwony otrzymywany z owadów
Dactylopius coccus L,

Costa) żyjących i hodowanych w Ameryce

Ś

rodkowej i Południowej, głównie w Meksyku. Stosowany tam

od czasów Azteków. Do Europy sprowadzony po 1512 roku,
rozpowszechniony prawdopodobnie po 1549. Stosowany
szeroko jako barwnik do tkanin, w malarstwie sztalugowym
słabo udokumentowany.

Wzór chemiczny

1. kraplak; główny składnik:
alizaryna (1,2 dihydroxyantrachinon),
2. kermes; główny składnik: kwas kermesowy (C

16

H

10

O

8

)

3. koszenila: kwas karminowy (C

22

H

20

O

13

)

Własności optyczne cząstki niekształtne, duże, przezroczyste o różnych odcieniach

czerwieni i purpury, izotropowe. Barwnik często rozpuszczony
w spoiwie.

Własności
chemiczne

1. kraplak: reaguje z zasadami, często przechodząc do roztworu,
nie rozpuszcza się w amoniaku
2. koszenila i kermes: rozpuszczają się w amoniaku

Identyfikacja

na podstawie własności chemicznych. Pewna identyfikacja
metodami chromatograficznymi lub metodą spektrofotometrii w
podczerwieni

4. PIGMENTY NIEBIESKIE

Nazwa pigmentu

Azuryt

; ang: azurite; wł: azzurrite, mineral: azuryt

Barwa

niebieski

Historia

Naturalny

pigment

otrzymywany

przez

rozdrobnienie

i oczyszczenie minerału azurytu. Stosowany w Egipcie
(IV dynastia), szczególnie popularny w Europie od
ś

redniowiecza do XVII wieku. Często zastępowany

syntetycznymi pigmentami miedziowymi.

Wzór chemiczny

Cu

3

[OH|CO

3

]

2

Własności optyczne Cząstki niebieskie, przezroczyste, krystaliczne, ostrokrawędziste,

anizotropowe, różnych rozmiarów, dwójłomne (n

d

=1.73...1.84).

Częsta obecność ziaren zielonych pochodzących od

dr Paweł Karaszkiewicz Zakład Chemii Konserwatorskiej

Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki

Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie

wersja robocza

domieszkowych minerałów miedziowych.

Własności
chemiczne

Roztwarza się w 2MHCl z wydzielaniem CO

2

.

Identyfikacja

Reakcja z K

4

[Fe(CN)

6

]: Cu2

+

+ [Fe(CN)

6

]

4-

= Cu

4

[Fe(CN)

6

]

2

(osad czerwony)

Nazwa pigmentu

ultramaryna naturalna;

ang: ultramarine (natural); wł:

oltremare (genuino), mineral: ultramaryna

Barwa

niebieski

Historia

naturalny pigment otrzymywany przez rozdrobnienie i
oczyszczenie skał zawierający minerał ultramarynę. Znany od
starożytności, jako pigment stwierdzony po VI w, w Europie
szczególnie popularny w XIV i XV wieku w malarstwie
włoskim, stosowany jednak do XVII w. a sporadycznie później.
Ze względu na wysoką cenę stosowany oszczędnie. Odmiana
syntetyczna, wprowadzona do produkcji w 1828, stosowana
szeroko dotychczas.

Wzór chemiczny

glinokrzemian sodu zawierający siarkę (Na, Ca, (AlSiO

4

)

6

(SO

4

,

S, Cl)

Własności optyczne cząstki niebieskie z fioletowym odcieniem, duże,

ostrokrawędziste, izotropowe, izotropowe, współczynnik
załamania światła (n

d

=1.50). Częste domieszki minerałów

towarzyszących, głównie kalcytu.
Odmiana syntetyczna drobnoziarnista, bez zanieczyszczeń

Własności
chemiczne

Roztwarza się w 2MHCl z wydzielaniem H

2

S

Identyfikacja

reakcja H

2

S z jonami Pb

2+

: S

2-

+Pb

2+

=PbS (osad czarny)

Nazwa pigmentu

Smalta;

ang: smalt; wł: azurro di smalto, smaltino

Barwa

niebieski

Historia

Syntetyczny pigment otrzymywany z niebieskiego szkliwa
zabarwionego związkami kobaltu. Poza Europą szkliwa podobne
do smalty znane od czasów starożytnych (w malarstwie
azjatyckim spotkane już w wieku XI). Uważa się, że smaltę
odkryto w Europie w Czechach ok., 1540 -1560 aczkolwiek
znane są przykłady wcześniejsze (Włochy - XIV -XV wiek).
Rozpowszechniła się w wieku XVII być może wskutek zanikania
azurytu i ultramaryny naturalnej ale we Włoszech była używana
wraz z nimi już w XVI wieku. Z palety malarskiej wypierana

dr Paweł Karaszkiewicz Zakład Chemii Konserwatorskiej

Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki

Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie

wersja robocza

przez błękit pruski (1702), jednakże szkliwa tego typu, również
o innych barwach produkowane były nawet współcześnie jako
tanie farby do malarstwa ściennego (Rosja).

Wzór chemiczny

Szkliwo potasowo - krzemianowe zawierające CoO (2-18%) K

2

O

(10-21%), CaO (domieszki) i SiO

2

(66 - 72%).

Własności optyczne Duże, niebieskie, ostrokrawędziste, izotropowe cząstki często o

charakterystycznym dla szkła przełomie muszlowym. Ze
względu na niestabilny skład niekiedy odbarwione, szczególnie
w spoiwach olejnych, w których ma też słabą siłę krycia
(współczynnik załamania światła n

D

= 1.46 - 1.55).

Własności
chemiczne

Zazwyczaj odporna na działanie rozcieńczonych kwasów i zasad.

Identyfikacja

Charakterystyczny wygląd mikroskopowy, perła boraksowa -
kolor niebieski, identyfikacja Co metodami instrumentalnymi.

Nazwa pigmentu

ultramaryna syntetyczna;

ang: ultramarine blue (synthetic);

fr. Outremer

Barwa

niebieski

Historia

Pigment syntetyczny, chemicznie zbliżony do ultramaryny
naturalnej, otrzymany w 1822 (Gmelin) a wprowadzony do
produkcji w 1828, stosowana szeroko dotychczas.

Wzór chemiczny

glinokrzemian sodu zawierający siarkę (Na, Ca, (AlSiO

4

)

6

(SO

4

,

S, Cl)

Własności optyczne bardzo małe cząstki niebieskie z fioletowym odcieniem,

izotropowe, współczynnik załamania światła (n

d

=1.50 – 1.60).

Nie zawiera zanieczyszczeń. W zależności od ilości S mogą być
również odmiany zielone i fioletowe. Niektóre odmiany starsze
mogą mieć ziarna o większych rozmiarach niż obecnie
produkowane.

Własności
chemiczne

Roztwarza się w 2MHCl z wydzielaniem H

2

S

Identyfikacja

reakcja H

2

S z jonami Pb

2+

: S

2-

+Pb

2+

=PbS (czarny osad)

Nazwa pigmentu

indygo;

ang: indigo; wł: indaco

woad;

ang: woad, wł: guado

Barwa

niebieski

Historia

Pigmenty organiczne otrzymywany z roślin, głównie indygo
(Indigofera tinctoria L.) - pigment indygo oraz urzet barwierski
(Isatis tinctoria L.) – pigment woad oraz z licznych lokalnych
roślin zawierających ten barwnik.
Indygo, znane od starożytności, importowano z Indii i Persji.

dr Paweł Karaszkiewicz Zakład Chemii Konserwatorskiej

Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki

Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie

wersja robocza

Stosowano je jako pigment malarski a później do barwienia
tkanin. Woad, znany również w starożytności, produkowano w
Europie. Ostatecznie został wyparty przez indygo indyjskie w
XVII wieku. Praktycznie wyszedł z użycia po wynalezieniu
syntetycznego indyga (1897). Jako pigment obie odmiany
stosowano szeroko od starożytności do XVII w, potem na małą
skalę.

Wzór chemiczny

głównym składnikiem barwiącym we wszystkich odmianach jest
barwnik organiczny indygo: C

16

H

10

O

2

N

2

Własności optyczne bezpostaciowe, izotropowe cząstki, niebieskie w świetle

przechodzącym, często czarne w odbitym.

Własności
chemiczne

Odbarwia się w 2MHNO

3

, nie odbarwia się w 10%NaOH.

Identyfikacja

Rozpuszczalne w pirydynie, identyfikacja metodą chromatografii
cienkowarstwowej lub metodami instrumentalnymi.

Nazwa pigmentu

błękit pruski ; ang: Prussian blue; wł: azurro di Prussia

Barwa

niebieski

Historia

Syntetyczny pigment niebieski odkryty w Niemczech w 1702
roku natychmiast zdobył znaczną popularność i jest stosowany
dotychczas . Dzięki znanej dacie wynalezienia i szerokiemu
rozpowszechnieniu jeden z ważniejszych pigmentów datujących.
Często mieszany z napełniaczami, ponadto z żółtymi pigmentami
dla otrzymania zieleni (np. zieleń chromowa: mieszanina żółcieni
chromowej i błękitu pruskiego wprowadzona od wczesnych lat
XIX wieku)

Wzór chemiczny

Me

I

Fe

III

[Fe(CN)

6

]

3

.

Xh

2

O (Me

I

: K

+

, Na

+

, NH

4

+

); Fe

4

[Fe(CN)

6

]

3

)

Własności optyczne Izotropowe, bezpostaciowe agregaty submikronowych cząstek

nierozróżnialnych pod mikroskopem.

Własności
chemiczne

Nie reaguje z 2M HCl, rozkłada się w 4M NaOH z utworzeniem
brązowego osadu Fe(OH)

3

.

Identyfikacja

Reakcja z NaOH: Fe

4

[Fe(CN)

6

]

3

+12NaOH=3Na

4

[Fe(CN)

6

]

3

+

4Fe(OH)

3

(brązowy osad).

Nazwa pigmentu

błękit ftalocyjanowy; ang: phtalocyanine blue, Monastral blue;
niem: phtalocyanin blau, Heliogenblau

Barwa

niebieski

Historia

Syntetyczny pigment niebieski odkryty w roku 1927 szybko
zdobył znaczną popularność i jest stosowany powszechnie
dotychczas dzięki czystej barwie i bardzo dobrym własnościom.
Powszechnie stosowany w farbach artystycznych i

dr Paweł Karaszkiewicz Zakład Chemii Konserwatorskiej

Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki

Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie

wersja robocza

przemysłowych, do barwienia tworzyw sztucznych itd.

Wzór chemiczny

pochodna kwasu ftalowego i jonów miedzi

Własności optyczne Izotropowe, bezpostaciowe agregaty submikronowych cząstek

nierozróżnialnych pod mikroskopem.

Własności
chemiczne

odporna na typowe odczynniki stosowane w mikroanalizie

Identyfikacja

odporność chemiczna, obecność Cu

Nazwa pigmentu

błękity kobaltowe: błękit Thenarda, ceruleum; ang: cobalt
blue; Thenard blue, Cerulean blue

Barwa

niebieski

Historia

Syntetyczny pigment niebieski otrzymany po raz pierwszy w
1775 (Leithner, Wiedeń) i produkowany od 1795 roku. Szerokie
rozpowszechnienie zdobyła odmiana wprowadzona przez
Thenarda (1802). Pigment wysokiej jakości, stosowany
dotychczas. Odmiana błękitu kobaltowego o innym składzie
chemicznym – ceruleum, wprowadzona do palety malarskiej w
1860 roku. Dzięki znanej dacie wynalezienia i szerokiemu
rozpowszechnieniu jeden z ważniejszych pigmentów datujących.

Wzór chemiczny

błękit Thenarda: CoO

.

Al

2

O

3

, ceruleum: CoO

.

nSnO

2

Własności optyczne błękit Thenarda : małe, nieregularne, niekiedy okrągłe

izotropowe cząstki o intensywnym błękitnym zabarwieniu z
fioletowym odcieniem. Wsp. załamania światła n

d

= 1.7

ceruleum: bardzo małe, okrągłe, izotropowe, homogeniczne
cząstki niebiesko-zielonym zabarwieniu (jedyny kobaltowy
pigment niebieski bez fioletowego odcienia). Wsp. załamania
ś

wiatła n

d

= 1.8

Własności
chemiczne

Trwałe - nie reagują z kwasami i zasadami, rozkładają się
podczas stapiania z KHSO

4

.

Identyfikacja

własności optyczne, perła boraksowa – zabarwienie błękitne. W
stopie z KHSO

4

– wykrycie Co

2+

(z (NH

4

)[Hg(CNS)

4

] w

obecności Zn

2+

, Sn (z RbCl). Pełna identyfikacja metodami

instrumentalnymi

5. PIGMENTY ZIELONE

Nazwa pigmentu

żywiczan miedzi; ang: copper resinate;

Barwa

zielony

Historia

syntetyczny pigment otrzymywany przez roztworzenie w
balsamach żywicznych (terpentyna wenecka, kalafonia) lub
olejach schnących syntetycznych zieleni miedziowych, głównie

dr Paweł Karaszkiewicz Zakład Chemii Konserwatorskiej

Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki

Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie

wersja robocza

verdigris (octan miedzi). Popularny szczególnie jako pigment
laserunkowy we Włoszech w XVI wieku i być może wcześniej,
w całej Europie do XVII wieku.

Wzór chemiczny

sole kwasów żywicznych lub wyższych tłuszczowych z jonami
Cu

2+

Własności optyczne izotropowe cząstki zielone z widocznymi niekiedy cząstkami

zielonego, anizotropowego pigmentu miedziowego. Często
częściowo zbrązowiały.

Własności
chemiczne

Roztwarza się w 2MHCl, podczas ogrzewania spoiwo topi się.

Identyfikacja

reakcja z K

4

[Fe(CN)

6

]: Cu2

+

+ [Fe(CN)

6

]

4-

= Cu

4

[Fe(CN)

6

]

2

(osad czerwony)

Nazwa pigmentu

Pigmenty miedziowe; zieleń miedziowa, błekit miedziowy.
ang: copper pigments;
verdigris

; ang: verdigris, wł: verdarme

Barwa

zielone, niebieskie

Historia

Grupa syntetycznych pigmentów otrzymywana przez reakcje
miedzi lub jej związków prowadzące do uzyskania barwnych,
słabo rozpuszczalnych w wodzie związków. Najpopularniejszym
pigmentem tego typu jest verdigris (octan miedzi o różnym
stopniu zasadowości) i o barwach od zielonej do niebiesko-
zielonej. Pigmenty tego typu stosowane były powszechnie od
starożytności do XVIII wieku. Pigmenty te reagują ze spoiwami
kwaśnymi (żywice, tłuste tempery, oleje schnące) tworząc
związki barwy zielonej.

Wzór chemiczny

Przykładowo: verdigris: Cu(CH

3

COO)

2

.

xH

2

O, węglany miedzi

o różnym stopniu zasadowości

Własności optyczne Anizotropowe cząstki barwy zielonej, niebiesko-zielonej lub ich

mieszaniny. Struktura przeważnie drobnoziarnista, cząstki często
składające się z konglomeratów mniejszych kryształów.

Własności
chemiczne

Roztwarza się w 2MHCl

Identyfikacja

reakcja z K

4

[Fe(CN)

6

]: Cu2

+

+ [Fe(CN)

6

]

4-

= Cu

4

[Fe(CN)

6

]

2

(osad czerwony)

Nazwa pigmentu

malachit;

ang: malachite; wł.: malachito

Barwa

zielony

Historia

Naturalny pigment miedziowy otrzymywany z minerału
malachitu. Często występuje wspólnie z azurytem i innymi
związkami miedzi. Stosowany przede wszystkim w malarstwie
ś

ciennym, w malarstwie sztalugowym najpopularniejszy przed

dr Paweł Karaszkiewicz Zakład Chemii Konserwatorskiej

Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki

Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie

wersja robocza

wszystkim w XV i XVI wieku. Często zamieniany
syntetycznymi zieleniami miedziowymi.

Wzór chemiczny

Cu

2

[(OH)

2

|CO

3

]

Własności optyczne Anizotropowe cząstki barwy zielonej, często o włóknistej

strukturze, przeważnie dużych rozmiarów (0.008 -0.012 mm).
W świetle przechodzącym większe ziarna słabo zielone, mniejsze
bezbarwne. Częste domieszki azurytu i innych zielonych
minerałów miedzi. Wyraźny pleochroizm, współczynnik
załamania światła (n

D

= 1.66...1.91)

Własności
chemiczne

Roztwarza się w 2MHCl z wydzielaniem CO

2

.

Identyfikacja

Reakcja z K

4

[Fe(CN)

6

]: Cu2

+

+ [Fe(CN)

6

]

4-

= Cu

4

[Fe(CN)

6

]

2

(osad czerwony)

Nazwa pigmentu

ziemia zielona;

ang: green earth; wł: terra verde

Barwa

zielony

Historia

Naturalny pigment zielony otrzymywany z glinek: celadonitu i
glaukonitu. Znany od czasów starożytnych. Popularny w
temperowym malarstwie średniowiecznym malarstwie
sztalugowym jako podmalówka karnacji, zanika wraz z
wprowadzeniem spoiw olejnych. Pewną popularność zyskał
ponownie w Europie w XVII w.

Wzór chemiczny

glinokrzemian o ogólnym wzorze K[Al.,Fe

III

), (Fe

II

,

Mg)](AlSi

3

Si

4

)O

10

(OH)

2

Własności optyczne anizotropowe cząstki barwy zielonej lub żółto-zielonej, płaskie,

przeważnie zaokrąglone, dwójłomne (n

D

=1.592...1.641).

Niektóre ziarna zbudowane z płaskich mniejszych fragmentów.
Częste domieszki innych minerałów (tlenki żelaza, kalcyt, glinki)

Własności
chemiczne

Reaguje z 2MHCl. W roztworze obecne jony Fe

3+

i Fe

2+

.

Identyfikacja

Jon Fe

3+

- reakcja z K

4

[Fe(CN)

6

]: = Fe

4

[Fe(CN)

6

]

3

(osad

niebieski)
Jon Fe

2+

- reakcja z 2,2'dipirydylem - czerwone zabarwienie

roztworu

7. METALE

Nazwa pigmentu

srebro

ang: silver

Barwa

srebrzysta, połysk metaliczny

Historia

metal, wykorzystywany przeważnie w stopach od starożytności.
W postaci cienkich blaszek (folii) wykorzystywany w Europie od
czasów romańskich do współczesności w malarstwie i sztukach
zdobniczych. Proszek srebrny (pierwotnie uzyskiwany przez

dr Paweł Karaszkiewicz Zakład Chemii Konserwatorskiej

Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki

Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie

wersja robocza

ucieranie płatków, później również strącany chemicznie).

Wzór chemiczny

Ag

Własności optyczne cienkie , nie prześwitujące płatki, w świetle odbitym srebrzyste,

często pokryte warstwami korozyjnymi (AgS) o barwach od
ż

ółtej do czarnej, zależnych od grubości warstwy.

Własności
chemiczne

Rozpuszczalne w 2M HNO

3

z wydzielaniem tlenków azotu.

W roztworze jony Ag

+

.

Identyfikacja

Jony Ag

+

- reakcja z Cl

-

- osad AgCl (biały)

reakcja z K

2

Cr

2

O

7

- osad Ag

2

Cr

2

O

7

- kolor

pomarańczowo – czerwony

Nazwa pigmentu

złoto

(złoto płatkowe) ang: gold leaf

Barwa

złocista, połysk metaliczny

Historia

metal, wykorzystywany w postaci cienkich blaszek do
dekorowania złotem od starożytności. Proszek złoty (pierwotnie
uzyskiwany przez ucieranie płatków, później również strącany
chemicznie) stosowany jako farba.

Wzór chemiczny

Au

Własności optyczne cienkie , prześwitujące zielono- niebiesko płatki, w świetle

odbitym złociste.

Własności
chemiczne

Rozpuszczalne jedynie w wodzie królewskiej (HCl+HNO

3

; 3:1)

W roztworze jony Au

3+

.

Identyfikacja

Odporność na kwasy, tworzenie czerwonego stopu ze szkłem

Nazwa pigmentu

brąz miedziowy (szlagmetal, pozłota, metal) ang: Dutch metal

Barwa

złocista, połysk metaliczny

Historia

stop miedzi i cynku - mosiądz, znany od starożytności. W postaci
cienkich blaszek (folii) wykorzystywany w Europie na pewno od
19 w, czas wprowadzenia do palety niejednoznaczny, możliwe że
od XVII w. Proszek – pozłota pierwotnie uzyskiwany z opiłków
mosiądzu, obecnie w postaci mikro płatków)

Wzór chemiczny

Cu + Zn

Własności optyczne cienkie , nie prześwitujące płatki, w świetle odbitym złociste

często skorodowane – warstwy korozyjne zielone od związków
miedzi.

Własności
chemiczne

Rozpuszczalne w 2M HNO

3

z wydzielaniem tlenków azotu.

W roztworze jony Cu

2+

. Jony Zn

2+

wykrywalne metodami

instrumentalnymi.

Identyfikacja

Jony Cu

2+

- reakcja z K

4

[Fe(CN)

6

]: Cu

2+

+ [Fe(CN)

6

]

4-

=

Cu

4

[Fe(CN)

6

]

2

(osad czerwony)

8. CZERNIE

dr Paweł Karaszkiewicz Zakład Chemii Konserwatorskiej

Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki

Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie

wersja robocza

Nazwa pigmentu

czerń roślinna (węgiel drzewny) ang: charcoal, plant black

Barwa

czarna, w zależności od rodzaju z odcieniem ciepłym lub
zimnym

Historia

pigment czarny otrzymywany przez zwęglenie części roślin i
drzew. Stosowane od czasów prehistorycznych do
współczesności. Niektóre odmiany szeroko stosowane w
malarstwie sztalugowym - na przykład czerń z winorośli w
mieszaninie z bielą ołowiową stosowano w malarstwie włoskim
do malowania nieba

Wzór chemiczny

C, z małą zawartością K

2

CO

3

Własności optyczne czarne, niekiedy na krawędziach prześwitujące brązowo cząstki,

często o charakterystycznym, drzazgowatym kształcie. W
większych można obserwować szczątki tkanki roślinnej

Własności
chemiczne

Nie reaguje z odczynnikami, spala się z pozostawieniem białego
osadu.
W roztworze niekiedy jony K

+

.

Identyfikacja

Mikroskopowa, ewentualnie jony K

+

: reakcja z

NaNO

2

+PbNO

3

+CuCH

3

COO - czarne, kubiczne kryształy

Ze względu na rozmaitość odmian pigment słabo rozpoznany i
trudny do szczegółowej identyfikacji

Nazwa pigmentu

czerń organiczna

Barwa

czarna lub w zależności od pochodzenia z odcieniem brązowym

Historia

Ogólne określenie grupy pigmentów czarnych otrzymywany
przez zwęglenie rozmaitych substancji organicznych, zarówno
części roślin i drzew jak i np. fusów do kawy, niemożliwych, ze
względu na brak cech charakterystycznych, do odróżnienia od
siebie. .

Wzór chemiczny

C – konkretnego wzoru chemicznego brak

Własności optyczne zazwyczaj małe, niekształtne czarne cząstki bez cech

charakterystycznych

Własności
chemiczne

Nie reaguje z odczynnikami, spala się.

Identyfikacja

Mikroskopowa. Ze względu na rozmaitość odmian pigment słabo
rozpoznany i trudny do szczegółowej identyfikacji

Nazwa pigmentu

sadza

Barwa

czarna lub w zależności od pochodzenia z odcieniem brązowym

Historia

Ogólne określenie grupy pigmentów czarnych otrzymywany
przez spalanie przy niedostatecznym dostępie powietrza
substancji organicznych, np. węglowodorów (nafta, parafina),
olejów naturalnych itd. Znana od najdawniejszych czasów

Wzór chemiczny

C – konkretnego wzoru chemicznego brak

dr Paweł Karaszkiewicz Zakład Chemii Konserwatorskiej

Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki

Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie

wersja robocza

Własności optyczne bardzo małe, submikroskopowe cząstki czarne cząstki bez cech

charakterystycznych, zazwyczaj połączone w konglomeraty.

Własności
chemiczne

Nie reaguje z odczynnikami, spala się.

Identyfikacja

Mikroskopowa. Ze względu na rozmaitość odmian pigment słabo
rozpoznany i trudny do szczegółowej identyfikacji

9. WŁÓKNA

Nazwa włókna

len

Barwa

biała, często żółtawa lub barwiona na różne kolory

Historia

Len (Linum usitatissimum L.) znany jako roślina
włóknotwórcza i oleista od czasów prehistorycznych. Włókno
występujące w łodygach wykorzystywane do wyrobu nici,
tkanin i papieru. Tkaniny w malarstwie stosowane jako podłoże
naklejone na drewno od średniowiecza a jako samodzielne
podobrazie od czasów rozpowszechnienia technik olejnych (ok.
XVI w.). Włókna konopi wykazują duże podobieństwo do lnu i
nie zawsze można je odróżnić.

Wzór chemiczny

celuloza

Własności optyczne silnie anizotropowe włókna bezbarwne w świetle

przechodzącym. Mają one przekrój wieloboczny, z widocznym
kanalikiem i charakterystycznymi uszkodzeniami ścianek w
postaci dość regularnych pęknięć poprzecznych, przesunięć i
węzłów (zwanych kolankami). Włókna są często odkształcone i
uszkodzone.

Własności
chemiczne

Reaguje z odczynnikiem Schweitzera rozkładając się w
charakterystyczny sposób

Identyfikacja

Mikroskopowa, reakcja z odczynnikiem Schweitzera

Nazwa włókna

bawełna

Barwa

biała, często żółtawa lub barwiona na różne kolory

Historia

znana od 14 000 lat (Egipt), Peru (3000 pne), przemysł: Indie
(3500 lat temu). Europa: Cesarstwo Rzymskie, ponownie po
wojnach krzyżowych. Od średniowiecza centrum produkcji –
Niemcy, import z Indii: Portugalczycy. Od XVII wieku import z
Indii _ Anglicy, od XIX w import z USA, obecnie również Azja
Ś

rodkowa. Od XIX wieku często merceryzowana.

Wzór chemiczny

celuloza

Własności optyczne silnie anizotropowe włókna bezbarwne w świetle

przechodzącym. Kształt skręconych wstążek o przekroju

dr Paweł Karaszkiewicz Zakład Chemii Konserwatorskiej

Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki

Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie

wersja robocza

fasolowatym, z widocznym kanałem (lumenem).

Własności
chemiczne

Reaguje z odczynnikiem Schweitzera rozkładając się w
charakterystyczny sposób

Identyfikacja

Mikroskopowa, reakcja z odczynnikiem Schweitzera

Nazwa włókna

jedwab naturalny

Barwa

biała lub barwiona na różne kolory

Historia

znany od kilku tysięcy lat p.n.e. w Chinach, potem w Indiach.
W Europie produkcja od VI w (Hiszpania, Sycylia),
ś

redniowiecze – Włochy, dolina Renu. Obecnie główne ośrodki

w Chinach i Indiach i Japonii. Stosowany jako tkanina użytkowa,
jak również podobrazie w malarstwie wschodnim

Wzór chemiczny

białko – fibroina

Własności optyczne silnie anizotropowe włókna bezbarwne w świetle

przechodzącym. W jedwabiu surowym włókna sklejone
sercytyną. Mają one przekrój trójkątny. Powierzchnia włókien
gładka

Własności
chemiczne

Rozpuszczalność w roztworach ZnCl

2

i CaCl

2

Identyfikacja

Mikroskopowa, reakcja na obecność białka