Budowa i funkcje kręgosłupa jako całości
Kręgosłup jest największym narządem ludzkiego ciała w jego skład wchodzi:



kręgosłup właściwy, będący kolumną zbudowaną z elementów kostnych (kręgów),
połączonych krążkami międzykręgowymi i stawami międzywyrostkowymi;



układ różnych grup mięśniowych odpowiadających zarówno za czynności statyczne jak i
ruchowe obsługiwanych przez nie części kostnych,



układ nerwowy, w tym rdzeń i korzenie nerwowe przebiegające w kanale kręgowym oraz
znajdujący się zewnątrzkanałowo układ współczulny.

Konstrukcja kostna kolumny kręgosłupa jest utworzona z szeregu kręgów. Trzony kręgów są
poprzedzielane elementami elastycznymi - krążkami międzykręgowymi (dyskami). Łącznie
kolumna kręgosłupa liczy 24 kręgi i 23 krążki (brak krążków pomiędzy głową a pierwszym
kręgiem szyjnym oraz pierwszym i drugim kręgiem szyjnym). Kręgosłup oglądany z przodu
(w płaszczyźnie czołowej) tworzy linie prostą. Oglądany z boku ma cztery krzywizny: dwie
do przodu - lordoza szyjna i lędźwiowa i dwie do tyłu -kyfoza piersiowa i krzyżowa. Na
pierwszym kręgu szyjnym opiera się głowa, ostatni krążek lędźwiowy łączy się z kością
krzyżową.

Budowa kręgów
Budowa kręgów w poszczególnych odcinkach kręgosłupa wykazuje istotne różnice,
aczkolwiek niemal wszystkie zawierają te same najważniejsze elementy anatomiczne: trzon,
luk i wyrostki stawowe. Tylna powierzchnia trzonu i łuk kręgu tworzą ściany otworu
kręgowego. Otwory kręgowe kręgów ustawionych jeden na drugim tworzą kanał kręgowy, w
którym znajduje się rdzeń i korzenie nerwowe. Rdzeń kończy się na poziomie przejścia
piersiowo-lędźwiowego. Odchodzące od niego korzenie nerwowe tworzą w niżej położonej
części kanału kręgowego tzw. ogon koński.

Pomiędzy dwoma sąsiadującymi kręgami, na poziomie ich łuków, znajdują się otwory
międzykręgowe. Wychodzą nimi z kanału kręgowego korzenie nerwowe, tworzące nerwy
unerwiające poszczególne segmenty, narządy i części ciała człowieka. W obrębie kręgosłupa
znajdują się 52 stawy, a razem ze stawami żebrowymi jest ich aż 100. Nic też dziwnego, że
zaburzenia w obrębie stawów są źródłem najczęstszych dolegliwości bólowych kręgosłupa.

Budowa krążka międzykręgowego
Pomiędzy trzonami poszczególnych kręgów znajdują się krążki międzykręgowe (dyski),
będące jednocześnie elementem dzielącym i łączącym trzony. Krążek międzykręgowy składa
się z centralnie leżącego jądra miażdżystego (zwanego także galaretowatym) i obwodowo
okalającego jądro pierścienia włóknistego. W skład krążka wchodzą blaszki graniczne
oddzielające od góry i od dołu krążki od trzonów kręgów.

Zespoły anatomiczno-czynnościowe kręgosłupa
Do segmentu ruchowego zalicza się dwa sąsiadujące ze sobą kręgi połączone krążkiem
międzykręgowym, systemem stawów, torebek stawowych i więzadeł. Należą do niego także
odpowiadające mięśnie, właściwy odcinek rdzenia kręgowego, korzenie nerwowe, nerwy
obwodowe, powięzie i naczynia krwionośne.

Słup przedni stanowi kolumna trzonów kręgowych ustawionych jeden nad drugim,
poprzedzielanych krążkami między kręgowymi. Odpowiada on głównie za przenoszenie
obciążeń w osi długiej ciała, zarówno podczas czynności statycznych, jak i ruchowych w
pozycji pionowej. Słup tylni tworzą łuki kręgów i system stawów międzywyrostkowych

poszczególnych odcinków kręgosłupa. Łączą one tylne części kręgów ze sobą w sposób
zapewniający ich prawidłową ruchomość oraz ukierunkowanie ruchów kręgosłupa.

Słup przedni odpowiada za przenoszenie obciążeń, słup tylny za prowadzenie i kierowanie
zakresem ruchów. Współdziałają z nimi odpowiadające im inne tkanki kręgosłupa (mięśnie,
nerwy, naczynia itd.). Jeżeli jakieś przyczyny zewnętrzne (np. praca) lub wewnętrzne (np.
choroby) zmuszą słup przedni do niefizjologicznej ruchomości lub słup tylny do ponoszenia
nadmiernych obciążeń, zaczynają w tych strukturach powstawać objawy przeciążenia.

Funkcja stabilizująca i podporowa kręgosłupa
Podstawowym zadaniem kręgosłupa jest utrzymywanie konstrukcji szkieletu, stanowienie
stałego punktu odniesienia dla ruchomych kończyn i głowy, miejsca przyczepu mięśni i
narządów wewnętrznych, a także ochrona najwrażliwszej na urazy części obwodowego
układu nerwowego - rdzenia kręgowego. Do tego celu niezbędna jest maksymalna stabilność
jego konstrukcji.

Za utrzymywanie stabilizacji ciała odpowiadają następujące mechanizmy:
1. System mięśni kontrolujących wiotką oś kręgosłupa i utrzymujących jego pionową

pozycję na podobieństwo lin - odciągów utrzymujących stojący maszt: (powyższe mięśnie
„ciągną", a nie „podpierają", stąd niezbyt właściwe jest używanie popularnej nazwy
„gorset mięśniowy", zawierającej w swoim znaczeniu element podpierania);

2. Cztery krzywizny: dwie do przodu (lordoza szyjna i lędźwiowa) i dwie do tyłu (kyfoza

piersiowa i krzyżowa) zwiększające odporność kręgosłupa na obciążenie od góry aż 17-
krotnie w stosunku do takiej samej konstrukcji zupełnie prostej;

3. Żebra ograniczające w znacznym stopniu ruchy kręgosłupa piersiowego (z wyjątkiem

dolnego odcinka);

4. Bardzo silny, stabilizujący system więzadeł i pierścieni włóknistych krążków

międzykręgowych kontrolujący ruchy czynne i bierne pomiędzy kręgami;

5. Specyficzna funkcja i budowa jąder miażdżystych krążków międzykręgowych. Jądra

miażdżyste, znajdujące się w pierścieniu włóknistym krążka międzykręgowego i
ograniczone od góry i dołu powierzchniami trzonów kręgów.

6. Odpowiednia, odmienna na różnej wysokości kręgosłupa, budowa wyrostków stawowych

i stawów międzykręgowych, z powierzchniami stawowymi umożliwiającymi ruchy tylko
w określonych kierunkach i w odpowiednim zakresie w poszczególnych jego odcinkach;

7. Specjalna budowa podstawy kręgosłupa. Stanowi ją kość krzyżowa, która łącząc się z

miednicą bardzo szerokimi powierzchniami stawów krzyżowo-biodrowych, stanowi
najpotężniejszy amortyzator naszego organizmu, niwelujący obciążenia w osi pionowej
(skoki, biegi, chód).

Funkcja ruchowa kręgosłupa
Największy zakres ruchomości ma odcinek szyjny, pozwalający na rozległe ruchy głową,
następnie lędźwiowy, najmniejszy - odcinek piersiowy. Zwiększone możliwości w
poszczególnych kierunkach ruchów występują w tzw. punktach kluczowych kręgosłupa.
Nazwą tą określa się:



połączenie głowowo-szyjne (Co-Cl). Występują tu ruchy zginania, prostowania, zgięcia
bocznego, rotacji oraz ruchy będące kombinacją wymienionych kierunków,



połączenie szyjno-piersiowe: ruchy jak wyżej, lecz w znacznie większym zakresie,



połączenie piersiowo-lędźwiowe: ruchy zginania, prostowania, zgięcia bocznego i rotacji,



połączenie lędźwiowo-krzyżowe: ruchy zginania, przeprostu i zgięcia bocznego.

Funkcja odruchowa kręgosłupa
Funkcja odruchowa kręgosłupa jest jedną z najważniejszych funkcji organizmu człowieka.
Integruje ona i koordynuje działanie poszczególnych układów i narządów ciała z centralnym
układem nerwowym i korą mózgową. Odpowiada za przyjmowanie i przesyłanie różnego
rodzaju bodźców oraz stymuluje reakcje zachodzące wzajemnie między poszczególnymi na-
rządami.

Funkcje krążka międzykręgowego
Na czynność wykonywaną przez cały krążek międzykręgowy składa się suma czynności
pierścienia włóknistego i jądra miażdżystego. Pierścień włóknisty pełni głównie rolę
stabilizującą oraz łączy sąsiadujące ze sobą trzony kręgów i wraz z płytkami granicznymi
ogranicza objętość jądra. Jądra miażdżyste amortyzują obciążenia kręgów znajdujących się
powyżej, przenoszą i ukierunkowują siły oddziałujące na kręgosłup a także pośredniczą w
wymianie płynów pomiędzy częściami krążka a trzonami kręgów.

Funkcja stawów krzyżowo-biodrowych
Zadaniem stawów krzyżowo-biodrowych jest udział w amortyzacji wszystkich obciążeń w osi
długiej ciała. Dzięki stawom krzyżowo-biodrowym ogromne przeciążenia, występujące np.
przy zeskokach, nie są bezpośrednio przenoszone z kończyn dolnych na wyższe odcinki
kręgosłupa, a także narządy jamy brzusznej i klatki piersiowej. Ponadto stawy te odgrywają
bardzo ważną funkcję przy chodzeniu i biegania. Rotacja oraz ruchy wahadłowe do przodu i
do tyłu kości krzyżowej w akcie chodu niweluje przeciążenia.

Mięśnie kręgosłupa i ich funkcje
Anatomicznie do układu mięśniowego kręgosłupa należy zespół krótkich i długich mięśni
przy-kręgosłupowych. Funkcjonalnie współpracują natomiast z nim różne mięśnie całego
ciała, łączące kręgosłup np. z kończynami lub nawet niemające z kolumną kręgosłupa
bezpośredniego, anatomicznego kontaktu (np. mięśnie brzucha, niektóre mięśnie obręczy
barkowej czy biodrowej). Oba te układy ściśle współdziałają ze sobą, a ich zintegrowana
czynność jest niezbędna dla prawidłowego funkcjonowania kręgosłupa.

Jedną z dwóch grup mięśni kręgosłupa stanowią mięśnie, których główną funkcją jest
możliwe najszybsze i najdokładniejsze wykonanie świadomego ruchu (funkcja dynamiczna).
Zostały one nazwane mięśniami fazowymi. Druga grupa mięśni posiada, oprócz zdolności
wykonywania ruchów zależnych od woli człowieka, możliwość działania poza jego
świadomością. Ich główną czynnością jest utrzymywanie prawidłowej postawy lub
podtrzymywanie niektórych czynności organizmu. Mięśnie te umożliwiają np.: oddychanie
czy utrzymywanie głowy i kręgosłupa w pionie (funkcja statyczna), bez konieczności
ciągłego o tym myślenia. Nazywa się je mięśniami posturalnymi.

Mięśnie fazowe i posturalne różnią się ilością białych i czerwonych komórek mięśniowych
(miocytów). Powoduje to różnice w ich przystosowaniu do wykonywania różnych rodzajów
wysiłku. Mięśnie fazowe zawierające więcej miocytów białych są odpowiedzialne za ruchy
nagłe, szybkie, wymagające użycia dużej, lecz krótkotrwałej siły. Potrzebują w tym celu dużo
środków odżywczych i tlenu. Podczas wysiłku prędko się męczą i długo regenerują. Przy
bezczynności szybko zanikają.

Mięśnie posturalne posiadając dużo miocytów czerwonych, są przystosowane do pracy
ciągłej, wymagającej wytrzymałości i długotrwałego wysiłku o umiarkowanym natężeniu.

Mają one kilkakrotnie mniejsze zapotrzebowanie na środki odżywcze i tlen w tej samej
jednostce czasu pracy oraz wysoką zdolność regeneracji. Rzadko też ulegają zanikowi.

Obie grupy mięśni mają cechy wzajemnego przenikania i pod względem morfologii, i pod
względem funkcji. Najważniejsze różnice z punktu widzenia powstawania zaburzeń czyn-
nościowych w obu grupach mięśni, to:



właściwość szybszego powstawania stanu rozciągnięcia, osłabienia i zaniku mięśni
fazowych niż posturalnych, w przypadku obniżonej aktywności fizycznej;



właściwość łatwego reagowania nadmiernym napięciem i przykurczem mięśni
posturalnych pod wpływem powtarzających się czynników przeciążających otaczającego
nas środowiska oraz oddziaływania sytuacji stresujących.

Czynnikiem decydującym o rzeczywistych obciążeniach w obrębie kręgosłupa jest
równowaga napięć mięśniowych, a nie bezwzględna siła poszczególnych mięśni. Silnie
wytre-nowane mięśnie bynajmniej nie muszą zapewniać takiej równowagi. Czasem
jednostronny trening lub praca fizyczna ją wręcz zaburzają, stąd możliwość przeciążeń i
dolegliwości bólowych u osób uprawiających sport lub aktywnych fizycznie.

Różnice funkcjonalne mięśni posturalnych i fazowych wynikają nie tylko z ich zróżnicowania
morfologicznego. Główną przyczyną takich, a nie innych, ich zachowań są odmienne procesy
sterowania nimi przez centralny układ nerwowy. Procesy pobudzania i hamowania w
centralnym układzie nerwowym są najważniejszym elementem decydującym o
zrównoważonej czynności układu mięśniowego.

Do głównych mięśni posturalnych związanych z czynnością kręgosłupa zalicza się:
Na powierzchni tylnej ciała:



mięśnie krótkie szyjno-czaszkowe: proste i skośne,



mięśnie dźwigacze łopatek,



część górna mięśnia czworobocznego (trapezius),



część szyjną i lędźwiową mięśnia prostownika grzbietu,



mięśnie czworoboczne lędźwi,



mięśnie gruszkowate,



mięśnie napinacze powięzi szerokiej,



mięśnie półścięgniste i półbłoniaste,



mięśnie dwugłowe ud.

Na powierzchni przedniej ciała:



mięśnie żwacze



mięśnie mostkowo-sutkowo-obojczykowe,



mięśnie pochyłe,



mięśnie piersiowe mniejsze,



mięśnie piersiowe większe - część mostkowa i żebrowa,



mięśnie skośne brzucha,



mięśnie biodrowo-lędźwiowe,



mięśnie krótkie przywodziciele ud,



mięśnie smukłe,



mięśnie proste ud.

Najważniejsze mięśnie fazowe związane z czynnością kręgosłupa to:



głębokie zginacze szyi,



mięsień piersiowy większy - część obojczykowa,



mięśnie zębate przednie,



część dolna mięśnia czworobocznego,



mięśnie równoległoboczne,



część piersiowa prostownika grzbietu,



mięsień prosty brzucha,



mięśnie pośladkowe średnie i wielkie,



mięśnie długie przywodziciele ud,



mięśnie obszerne przyśrodkowe, boczne i pośrednie ud (głowy mięśnia czworogłowego
uda).

Patomechanizm choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa
Spośród wielorakich przyczyn prowadzących do powstania i rozwoju zmian
zwyrodnieniowych w obrębie kręgosłupa, w praktyce najczęściej występują dwa
mechanizmami. Mechanizmy te, nazwane drogami powstawania przeciążeń, dotyczyć mogą
każdej struktury i tkanki wchodzącej w skład budowy kręgosłupa. Następstwem procesów
destrukcyjnych w obrębie kręgosłupa jest uszkodzenie krążka międzykręgowego kręgosłupa,
z wypadnięciem jądra miażdżystego lub jego zwyrodnieniem (dyskopatią).

Droga nagłego urazu
Mechanizm pierwszy to następstwo nagłego urazu, które jest spowodowane przez nagłe
uszkodzenie tkanek pierścienia włóknistego krążka pod wpływem zadziałania gwałtownego,
silnego, jednorazowego urazu na uprzednio zupełnie zdrowy krążek. Mechanizm ten ma
charakter nagły, zazwyczaj jednorazowy. Do uszkodzenia krążka międzykręgowego w tym
przypadku dochodzi w wyniku zadziałania znacznego przeciążenia (np. w trakcie urazu,
szarpnięcia, wypadku) na zupełnie zdrowy i wydolny kręgosłup.

Droga przewlekłych przeciążeń
Mechanizm drugi, zwany drogą przewlekłych przeciążeń, gdy ostateczne uszkodzenie tkanek
pierścienia

włóknistego

jest

poprzedzone

wieloletnim

stopniowym

procesem

zwyrodnieniowym dysku. Proces rozwija się powoli, z wieloma etapami pośrednimi. Również
w tym mechanizmie początek choroby bywa kojarzony przez pacjenta z urazem czy
przeciążeniem. Przyczyny te są jednak niewspółmiernie błahe (pochylenie, kichnięcie, nagły
ruch), w stosunku do natężenia odczuwanego w ich następstwie bólu. Przeciążenia te inicjują
bowiem odczuwanie bólu, a nie zaś chorobę, która w rzeczywistości już od dłuższego czasu
toczy się w organizmie.

Zmiany przeciążeniowe dotyczą najpierw mięśni okołokręgosłupowych, następnie tkanek
miękkich biernie stabilizujących kręgi (więzadła, powięzie, torebki stawów, krążki
międzykręgowe), wreszcie części kostnych kręgosłupa (trzony kręgów, stawy
międzywyrostkowe). Przy czym początkowo zaburzona jest czynność wyżej wymienionych
struktur, a później zaczynają się ich zauważalne zmiany zwyrodnieniowe.

Zaburzenia funkcji i ból mogą mieć miejsce na każdym etapie choroby, nawet kiedy nie
stwierdza się najmniejszych objawów uszkodzenia tkanek w postaci np. zmian zapalnych czy
zwyrodnieniowych. Z reguły zaburzenia czynności poszczególnych struktur kręgosłupa
poprzedzają tworzenie się zmian zwyrodnieniowych. Zaburzenia czynnościowe mogą także
towarzyszyć zmianom morfologicznym już rozwiniętym. Często są one pierwszą przyczyną
dotkliwych dolegliwości już w początkowych etapach choroby zwyrodnieniowej.

Przebieg choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa
Można wyróżnić pięć okresów rozwoju choroby zwyrodnieniowej
Okres I: Wpływ zaburzeń sterowania z centralnego układu nerwowego oraz przeciążeń ze
strony środowiska i różnych czynności życiowych na układ mięśniowy.
Okres II: Powstawanie zaburzeń czynnościowych w obrębie układu mięśniowego i tkanek
miękkich okołokręgosłupowych (więzadeł, torebek stawowych, powięzi, naczyń, skóry i
tkanki podskórnej).

Okres III: Powstawanie zaburzeń czynnościowych w systemie stawów kręgosłupa i miednicy.
Okres IV: Powstawanie uszkodzeń morfologicznych (zmian zwyrodnieniowych) w obrębie
krążków międzykręgowych i uszkodzeń (zmian zwyrodnieniowych) stawów kręgosłupa i
trzonów kręgów.
Okres V: Wtórne uszkodzenia w układzie nerwowym i mięśniowym (zaburzenia odruchów,
niedowłady i porażenia), spowodowane nasilonymi zmianami morfologicznymi.

Zaburzenia morfologiczne kręgosłupa w przebiegu procesów zwyrodnieniowych
Pod pojęciem zaburzeń morfologicznych rozumiemy:



nieodwracalne zmiany degeneracyjne w tkankach miękkich około-kręgosłupowych
(zmiany struktury włókien mięśniowych, zbliznowacenia, zwłóknienia, trwałe przykurcze
ścięgien, torebek stawowych, więzadeł, powięzi);



zmiany zwyrodnieniowe w obrębie krążka międzykręgowego prowadzące do uszkodzenia
jego struktury i przerwania pierścienia włóknistego (dyskopatia, przepuklina dyskowa);



zmiany zwyrodnieniowo-wytwórcze w obrębie tkanki chrzęstno-kostnej kręgów (dzioby,

kryzy, naroślą, czyli ogólnie osteofity powstające w miejscach największych przeciążeń
lub najmniejszej wydolności tkanki kostnej),



wtórne uszkodzenia korzeni nerwowych.

Najbardziej znanym dramatycznym zaburzeniem morfologicznym jest wypukliną lub
przepuklina jądra miażdżystego krążka międzykręgowego. Powodowany przez nią ucisk
masy jądra na więzadła kanału kręgowego i korzenie nerwowe daje zazwyczaj objawy
zespołu bólowego korzeniowego, z bardzo silnymi dolegliwościami bólowymi miejscowymi i
promieniującymi wzdłuż kończyn oraz nierzadko ubytkami neurologicznymi.

Zmiany zwyrodnieniowe kostne, umożliwiają organizmowi pewne do nich przystosowanie,
dzięki czemu zazwyczaj nie powodują one bardzo silnych dolegliwości bólowych. Bóle w
tych przypadkach mają charakter przewlekły, nękający, lecz w zasadzie nie eliminują
człowieka z życia zawodowego i społecznego. Wyjątkiem są wyro-śla kostne, które zwężają
średnicę (światło) otworów międzykręgowych, drążą do kanału kręgowego lub uciskają na
korzenie nerwowe. W tych sytuacjach mogą wystąpić objawy uszkodzenia struktur układu
nerwowego, czyli pełnoobjawowego zespołu bólowego korzeniowego.

Uszkodzenie krążka międzykręgowego
Uszkodzenie krążka międzykręgowego stanowi dającą najbardziej burzliwe powikłania
postać choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa. Poziomem najczęstszych uszkodzeń krążków
powodujących objawy korzeniowe są segmenty L5-S1 i L4-L5 (90-95%), stosunkowo rzadko
segment L3-L4 (3%).

Wypukliną (protrusio) jądra miażdżystego jest stanem wpuklania się pierścienia włóknistego
do kanału kręgowego. Wpuklanie może mieć miejsce przy:



„nadmiarze" tkanki pierścienia włóknistego związanym ze zwyrodnieniowym obniżeniem
się wysokości jądra miażdżystego,



częściowym przerwaniu wewnętrznych warstw włókien pierścienia włóknistego, z
wypychaniem przez ciśnienie śródkrążkowe osłabionych włókien wewnętrznych (jak w
oponie samochodowej z pękniętym oplotem).

Przepuklina (prolapsus) jądra miażdżystego ma miejsce gdy dochodzi do całkowitego
uszkodzenia, przerwanie pierścienia włóknistego i często więzadła podłużnego tylnego, z
wydobywaniem się przez tą szczelinę galaretowatej masy jądra miażdżystego do kanału
kręgowego.

Zwężenie otworu międzykręgowego
Zmniejszenie średnicy (światła) otworu międzykręgowego spowodowane jest najczęściej
obniżeniem wysokości przestrzeni międzykręgowej w następstwie zmian zwyrodnieniowych
lub uszkodzenia. Powierzchnie trzonów kręgu leżącego powyżej i poniżej uszkodzonego
krążka zbliżają się do siebie, tym samym ograniczając przestrzeń między łukami kręgów
tworzącymi obramowanie otworów.

Zwężenie otworu międzykręgowego może być także wynikiem obrzęku okolicznych tkanek
miękkich - torebek stawowych, więzadeł. Obrzęk także może być wynikiem miejscowego
odczynu zapalnego spowodowanego mechanicznym naderwaniem tkanek, drażnieniem
wyroślami zwyrodnieniowymi czy zablokowaniem czynnościowym w danym segmencie. W
efekcie powstaje ciasnota otworu, w którym zostaje uwięziony korzeń lub nerw rdzeniowy.

Objawy kliniczne neurologicznych powikłań choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa
Zespoły korzeniowe
Zespoły korzeniowe należą do najpowszechniej występujących objawów choroby
zwyrodnieniowej kręgosłupa. Pod względem częstości układają się w następującej kolejności:



lędźwiowo-krzyżowe;



szyjne;



piersiowe.

Objawem ogólnym jest ból, który przebiega wzdłuż anatomicznego toru korzenia. Ból jest
szczególnie silny na początku choroby i ma charakter rwący. Nasila się on przy pochylaniu,
głębokim oddychaniu, napinaniu tłoczni brzusznej — parciu, kaszlu i kichaniu. Często
nasilenie to występuje nocą, uniemożliwiając sen. Chodzenie, zmiana pozycji ciała, a także
rozciąganie korzeni oraz ucisk wzdłuż korzenia wzmagają ból.

Dwufazowość przebiegu klinicznego
O rozpoznaniu, który korzeń jest podrażniony lub uszkodzony, decydują przede wszystkim
objawy kliniczne. Korzeń identyfikuje się na podstawie: toru bólowego, zaburzeń czucia,
ubytku sprawności ruchowej i siły mięśniowej. Zespoły korzeniowe lędźwiowo-krzyżowe.
Najczęstszym powikłaniem neurologicznym towarzyszącym niedomodze kręgosłupa są
zespoły korzeniowe Si, L5, L4.

Zespół uszkodzenia korzenia Ból promieniuje wzdłuż korzenia S

1

. Niedowłady mięśni

nigdy nie są całkowite. Ubytek siły dotyczy mięśnia pośladkowego wielkiego po stronie
uszkodzenia. Objawia się obniżeniem fałdu pośladkowego oraz niewielkim osłabieniem
zginania podeszwowego stopy. Stwierdza się trudności w stawaniu na palcach. Odruch
skokowy bywa osłabiony albo zniesiony. W ostrym okresie występują objawy rozciągowe i

uciskowe korzenia. Objaw Lasegue'a — prostowanie podudzia przy zgiętym udzie. Ból jest
usytuowany przykręgosłupowo, przy wyjściu korzenia. Występuje przy uciskaniu wzdłuż
przebiegu korzenia (punkty uciskowe Valleixa).

Zespół uszkodzenia korzenia L

5

. Ból promieniuje wzdłuż korzenia. Występuje niedowład

przy grzbietowym prostowaniu palucha (objaw Kugelberga) i stopy. W okresie ostrym
stwierdza się objawy rozciągowe i uciskowe.

Zespół uszkodzenia dwóch korzeni L

5

, Poza wymienionymi wyżej objawami stwierdza się

objaw Lasegue'a „odwróconego", znany jako objaw Fajersztaj-na-Krzemickiego. Występuje
także objaw Neriego — ból korzeniowy oraz odruchowe zgięcie kolana po stronie zmienionej
chorobowo podczas przyginania głowy do klatki piersiowej. Ból pojawia się w miejscu
wyjścia korzenia. Nierzadko obwody uda i podudzia są mniejsze oraz dochodzi do
zwiotczenia mięśni łydki po stronie uszkodzonego korzenia.

Zespół uszkodzenia korzenia L

4

. Ból promieniuje wzdłuż korzenia L

4

, nasila się przy

zginaniu podudzia (objaw rozciągowy Mackiewicza), stwierdza się osłabienie siły mięśnia
piszczelowego przedniego, opadanie stopy, chód koguci lub brodzący („korzeniowe porażenie
nerwu strzałkowego"). Wskutek niedowładu mięśnia czworogłowego wstawanie z pozycji
siedzącej jest utrudnione, odruch kolanowy jest osłabiony, rzadziej zniesiony.

Zespół wielokorzeniowy — ogona końskiego. Występuje asymetryczny niedowład kończyn
dolnych (silniej wyrażony w częściach odsiebnych), typowe są „opadające stopy" z chodem
kogucim lub brodzącym. Stwierdza się asymetrię zaburzenia czucia o typie korzeniowym,
któremu w ostrym okresie towarzyszy rwący ból, promieniujący wzdłuż toru korzeniowego
oraz zaburzenia zwieraczy pęcherza moczowego — trudności lub niemożność oddawania
moczu. Ponadto występują objawy rozciągowe Lasegue'a i Fajersztajna-Krzemickiego.

Zespoły korzeniowe szyjne.
Zespół uszkodzenia korzenia C

8

. Ból promieniuje wzdłuż korzenia C

8

, zwłaszcza do V

palca. Występuje niedowład zginaczy palców i nadgarstka oraz odwodziciela krótkiego
kciuka i prostownika wskaziciela. Opisywano odruch Jacobsona po stronie uszkodzonego
korzenia.

Zespół uszkodzenia korzenia C

7

. Ból promieniuje wzdłuż korzenia C

7

, zwłaszcza do palca

środkowego. Stwierdza się niedowład mięśni: trójgłowego, prostowników nadgarstka i
palców, mięśnia nawrotnego oraz zginaczy nadgarstka. Występują zaburzenie czucia oraz
osłabienie odruchu z mięśnia trójgłowego.

Zespół uszkodzenia korzenia C

6

. Ból promieniuje wzdłuż korzenia C

6

, zwłaszcza do palca II

(wskaziciela). Niedowład występuje w mięśniach: nawrotnym, obłym, odwracacza,
dwugłowym i naramienno-promieniowym. Nie ma odruchów ramienno-promieniowego i
dwugłowego.

Zespół uszkodzenia korzenia C

5

. Ból promieniuje wzdłuż korzenia C

5

, jednak rzadko

poniżej stawu łokciowego. Stwierdza się niedowład mięśni: nadgrzebie-niowego,
podgrzebieniowego, naramiennego, dwugłowego oraz ramienno-promieniowego. Występuje
osłabienie lub brak odruchów dwugłowego i ramienno-promieniowego.

Zespoły uszkodzenia rdzenia piersiowego. Objawy rdzeniowe narastają zwykle powoli.
Niedowłady spastyczne mają charakter zewnątrzrdzeniowy. Towarzyszą im objawy
korzeniowe, wskazujące na stopień uszkodzenia. Zazwyczaj nie stwierdza się zaburzeń czucia
typu sznurowego.

Zespoły uszkodzenia rdzenia szyjnego. Zespół ten na poziomie szyjnym również poprzedza
wieloletni proces zwyrodnieniowy kręgosłupa szyjnego ze zmianami deformacyjno-
zwyrodnieniowymi oraz patologią wielopoziomową krążków międzykręgowych. Cechą
charakterystyczną są niedowłady spastyczno-wiotkie kończyn górnych z zanikami
mięśniowymi. Czasami występują zaburzenia czucia typu korzeniowego. W kończynach
dolnych występuje niedowład spastyczny. Odruchy, zarówno w kończynach górnych, jak i
dolnych, są wygórowane.

Proces zwyrodnieniowy kręgosłupa szyjnego może prowadzić do niewydolności krążenia w
tętnicy kręgowo-podstawnej, powodując objawy pniowe, móżdżkowe i objawy ze strony
struktur płatów potylicznych. Tętnice kręgowe przebiegają w otworach wyrostków
poprzecznych kręgosłupa szyjnego. Przewężenia otworów powstałe w wyniku zmian
wytwórczo-deformacyjnych lub wypadnięcia dysku doprowadzają do zmniejszenia światła
naczynia.

Obraz kliniczny niewydolności krążenia mózgowego w wyniku procesów zwyrodnieniowych
zachodzących w kręgosłupie szyjnym zależy od wielu czynników, między innymi od krążenia
obocznego, rzutu serca itp. Na pełen obraz niewydolności krążenia mózgowego tylnego
składają się:



szum w uszach;



osłabienie ostrości słuchu;



zaburzenia chodu, najczęściej ze zbaczaniem w stronę, po której słuch jest upośledzony;



nagłe, napadowe i powtarzające się zwiotczenie kończyn dolnych z padaniem na kolana
(drop attackes);



zawroty głowy z uczuciem wirowania przedmiotów otaczających lub samego chorego —

tak zwane układowe zawroty głowy.

Jeżeli objawy niewydolności krążenia tylnego obejmują także obszary mózgu zaopatrywane
przez tętnice mózgowe tylne, mogą się pojawić:



mroczki i „gwiazdki" przed oczami;



sekundowe uczucie ciemności lub wrażenie falowania oglądanych przedmiotów.
Dodatkowo w niewydolności krążenia tylnego mogą się pojawić:



objawowe neuralgie nerwu trójdzielnego;



napady padaczkowe częściowo złożone;



zespół depresyjny.

Przedstawiony obraz kliniczny ma charakter podrażnieniowy; podrażnieniu ulega tkanka
nerwowa w przebiegu przemijającego niedokrwienia. Gdy niedokrwienie utrzymuje się
dłużej, powoduje głęboki deficyt energetyczny w tkance nerwowej, co prowadzi do objawów
ubytkowych, które mogą się zamienić w ogniska zawałowe. Ubytki dotyczą:



pnia mózgu;



móżdżku;



płata potylicznego.

Zespoły pniowe cechują zaburzenia motoryki gałek ocznych (podwójne widzenie) i źrenic
(nierówność — anizokoria, zaburzenia reakcji na światło), niedowłady połowicze z
niedoczulicą połowiczą, niedowłady w obrębie nerwów czaszkowych ruchowych, mogących
prowadzić do zaburzeń połykania. W przypadku głębokich uszkodzeń pnia mózgu występuje
motoryka pniowa w postaci zespołu odmóżdżeniowego oraz zaburzenia przytomności.
Objawom tym bardzo często towarzyszy burza wegetatywna, w czasie której dochodzi do
zakłóceń tętna, ciśnienia tętniczego, oddechu i temperatury ciała.

Zespoły móżdżkowe prowadzą do zaburzeń koordynacji motoryki, równowagi i napięcia
mięśniowego. Ubytki struktur móżdżkowych mogą wywoływać dwa zespoły kliniczne
związane z zaburzeniami czynności robaka móżdżku i półkul móżdżkowych.

Obraz kliniczny zespołu robaka móżdżku jest następujący:



chwianie w pozycji stojącej przy otwartych i zamkniętych oczach (objaw Romberga);



chód na szerokiej postawie, czyli chód marynarski;



asynergia tułowia, polegająca na nienadążaniu górnej części tułowia za dolną podczas
lokomocji;



chwianie się w pozycji siedzącej bez podparcia.

Na zespół półkul móżdżku składają się:



oczopląs poziomy, gruboziarnisty przy spojrzeniu w stronę uszkodzonej półkuli móżdżku;



ataksja kończyn z dysmetrią;



drżenie zamiarowe uwidaczniające się pod koniec ruchu celowego, na przykład w czasie
próby palec-nos;



adiadochokineza zauważalna przy ruchach naprzemiennych;



mowa skandowana, zamazana (dysartria móżdżkowa);



dodatnia próba mijania — przy wyciągniętych do przodu kończynach górnych jedna
zbacza w kierunku uszkodzonej półkuli móżdżku;



zbaczanie z toru chodu w stronę uszkodzonej półkuli móżdżku podczas chodzenia w
miejscu z zamkniętymi oczami;



obniżenie napięcia mięśniowego.

W obrazie klinicznym zespołów płata potylicznego występują:



zaburzenia w polu widzenia (niedowidzenie połowicze);



zniesienie oczopląsu optokinetycznego;



zaburzenia widzenia przestrzennego;



ślepota korowa z anozognozją.

Powikłania naczyniowe w postaci niewydolności krążenia tętnic rdzeniowych
Choroba zwyrodnieniowa kręgosłupa może współwystępować z miażdżycą w uszkodzeniach
rdzenia kręgowego szyjnego. Dochodzi wówczas do niedokrwienia w tętnicach rdzeniowych
odchodzących od tętnic kręgowych. W niesprzyjających warunkach może dojść do
postępującego niedokrwienia rdzenia szyjnego. Obraz kliniczny, który towarzyszy tym
zmianom, określa się mianem mielopatii szyjnej. Za pomocą badania neurologicznego
stwierdza się niedowłady spastyczne, jak również wiotkie, spowodowane uszkodzeniem
obszarów rogów przednich.

Diagnostyka choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa

Diagnostyka w przebiegu choroby przeciążeniowej musi brać pod uwagę zarówno etapowość
powyższego schorzenia, jak i możliwość nakładania się zarówno objawów czynnościowych,
jak i morfologicznych,. Każdy z tych czynników może być na danym etapie wiodącą
przyczyną odczuwanych dolegliwości bólowych i badanych objawów.

Prawidłowo przeprowadzone badanie neurologiczno-ortopedyczne z elementami diagnostyki
manualnej już przy pierwszym kontakcie, w większości przypadków, umożliwia postawienie
wstępnego rozpoznania. Przy czym, w przypadku stwierdzenia czynnościowych przyczyn
bólu, proces diagnostyczny na wywiadzie oglądaniu i badaniu manualnym się kończy, zaś
przy podejrzewaniu przyczyn morfologicznych obliguje do dalszych badań laboratoryjnych,
obrazowych czy neurofizjologicznych.

Podczas pierwszego kontaktu lekarza z chorym wskazane jest pogrupowanie zgłaszanych
objawów i ich odpowiednie logiczne połączenie Umożliwia to ustalenie jednego z niżej
wymienionych wniosków diagnostycznych odnośnie aktualnej przyczyny bólów kręgosłupa:
1. Stwierdzenie lub wykluczenie istnienia u chorego wyłącznie zaburzeń morfologicznych

(np. przepukliny krążka międzykręgowego).

2. Stwierdzenie ewentualnego współistnienia zaburzeń i morfologicznych, i czynnościowych

(np. przepukliny L5 - Sl i zablokowania stawu krzyżowo-biodrowego).

3. Stwierdzenie lub wykluczenie istnienia wyłącznie pierwotnych zaburzeń czynnościowych

(np. zablokowania stawu krzyżowo-biodrowego).

4. Zróżnicowanie, która z wymienionych powyżej nieprawidłowości jest u chorego

przyczyną aktualnego nasilenia objawów zespołu bólowego.

Kolejnym krokiem w diagnostyce choroby zwyrodnieniowej jest badanie fizykalne i
neurologiczne. Opukanie kręgosłupa oraz dokładne badanie manualne z identyfikacją
punktów spustowych bólu mogą pomóc w dość dokładnym określeniu poziomu uszkodzenia
Ocena deficytu neurologicznego rozstrzyga o dalszych losach pacjenta – czy można go leczyć
zachowawczo, czy należy już skierować do neurochirurga lub ortopedy zajmującego się
leczeniem kręgosłupa?

Klasyczne zdjęcie rentgenowskie wybranego odcinka kręgosłupa może służyć do
wykluczenia swoistych chorób zapalnych oraz do oceny stopnia zaawansowania zmian
zwyrodnieniowych. Zwykłe badanie radiologicznie jest natomiast mało precyzyjne w ocenie
charakteru uszkodzenia oraz jego lokalizacji. Większą przydatność mają tu zdjęcia
czynnościowe.

Dużo dokładniejszymi badaniami są rezonans magnetyczny oraz tomografia komputerowa
(zwłaszcza 3D). Badanie MRI bardzo dokładnie obrazuje zmiany w strukturach miękkich
kręgosłupa oraz ewentualne wciągnięcie w proces chorobowy rdzenia kręgowego. Nieco
gorzej przedstawia zmiany kostne. Lepsze wyniki w tym zakresie można uzyskać za pomocą
badania CT (tomografii komputerowej). Poziom i stopień uszkodzenia korzeni nerwowych
można określić za pomocą badań elektrofizjologicznych – EMG oraz czuciowych
potencjałów wywołanych.

Wśród starszych metod wymienić należy, stosunkowo rzadko stosowane, mielografię i
radikulografię. Pomocniczo wykonuje się standartowe badania laboratoryjne – morfologie,
OB, CRP. Pomogą wykluczyć choroby zapalne lub nowotworowe. W razie wątpliwości
należy oznaczyć odpowiednie markery nowotworowe. Ważne jest także oznaczenie stężenia

wapnia. W niektórych przypadkach należy wykonać USG jamy brzusznej i miednicy
mniejszej oraz badanie ogólne moczu.

Leczenie
Leczenie choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa jest realizacja następujących celów
terapeutycznych w kolejnych etapach choroby:
1. Stworzenie warunków do cofnięcia się wypukliny lub przepukliny jądra miażdżystego i

wytworzenia zrostu włóknistego w miejscu przerwania pierścienia włóknistego.

2. Usunięcie objawów i skutków uszkodzenia krążka oraz następstw kompresji jądra

miażdżystego na korzenie (bóle miejscowe, bóle promieniujące, niedowłady mięśniowe,
upośledzenie czucia skórnego itd)

3. Usunięcie współistniejących zaburzeń czynnościowych lub tzw. pozostałości po przebyciu

zespołu bólowego korzeniowego, mogących być źródłem przedłużającego się bólu
(punktów maksymalnej bolesności, wzmożonego napięcia więzadeł i mięśni, stref
przeczulicy skórnej oraz usunięcie współistniejących zablokowań stawów kręgów -
szczególnie w tzw. punktach kluczowych kręgosłupa).

4. Przywrócenie prawidłowej symetrii napięć mięśniowych (rozluźnienie mięśni

przykurczonych i wzmocnienie mięśni osłabionych).

5. Usunięcie przyczyn prowadzących do powstawania zjawiska zaburzenia równowagi

napięć mięśniowych (zmiana trybu życia, nauka prawidłowych stereotypów ruchowych,
likwidacja przyczyn przewlekłego stresu, prawidłowe odżywianie, zmiana nawyków
cywilizacyjnych, zmiana rodzaju pracy, utrata wagi).

Kryteria kwalifikacji chorych do leczenia operacyjnego
Ostry zespół bólowy spowodowany procesem zwyrodnieniowym wymaga już podczas
pierwszego badania rozstrzygnięcia przez badającego lekarza następujących problemów:



czy istnieje bezwzględna konieczność leczenia operacyjnego?,



czy istnieje szansa leczenia zachowawczego (bezoperacyjnego)?.

Kliniczne objawy kwalifikujące do leczenia neurochirurgicznego (potwierdzone dodatnim
wynikiem w badaniach obrazowych) to:



nagłe dolegliwości bólowe ze "świeżymi" ubytkami neurologicznymi i porażeniami
mięśniowymi świadczącymi o ucisku lub uszkodzeniu kilku korzeni,



zaburzenia czynności zwieraczy,



utrzymujące się ponad 6 tygodni nasilone dolegliwości bólowe i objawy kliniczne, nie
ustępujące po prawidłowym leczeniu zachowawczym,



narastające objawy kliniczne i dolegliwości bólowe, mimo stosowania prawidłowego

leczenia zachowawczego.

Leczenie operacyjne
Fenestracja Wykonywana w celu usunięcia przepukliny krążka międzykręgowego. Jest
oszczędnym dostępem operacyjnym. Polega na usunięciu w.żółtego i krawędzi łuków po
stronie operowanej. Fenestracja to wycięcie niewielkiego „okna” w więzadłach kręgosłupa
oraz zwróconych do siebie krawędziach wyrostków ościstych.

Hemilaminektomia Stosuje się w przypadkach przepuklin centralnych przy istniejących
zmianach zwyrodnieniowo-przeciążeniowych. Polega na usunięciu połowy łuku kręgowego,
od jego nasady do podstawy wyrostka kolczystego

Laminektomia Wykonuje się ja w przypadkach kręgozmyku lub rozległych zmian
śródkanałowych, zmian uciskowych wewnątrz worka oponowego. Polega on na usunięciu
łuku kręgu, przecięciu więzadła międzykolcowego oraz odcięciu wyrostka kolczystego.
Laminektomia to zabieg polegający na usunięciu części łuku kręgowego i więzadeł w celu
lepszej oceny struktur kanału kręgowego lub w celu odbarczenia stenozy kanału kręgowego.
Okres rekonwalescencji, przy prawidłowym przebiegu pooperacyjnym to 6-8 tygodni.

Laminoplastyka Polega na zastapieniu łuków kręgów poprzez elementy egzogenne (płytki
tytanowe i śruby). Facetektomia Usunięcie stawów międzykręgowych. Transpedicularne
zespolenia kręgosłupa (z dojścia tylnego). Zespolenie za pomoca belek stabilizujących i śrub
umieszczanych w trzonach kręgów. Dobra metoda ze względu na dobrą stabilizację z mało
rozległym usztywnieniem kręgów zdrowych oraz wraz z odtworzeniem krzywizn kręgosłupa.

Wertebroktomia Usunięcie trzonu kręgu; w miejsce trzonu wszczepia się element kostny i
stabilizuje go za pomocą belek stabilizujących lub płytek. Wertebroplastyka Polega na
wprowadzeniu cementu kostnego do uszkodzonego (złamanego, zmiażdżonego) trzonu kręgu.
Najczęściej wykonuje się ją w przypadku złamań osteoporotycznych.

Kyfoplastyka Polega na odtworzeniu operacyjnym kształtu trzonu kręgu piersiowego ; pierw
do złamanego/zmienionego w procesie choroby kręgu wprowadza się balonik, pompuje się go
i stwarza miejsce pod kolejno wprowadzany cement.

Małoinwazyjne leczenie dyskopatii lędźwiowej
Termonukleoplastyka (Intradiscal ElectroThermal Therapy - IDET) Jest to metoda
wykorzystująca technikę termokoagulacji. Pod kontrolą monitora RTG wprowadza się
odpowiedni cewnik, który umieszcza się w krążku międzykręgowym po wewnętrznej stronie
pierścienia włóknistego. Temperatura ok. 50°C emitowana przez kilkanaście minut powoduje
przebudowę struktury włókien kolagenowych pierścienia włóknistego. Procedura ta posiada
bardzo ograniczone wskazania, których należy przestrzegać, aby osiągnąć zadowalającą
skuteczność.

Mikrodiscektomia endoskopowa (Endoscopic Microdiscectomy - ME) Stosowana jest w
przypadkach, kiedy nastąpiło duże przemieszczenie krążka międzykręgowego do kanału
kręgowego i nie ma możliwości jego usunięcia poprzednimi metodami. Jest odmianą
stosowanych powszechnie operacji laparoskopowych. Jej zaletą pozostaje mała inwazyjność,
wynikająca z niewielkiego cięcia na skórze (1,5-2 cm), odwarstwienia mięśni bez ich
przecinania i operowania w bardzo małej przestrzeni.

Przezskórna Laserowa Dekompresja Dysku (Percutaneus Laser Disc Decompression -
PLDD) Jest techniką, w której w odróżnieniu od poprzedniej metody wykorzystuje się dużą
energię wytworzoną przez laser medyczny. Powoduje to usunięcie fragmentu krążka
międzykręgowego ("dysku") i stopniowe odparowanie wody, tzw. waporyzację (krążek
międzykręgowy u dorosłych w 70% składa się z wody).

Proteza bryan’a - sztuczny dysk szyjny. Nowy sposób w leczeniu operacyjnym dyskopatii
szyjnej, którego celem jest odtworzenie jednostki ruchowej kręgosłupa. Zastosowanie
protezy krążka międzykręgowego hamuje postęp zmian zwyrodnieniowych w obrębie
sąsiednich segmentów kręgosłupa.

Leczenie zachowawcze Metody farmakologiczne
Leczenie farmakologiczne w ostrych zespołach bólowych sprowadza się w zasadzie do dwóch
kierunków działania:



stosowania środków ukierunkowanych na znoszenie bólu ośrodkowego i obwodowego,



stosowania środków wspomagających efekt przeciwbólowy poprzez swoiste działanie
przeciwzapalne, polepszające ukrwienie i odżywienie tkanek, uspokajające i
rozluźniające.

W leczeniu ostrych zespołów bólowych obowiązuje zasada podawania silnie działających
leków przeciwbólowych, nawet w dużych dawkach, lecz przez możliwie krótki okres czasu.
Przedłużające się silne bóle wywołują w narządzie ruchu cały szereg zaburzeń wtórnych.
Najbardziej powszechnie stosowane grupy leków przeciwbólowych to: paracetamol,
pochodne kwasu salicylowego i pirazolony, niesterydowe leki przeciwzapalne, lidokaina,
kotrykosterydy, niektóre leki przeciwdrgawkowe i antyarytmiczne, a także pochodne morfiny
czy leki blokujące receptor opioidowy.

Oprócz leków przeciwbólowych zakres stosowania innych grup środków farmakologicznych
w leczeniu kręgosłupa uzależniony jest od rodzaju uszkodzeń lub szeregu innych objawów
mogących w tych przypadkach współistnieć. W zależności od rodzaju stwierdzonych
zaburzeń można zastosować leki mające za zadanie:



zmniejszenie objawów zapalnych



poprawę stanu psychicznego



podniesienie progu odczuwania dolegliwości bólowych.



działać relaksacyjnie na przykurczone mięśnie



poprawić krążenie krwi i płynów tkankowych.

Pozycje ułożeniowe
Podstawowym warunkiem umożliwiającym cofnięcie się wypukliny i wytworzenie się zrostu
pierścienia włóknistego jest konsekwentne unieruchomienie chorego, najlepiej w pozycji
odciążeniowej. Leżenie w odpowiednich pozycjach ułożeniowych jest u chorego z ostrymi
dolegliwościami bólowymi spowodowanymi uszkodzeniem krążka międzykręgowego,
najważniejszym, sposobem postępowania leczniczego, jaki można zastosować w warunkach
domowych.

Okres przebywania w pozycji leżącej z maksymalnym ograniczeniem ruchomości nie
powinien przekraczać 5-7 dni. Po tym czasie konieczne jest włączenie aktywnych form
rehabilitacji: napinania mięśni, mobilizacji czynnych i stopniowej pionizacji.

Mobilizacje czynne
Mobilizacje czynne polegają na ostrożnym wykonywaniu, samodzielnie przez pacjenta,
ruchów w chorym odcinku kręgosłupa. Ruchy są wykonywane wyłącznie w tych kierunkach,
w których ból nie występuje, zazwyczaj w przeciwnych do kierunku powodującego
dolegliwości największe (zasada bezbolesności i ruchu przeciwnego). Powtarzanie tych
ruchów przez 2-3 minuty, co 2-3 godziny zmniejsza napięcie mięśniowe, mobilizuje chore
segmenty, poprawia miejscowe ukrwienie.

Mobilizacje czynne w zespołach korzeniowych spowodowanych wypukliną czy przepukliną
jądra miażdżystego mają na celu stworzenie warunków do repozycji (cofnięcia się) fragmentu
jądra miażdżystego do wewnątrz pierścienia lub też dokonanie takiej repozycji. W miarę ustę-
powania dolegliwości łączy się ze:



stopniowym rozszerzaniem ilości kierunków ruchu,



łączeniem kierunków w ruch pośredni,



zwiększaniem czasu trwania i siły napięcia mięśni,



włączeniem oporu izometrycznego przeciwko ruchom czynnym w kierunkach bolesnych.

Leczenie fizykalne
Korzystne oddziaływanie zabiegów fizjoterapeutycznych jest związane z faktem, że można
nimi oddziaływać leczniczo zarówno na przyczynę - uszkodzony krążek, jak i na każdy z
objawów z uszkodzeniem związanym: ból, zaburzenia czucia, niedowłady i zaniki mięśniowe,
wzmożone napięcie ochronne mięśni czy też zaburzenia ukrwienia.

Spośród zabiegów fizykoterapeutycznych mających korzystne działanie w zespołach
bólowych kręgosłupa dyskowych należy wymienić:



jonoforezę - w zależności od zastosowanego leku ma działanie przeciwbólowe,
przeciwzapalne, rozluźniające, poprawiające ukrwienie;



prądy impulsowe (diadynamiczne) - działanie przeciwbólowe i rozluźniające;



prądy interferencyjne - działanie przeciwbólowe i rozluźniające;



przezskórną elektryczną stymulację nerwów TENS - działanie przeciwbólowe i
normalizujące przewodnictwo nerwowo-mięśniowe;



pole magnetycznej małej częstotliwości - działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne;



ultradźwięki i fonoforezę - działanie przecibólowe, przeciwobrzęko-we, przeciwzapalne;



promieniowanie laserowe w postaci naświetlań lub akupunktury laserowej (pobudzania
punktów akupunkturowych) - działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne;



krioterapię w postaci nadmuchu zimnych par azotu, okładów z krio-żeli itp. - działanie
przeciwbólowe, przeciwzapalne i rozluźniające;



elektrostymulacje (elektrogimnastyka) - pobudzanie czynności mięśni niedowładnych i

porażonych.

Nie są wskazane zabiegi cieplne na miejsce uszkodzenia krążka - okłady parafinowe,
diatermia krótkofalowa, okłady borowinowe czy Sollux.

Leczenie manualne
Leczenie manualne jest metodą leczniczą, w której ręce terapeuty są bezpośrednim
narzędziem oddziaływania na ciało chorego. Jest to jedyna dziedzina medycyny, w której
kontakt diagnostyczny i terapeutyczny leczącego lekarza z leczonym chorym jest absolutnie
bezpośredni, przekazywany bez żadnego narzędzia, aparatu, urządzenia, środka
farmakologicznego.

Wskazania do zabiegów manualnych
Najważniejsze wskazania do zabiegów manualnych w obrębie kręgosłupa to:



zablokowania stawów międzywyrostkowych,



zablokowanie „zbyt długiego" więzadła podłużnego tylnego pomiędzy krawędziami
trzonów w segmencie ze zwyrodniałym dyskiem,



zablokowanie (usidlenie) korzeni nerwowych w niestabilnych segmentach lub zbyt

małych otworach międzykręgowych,



zaburzenia w tkankach miękkich okołokręgosłupowych - mięśniach, więzadłach,
powięziach,



dyskopatia prosta z zablokowaniami wewnątrzdyskowymi.

Trakcje
Trakcjami nazywamy zabiegi mające na celu rozsunięcie przestrzeni stawowych lub
rozciągnięcie i rozluźnienie tkanek biernie i czynnie stabilizujących stawy. Celem trakcji jest
wspomniane rozszerzenie powierzchni stawowych dla odbarczenia korzeni nerwowych,
zakleszczonych tkanek, zaklinowanych ciał wewnątrzstawowych lub rozluźnienie tkanek
miękkich okołostawowych czy okołokręgowych. Wykorzystuje się do tego siłę mięśni
terapeuty, siłę ciążenia (urządzenie Perlscha, pętla Glissona) lub siłę różnego rodzaju
urządzeń mechanicznych (stoły wyciągowe).

Mobilizacje stawów kręgosłupa
Mobilizacją stawu nazywamy zabieg powtarzającego się (repetywnego) przesuwania
powierzchni stawowych względem siebie w kierunku zablokowanego ruchu, ze stopniowym
przekraczaniem granicy ruchu (bariery) przy użyciu minimalnej siły zewnętrznej. Istotą
powyższych zabiegów jest umiejętne, krótkotrwałe i wyważone przekraczanie granicy
ruchów z zakresu fizjologicznego do anatomicznego w kierunku zablokowanym. Celem jest
osiągnięcie w danym stawie anatomicznej bariery ruchu w danym kierunku.

Mobilizacje bezpośrednie Polegają one na wykonywaniu opisanych ruchów repetytywnych
bezpośrednio na jedną z powierzchni zablokowanego stawu przy stabilizacji drugiej
powierzchni Zabieg wykonuje się siłą mięśni terapeuty. Mobilizacje pośrednie to zabieg
wykonywany siłą własnych mięśni chorego poprzez napinanie ich przeciwko ściśle
ukierunkowanej sile oporu ręki terapeuty.

Manipulacje uciskowe stawów kręgosłupa. Zabieg manipulacji polega na wykonaniu
szybkiego, zdecydowanego ruchu (pchnięcia dłonią lekarza) na zablokowany segment
kręgosłupa. Zastosowany impuls winien być krótki, o względnie małej sile i niewielkiej
amplitudzie. Chory przygotowany do zabiegu musi być odpowiednio ułożony w pozycji
umożliwiającej zaryglowanie sąsiadujących stawów (osiągnięcie bariery) i rozluźnienie
mięśni.

Automobilizacje stawów kręgosłupa
Automobilizacje są to zabiegi, za pomocą których poinstruowany chory może sam sobie
wykonać zabieg mobilizacji niektórych segmentów kręgosłupa i stawów obwodowych
Wykorzystuje w tym celu siłę własnych mięśni, odpowiednie pozycje ułożeniowe, ruchy
oddechowe, współruchy gałek ocznych, siłę ciążenia i inne.

Oprócz mechanicznego efektu przywrócenia ruchomości danego segmentu kręgosłupa
dochodzi do:



zwiększenia się zakresu ruchów w całym odcinku kręgosłupa lub wyrównania
istniejącego deficytu ruchów w danym kierunku,



intensywnego odzewu ze strony tkanek, w których uprzednio występowały zmiany
odruchowe (rozluźnienie napiętych mięśni, ustąpienie przykurczy więzadłowych, zmiana
natężenia bólu aż do stopniowego ustąpienia, poprawa ukrwienia i ucieplenia skóry,
wyciszenia punktów maksymalnej bolesności itd. ),



regulacji zaburzeń w narządach wewnętrznych spowodowanych zablo-kowaniami (np:
ustąpienie zawrotów głowy i zaburzeń równowagi, czy częstoskurczu napadowego).

Metoda Mc Kenziego
Metoda diagnostyczna i lecznicza Mc Kenziego opiera się na założeniu, że ogromna
większość dolegliwości bólowych kręgosłupa wywodzi się z przyczyn mechanicznych:

statycznych i dynamicznych. W metodzie Mc Kenziego choroby kręgosłupa dzieli się na 3
zespoły: Zespół posturalny, w którym na skutek czynności przeciążających (np. pracy w
nieprawidłowej pozycji) zupełnie zdrowe i nieuszkodzone struktury okołokręgosłupowe oraz
kostne kręgosłupa ulegają przeciążeniu i okresowo reagują bólem.

Zespół funkcjonalny (dysfunkcyjny). Przyczyną bólu w tym zespole są tkanki
okołokręgosłupowe lub struktury kręgosłupa, w których wprawdzie już nastąpiły pewne
zmiany patologiczne (zrosty, rozciągnięcia tkanek lub ich przykurczenia, zwłóknienia,
zbliznowacenia, zmiany zwyrodnieniowe), lecz ból występuje dopiero po zaistnieniu
dodatkowych czynników przeciążających (uraz, przechłodzenie, nieprawidłowe czynności
ruchowe, przeciążenia statyczne i dynamiczne).

Zespół zaburzeń strukturalnych, (zaburzeń wewnątrzdyskowego modelu dynamicznego).
Istotą zespołu jest zaburzenie wzajemnego układu pomiędzy pierścieniem włóknistym, a
jądrem miażdżystym krążka międzykręgowego. Zaburzenie jest związane z uszkodzeniem i
przemieszczeniem jądra miażdżystego względem pierścienia. Przyczyną bólu są tu zaburzenia
strukturalne dotyczące krążka międzykręgowego i jego bezpośredniego otoczenia.

Ustalone w badaniu diagnostycznym ukierunkowane ruchy wykonywane czynnie przez
chorego są w metodzie Mc Kenziego zasadniczym elementem leczniczym. Wyuczone
ćwiczenia pacjent wykonuje samodzielnie powtarzając je w określonych odstępach czasu
przez kilka dni. Modyfikacja zalecanych ćwiczeń następuje w miarę postępu leczenia w
trakcie kolejnych spotkań z terapeutą. Ważnym elementem leczniczym jest także
kompleksowa edukacja pacjenta odnośnie przyczyn jego dolegliwości, jak i sposobu ochrony
kręgosłupa przed pogłębieniem się zaburzeń.

Neuromobilizacje
Jest to metoda diagnostyczna i lecznicza zaburzeń ruchomości (przesuwalności, ślizgu)
tkanek układu nerwowego względem tkanek okolicznych w obrębie ciała człowieka. Zabiegi
lecznicze polegają na mobilizacji zdiagnozowanego miejsca unieruchomienia struktury
nerwowej za pomocą systemu specjalnych ćwiczeń. Mogą one mieć charakter bierny -
wykonywany przez terapeutę lub mogą być wykonywane przez chorego samodzielnie
(automobilizacje układu nerwowego).

Opracowano je dla takich struktur układu nerwowego, jak:



w obrębie kończyny dolnej: nerw kulszowy, udowy, strzałkowy powierzchowny, głęboki,
wspólny, piszczelowy i odpiszczelowy;



w obrębie kończyny górnej i barku: nerw łokciowy, pośrodkowy, promieniowy,
mięśniowo skórny;



w obrębie kręgosłupa: pień współczulny, opona twarda, korzenie części szyjnej,
piersiowej i lędźwiowej;



niektóre nerwy czaszkowe;



inne, mniej ważne.

Terapia kranio-sakralna
Metoda ta wywodzi się z technik osteopatycznych. Należy ona do nauk holistycznie
(całościowo) traktujących człowieka i jego chorobę. Zaburzenia takie jak: nieprawidłowość
rytmu, zablokowania ruchomości kości czaszki w szwach czaszkowych, naprężenia w
strukturach błoniastych organizmu prowadzić mogą do poczucia choroby w obrębie
właściwie każdego narządu ciała ludzkiego.

Zgodnie z ujęciem holistycznym, w terapii kranio-sakralnej nie należy ograniczać się do
leczenia konkretnego schorzenia narządu lecz doprowadzić do ustąpienia choroby przez
usuwanie zaburzeń wyżej wymienionych struktur. W tym celu stosuje się określone lecznicze
zabiegi manualne. Należą do nich wykonywane za pomocą rąk terapeuty: odprężanie opon i
powięzi, odprężanie stawów i połączeń kostnych, „kołysanie" opon i inne. Zabiegi lecznicze
stosowane w technikach terapii kranio-sakralnej odznaczają się niezwykłą delikatnością. Z
tego względu czasami bardziej przypominają seanse „dotyku terapeutycznego" niż zabiegi
osteopatyczne.

Akupunktura
Zabiegi akupunktury należą do z najbardziej przydatnych w metod terapeutycznych
kompleksowym leczeniu zespołów bólowych kręgosłupa. Akupunktura pozwala działać w
znacznej mierze wybiórczo. Za pomocą nakłuwania odpowiedniego układu punktów
doświadczony lekarz ma możliwość wybiórczego wpływania na dolegliwości czy objawy w
danym momencie i na danym etapie choroby kręgosłupa.

Najważniejsze efekty terapeutyczne stosowania akupunktury w leczeniu choroby
zwyrodnieniowej kręgosłupa to:



działanie redukujące ból na drodze wyzwalania endorfin (substancji endogennych o
silnym działaniu przeciwbólowym podobnym do morfiny),



rozszerzanie naczyń krwionośnych i poprawa ukrwienia tkanek,



rozluźnianie włókien mięśniowych i obniżanie wzmożonego napięcia mięśniowego,



pobudzanie przewodnictwa nerwowo-mięśniowego i czynności mięśni niedowładnych,



usuwanie skórnych stref przeczulicy, parestezji, zaburzeń potliwości, niedoczulicy,
zaburzeń naczynioruchowych,



działanie antydepresyjne, przeciwnerwicowe, relaksujące i poprawiające nastrój,



możliwość oddziaływania wyciszającego na punkty maksymalnej bo-lesności i punkty
spustowe.

Igłoterapia
Igłoterapia jest to specyficzna technika lecznicza ukierunkowana na usuwanie dolegliwości
bólowych w narządzie ruchu prowokowanych przez aktywne tkankowe punkty spustowe i
punkty maksymalnej bolesności. Celem igłoterapii jest zmniejszenie dolegliwości bólowych.
Igłoterapia daje szereg efektów dodatkowych, do których można zaliczyć:



poprawę wydolności mięśni, w których występują punkty maksymalnej bolesności i
punkty spustowe,



poprawę zakresu ruchomości stawów segmentarnie związanych z obszarem występowania
punktów maksymalnej bolesności i punktów spustowych,



usunięcie jednego z ogniw patologicznego łańcucha odruchowego w zespołach bólowych
kręgosłupa,



możliwość zastosowania igłoterapii dla diagnostyki różnicowej, np. celem odróżnienia
przyczyn rwy kulszowej spowodowanej przepukliną dyskową od rwy z ucisku napiętych
włókien mięśnia gruszko-watego,



możliwość stosowania nawet w bardzo ostrych zespołach bólowych, gdy nie wchodzą w
grę żadne zabiegi fizykalne czy manualne.

Zabieg nakłucia wykonuje się zazwyczaj jednorazowo w miejscu w którym stwierdziliśmy
najwięcej aktywnych punktów. W przypadku stwierdzenia całych pól aktywnych punktów
staramy się z jednego wkłucia, przesuwając skórę i zmieniając kierunek igły, podrażnić
możliwie największą ich ilość. Nie zaleca się wykonywania jednorazowo kilku nakłuć w
różnych okolicach ciała ze względu na możliwość wystąpienia niepożądanych reakcji
pozabiegowych.

Kinesiology Taping
Metoda polega na aplikacji na ciele, w ściśle określony sposób, specjalistycznego
elastycznego plastra. Nalepiony plaster jest źródłem bodźców wyłącznie mechanicznych (nie
jest nasączony żadnym lekiem) i w zależności od rodzaju plastra, sposobu i miejsca aplikacji,
ma różnorakie oddziaływanie. Plaster ten rozciąga się tylko na długość. Jego ciężar i grubość
jest zbliżonej do parametrów skóry, nie zawiera leków. Jest odporny na działanie wody.
Odpowiednio zaaplikowany funkcjonuje 7-10 dni.

Nalepiony plaster jest źródłem bodźców obieranych przez receptory rozmieszczone na skórze.
Dzięki temu, odpowiednio zaaplikowany, odpowiedni rodzaj plastra, może działać
przeciwbólowo, pełnić funkcję przypominającą (np. utrzymanie prawidłowej postawy),
normalizować napięcie mięśniowe i powięziowe, pełnić funkcję korygującą w sytuacjach
występowania nierównowagi mięśniowej.

Dzięki możliwości korekcji mechanicznej taping może zmniejszyć nacisk (kompresję) tkanek
miękkich (w tym tkanki nerwowej) co w zespołach bólowych o powyższej etiologii daje
niemal natychmiastowy efekt przeciwbólowy oraz usprawnia lub wręcz umożliwia postęp
procesom gojenia. Korekcja mechaniczna z wykorzystaniem tapingu może posłużyć także do
bardziej poprawnego (jeżeli zachodzi taka potrzeba) wzajemnego ustawienia względem
siebie, poszczególnych elementów łańcucha biomechanicznego.

Leczenie ruchem
Program leczenia ćwiczeniami jest niezbędnym elementem znajdującym zastosowanie we
wszystkich okresach choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa. Warunkiem skuteczności ćwiczeń
jest jednak ścisłe dopasowanie ich rodzaju do okresu choroby oraz typu i zaawansowania
zaistniałych uszkodzeń w narządzie ruchu. Innych bowiem ćwiczeń wymaga okres ostry i
podostry choroby innych okres przewlekły. Inaczej przebiega rehabilitacja mięśni
niedowładnych czy porażonych, a inaczej usuwanie zaburzeń czynnościowych mięśni i
przywracanie stanu równowagi napięć mięśniowych kręgosłupa.

Ćwiczenia w okresie ustępowania ostrych objawów w zespołach korzeniowych oraz
ćwiczenia w różnego typu zespołach rzekomokorzeniowych kręgosłupa dotyczą przede
wszystkim mięśni morfologicznie i czynnościowo powiązanych z kręgosłupem. Głównie
bowiem w układzie mięśniowym kręgosłupa mają miejsce najbardziej znaczące i najbardziej
pierwotne zaburzenia, wtórnie przeciążające inne struktury. Stąd mniejsze znaczenie ćwiczeń
skierowanych np: na torebki stawowe czy same stawy kręgowe ze względu na to, że
nieprawidłowości tam stwierdzane należy traktować jako zaburzenia wtórne.

Zasady rehabilitacji czynnościowych zburzeń mięśniowych
Terapia mięśni w zespołach przeciążeniowych kręgosłupa sprowadza się do usuwania
zaburzeń napięcia mięśniowego -nadmiernego lub obniżonego. Zasadniczym obiektem
stosowanych ćwiczeń są mięśnie przykręgosłupowe. Inne elementy kręgosłupa (stawy,

więzadła, torebki) ćwiczone są jedynie „przy okazji", a nawet są w założeniach ćwiczeń
rozmyślnie omijane.

Ćwiczenia mięśni muszą być stosowane w sposób możliwie ukierunkowany: ćwiczenia
rozluźniające na mięśnie przykurczone, ćwiczenia wzmacniające na mięśnie osłabione.
Niedopuszczalne jest zalecenie chorym ćwiczeń określanych ogólnikowo jako np. ćwiczenia
„gorsetu mięśniowego", ćwiczenia fleksyjne, ćwiczenia extensyjne itp.

Program ćwiczeń należy rozpoczynać od stosowania wyłącznie ćwiczeń rozluźniających.
Celem początkowym jest uzyskanie rozluźnienia przykurczonych mięśni posturalnych.
Utrzymywanie się przykurczy tych mięśni wydatnie obniża skuteczność ćwiczeń
wzmacniających mięśnie osłabione, stąd celowość ich stosowania w określonej kolejności.
Ćwiczenia wzmacniające osłabione mięśnie fazowe wprowadza się po uzyskaniu rozluźnienia
mięśni przykurczonych.

Należy unikać wszelkich ćwiczeń w sposób niekontrolowany rozciągających elementy biernej
stabilizacji kręgów - torebki stawowe, więzadła, aby nie doprowadzić do ewentualnej
niestabilności kręgów. Dotyczy to szczególnie ćwiczeń, w których występuje mechanizm
dźwigniowy tułowia (skłony w pozycji stojącej, przyciąganie głowy do kolan itp. ). W
procesie kinezyterapii zespołów bólowych kręgosłupa ważniejsze jest przywracanie
prawidłowej

równowagi

statyczno-dynamicznej

i

stereotypów

ruchowych

niż

nieukierunkowane zwiększanie siły mięśni kręgosłupa.

Leczenie mięśni przykurczonych
W zespołach bólowych występują dwa rodzaje przykurczy. Pierwszy to dobrze znany
przykurcz ochronny mięśni przykręgosłupowych powstały jako skutek silnych dolegliwości
bólowych. Stanowi on mechanizm unieruchamiający kręgosłup i zapobiegający dalszemu
ewentualnemu uszkodzeniu tkanek w okolicy wypukliny dyskowej lub zablokowanego stawu.
Przykurcz ten trwa tak długo, jak długo istnieją sygnały bólowe. Można go zlikwidować
lekami rozluźniającymi i omówionymi wyżej zabiegami fizjoterapeutycznymi (masaż,
okłady, nacierania, prądy). Ten rodzaj przykurczy mięśniowych możemy określić jako
przykurcze wtórne.

Zupełnie odmiennym i znacznie mniej znanym rodzajem są przykurcze funkcjonalne mięśni
posturalnych. Zaistniały one w organizmie znacznie wcześniej, czasem wiele lat przed
wystąpieniem dolegliwości bólowych, pod wpływem różnorodnych czynników, związanych z
życiem w określonym środowisku cywilizacyjnym. W trakcie trwania zespołu bólowego
przykurcze te ulegają spotęgowaniu. Nie ustępują jednak, gdy ból znika, utrzymując się nawet
w okresach bez-bólowych. Określamy je mianem przykurczy pierwotnych.

Przykurcze te słabo poddają się leczeniu lekami rozluźniającymi, zabiegami terapeutycznymi
i masażem. Usunięcie ich jest jednak niezbędne dla przywrócenia opisywanej poprzednio
równowagi napięć mięśniowych. Dla osiągnięcia tego celu stosuje się różne systemy ćwiczeń
rozluźniających: tzw. stretching, pasywne i aktywne rozciąganie statyczne, rozciąganie
systemem maksymalne napięcie - rozluźnienie. Najskuteczniejszym jednak, i najbardziej
ukierunkowanym

zabiegiem

rozluźniającym

przykurczone

mięśnie

posturalne,

poizometryczną relaksacja mięśni (PIR).

Metoda ta wymaga współudziału terapeuty i dobrze poinstruowanego chorego, świadomie
współdziałającego w technice rozluźniania. Stosowane w PIR etapy postępowania to:



terapeuta doprowadza przykurczony mięsień do stanu delikatnego rozciągnięcia.



następnie chory czynnie przez 7-10 sekund napina mięsień przeciw oporowi dłoni
terapeuty, starając się wykonywać to z minimalną siłą.



kolejno następuje trwająca 2-3 sekundy faza rozluźnienia mięśnia dokonywana czynnie
przez chorego.



powtórnie terapeuta, w miarę ustępowania oporu, przez następnych 10-15 sekund
delikatnie rozciąga mięsień - aż do nowej granicy ruchu (granicy oporu).

W zespołach bólowych szyjnych leczenie techniką poizometrycznej relaksacji zazwyczaj
stosuje się dla rozluźnienia następujących mięśni posturalnych: części szyjnej mięśnia
prostownika grzbietu, części górnej mięśnia czworobocznego, mięśni dźwigaczy łopatek,
mięśni pochyłych przednich, mięśni mostkowo-sutkowo-obojczykowych, części mostkowej i
żebrowej mięśni piersiowych oraz mięśni prostych i skośnych czaszki.

W zespołach bólowych kręgosłupa piersiowego zasadnicze zaburzenia mięśniowe wynikają z
nieprawidłowego typu oddychania. W procesie rehabilitacji należy zwrócić uwagę na naukę
oddychania przeponowego. Zmiana typu oddychania skutecznie odciąży i rozluźni dodatkowe
mięśnie oddechowe. Ponadto należy rozluźnić zazwyczaj przykurczone: mięśnie pochyłe
przednie, część żebrową i mostkową mięśni piersiowych większych, część szyjną mięśnia
prostownika grzbietu, mięśnie dźwigacze łopatek i mięśnie czworoboczne lędźwi.

W zespołach bólowych lędźwiowych relaksację poizometryczną stosuje się celem
rozluźnienia: części lędźwiowej mięśnia prostownika grzbietu, mięśni czworobocznych
lędźwi, mięśni biodrowo-lędźwiowych, mięśni prostych ud, mięśni kulszowo-goleniowych
oraz innych mniej ważnych.

Leczenie mięśni osłabionych
Podobnie jak w przypadku mięśni przykurczonych zjawisko czynnościowego osłabienia
niektórych grup mięśniowych jest zupełnie odmienne od znanego w diagnostyce medycznej
obniżenia siły mięśniowej ocenianego testami Lovetta czy badaniem elektromiograficznym.
Można je raczej określić osłabieniem relatywnym w stosunku do innych grup mięśniowych u
danego człowieka. Powoduje ono nie tyle „wypadnięcie" jakiegoś ruchu, co zaburzenie
symetrii napięć mięśni ruch wykonujących oraz jego precyzji i koordynacji.

W zespołach bólowych szyjnych ćwiczenia wzmacniające stosujemy na osłabione mięśnie
fazowe, z których najważniejsze to: głębokie zginacze szyi, część środkowa i dolna mięśnia
czworobocznego, mięśnie równo-ległoboczne, zębate przednie, część obojczykową mięśni
piersiowych większych oraz mięsień najszerszy grzbietu. Te same mięśnie, plus część pier-
siowa mięśnia prostownika grzbietu, wymagają wzmocnienia w zespołach bólowych
piersiowych. W odcinku lędźwiowym ćwiczenia wzmacniające stosujemy na osłabione
mięśnie fazowe - przede wszystkim mięsień prosty brzucha oraz grupę mięśni pośladkowych.

Ogólne bezpiecznego treningu rekreacyjnego u to:



ukierunkowanie ćwiczeń głównie na układ mięśniowy, zamiast popularnego tzw.
rozruszania stawów;



wprowadzając ćwiczenia do swojego programu dnia, stosowanie przez pierwszy okres (7-
10 dni) jedynie ćwiczeń rozluźniających mięśnie przykurczone;



dopiero po uzyskaniu rozluźnienia mięśni przykurczonych, dodanie do programu
usprawniania ćwiczeń wzmacniających mięśnie osłabione;



wykonywanie rozluźniania wolno, ze świadomym, kontrolowanym przekraczaniem
granicy dotychczasowego ruchu. Rezultaty są wtedy znacznie korzystniejsze niż przy
ruchach zamachowych;



ukierunkowanie ćwiczeń wzmacniających konkretnie na mięśnie zagrożone osłabieniem

lub osłabione, zamiast wzmacniania wszystkich jednakowo.



powtarzanie ćwiczeń wzmacniających dany mięsień wiele razy, lecz przy stosunkowo
niewielkim obciążeniu. Wiadomo bowiem, że przyrost siły jest rezultatem wielokrotnego
pokonywania mniejszego obciążenia, a nie jednorazowo ciężaru maksymalnego;



szerokie wykorzystywanie korzystnego i bezpiecznego napinania izometrycznego mięśni;



wykonywanie ćwiczeń ukierunkowanych na siłowni w celu wzmocnienia określonych
mięśni, mało angażowanych w życiu codziennym;



ograniczenie stosowania ćwiczeń bezpośrednio skierowanych na poprawę ruchomości
stawów jedynie do tych przypadków, w których rzeczywiście występuje zmniejszony
zakres ruchu w stawie;



wykonywanie ruchów rozluźniających jedynie w tych kierunkach, w których istnieją
ograniczenia.

Ćwiczenia mięśni odcinka lędźwiowego
Regularne ćwiczenia są zalecane zarówno profikatycznie ponieważ zapobiegają rozwojowi
procesów zwyrodnieniowych u osób zdrowych, jak i leczniczo u chorych będących w fazie
ustępowania dolegliwości bólowych. Trening mięśni kręgosłupa lędźwiowego powinien
obejmować:



ćwiczenia rozluźniające mięsień prostownik grzbietu



ćwiczenia rozluźniające mięśnie zginacze stawów biodrowych



ćwiczenia wzmacniające mięśnie brzucha



ćwiczenia wzmacniające mięśnie pośladkowe

Ćwiczenia mięśni odcinka piersiowego
Program treningowy proponowany dla zapobiegania przeciążeniom odcinka piersiowego
kręgosłupa zawiera ćwiczenia ukierunkowane na przeciwdziałanie zaburzeniom mięśniowym,
jak i na usuwanie, często tu spotykanych, zablokowań czynnościowych stawów kręgosłupa i
żeber. Ćwiczenia mają także na celu poprawę czynności oddechowej klatki piersiowej, czyli
zapewnienie prawidłowego stereotypu oddechowego.

Ćwiczenia mięśni odcinka szyjnego kręgosłupa
W rozwoju procesów zwyrodnieniowych w obrębie szyjnego odcinka kręgosłupa dominującą
rolę odgrywają zaburzenia równowagi mięśniowej. Przyczyną tych zaburzeń jest nakładanie
się licznych czynników niekorzystnych dla pracy mięśni, między innymi: ogromnej
ruchomości szyi, znacznego ciężaru głowy, wrażliwości mięśni na sytuacje stresowe. Stąd,
istniejące w tym odcinku mięśnie posturalne, mają wyjątkowe predyspozycje ulegania
przeciążeniom i utrwalonym przykurczom.

Dlatego w programie treningowym dla szyjnego odcinka kręgosłupa powinny przeważać ćwi-
czenia, która przyczyniają się do rozluźnienia tych grup mięśniowych stanowi więc zadanie
podstawowe. Aby jednak rozluźnianie mięśni przykurczonych (posturalnych) kręgosłupa
szyjnego było efektywne, powinno być prowadzone przez terapeutę. Samodzielne
wykonywanie przez pacjenta ćwiczeń rozluźniających jest mało skuteczne i można je zalecić
w przypadku:



kontynuacji leczenia z terapeutą,



przykurczy niewielkiego stopnia,



jako ćwiczenia profilaktyczne u osób bez zaburzeń i dolegliwości bólowych.

Równie niekorzystną rolę w odcinku szyjnym odgrywa osłabienie mięśni fazowych. Stąd
konieczność stosowania także ćwiczeń wzmacniających. Ten typ ćwiczeń może być, już bez
zastrzeżeń, wykonywany przez wszystkich pacjentów samodzielnie. Program treningowy
powinien realizować zasadę przywracania równowagi napięć mięśniowych, z zastrzeżeniem,
że u danej osoby przykurcze mięśniowe są nieznaczne lub już zostały usunięte.

Zdecydowanie przeciwwskazane są ćwiczenia zawierające:



gwałtowne przeprosty szyi,



ruchy zamachowe głową,



zataczanie głową wokół osi szyi.

Nie zaleca się również:



ćwiczeń z rękami powyżej poziomu głowy,



ćwiczeń z dużym obciążaniem głowy i przeciwdziałaniem głową przeciwko znacznym
siłom zewnętrznym,



naciskania częścią potyliczną głowy przeciw oporowi,



zwisów i podciągania na rękach.

Leczenie uzdrowiskowe
W programie leczniczym choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa leczenie uzdrowiskowe
zajmuje bardzo istotną pozycję. Jest to jedna z nielicznych metod terapii, która wprowadza
elementy leczenia przyczynowego, oddziaływujące na najbardziej pierwotne przyczyny
schorzenia. Daje też wyjątkową możliwość realizacji zasady leczenia kompleksowego,
umożliwiając połączenie czynników leczniczych powszechnie dostępnych, jak:
farmakoterapia, fizykoterapia, ćwiczenia, z czynnikami naturalnymi swoistymi dla danego
uzdrowiska.

Oderwanie od problemów osobistych i zawodowych, uregulowany tryb życia, odpowiednia
ilość snu i wypoczynku, regularne spożywanie posiłków, ustawienie obciążeń dobowych
zgodnie z biologicznym zegarem aktywności człowieka - czyli wspomniany reżim sana-
toryjny, okazuje się niesłychanie przydatny w leczeniu zespołów bólowych kręgosłupa.
Działa antystresowo i rozluźniająco na psychikę chorego, a tym samym na zaburzenia
napięcia mięśni zależne od jej stanu. Przywraca tym samym równowagę napięć mięśniowych,
jeden z najważniejszych warunków prawidłowego działania kręgosłupa.

Zapobieganie nawrotom dolegliwości bólowych kręgosłupa
Planując program zapobiegania nawrotom dolegliwości u chorych, którzy już przebyli jeden
lub kilka epizodów bólowych, należy równolegle:



stosować system ćwiczeń przywracających równowagę napięć mięśniowych,



nauczyć chorych sposobów obniżania do minimum ryzyka przeciążeń zewnętrznych
związanych z życiem w określonym środowisku cywilizacyjnym.

Program treningowy zapobiegający nawrotom choroby powinien obejmować ćwiczenia na
wszystkie grupy mięśniowe kręgosłupa. Bardzo ważna jest systematyczność wykonywania
ćwiczeń.

Daje to możliwość zachowania pewnej „pamięci ruchowej" i prawidłowego stereotypu
ruchowego. Zdecydowanie niekorzystne jest „nadrabianie" intensywniejszymi ćwiczeniami w
kolejnym dniu, po paru dniach przerwy. W razie zaistnienia takiej przerwy program ćwiczeń

należy wprowadzać stopniowo, ze wzrastającą intensywnością. Jeżeli jakieś ćwiczenie
prowokuje lub nasila dolegliwości, należy się zastanowić nad celowością lub prawidłowością
jego stosowania.

Profilaktyka
Wprowadzając program zapobiegania występowaniu przeciążeń w trakcie codziennej
aktywności ruchowej, w pracy, a także w czasie wypoczynku, należy:



nauczyć się i utrwalić prawidłowe wzorce wykonywania podstawowych ruchów;



nauczyć się praktycznie stosować powyższe prawidłowe ruchy podczas codziennych
czynności życiowych i zawodowych;



usunąć z otaczającego środowiska przedmioty i sprzęty wymuszające ruchy lub pozycje
przeciążające i zamienić je w miarę możliwości na przedmioty i sprzęty oszczędzające
kręgosłup;



nauczyć się prawidłowych form i sposobów wypoczynku, rekreacji i aktywności
fizycznej;



w przypadku zaistnienia objawów choroby przeciążeniowej kręgosłupa dostosować rodzaj
i charakter pracy, czynności codziennych oraz sprzętów do rodzaju występujących
zaburzeń.

W profilaktyce choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa generalnie obowiązuje zasada
przystosowania czynności życia codziennego, narzędzi, sposobów i intensywności pracy,
rodzaju ubiorów, sposobów rekreacji itd. do wymogów kręgosłupa, a nie odwrotnie. Ważne
jest zminimalizowanie niekorzystnego wpływu przewlekłego stresu na układ mięśniowy
kręgosłupa poprzez:



odizolowanie się od sytuacji powodujących przewlekły, nadmierny stres;



nauczenie sposobów rozładowywania stresu i usuwania jego skutków w narządzie ruchu;



świadomy trening uodparniający przeciwko czynnikom stresującym.

Sposób chodzenia
Zalecany jest chód stosunkowo energiczny, z wyraźnym pozostawianiem nogi zakrocznej z
tyłu. Niekorzystne jest chodzenie z ugiętymi stawami biodrowymi, bez ich przeprostu,
powłócząc i szurając nogami. Jest to tzw. chód starczy, spotykany niestety także u
dorastającej młodzieży. Chód bez przeprostu biodra występuje ponadto u kobiet chodzących
drobnymi kroczkami na bardzo wysokich obcasach. Brak fazy wyprostu biodra doprowadza
do przykurczu zgięciowego stawów biodrowych, a to do pogłębienia lordozy i przeciążenia
odcinka lędźwiowego kręgosłupa.

Zapobieganie przeciążeniom w czasie stania



napinać okresowo mięśnie nóg.



stać na nodze „stojnej".



podpierać tułów w czasie pracy.



dbać o prawidłowe obuwie.



zmieniać pozycję pracy.



wyrównywać różnice w długości kończyn dolnych.

Zapobieganie przeciążeniom w czasie siedzenia
Wybór prawidłowego krzesła do pracy i fotela do wypoczynku Krzesło do pracy i nauki musi
mieć możliwość różnorodnych regulacji tak, aby można je przystosować do indywidualnych

cech budowy ciała danego użytkownika, z zapewnieniem określonych wymogów
medycznych. Możliwości regulacji powinny istnieć w zakresie: wysokości siedzenia, kąta
jego ustawienia, wysokości oparcia, kąta pochylenia oparcia, przesuwania oparcia w przód i
w tył, wysokości podłokietników.

Unikanie przeciążeń w czasie siedzenia wiąże się nie tylko z doborem właściwego krzesła,
lecz także ze sposobem jego użytkowania. Używając krzesła do pracy czy nauki należy
przestrzegać następujących zasad:



siadając podpierać się rękami o podłokietniki;



siedzieć z pośladkami wsuniętymi możliwie głęboko pod oparcie tak, aby wypychało ono
kręgosłup lędźwiowy do przodu;



przysuwać się krzesłem jak najbliżej biurka czy stołu tak, aby klatkąpier-siową opierać się
o blat;



wstając, odsunąć krzesło od stołu lub obrócić się (na krześle obrotowym); podstawić stopy
pod siedzenie i opierając rękami o podłokietniki podnieść się z możliwie prostym
kręgosłupem (bez zamachu tułowia);



w czasie pracy w pozycji siedzącej starać się możliwie często podpierać łokciami o blat
stołu lub podłokietniki krzesła, niwelując tym ciężar ramion.

Zapobieganie przeciążeniom w czasie leżenia i spania
Dokonując wyboru łóżka należy zwrócić uwagę na zapewnienie optymalnych warunków dla
odpoczynku dla kręgosłupa. Podstawową cechą użytkową łóżka jest odpowiedni materac,
który zapewnia ułożenie ciała, z prawidłowym podparciem krzywizn kręgosłupa i
plastycznym ugięciem w punktach największego obciążenia. Rolę tą spełnia materac z gąbki
o grubości 7-10 cm, położony na płycie wiórowej. Szyja, i głowa powinny być podparte w
pozycji neutralnej, bez nadmiernego zgięcia do przodu czy przeprostu do tyłu.

Wykonywanie czynności higienicznych wymaga zwiększonej ostrożności i realizacji
następujących zaleceń zapobiegawczych:



mycie zębów wykonywać podpierając się jedną ręką o umywalkę;



mycie włosów wykonywać stojąc pod prysznicem, ewentualnie nad umywalką lub

ostatecznie klęcząc przy wannie. Należy bezwględnie unikać pochylania tułowia nad
wanną przy wyprostowanych kolanach;



poranną kąpiel wykonywać pod prysznicem w pozycji stojącej lub siedząc w wannie na
specjalnie zainstalowanej półeczce;



stosować w łazience podkłady i maty zabezpieczające przed poślizgnięciem. W czasie
porannej toalety ważna jest także ochrona przed nagłym przechłodzeniem ciała, które
bywa częstą przyczyną wyzwalającą dolegliwości bólowe kręgosłupa.

W czasie pochylania się należy przestrzegać następujących zaleceń:



ruch pochylania łączyć z przykucnięciem, a w przypadku dolegliwości kręgosłupa starać
się to robić (przykucnąć) z usztywnionym kręgosłupem;



przy pochylaniu bez przykucnięcia pomagać sobie podparciem ręką o kolano lub stojący
obok przedmiot. Podpierać się należy zarówno w fazie zginania, jak i prostowania,



w przypadku konieczności pochylania z prostymi kolanami starać się najpierw świadomie
napiąć mięśnie brzucha, a potem wykonać zgięcie tułowia. Podobnie prostowanie z
pozycji pochylonej poprzedzić należy napięciem mięśni brzucha.;



unikać łączenia ruchu zginania i prostowania tułowia z rotacją lub zgięciem bocznym.;



każdą przewidywaną pracę związaną ze zginaniem i prostowaniem tułowia poprzedzić
„rozgrzewką" układu mięśniowego.

Podczas podnoszenia ciężaru z ziemi należy:



stanąć idealnie na wprost i jak najbliżej podnoszonego przedmiotu;



ustawić stopy tak, aby podnoszony ciężar znalazł się pomiędzy nimi, przy czym jedną
stopę lekko w stosunku do drugiej wysunąć do przodu,



przykucnąć z rozstawionymi kolanami;



napiąć mięśnie brzucha i pośladków i nabrać powietrza;



uchwycić ciężar rękami, i jeśli to możliwe, przycisnąć go do tułowia;



wyprostować ugięte stawy kolanowe i biodrowe;



podnosić ciężar siłą mięśni nóg, utrzymując go jak najbliżej powierzchni tułowia.

Przesuwając ciężkie przedmioty z miejsca na miejsce, stanąć w rozkroku, umieszczając
ciężar między stopami. Ugiąć biodra i kolana unieść przedmiot kilka centymetrów nad ziemię
i przenosząc ciężar ciała raz na jedną, raz na drugą nogę przesuwać się do przodu. Podczas
noszenia małych dzieci najkorzystniej usadzić je okrakiem na jednym biodrze lub na swoim
brzuchu - twarzą w twarz. Przy dłuższym noszeniu, np. na spacerze, stosować należy
specjalne nosidełka umożliwiające transport dziecka na plecach lub brzuchu.

Należy pamiętać, że:



nawet większy ciężar, lecz rozdzielony symetrycznie na obie ręce, mniej przeciąża
kręgosłup niż mniejszy, niesiony w jednym ręku;



cięższy plecak znacznie mniej przeciąża kręgosłup niż lżejsza walizka lub torba.



pchanie przedmiotu mniej przeciąża kręgosłup niż jego ciągnięcie,



nawet niewielki ciężar, lecz przenoszony na wyciągniętych rękach, daleko od tułowia,
zwielokrotnia obciążenie kręgosłupa.

Przeciążenia kręgosłupa a współżycie seksualne
Regularne, satysfakcjonujące życie seksualne jest jednym z bardzo skutecznych sposobów
łagodzenia następstw stresu w narządzie ruchu. Sposobem szczególnie efektywnym, bo
działającym jednocześnie rozluźniająco na napięcia psychiczne, jak i na napięcie mięśniowe.
Przykładem fizycznie korzystnego oddziaływania współżycia seksualnego na narząd ruchu
jest zjawisko likwidowania tzw. zespołu napięcia seksualnego w obrębie miednicy małej u
kobiet.

Nieprawidłowe życie seksualne bywa samo w sobie przyczyną stresu i pośrednio źródłem
powstawania zespołów przeciążeniowych kręgosłupa na tym tle. U kobiet mechanizm ten jest
związany z brakiem satysfakcji seksualnej lub brakiem współżycia. W tym przypadku
częstym miejscem ujawniania się następstw tego stanu jest wzmożone napięcie mięśni
stresowych w górnej części kręgosłupa szyjnego. Objawia się to bólami szyi, głowy, obręczy
barkowej, drętwieniem rąk, nawrotowymi zablokowaniami stawów kręgosłupa.

Sport wyczynowy
Każdy rodzaj wyczynu, który zmusza do długotrwałego, jednostronnego, niefizjologicznego
treningu, powoduje mikrourazy i urazy w narządzie ruchu. Połączony z długotrwałym
napięciem psychicznym wprowadzającym często w stan przewlekłego stresu, przynosi
zdecydowanie negatywne skutki dla kręgosłupa. Przykładem może być częsta dyskopatia
szyjna u pływaków i kolarzy czy lędźwiowa u siatkarzy.