DZIEDZICTWO PRASŁOWIAŃSKIE WE WSPÓŁCZESNEJ LEKSYCE

SŁOWNICTWO – zespół jednostek leksykalnych (wyrazów i frazeologizmów) wykorzystywanych do
kompozycji wypowiedzi, tekstów (np. zasób leksykalny polszczyzny).
LEKSYKOLOGIA (grec. leksis <wyraz, słowo>, leksikon <słownik> + logos <wiedza>) - dział nauki o
języku zajmujący się opisem i klasyfikacją zasobu jednostek leksykalnych (słownictwa) danego języka.

Język jest dla swoich użytkowników pryzmatem, przez który postrzegają otaczającą ich rzeczywistość. Język
przechowuje i odzwierciedla całość historycznych doświadczeń danej wspólnoty. Poprzez badanie
słownictwa możemy prześledzić historię i kulturę narodu (łacińskie i czeskie zapożyczenia związane z
religią wskazują, że to właśnie przez Rzym przyjęliśmy chrześcijaństwo, za pośrednictwem języka
czeskiego; niemieckie pożyczki typu: gmina, cegła, ratusz dowodzą, że pierwsze miasta w XIII-wiecznej
Polsce zakładane były przez osadników niemieckich, itd.).

System słownikowy ma budowę luźną, cały czas zmienia się, jedne wyrazy wychodzą z użycia (archaizmy),
inne się pojawiają (neologizmy). Tym samym, dla każdej epoki rozwojowej słownictwa wyróżnić można
dwie warstwy leksyki:
- warstwa podstawowa (słownictwo odziedziczone z poprzedniej epoki);

- warstwa rozwojowa (słownictwo znamienne dla określonej epoki, ich obecność jest wypadkową
czynników pozajęzykowych).

Jak dotrzeć do słów odziedziczonych z prasłowiańszczyzny?

Tadeusz Lehr-Spławiński na podstawie słownika etymologicznego Franciszka Miklosicha i niekompletnego
słownika Eryka Bernekera (do litery M) zestawił "poczet wyrazów, którewedle wszelkiego
prawdopodobieństwa można uznać za prasłowiańskie", a następnie – na podstawie własnej kompetencji
językowej – ustalił, które z tych wyrazów nadal funkcjonują w polszczyźnie (około 1700 wyrazów).
Inną postawę badawczą przyjęła Lucyna A. Jankowiak, która – chcąc ustalić słownictwo prasłowiańskie w
polszczyźnie współczesnej – wyekscerpowała polonizmy ze Słownika prasłowiańskiego (t. 1-7), a później
zestawiła je ze Słownikiem języka polskiego Mieczysława Szymczaka (3 tomy). W ten sposób uzyskała 1271
leksemów, które stanowią jednak tylko około ¼ lub 1/5 całego dziedzictwa prasłowiańskiego (Słownik
prasłowiański nie jest ukończony). Wynika z tego, że polszczyzna odziedziczyła z psł. ok 5000-6000
jednostek leksykalnych.

Jankowiak zestawiła wyekscerpowane leksemy psł. z podziałem słownictwa polskiego – autorstwa A.
Markowskiego – na makrosfery (JA WOBEC SIEBIE i JA WOBEC TEGO, CO POZA MNĄ), sfery (np. ja
jako istota fizyczna) i pola tematyczne (np. pole: ciało, jego części, cechy i wygląd). Z badań wynika, że
słownictwo psł. występuje we wszystkich sferach, dopiero na poziomie zespołów pół tematycznych
pojawiają się takie grupy, które nie zawierają leksemów psł.
Poniższa tabela przedstawia podziały słownictwa psł. autorstwa T. Lehra-Spławińskiego i L.A. Jankowiak.

I. T. Lehr-Spławiński (na podst. słowników etymol.
Franciszka Miklosicha i Eryka Bernekera) ustalił
"poczet" wyrazów polskich odziedziczonych z psł.:
1700 wyrazów, co stanowi ok. ¼ zasobu leksykalnego
użytkownika jęz. polskiego.

(zob. T. Lehra-Spławiński, Element prasłowiański...)

II. L.A. Jankowiak (na podstawie analizy 7 tomów
Słownika prasłowiańskiego) uzyskała 1271 leksemów (ok.
¼, może 1/5, dziedzictwa psł. w polszczyźnie), łącznie
polszczyzna odziedziczyła ok. 5000-6000 jednostek
leksykalnych.
Podział leksyki odziedziczonej z j. psł. w leksyce
wspólnoodmianowej (wg def. A. Markowskiego):

A. ŻYCIE DUCHOWE CZŁOWIEKA (170 wyrazów) I. JA WOBEC SIEBIE

1. Władze duszy i uczucia: rozum, wola, myśl, pamięć,
wiara, miłość, przyjaźń, zawiść, nienawiść, gniew,

2. Niektóre pojęcia oderwane: Bóg, czart, wina, piekło,
raj, swoboda, śmierć, życie,

a. ja jako istota fizyczna (616 leksemów):
- ciało i jego części: cechy, ruch i rozwój ciała: głowa, broda,
język, noga, człowiek, być, jeść, mały, blizna,
- to, co służy ciału: ubranie, mieszkanie, higiena, leczenie:
jedzenie, dzieża, donica, dom, badać,

3. Czynności psychiczne: myśleć, gniewać się, kłamać,
móc, mienić, znać, sądzić, mierzyć,

b. ja jako istota psychiczna (404 leksemy):
- umysł: uczucia, emocje, wola, rozum, charakter (328
leksemów): cześć, bać się, dobry, dzielny,

4. Właściwości psychiczne: dobry, mądry, nagły, pilny,
prawy, skąpy, srogi, szczery, tajny, zły,

- to, co służy umysłowi (76 leksemy): literatura, teatr i film,
malarstwo: bajka, dzieło, błazen?czarodziej? (jako
bohaterowie), drzeć się, piać, duda, dłuto,

B. ŚWIAT I ŻYCIE ZEWNĘTRZNE CZŁOWIEKA
(1400 wyrazów)

II. JA WOBEC TEGO, CO POZA MNĄ

1. Ziemia, niebo: ziemia, wier(z)ch, skała, kamień,
krzemień, piasek, sól, srebro, złoto, żelazo,światło,
słońce, grom, piorun,

2. Rośliny i ich części składowe: sosna, trześnia
(czereśnia), śliwa, orzech, kalina, pszenica, owies, owoc,

c. ja wobec Boga (19 leksemów):
- moja wiara: bóg, bies, duch, dusza, czyściec, boski,

- to, co służy mojej wierze:bożnica, cerkiew, bractwo, brat (w
zn. zakonnik)

3. Zwierzęta, ich ciało itd.: niedźwiedź, tur, wilk, sarna,
wydra, ryś, żółw, żaba, żmija, krowa,

4.Człowiek, jego ciało, funkcje ciała, choroby:
człowiek, ludzie, starzec, trup, skóra, żyła, mózg, wąsy,
szczęka, płuca, rzęsa,

5. Życie społeczne, rodzina: plemię, ród, rodzina, sługa,
mąż, żona, ojciec, wnuk, ksiądz, wiec, sejm, wojewoda,
stolnik, wódz,

d. ja wobec ludzi (662 leksemy):
- mój stosunek do innych: stos. rodzinne, przyjacielskie,
służbowe, społeczne: dziecko, babka, dziad, bliski, daleki,
domownik, bratni, drużyna,

- to, co służy mnie i innym: język, szkoła, nauka, zwyczaje,
rozrywka, sport, urzędy, państwo, polityka, wojsko, handel,
komunikacja, miasto, wieś: czytać, dodać, badać, dziedzina,
dział, danina, dziesięcina, bawić się, brykać, biegać,
dzielnica, dziedziczny, dwór,

6. Życie gospodarcze: pasterz, kowal, most, ulica, targ,
towar, waga, cena, ściana, podłoga,

7. Varia: krąg, obrót, otwór, rząd, przód, tył,

8. Czynności fizyczne: jeść, jeździć, machać, mazać,
nieść, merdać, mrozić, płakać, pleść, płonąć, siekać,
skakać,

e. ja wobec rzeczy (320 leksemów):
mój stosunek do rzeczy: praca fizyczna, własność (316
leksemów): dwoić, dzielić, dobijać, dźwigać, dobywać,
drewno, dodatek, bieda, byt, bogacić,

- to, co służy mnie wobec rzeczy: gospodarka (najmniejszy z
zespołów pól: 4 leksemy): drobny, dział, dziedzina, gałąź,

9. Właściwości fizyczne: biały, blady, mokry, nagi,
krwawy, łysy, mały, płytki, słaby, słodki, słony,

C. INNE KATEGORIE:
1. zaimki: ja, ty, wy,m kto, co,
2. liczebniki: jeden, dwa, trzy, piecioro, szósty,
3. przysłowki: tam, tak, tędy, owędy,
4. spójniki: a, aby, bo, i ,iż,
5. prepozycje: bez, dla, do, mimo, na, nad.

f. ja wobec natury (737 leksemy - największa sfera):
- świat: niebo i gwiazdy, pogoda, ziemia, rośliny, zwierzęta:
jasno, czarność, jesienny, blask, duszno, jaskinia, jezioro,
badyl, bąk, bób, czosnek, jabłko, brzezina, baran, byk, jagnię,
jaszczur, pszczoła,

- właściwości świata:cechy materii, przestrzeń, czas, liczba i
liczenie): cząstka, gładź, dół, dno, doba, dzień, dawny, cały,
ćwiartka, dwa, dwoje, dwunasty,

Na podstawie powyższej tabeli można wnioskować, że najstarszy zasób słownictwa odziedziczony z języka
prasłowiańskiego stanowi tzw. słownictwo podstawowe, związane z życiem codziennym człowieka i
światem zewnętrznym (por. pola: ja jako istota fizyczna-616 leksemów; ja wobec ludzi-662 leksemy; ja
wobec natury-737 leksemów). Brak – poza nielicznymi wyjątkami – słownictwa psł. w polach związanych
z gospodarką (4 leksemy), rozrywką i sportem, polityką (jednostkowe poświadczenia), a przede wszystkim z
wiarą (19 leksemów).
Jak podaje L.A. Jankowiak: Człowiek prasłowiański "jawi się przede wszystkim jako istota fizyczna",
słownictwo dotyczy głównie ciała człowieka i jego życia codziennego, chociaż warto zaznaczyć, że dość
bogata jest również sfera związana z umysłem, uczuciami, rozumem (ja jako istota psychiczna-404
leksemy). Niemniej pole zawierające wyraz związane z tym, co służy umysłowi (literatura i sztuka) zawiera
jedynie76 leksemów.

Na podstawie leksyki można wyciągnąć wnioski o kolebce Słowian (wyrazy wskazują na ukształtowanie
terenu, wskazują na klimat umiarkowany, mówią o zwierzętach i roślinach występujących na obszarze
zamieszkiwanym przez wspólnotę Prasłowian). Słownictwo świadczy także o kulturze materialnej i
duchowej (hodowla, rozwinięte rolnictwo, osiadły tryb życia, słabo rozwinięta kultura duchowa).

Jak dopełnić zasób leksykalny staropolszczyzny (jak odnaleźć wyrazy, które z całą pewnością zostały
odziedziczone z j. psł., ale nie notuje ich Słownik staropolski)?

Wojciech Rzepka i Bogdan Walczak wskazują na następujące sposoby dopełnienia zasobu leksykalnego:
1. rekonstrukcja wyrazów pospolitych ukrytych w staropolskich nazwach własnych (np. bełza – coś
błyszczącego, budny – czujny); A. Cieślikowa odtworzyła 1375 leksemów, które nie były notowane w
Słowniku staropolskim,

2. wydobywanie leksemów z zapożyczeń polskich w innych językach (np. w łacinie: kącina – świątynia
pogańska, jaka – kaftan); K. Weyssenhoff-Brożkowa wynotowała 19 wyrazów polskich w łacinie
średniowiecznej,

3. analiza Słownika prasłowiańskiego i zestawienie wyrazów psł.z:

- wyrazami poświadczonymi w słownikach z epok późniejszych (jeśli wyraz występował w j.
psł. i w dobach śrpol. i npol., to musiał istnieć w dobie stpol.; grupa najliczniejsza: 805
wyrazów),
- wyrazy znane z gwar (262 wyrazy),
- wyrazy odnotowane w nazwach własnych (85 wyrazów).

Więcej w artykule Wojciecha Rzepki i Bogdana Walczaka oraz w artykule Tadeusza Lehra-
Spławińskiego (w teczce).

ODBICIE DZIEJÓW KULTURY MATERIALNEJ I DUCHOWEJ W SŁOWNICTWIE

STAROPOLSKIM

Z punktu widzenia diachronii (jej zmian w czasie) uwzględniamy – za Z. Klemensiewiczem – dwa
wyznaczniki rozwoju słownictwa:

A. wyznaczniki ilościowe dotyczące wzrostu liczby wyrazów w poszczególnych okresach rozwoju języka
(oceniamy je na podstawie słowników rejestrujących słownictwo różnych epok).

ZASÓB LEKSYKALNY POLSZCZYZNY

DOBA STAROPOLSKA

DOBA ŚREDNIOPOLSKA

DOBA NOWOPOLSKA

początek

koniec

początek

koniec

początek

koniec

Lehr-Spławiński: 1700
wyrazów

Jankowiak: ok. 5000
wyrazów

15 000
wyrazów

15 000
wyrazów

ok. 50 000 wyrazów (na
podst. słowników
Knapiusza, Trotza i
Lindego)

ok. 50 000
wyrazów

ok. 125 000 wyrazów
(na podst. SJP pod red.
W. Doroszewski; w
Swarsz ok. 270 000
haseł)

B. wyznaczniki jakościowe dotyczą kilku płaszczyzn, m.in.:

•

kręgów tematycznych słownictwa i jego różnicowania się funkcjonalnego (kształtowania się odmian i

stylów języka);

•

tzw. życia wyrazów – wychodzeniu z użycia pewnych wyrazów i frazeologizmów oraz pojawiania się

nowych;

•

rozwoju synonimiki;

•

zmian semantycznych wyrazów;

•

wpływów języków obcych .

Każda doba ma dwie podstawowe warstwy leksyki:

1. Warstwa podstawowa (słownictwo odziedziczone z doby wcześniejszej i funkcjonujące bez zmian);

2. Warstwa rozwojowa (typowe dla określonej epoki, ich obecność jest wypadkową czynników
pozajęzykowych).

Na warstwę rozwojową doby staropolskiej miały wpływ następujące czynniki pozajęzykowe:

a) przyjęcie chrześcijaństwa (początki słownictwa abstrakcyjnego, przekłady Psałterza i Biblii
(przekład Biblii Królowej Zofii, szaroszpatackiej, psałterze), rozbudowanie synonimiki).
b) rozwój społeczno-gospodarczy (wzrost słownictwa wyspecjalizowanego, np. prawnego,
wojskowego, rzemieślniczego, górniczego, botanicznego).

c) kontakty z innymi krajami (polityka, wojny i zapożyczenia).

I. Słownictwo charakterystyczne dla warstwa rozwojowej doby staropolskiej (kręgi tematyczne, które
uległy wówczas znacznemu rozwojowi):

1. Zawołania szlacheckie (tzw. klicze – krzyki), mogły pochodzić od:

•

nazwy miejscowości rodowej: Leliwa, Rawa, Przegina, Brzezina Pilawa, Nałęcz;

•

nazwy osobowej (np. wybitnego przedstawiciela rodu) lub herbu: Grzymała, Jastrzębiec, Lis, Łabędź, Rogala,
Ślepowron = Korwin (od łac. corvus-kruk), Taczała (Żuraw);

•

obcego pochodzenia przodków: Prus, Sas, Bończa (herb poch, włoskiego);

•

nazwy rzeczy ważnej w tradycji rodowej: Cholewa, Dęboróg (kieł wieprza w dębie), Grabie, Hełm, Korab,
Łodzia, Oksza (topór), Strzemię, Topór;

•

okrzyku, zawołania wojennego: Do Łęga (łąg-podmokła łąka), Do Liwa (daw. Liwonia-pn.-wsch. Łotwa),
Zerwikaptur, Orzy-Orzy (dawne orzyć – niszczyć).

2. Nazwy dawnych urzędów

:

urzędy:

•

czestnik (cześnik od cześć),

•

podkomorzy: pilnujący dóbr królewskich > zajmujący się sporami ziemskimi o granice,

•

żupan (od żupa pierw. znacz. - wszelki monopol książęcy, opłaty sądowe itp.), z j. turko-tatarskich, nazwa
urzędników chańskich u Awarów i Bułgarów, z czasem po obniżeniu rangi urzędu, wyparta przez rzecz.
zapożyczony z łac. kasztelan,

•

marszałek, pierw. zarządca stajni > zarządca dworu, przewodniczący rady i senatu,

•

starosta (naczelnik wspólnoty, prowincji) z czasem zastąpiony germanizmem burgrabia,

•

podskarbi, opiekun finansów państwa,

•

celnicy, ciądzacze, ciążebnicy, niżsi rangą funkcjonariusze służby skarbowej,

•

miecznik, chorąży, urz. należący do otoczenia władcy,

•

łowczy, podłowczy, nadzór nad polowaniami, pomocnicy,

•

łowca/łowiec, psarz, sokolnik, bobrownik itp.,

•

stolnik, podstole, krajczy, nadzorujący stołem pańskim,

•

czasznik, późn. czaśnik > cześnik i podczaszy (od czasza), nadzorujący napitkami władcy,

urzędy miejskie:

•

wójt (z łac. advocatus za pośred. niem. Vog(e)t , pierw. nazwa wysokiego urzędnika),

•

ławnicy (sędziowie), rajca (< radźca) członek rady, spośród rajców wybierano burmistrzów,

niższe funkcje w mieście:

•

cekmistrz (woźny ratuszowy), ceklarz (strażnik miejski),

•

butel / butyr (pachołek, oprawca), biegun, ciekacz (goniec),

3. Nazwy danin, podatków, opłat:

podatki:

•

biernia, danina, pobór, z czes. bernie,

•

opole, dawny zespół administracyjny, kilka lub kilkanaście sąsiadujących wsi i nazwa podatku składana przez
te wsie,

•

nazarz, nacięcie na lasce oddającego sztukę bydła, pokwitowanie,

•

łanowe, podymne, poradlne, osep/sep, podatki od zboża,

•

pogłówne, danina od osób pochodzenia cygańskiego, tatarskiego lub żydowskiego,

opłaty sądowe:

•

czesne /czestne, poteczne, prawidlne, tresne (opłata na rzecz sędziego),

•

niestanne (za niestawienie się), bite (za pobicie), chąziebne (za kradzież), głowa (za zabójstwo),

opłaty za przejazdy i przejścia:

•

cło, myto, brona (opłata za przejazd przez bramę),

•

budne, targowe (opłata za udział w targu),

opłaty konsumpcyjne:

•

czopowe (<od czop - kołek do zatykania beczki, z niem. Zapfen),

•

achtelowe (z niem. beczka, także jednostka miary cieczy),

•

cyża, cyza, cyżowe, cyzowe (podatek od piwa, miodu i wina).

4. Nazwy miar i wag

ciała sypkie:

•

ćwiertnia, miara ciał sypkich dzieląca się na korce / korczyki,

•

małdrat dzieli się na: spądy, ćwiertnie, wiertele, miary, garnce, kwarty,

ciała płynne:

•

achtel inaczej kłoda, stągiew, beczka, dzieli się na półbeczki, ćwierćbeczki i antały,

ciała stałe, miary ciężaru:

•

centnar, cętnar (z niem.) dzielił się na kamienie, a ten na funty,

•

bałwan, bryła soli określonej wielkości,

miary długości:

•

mila to 36 stajań, łan to 3 pola po 4 staje, staja dzieli się na sążnie, kroki, łokcie,

•

sążeń (od końca do końca rozwartych rąk),

•

laska dzieli się na pręty, a te na łokcie,

•

łokieć, piędź, stopa, ćwierć, cal, ziarno.

5. Słownictwo prawne:

•

prawo, zakon, obrzęd, mir, rota, rząd, wina, krzywda, kaźń, pokuta, nawiązka, zemsta, wywołanie, gorący
uczynek,roki, pozew, prza (proces), odeprza, jednacz,

•

sąpierz (strona przeciwna w sądzie), pierca / pierczyk ‘adwokat’ itp.

6. Słownictwo związane z dawnym budownictwem:

•

buda, chałupa, chycz (zagroda chłopska), chyża, chyż (chata), cieplica (łaźnia),

•

chrona (miejsce schronienia), jata, jatka (namiot, kram), kucza, kuczka (szałas),

•

tyn (płot), chłodnica (altana), samborza, szymborza (wieżyczka nad bramą), chlew chlewnia,

7. Nazwy strojów i materiałów:

•

gzło, czecheł, czechło, czechlik, czacheł (płócienna koszula), rucho (suknia kobieca), opończa (zwierzchnia
odzież męska), nogawice (spodnie), zawój (turban), chomelka (przepaska do włosów), podwika (welon),
rąbek (fragment stroju, chustka), czapica, biret (nakrycie głowy mężczyzn),

•

boty, ciżmy, czoboty (rodzaje obuwia),

•

bramka (drogocenny strój kobiecy na głowę lub na szyję), brama (ozdoba kobieca noszona na rękach lub na
nogach),

•

cętka (cekin, blaszka ozdobna),

•

altambas, złotogłów, bałdka (tkanina przetykana złotem lub srebrem), bisior (cerk. perła, paciorek),

•

cwelich/ cwylich (podwójnie tkane płótno).

8. Terminologia górnicza

:

•

góra, berg, mina, fodyna, gruba (kopalnia),

•

górnik, kopacz, jamarz, kopalnik, bergman, minarz, montanista (z austriackiej odm. j. niem.)

Pozostałe wyznaczniki jakościowe:
II. tzw. życie wyrazów:

a. wychodzenie z użycia wyrazów i frazeologizmów (słownictwo przestarzałe i archaizmy:
piać-śpiewać, chąziebny-dotyczące kradzieży, urępny-piękny, trzem-pałac, zamęt, zamętek-
smutek, kłodnik-więzień, gospodzin-pan, śmiara-pokora, żeńszczyzna-kobieta, jątrew-bratowa,
zełwa-siostra męża, zwolić-wybrać, opięć, lepak-znów; B. Walczak podaje, że na przełomie XV
i XVI w. z użycia wychodzą klicze-zawołania),
b. powstawanie neologizmów (najczęściej słownictwo abstrakcyjne, związane z wiarą:
bożstwo, człowieczstwo, stadło-stan, nieumienie-niewiedza, zbawienie, przejawienie-przemiana,
znamionować-oznaczać, wszemogący).

III. rozwój synonimiki:

- stosunkowo uboga synonimika w dobie staropolskiej: łac. laudare, gloriari, adorare,
benedicere = pol. chwalić; łac. canere, cantare, psallere, iubilare = piać, gąść;
- dowodem na słaby rozwój synonimiki jest porównanie hasła bić w Słowniku staropolskim (5
znaczeń) i w Słowniku polszczyzny XVI wieku (15 znaczeń).

IV. zmiany semantyczne wyrazów:

- bydło: posiadłość>środek płatniczy;
- chromota: kalectwo>kalectwo nóg;
- ksiądz: książę>kapłan.

V. wpływy języków obcych (zapożyczenia staropolskie: łacina, czeski, j. germańskie).

Wychodząc od dzisiejszego stanu świadomości językowej słownictwo dzieli się na trzy grupy:

1.

Leksyka funkcjonująca bez zmian w języku współczesnym: matka, ojciec;

2.

Archaizmy – wyrazy, które wyszły z użycia, jak: bydlić, kłodnik, gospodzin;

3.

Słownictwo, które zmieniło znaczenie: święty (daw. silny), niebo (daw. chmury, obłoki),

4.

Wyrazy stanowiące bierne słownictwo – zrozumiałe, lecz nieużywane, dotyczą nieistniejących
realiów: cześnik, podkomorze/y.

Polecam: S. Dubisz, Język – Historia – Kultura, t. I; rozdziały: Słownictwo obyczaju religijnego (s. 95-115),
Słownictwo dorocznej codzienności (s. 117-140).

ZAGADNIENIA (dziedzictwo psł. oraz słownictwo stpol.):

Słownictwo odziedziczone z języka prasłowiańskiego (charkaterystyka głównych pól semantycznych).
Kultura Słowian odzwierciedlona w leksyce.
Jak dopełnić zasoby leksykalne staropolszczyzny.
Wyznaczniki rozwojowe słownictwa (na przykładzie doby staropolskiej).
Zasoby leksykalne staropolszczyzny.
Kultura materialna w leksyce staropolskiej.
Kultura duchowa w leksyce staropolskiej.