Dziedzictwo prasłowiańskie w słownictwie polskim. (Tadeusz Lehr - Spławiński, Dziedzictwo prasłowiańskie, [w:] Język polski. Pochodzenie, powstanie, rozwój, Warszawa 1978.
Zawiązki tradycji językowej, z której wyrósł język polski tkwią w czasach, gdy przodkowie ludów mówiących językami indoeuropejskimi, posługiwali się na ogół jednym wspólnym językiem. Po rozluźnieniu łączności między tymi ludami nasi przodkowie językowi zachowali przez jakiś czas związek z przodkami nie tylko innych ludów słowiańskich, ale także bałtyckich (języki jaćwieski, litewski, łotewski), po czym jeszcze po oddzieleniu się od Bałtów przeżyli stosunkowo długi okres ścisłej wspólności językowej z resztą Słowian, czyli tzw. okres prasłowiański. Był on decydujący dla wytworzenia się zasadniczego typu budowy gramatycznej i słownikowej wszystkich języków słowiańskich, wśród których znajduje się również język polski.
Dalsze zacieśnienie kręgu rozwoju językowego dla narzeczy Słowian zachodnich, a w ich obrębie plemion lechickich (język polski, łużycki, czeski, słowacki) nie przyniosło już tak znaczących zamian i innowacji w strukturze językowej, jak doba prasłowiańska.
Analizując to, co język polski odziedziczył z dawnych okresów, należy za punkt wyjścia dla dalszych rozważań przyjąć stan prasłowiański - dokładniej stan panujący w końcowym okresie trwania wspólności językowej prasłowiańskiej,. Porównywanie struktury gramatycznej i słownikowej współczesnego języka polskiego, przy uwzględnieniu zmian, które zaszły w nim w dobie prasłowiańskiej, ale też uwzględnienie innowacji zachodniosłowiańskich i lechickich, pozwala na uświadomienie sobie dróg rozwoju naszego języka od chwili jego wyodrębnienia aż do chwili obecnej.
Ponieważ język jest naturalnym odbiciem psychiki mówiących i odzwierciedla w sobie zasadnicze czynniki kulturalne, oddziałujące na tę psychikę, obraz rozwoju języka daje wgląd w rozwój kultury narodu. Jest to pożarnym uzupełnieniem dziejów kultury, ponieważ wiadomości z innych źródeł są bardzo lakoniczne, albo też nie istnieją wcale.
Porównanie systemów gramatycznych
zmiany, które zaszły, są niewielkie, zasadniczy zrąb budowy sytemu pozostał taki sam;
w zakresie głosowni - zmiany przeprowadzone jeszcze przed zerwaniem łączności między narzeczami polskimi a resztą narzeczy lechickich:
przejście jać w a oraz przejście jać w o w położeniu przed spółgłoskami zębowymi twardymi, przy równoczesnym zmieszaniu tych samogłosek w postaci nieprzegłosowej jako e;
tą drogą powstały wymiany samogłosek e:a (bielić: biały, mierzyć: miara) i e:o (ziele: zioło, żenić: żona)
ewolucja prasłowiańskich przekrótkich (zredukowanych) samogłosek oznaczanych jako jery:
skrócenie i osłabienie brzmienia na końcu wyrazów oraz w położeniu przed zgłoskami zawirającymi pełne samogłoski;
jery w położeniu przed zgłoskami zawierającymi osłabione jery, uległy wzmocnieniu i dorównały do czasu trwania innym samogłoskom krótkim;
tym sposobem jery odziedziczone zostały w dwojakiej postaci: słabe (prawie wszędzie zanikły) i mocne (rozwinęły się w pełne samogłoski o brzmieniu różnie zabarwionym w różnych stronach Słowiańszczyzny);
narzecza wschodniolechickie, których powstał j. polski wraz z kaszubszczyzną - jery słabe = zanikły, jery mocne = e po twardej lub miękkiej;
w celu uniknięcia zbyt wielkiej różnicy między brzmieniem mianownika a pozostałych przypadków usunięto zbyt różne formy mianownika: psek, szwiec, zastępując je nowotworami opartymi na formach dalszych przypadków: pies, szewc (ludowe szewiec);
inne prasłowiańskie samogłoski a, u, i, y oraz nosowe ę oraz ą przeszły do języka polskiego w zasadniczo niezmienionej postaci; zmiany przeprowadzone zostały w dalszym rozwoju polszczyzny;
ewolucja zgłoskotwórczych spółgłosek. W języku prasłowiańskim były 2 takie: r oraz l miękkie i twarde, od zwykłych r i l różniły się nie wymową, ale rolą w zgłosce, mogły tak jak samogłoski stanowić punkt szczytowy w zgłosce (dziś np. w czeskim Krk `kark', wlk ` wilk', serbsko - chorwacki Srb - `Serb')
z przemian r i l wytworzyła się wymiana połączeń - ar: - er (twardy: twierdzić, martwy: śmierć);
l - zarówno twarde jak i miękkie rozwinęło się u zachodnich plemion lechickich jednakowo w oł, na gruncie polskim uległo odmiennemu i skomplikowanemu procesowi rozwojowemu;
kolejną zmianą były metatezy - przestawki;
Jeśli chodzi o spółgłoski, język polski odziedziczył zasób prasłowiański z jeszcze mniejszymi zmianami niż w systemie samogłoskowym. Głównym zjawiskiem było wzmocnienie i utrwalenie miękkości spółgłosek p b m t d n s z r, których zmiękczenie zależne było od położenia przed samogłoskami przednimi (e, e długie, e, i, jer miękki) oraz r i l zgłoskotwórczymi.
Budowa wyrazów i ich odmiana
Polszczyzna początkowo zachowała prawie cały zasób form odziedziczonych z dobry prasłowiańskiej. Autor stwierdza, iż nie można scharakteryzować tego zasobu, gdyż po pierwsze są to zbyt drobiazgowe rozważania, a po drugie nie da się dokładnie określić, co z dziedzictwa prasłowiańskiego w tym zakresie uległo zmianom już w pierwszych chwilach odrębnego rozwoju polszczyzny, a co zmieniło się dopiero w wiekach późniejszych.
Dokładne rozeznanie w tej materii możliwie jest dopiero dla późniejszego okresu rozwoju naszego języka, kiedy zabytki piśmienne dają podstawę do zorientowania się w zasobie form słowotwórczych i fleksyjnych, jakimi rozporządzał język. Daje to możliwość porównania ze stanem prasłowiańskim.
Słownictwo
Słownictwo rzuca światło na zagadnienia kulturalne, gdyż odzwierciedla najlepiej stan i typ kultury narodu. Autor stawia pytanie: jaki zasób słownictwa odziedziczył język polski z doby prasłowiańskiej? Dzięki odpowiedzi na to pytanie uzyskać można obraz poziomu kultury, odziedziczony przez naród po prasłowiańskich przodkach, tym samym poznać można do pewnego stopnia tło, na którym rozwijała się w wiekach późniejszych materialna i duchowa kultura polska, a z nią także język. Język jest najdoskonalszym narzędziem przejawiania się kultury na zewnątrz; Niestety, nie jest możliwe określenie zasobu słownikowego przekazanego naszemu językowi z dobry prasłowiańskiej, gdyż nie istnieją źródła, pozwalające na dokładne zbadanie słownictwa, jakim posługiwał się język polski w najstarszej, przedpiśmiennej dobie swego istnienia.
Nawet najdawniejsze zabytki polskie (z czasów późniejszych) zawierają bardzo ubogi i jednostronny zasób słownictwa; na tej podstawie trudno orzec, jaki był stosunek słownictwa do dziedzictwa przekazanego z dobry prasłowiańskiej, a także jakim przekształceniom ono uległo. Poznanie gwarantuje oparcie się na tym, co ze słownictwa prasłowiańskiego zachowało się do dziś w naszym języku. Porównanie języka prasłowiańskiego
i współczesnego pozwoli na ocenę, jakie elementy kulturalne z dobry prasłowiańskiej zachowały się do dziś w naszej kulturze.
Autor przeprowadził badania oparte na następującej metodzie: na podstawie dwóch słowników etymologicznych słowiańskich (F. Miklosicha i E. Bernekera) zestawił poczet wyrazów, które prawdopodobnie można uznać za prasłowiańskie, później porównał to zestawienie z własnym zasobem słownikowym, notując te wyrazy prasłowiańskie, które były dla niego żywotne i używane w niezmienionej postaci słowotwórczej oraz w znaczeniu blisko związanym z tym, jakie miały one w dobie prasłowiańskiej. Otrzymany wynik nie ma wartości bezwzględnej;
autor pochodzi z warstw kulturalnych Małopolski zachodniej, w ciągu życia miał jednak styczność z warstwami kulturalnymi innych dzielnic Polski. Z tego względu swój zasób słownikowy uznał za przeciętny typ słownictwa ludzi wykształconych w Polsce;
w jego opinii przeprowadzone badanie daje obraz, który można uważać za typowy dla słownictwa polskiego wykształconego ogółu;
obserwacje przeprowadzone w obrębie innej grupy społecznej, zwłaszcza ludu wiejskiego, dadzą z pewnością wyniki odmienne, różniące się znacznie większą ilością zachowanych wyrazów prasłowiańskich. Słownictwo ludowe, zgodnie z ogólnym typem naszej kultury ludowej, ma charakter o wiele bardziej archaiczny niż język warstw wykształconych.
Wyniki przeprowadzonych badań:
ogólna ilość wyrazów prasłowiańskich zachowanych bez zasadniczej zmiany w naszym języku przekracza 1700; ponieważ przeciętnie wykształcony człowiek używa w praktyce około 8000 wyrazów, to można stwierdzić, iż dziedzictwo prasłowiańskie stanowi dziś ok. ćwierci całego słownikowego zasobu wykształconego Polaka;
1000 rzeczowników;
460 czasowników;
170 przymiotników;
80 innych części mowy;
Ilościowy podział wyrazów prasłowiańskich:
178 - odnosi się sowim znaczeniem do wewnętrznego, duchowego życia jednostki;
1450 - świat i życie zewnętrzne (fizyczne) człowieka;
100 - wyrazy służące do oznaczania kategorii i stosunków gramatycznych (zaimki, liczebniki, spójniki, przyimki), które nie mają wartości dla wniosków historyczno - kulturalnych;
wniosek - w dzisiejszej kulturze z dziedzictwa prasłowiańskiego przechowujemy znacznie więcej wyrazów z zakresu zjawisk związanych ze światem zewnętrznym oraz materialną i społeczną kulturą człowieka niż związanych z życiem wewnętrznym, duchowym (umysłowo - uczuciowym). Dlaczego? Ponieważ w dobie prasłowiańskiej, tj. w czasie sięgającym mniej więcej 600 r. naszej ery, kultura naszych przodków opierała się na przeżyciach związanych ze światem zewnętrznym otaczającym człowieka, niż na jego własnym życiu duchowym, które musiało być wówczas stosunkowo ubogie i jednostronne.
W zakresie życia duchowego - nazwy odnoszące się do pojęć oderwanych:
duch - duch, dusza;
władze duszy - rozum, czucie, wola;
główne funkcje władz duszy - myśl, pamięć, wiara, chęć, nadzieja, miłość, nienawiść, gniew, strach, żal, radość, smutek, wstyd;
pojęcia z zakresu wierzeń religijnych i etyki - Bóg, czart, bies, grzech, błąd, prawda, wina, kara, raj, piekło, modły, dziw, cud, mara;
pojęcia dotyczące poglądu na świat i życie - byt, życie, śmierć, początek, koniec, stan, czas, swoboda, niewola, postać, osoba, znak, imię, ład, cześć, chwała, sława, wieść, wiedza, niewiedza, młodość, starość, moc, siła, trud, twór;
przymioty i wady duchowe człowieka - dobry, zły, mądry, głupi, szczodry, skąpy, pilny, leniwy, miły, luby, szczery, chytry, świadomy, tajny, łagodny, srogi;
Z zakresu zewnętrznego i fizycznego życia człowieka i związków jego ze światem zewnętrznym znajdujemy wyrazy dotyczące:
a) przyrody martwej i żywej:
ukształtowanie powierzchni ziemi - ziemia, góra, dół, brzeg, jar, jama, jaskinia, łan, pole;
kopaliny - kamień, głaz, skała, krzemień, złoto, srebro, ołów, siarka, miedź, żelazo, sól;
nawodnienie - rzeka, jezioro, potok, strumień, bagno, błoto, struga, wir, prąd, mąt, młaka, plusk, bród, lód, kra;
pory roku i dnia, pogoda i opady - dzień, noc, świt, brzask, wieczór, południe, północ, wczoraj, jutro, jesień, lato, zima, wiosna, miesiąc, doba, godzina skwar, chłód, mróz, słota, deszcz, rosa, śnieg, szron, grad, łuna, blask, mrok, cień, obłok, mgła, chmura, tęcza, wiatr, wicher, burza, grom, piorun, promień, światło, słońce, gwiazda, niebo;
roślinność - dąb, buk, grab, jawor, lipa, topola, cis, jodła, sosna, jabłoń, śliwa, orzech, jabłko, dynia, tykwa, bluszcz, grzyb;
świat zwierzęcy - niedźwiedź, komar, mucha, chrząszcz, pająk, ryba, tur, wilk, lis, jeleń, zając, bocian, czapla, dzięcioł, wrona, wilga, wąż, jaszczur;
b) budowa ludzkiego ciała i zwierzęcego - kadłub, głowa, ręka, noga, czoło, broda, ramię, bark, łokieć, gęba, bok, żebro, plecy, płuca, piersi, serce, wątroba, żołądek, brzuch, biodro, łono, ucho, oko, pięta, dłoń, pięść, garść, palec, stopa, udo;
c) życie rodzinne i gospodarcze - ojciec, matka, stryj, wuj, siostra, dziad, bab(k)a, ciot(k)a, macocha, teść, wnuk, świekr, syn, cór(k)a, brat, zięć, niewiasta, wdowa, swat, kmotr, czeladź, sługa, chłop, kmieć, sąsiad, gość, wróg, przyjaciel, towarzysz, stróż, gospodarz, pasterz, rola, żyto, pszenica, jęczmień, owies, proso, len, konopie, radło, pług, brona, kosa, sierp, obora, izba, komora, gumno, żłób, ściana, węgieł, okno, próg, wrota, ława, łoże;
życie społeczne - gromada, lud, plemię, wiec, sejm, ksiądz `książę', wojewoda, król, poseł, sędzia, sąd, wódz, wojsko, pułk, broń, twierdza, obóz, straż, oręż(e), miecz, grot, łuk, strzała, cięciwa, wojna, grabież, dług, lichwa, bój, zwada;
fizyczne właściwości ludzi i zwierząt - chudy, tłusty, wysoki, niski, chromy, łysy, czarny, biały, żółty, modry, zdrów, chory, blady, mały, wielki, żywy, martwy, krzywy, niemy;
d) nazwy stanów i czynności (brak przykładów)
U podstaw zasobu słownictwa zachowanego we współczesnym języku z doby prasłowiańskiej leżała odziedziczona typowa kultura ludu osiadłego, rolniczego, opierającego swój ustrój społeczny na podstawie rodowo - plemiennej. o właśnie w tych dziedzinach życia zachowało się do dziś najwięcej elementów z doby prasłowiańskiej, czego wyrazem jest zarówno stosunkowo duży zasób wyrazów prasłowiańskich używanych w zmienionej tylko fonetycznie formie, ale w pierwotnej formie i na ogół pierwotnym znaczeniu.
W ciągu całego rozwoju dziejowego zasadniczy trzon polskiej twórczości słownikowej stanowiły zawsze i stanowią po dziś dzień elementy słowotwórcze (pnie, przyrostki, przedrostki) przekazane z doby prasłowiańskiej. Z nich tworzy się świeże związki i połączenia, stanowiące nowe wyrazy, nieznane naszym prasłowiańskim przodkom, ale oparte ściśle na wzorach słowotwórczych po nich odziedziczonych.
„duch języka” - pewne półświadome przywiązanie do prastarych przyczajeń językowych.
Tradycja prasłowiańska jest najżywotniejszym składnikiem budowy naszego słownictwa, podstawowym trzonem. Obce naleciałości - dostały się już w dobie prasłowiańskiej. Było to odbiciem naturalnych stosunków kulturalnych, jakie łączyły ludność prasłowiańską z plemionami obcymi:
Germanami - zapożyczenia, głównie gockiego pochodzenia - ksiądz (pierwotnie władca, niem. Konig), pieniądz, szeląg, mosiądz, szłom (hełm), miecz, kupić, skot (niem. skarb, u Słowian - bydło), izba, tyn `mur', lek, szkło, kocieł, lew, wielbłąd, osieł. Obrazują one charakter stosunków łączących Słowian z Germanami - wojenne i kupieckie, stąd zapożyczano nazwy broni, towarów, środków płatniczych;
Scyci lub Sarmaci - kur, socha, topór;
łacińsko - greckie - wino, kolęda, poganin, cesarz, korab;
4