Dziedzictwo prasłowiańskie w słownictwie polskim


Dziedzictwo prasłowiańskie w słownictwie polskim. (Tadeusz Lehr - Spławiński, Dziedzictwo prasłowiańskie, [w:] Język polski. Pochodzenie, powstanie, rozwój, Warszawa 1978.

Zawiązki tradycji językowej, z której wyrósł język polski tkwią w czasach, gdy przodkowie ludów mówiących językami indoeuropejskimi, posługiwali się na ogół jednym wspólnym językiem. Po rozluźnieniu łączności między tymi ludami nasi przodkowie językowi zachowali przez jakiś czas związek z przodkami nie tylko innych ludów słowiańskich, ale także bałtyckich (języki jaćwieski, litewski, łotewski), po czym jeszcze po oddzieleniu się od Bałtów przeżyli stosunkowo długi okres ścisłej wspólności językowej z resztą Słowian, czyli tzw. okres prasłowiański. Był on decydujący dla wytworzenia się zasadniczego typu budowy gramatycznej i słownikowej wszystkich języków słowiańskich, wśród których znajduje się również język polski.

Dalsze zacieśnienie kręgu rozwoju językowego dla narzeczy Słowian zachodnich, a w ich obrębie plemion lechickich (język polski, łużycki, czeski, słowacki) nie przyniosło już tak znaczących zamian i innowacji w strukturze językowej, jak doba prasłowiańska.

Analizując to, co język polski odziedziczył z dawnych okresów, należy za punkt wyjścia dla dalszych rozważań przyjąć stan prasłowiański - dokładniej stan panujący w końcowym okresie trwania wspólności językowej prasłowiańskiej,. Porównywanie struktury gramatycznej i słownikowej współczesnego języka polskiego, przy uwzględnieniu zmian, które zaszły w nim w dobie prasłowiańskiej, ale też uwzględnienie innowacji zachodniosłowiańskich i lechickich, pozwala na uświadomienie sobie dróg rozwoju naszego języka od chwili jego wyodrębnienia aż do chwili obecnej.

Ponieważ język jest naturalnym odbiciem psychiki mówiących i odzwierciedla w sobie zasadnicze czynniki kulturalne, oddziałujące na tę psychikę, obraz rozwoju języka daje wgląd w rozwój kultury narodu. Jest to pożarnym uzupełnieniem dziejów kultury, ponieważ wiadomości z innych źródeł są bardzo lakoniczne, albo też nie istnieją wcale.

Porównanie systemów gramatycznych

Jeśli chodzi o spółgłoski, język polski odziedziczył zasób prasłowiański z jeszcze mniejszymi zmianami niż w systemie samogłoskowym. Głównym zjawiskiem było wzmocnienie i utrwalenie miękkości spółgłosek p b m t d n s z r, których zmiękczenie zależne było od położenia przed samogłoskami przednimi (e, e długie, e, i, jer miękki) oraz r i l zgłoskotwórczymi.

Budowa wyrazów i ich odmiana

Polszczyzna początkowo zachowała prawie cały zasób form odziedziczonych z dobry prasłowiańskiej. Autor stwierdza, iż nie można scharakteryzować tego zasobu, gdyż po pierwsze są to zbyt drobiazgowe rozważania, a po drugie nie da się dokładnie określić, co z dziedzictwa prasłowiańskiego w tym zakresie uległo zmianom już w pierwszych chwilach odrębnego rozwoju polszczyzny, a co zmieniło się dopiero w wiekach późniejszych.

Dokładne rozeznanie w tej materii możliwie jest dopiero dla późniejszego okresu rozwoju naszego języka, kiedy zabytki piśmienne dają podstawę do zorientowania się w zasobie form słowotwórczych i fleksyjnych, jakimi rozporządzał język. Daje to możliwość porównania ze stanem prasłowiańskim.

Słownictwo

Słownictwo rzuca światło na zagadnienia kulturalne, gdyż odzwierciedla najlepiej stan i typ kultury narodu. Autor stawia pytanie: jaki zasób słownictwa odziedziczył język polski z doby prasłowiańskiej? Dzięki odpowiedzi na to pytanie uzyskać można obraz poziomu kultury, odziedziczony przez naród po prasłowiańskich przodkach, tym samym poznać można do pewnego stopnia tło, na którym rozwijała się w wiekach późniejszych materialna i duchowa kultura polska, a z nią także język. Język jest najdoskonalszym narzędziem przejawiania się kultury na zewnątrz; Niestety, nie jest możliwe określenie zasobu słownikowego przekazanego naszemu językowi z dobry prasłowiańskiej, gdyż nie istnieją źródła, pozwalające na dokładne zbadanie słownictwa, jakim posługiwał się język polski w najstarszej, przedpiśmiennej dobie swego istnienia.

Nawet najdawniejsze zabytki polskie (z czasów późniejszych) zawierają bardzo ubogi i jednostronny zasób słownictwa; na tej podstawie trudno orzec, jaki był stosunek słownictwa do dziedzictwa przekazanego z dobry prasłowiańskiej, a także jakim przekształceniom ono uległo. Poznanie gwarantuje oparcie się na tym, co ze słownictwa prasłowiańskiego zachowało się do dziś w naszym języku. Porównanie języka prasłowiańskiego
i współczesnego pozwoli na ocenę, jakie elementy kulturalne z dobry prasłowiańskiej zachowały się do dziś w naszej kulturze.

Autor przeprowadził badania oparte na następującej metodzie: na podstawie dwóch słowników etymologicznych słowiańskich (F. Miklosicha i E. Bernekera) zestawił poczet wyrazów, które prawdopodobnie można uznać za prasłowiańskie, później porównał to zestawienie z własnym zasobem słownikowym, notując te wyrazy prasłowiańskie, które były dla niego żywotne i używane w niezmienionej postaci słowotwórczej oraz w znaczeniu blisko związanym z tym, jakie miały one w dobie prasłowiańskiej. Otrzymany wynik nie ma wartości bezwzględnej;

Wyniki przeprowadzonych badań:

Ilościowy podział wyrazów prasłowiańskich:

W zakresie życia duchowego - nazwy odnoszące się do pojęć oderwanych:

Z zakresu zewnętrznego i fizycznego życia człowieka i związków jego ze światem zewnętrznym znajdujemy wyrazy dotyczące:

a) przyrody martwej i żywej:

b) budowa ludzkiego ciała i zwierzęcego - kadłub, głowa, ręka, noga, czoło, broda, ramię, bark, łokieć, gęba, bok, żebro, plecy, płuca, piersi, serce, wątroba, żołądek, brzuch, biodro, łono, ucho, oko, pięta, dłoń, pięść, garść, palec, stopa, udo;

c) życie rodzinne i gospodarcze - ojciec, matka, stryj, wuj, siostra, dziad, bab(k)a, ciot(k)a, macocha, teść, wnuk, świekr, syn, cór(k)a, brat, zięć, niewiasta, wdowa, swat, kmotr, czeladź, sługa, chłop, kmieć, sąsiad, gość, wróg, przyjaciel, towarzysz, stróż, gospodarz, pasterz, rola, żyto, pszenica, jęczmień, owies, proso, len, konopie, radło, pług, brona, kosa, sierp, obora, izba, komora, gumno, żłób, ściana, węgieł, okno, próg, wrota, ława, łoże;

d) nazwy stanów i czynności (brak przykładów)

U podstaw zasobu słownictwa zachowanego we współczesnym języku z doby prasłowiańskiej leżała odziedziczona typowa kultura ludu osiadłego, rolniczego, opierającego swój ustrój społeczny na podstawie rodowo - plemiennej. o właśnie w tych dziedzinach życia zachowało się do dziś najwięcej elementów z doby prasłowiańskiej, czego wyrazem jest zarówno stosunkowo duży zasób wyrazów prasłowiańskich używanych w zmienionej tylko fonetycznie formie, ale w pierwotnej formie i na ogół pierwotnym znaczeniu.

W ciągu całego rozwoju dziejowego zasadniczy trzon polskiej twórczości słownikowej stanowiły zawsze i stanowią po dziś dzień elementy słowotwórcze (pnie, przyrostki, przedrostki) przekazane z doby prasłowiańskiej. Z nich tworzy się świeże związki i połączenia, stanowiące nowe wyrazy, nieznane naszym prasłowiańskim przodkom, ale oparte ściśle na wzorach słowotwórczych po nich odziedziczonych.

„duch języka” - pewne półświadome przywiązanie do prastarych przyczajeń językowych.

Tradycja prasłowiańska jest najżywotniejszym składnikiem budowy naszego słownictwa, podstawowym trzonem. Obce naleciałości - dostały się już w dobie prasłowiańskiej. Było to odbiciem naturalnych stosunków kulturalnych, jakie łączyły ludność prasłowiańską z plemionami obcymi:

4



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Dziedzictwo prasłowiańskie w słownictwie polskim 2
Dziedzictwo prasłowiańskie w słownictwie polskim 2
Dziedzictwo prasłowiańskie w słownictwie polskim
Dziedzictwo prasłowiańskie w słownictwie polskim (2)
T Lehr Spławiński, Element prasłowiański w dzisiejszym słownictwe polskim (1938)
24 Smółkowa T Nowe słownictwo polskie
cw 4 Dziedzictwo psl i slownictwo stpol
Słownik polskich homonimów?łkowitych
24 Smółkowa T Nowe słownictwo polskie
Słownik polskiej gwary łowieckiej
Nowe słownictwo polskie
Grochowski Maciej slownik polskich przeklenstw i wulgaryzmow
Grochowski Maciej Słownik polskich przekleństw i wulgaryzmów
Grochowski Maciej Słownik polskich przekleństw i wulgaryzmów
Słownik polskiej grypsery (gwary więziennej)

więcej podobnych podstron