3. DZIEDZICTWO PRASŁOWIAŃSKIE W SŁOWNICTWIE POLSKIM
ZASÓB SŁOWNICTWA WSPÓŁCZESNEJ POLSZCZYZNY JEST BARDZO BOGATY. NAJPEŁNIEJSZY I NAJLEPIEJ OPRACOWANY. DO KOŃCA XX WIEKU SŁOWNIK JĘZYKA POLSKIEGO WITOLDA DOROSZEWSKIEGO LICZY OKOŁO 125 TYSIĘCY HASEŁ, A ZAWIERA JEDYNIE SŁOWNICTWO OGÓLNE. PRZECIĘTNIE WYKSZTAŁCONY POLAK POSŁUGUJE SIĘ NA CO DZIEŃ OKOŁO 8 TYSIĄCAMI WYRAZÓW. ILE WŚRÓD TEGO OGROMU JEST SŁÓW RODZIMYCH? TYLKO OKOŁO 1700!
Tę najdawniejszą warstwę słownictwa polskiego odziedziczyliśmy z prasłowiańszczyzny.
Mówiące tym językiem plemiona początkowo zamieszkiwały teren między Odrą a Bugiem i Bałtykiem a Karpatami. W V w. n.e. rozpoczęła się wielka ekspansja Prasłowian na wschód i południe, w wyniku czego na przełomie VI i VII w. n.e. doszło do rozpadu tej grupy i jej języka na trzy dialekty: zachodnio-, wschodnio- i południowosłowiańskich. Z nich wykształciły się znane nam dziś języki słowiańskie. Oczywiście, słów tych w epoce przedpiśmiennej (do połowy XII wieku) musiało być znacznie więcej, jednak wiele z nich w ciągu tysiącletniej historii polszczyzny wyszło z użycia, jak np. cielesieństwo «stosunek płciowy», żeńszczyzna «kobieta», urępny «piękny», używane jeszcze do przełomu XV i XVI wieku. Te, które przetrwały do dziś, uległy wielu przekształceniom fonetycznym,
wynikłym ze zmian, jakie zachodziły na gruncie języka polskiego .
Wyrazy odziedziczone z prasłowiańskiego odnosiły się do najważniejszych i najbliższych,
a więc codziennych dla człowieka spraw. Jedną z najważniejszych rzeczy dla ludzi tamtego czasu był kult religijny, stąd słowa odnoszące się do wierzeń, życia moralnego, np.: bóg, czart, grzech, prawda, modły; ale też duchowego życia człowieka: duch, dusza, rozum, czucie, miłość, nienawiść, gniew, strach; poglądów na życie i świat: byt, życie, śmierć, początek, koniec. Także słownictwo określające samego człowieka: dobry, zły, mądry, głupi, szczodry, leń. Jednak o wiele więcej wyrazów prasłowiańskich odnosi się do świata materialnego i fizycznego życia człowieka. Wiąże się to z określaniem budowy ciała: głowa, ręka, noga, itd.; stosunków przestrzennych i ukształtowania ziemi: góra, dół, ziemia, pole, woda, rzeka; nazywaniem fauny i flory: wilk, niedźwiedź, dąb, buk, brzoza; pojęciami astrologicznymi i meteorologicznymi: dzień, noc, południe, północ, miesiąc, doba, słońce, gwiazda, księżyc, nazwy pór roku; życiem rodzinnym i społecznym: ojciec, matka, wuj, sąsiad, wróg, przyjaciel. Sporo jest też słów dotyczących życia gospodarczego, jak i określeń właściwości fizycznych ludzi, elementów przyrody, przedmiotów. Ciężko byłoby się też obejść bez czasowników określających najważniejsze czynności, jak np.: być, mieć, jeść, pić. Długo by tak jeszcze wymieniać, jednak już po tej małej próbie możemy stwierdzić, że są to słowa bez których trudno się obejść, związane zarówno z duchowym, jak i materialnym życiem
człowieka lub które były kiedyś szczególnie ważne ze względu na ówczesne realia, a które
korespondują z naszym współczesnym życiem.
Resztę naszego słownictwa stanowią zapożyczenia, mające różne źródła. Większość z nich
jest tak dawnych lub tak mocno przyswojonych, że nie pomyślelibyśmy, że są to wyrazy obcego pochodzenia. Najdawniejsze zostały zaczerpnięte z języka czeskiego lub innych języków, jednak za pośrednictwem czeskim, jeszcze w epoce przedpiśmiennej. O tym jednak w kolejnym numerze.
Prasłowiańskie dziedzictwo leksykalne w polszczyźnie można podzielić na pięć poziomów.
1. Wyrazy prasłowiańskie, które zachowały się po dzień dzisiejszy. Jest to grupa najliczniejsza.
np. bałwan, dziki, jad
2. Wyrazy prasłowiańskie, które już nie występują w języku ogólnym, ale kiedyś były spotykane. Z tej też racji jest to grupa, która stale się powiększa.
np. barczeć (ryczeć), dzie (ponoć)
3. Wyrazy prasłowiańskie, które możemy odnaleźć jedynie w gwarach.
np. barzyna (bagno), cyckać (ssać), jadro (sieć)
4. Wyrazy prasłowiańskie, które zachowane są w nazwach własnych, osobowych i geograficznych.
np. Bug, Dziewczur
5. Wyrazy prasłowiańskie, które nie zachowały się wprost w polszczyźnie, ale poprzez derywaty.
Najstarszy zasób słownictwa odziedziczony z języka prasłowiańskiego stanowi tzw. słownictwo podstawowe, związane z życiem codziennym człowieka i światem zewnętrznym (pola: ja jako istota fizyczna-616 leksemów; ja wobec ludzi-662 leksemy; ja wobec natury-737 leksemów). Brak – poza nielicznymi wyjątkami – słownictwa prasłowiańskiego w polach związanych z gospodarką (4 leksemy), rozrywką i sportem, polityką (jednostkowe poświadczenia), a przede wszystkim z wiarą (19 leksemów). Jak podaje L.A. Jankowiak: Człowiek prasłowiański "jawi się przede wszystkim jako istota fizyczna", słownictwo dotyczy głównie ciała człowieka i jego życia codziennego, chociaż warto zaznaczyć, że dość
bogata jest również sfera związana z umysłem, uczuciami, rozumem (ja jako istota psychiczna-404 leksemy). Niemniej pole zawierające wyraz związane z tym, co służy umysłowi (literatura i sztuka) zawiera
jedynie76 leksemów. Na podstawie leksyki można wyciągnąć wnioski o kolebce Słowian (wyrazy wskazują na ukształtowanie terenu, wskazują na klimat umiarkowany, mówią o zwierzętach i roślinach występujących na obszarze zamieszkiwanym przez wspólnotę Prasłowian). Słownictwo świadczy także o kulturze materialnej i duchowej (hodowla, rozwinięte rolnictwo, osiadły tryb życia, słabo rozwinięta kultura duchowa).
I. Słownictwo charakterystyczne dla warstwy rozwojowej doby staropolskiej (kręgi tematyczne, które
uległy wówczas znacznemu rozwojowi):
1. Zawołania szlacheckie (tzw. klicze – krzyki), mogły pochodzić od:
• nazwy miejscowości rodowej: Leliwa, Rawa, Przegina, Brzezina Pilawa, Nałęcz;
• nazwy osobowej (np. wybitnego przedstawiciela rodu) lub herbu: Grzymała, Jastrzębiec, Lis, Łabędź, Rogala,
Ślepowron = Korwin (od łac. corvus-kruk), Taczała (Żuraw);
• obcego pochodzenia przodków: Prus, Sas, Bończa (herb poch, włoskiego);
• nazwy rzeczy ważnej w tradycji rodowej: Cholewa, Dęboróg (kieł wieprza w dębie), Grabie, Hełm, Korab,
Łodzia, Oksza (topór), Strzemię, Topór;
• okrzyku, zawołania wojennego: Do Łęga (łąg-podmokła łąka), Do Liwa (daw. Liwonia-pn.-wsch. Łotwa),
Zerwikaptur, Orzy-Orzy (dawne orzyć – niszczyć).
2. Nazwy dawnych urzędów :
urzędy:
• czestnik (cześnik od cześć),
• podkomorzy: pilnujący dóbr królewskich > zajmujący się sporami ziemskimi o granice,
• żupan (od żupa pierw. znacz. - wszelki monopol książęcy, opłaty sądowe itp.), z j. turko-tatarskich, nazwa
urzędników chańskich u Awarów i Bułgarów, z czasem po obniżeniu rangi urzędu, wyparta przez rzecz.
zapożyczony z łac. kasztelan,
• marszałek, pierw. zarządca stajni > zarządca dworu, przewodniczący rady i senatu,
• starosta (naczelnik wspólnoty, prowincji) z czasem zastąpiony germanizmem burgrabia,
• podskarbi, opiekun finansów państwa,
• celnicy, ciądzacze, ciążebnicy, niżsi rangą funkcjonariusze służby skarbowej,
• miecznik, chorąży, urz. należący do otoczenia władcy,
• łowczy, podłowczy, nadzór nad polowaniami, pomocnicy,
• łowca/łowiec, psarz, sokolnik, bobrownik itp.,
• stolnik, podstole, krajczy, nadzorujący stołem pańskim,
• czasznik, późn. czaśnik > cześnik i podczaszy (od czasza), nadzorujący napitkami władcy,
urzędy miejskie:
wójt (z łac. advocatus za pośred. niem. Vog(e)t , pierw. nazwa wysokiego urzędnika),
ławnicy (sędziowie), rajca (< radźca) członek rady, spośród rajców wybierano burmistrzów,
niższe funkcje w mieście:
cekmistrz (woźny ratuszowy), ceklarz (strażnik miejski),
butel / butyr (pachołek, oprawca), biegun, ciekacz (goniec),
3. Nazwy danin, podatków, opłat:
podatki:
biernia, danina, pobór, z czes. bernie,
opole, dawny zespół administracyjny, kilka lub kilkanaście sąsiadujących wsi i nazwa podatku składana przez
te wsie,
nazarz, nacięcie na lasce oddającego sztukę bydła, pokwitowanie,
łanowe, podymne, poradlne, osep/sep, podatki od zboża,
pogłówne, danina od osób pochodzenia cygańskiego, tatarskiego lub żydowskiego,
opłaty sądowe:
czesne /czestne, poteczne, prawidlne, tresne (opłata na rzecz sędziego),
niestanne (za niestawienie się), bite (za pobicie), chąziebne (za kradzież), głowa (za zabójstwo),
opłaty za przejazdy i przejścia:
cło, myto, brona (opłata za przejazd przez bramę),
budne, targowe (opłata za udział w targu),
opłaty konsumpcyjne:
czopowe (<od czop - kołek do zatykania beczki, z niem. Zapfen),
achtelowe (z niem. beczka, także jednostka miary cieczy),
cyża, cyza, cyżowe, cyzowe (podatek od piwa, miodu i wina).
4. Nazwy miar i wag
ciała sypkie:
ćwiertnia, miara ciał sypkich dzieląca się na korce / korczyki,
małdrat dzieli się na: spądy, ćwiertnie, wiertele, miary, garnce, kwarty,
ciała płynne:
achtel inaczej kłoda, stągiew, beczka, dzieli się na półbeczki, ćwierćbeczki i antały,
ciała stałe, miary ciężaru:
centnar, cętnar (z niem.) dzielił się na kamienie, a ten na funty,
bałwan, bryła soli określonej wielkości,
miary długości:
mila to 36 stajań, łan to 3 pola po 4 staje, staja dzieli się na sążnie, kroki, łokcie,
sążeń (od końca do końca rozwartych rąk),
laska dzieli się na pręty, a te na łokcie,
łokieć, piędź, stopa, ćwierć, cal, ziarno.
5. Słownictwo prawne:
prawo, zakon, obrzęd, mir, rota, rząd, wina, krzywda, kaźń, pokuta, nawiązka, zemsta, wywołanie, gorący
uczynek,roki, pozew, prza (proces), odeprza, jednacz,
sąpierz (strona przeciwna w sądzie), pierca / pierczyk ‘adwokat’ itp.
6. Słownictwo związane z dawnym budownictwem:
buda, chałupa, chycz (zagroda chłopska), chyża, chyż (chata), cieplica (łaźnia),
chrona (miejsce schronienia), jata, jatka (namiot, kram), kucza, kuczka (szałas),
tyn (płot), chłodnica (altana), samborza, szymborza (wieżyczka nad bramą), chlew chlewnia,
7. Nazwy strojów i materiałów:
gzło, czecheł, czechło, czechlik, czacheł (płócienna koszula), rucho (suknia kobieca), opończa (zwierzchnia
odzież męska), nogawice (spodnie), zawój (turban), chomelka (przepaska do włosów), podwika (welon),
rąbek (fragment stroju, chustka), czapica, biret (nakrycie głowy mężczyzn),
boty, ciżmy, czoboty (rodzaje obuwia),
bramka (drogocenny strój kobiecy na głowę lub na szyję), brama (ozdoba kobieca noszona na rękach lub na
nogach),
cętka (cekin, blaszka ozdobna),
altambas, złotogłów, bałdka (tkanina przetykana złotem lub srebrem), bisior (cerk. perła, paciorek),
cwelich/ cwylich (podwójnie tkane płótno).
8. Terminologia górnicza :
góra, berg, mina, fodyna, gruba (kopalnia),
górnik, kopacz, jamarz, kopalnik, bergman, minarz, montanista (z austriackiej odm. j. niem.)