ZARYS HISTORII HISTORIOGRAFII POLSKIEJ

Andrzej Grabski

WPROWADZENIE

Historiografia jest to całokształt pracy historyka razem z jej rezultatem. Autorowi nie podoba się
pomysł zastąpienia nazwy historia historiografii terminem historia nauki historycznej, gdyż zdaje się
sugerowad ograniczenie przedmiotu zainteresowania tylko do „naukowego” etapu rozwoju
historiografii tak, jakby wcześniejsze fazy nie istniały.

Dzieje polskiej historiografii będzie przedstawiał w kategorii rozwoju, chociaż miały one etapy
stagnacji i regresu.

Wśród badaczy istnieją różne rozumienia tego rozwoju:

- Rozwój rozumiany przez doskonalenie strony warsztatowo-erudycyjnej (o wartości dzieł
historycznych przesądza to, czy i w jakim stopniu ich autorzy zdołali się zdystansowad do
otaczającego ich świata i potrafili się wykazad warsztatowym mistrzostwem w ustalaniu i wyjaśnianiu
logicznym faktów.

- Przeciwieostwo: o rozwoju nie decyduje historyczny warsztat, ale polityczne, społeczne, czy
religijne – ideologiczne wartości którym hołdują poszczególni historycy (nasycanie historiografii
jedynie słuszną ideologią, np. komunistyczną).

- Rozwój historiografii jako mający strukturę fazową jako dialektyczny proces powstawania
dziejopisarskich standardów ich trwania, a następnie kryzysu. W jednym okresie może występowad
kilka standardów.

Polska historiografia jest częścią h. zachodnioeuropejskiej – autor będzie analizował czy i o ile
przemiany w polskiej historiografii przybliżały nową historiografię do zachodnioeuropejskiej, czy też
oddalały ją od niej.

Historiografia odzwierciedla wyposażenie ludzkich umysłów w wiedzę historyczną

POZIOMY WIEDZY HISTORYCZNEJ:

1. Cywilizacyjny (kulturowy) – najgłębszy. Jest to najogólniejsze wyobrażenie o charakterze

świata i jego zmienności. Wyznaczają nieprzekraczalne granice możliwego i niemożliwego.
UWAGA! Wrzosek: W wyznaczonych przez siebie ramach kreują najogólniejsze historyczne
metafory, pretendujące do wyjaśnienia sensu dziejów – najbardziej nieuchronny fundament
historiografii.

2. Strukturalny – ramy możliwego i niemożliwego dla tworzenia wyobrażeo o strukturach

społecznej egzystencji człowieka.

3. Wydarzeniowy – wyobrażenia o konkretnych wydarzeniach historycznych (faktach). Także

jest obszarem metaforyzowania. Informacja o jakimś wydarzeniu staje się metaforą (czy
mitem), gdy przywiąże się do niej jakieś ponadczasowe i ponadprzestrzenne wartości.

Każda epoka wytwarza swój własny mentalny wszechświat. Kreuje takie swoje mentalne
wyobrażenie o historycznej przeszłości przy pomocy materiałów, którymi dysponuje.

1. DZIEJOPISARSTWO POLSKIE WIEKÓW ŚREDNICH

.

Historiografia zachodnioeuropejska rozwinęła się na podstawie chrześcijaoskiej teologii dziejów,
która rozumiała je linearnie: wyznaczone przez 3 wielkie wydarzenia: Stworzenie, Odkupienie, Sąd
ostateczny (teologiczny proces, którego autorem był człowiek kierowany Opatrznością)

Po XII wieku – Święty Tomasz z Akwinu określił stosunek Boga do świata jako relację transcendencji:
aczkolwiek Bóg uczestniczy w każdym działaniu ludzkim, przecież jego forma została pozostawiona
samemu człowiekowi. Św. Tomasz otworzył możliwośd rozpatrywania dziejów w perspektywie
antropologicznej, jako kreowanych przez świadomą i celową działalnośd odpowiedniego za swe czyny
przed Bogiem człowieka.

Dziejopisarstwo średniowieczne – „Dzieje kapłanów i króli” – każde dzieło historyczne jest
zwierciadłem władców.

Gatunki dziejopisarstwa średniowiecznego

1. Od VII-VIII w. – roczniki.
2. Dzieje (gesta) – opowiadanie.
3. Kroniki – chronologia.

Polska historiografia rozwija się z pnia zachodnioeuropejskiego, jednak z opóźnieniem.
Najwcześniejsze ośrodki dziejopisarstwa – dwory biskupie. Duchowieostwo spisywało bieżące
wiadomości na marginesach tablic paschalnych.

Początki polskiego rocznikarstwa – kontynuacja roczników niemieckich wzorców. Pierwsze polskie
roczniki powstają ko. 1000 roku w głównych kościelnych ośrodkach paostwa. Dopiero w XI/XII w.
ośrodkiem twórczości stał się dwór monarszy. Nieco później powstało bardziej rozwinięte od
roczników kronikarstwo. Zapoczątkował je duchowny Anonim zwany Gallem – „Kroniki i dzieje
książąt czyli władców Polaków”.

Gesta:

- poświęcone czynom znakomitych postaci;

- porządek rzeczowy, niekoniecznie chronologiczny;

- rozpatrywanie rzeczy ze względu na ich przyczyny i skutki;

Dzieło Anonima znakomite, rytmiczne, pisane prozą. I kronika – „Kronika Polaków” – znakomity
utwór pióra biskupa krakowskiego Wincentego Kadłubka XII/XIII wiek. Na najwyższym poziomie
ówczesnej europejskiej historiografii. Szczytowe osiągnięcie polskiego renesansu XII wieku. Powstało
w klasztorze w Jędrzejowie.

W porównaniu z zachodnimi, przedstawiciele polskiego średniowiecznego episkopatu rzadziej parali
się dziejopisarstwem, częściej zakonnicy (cystersi, franciszkanie, dominikanie).

Od XIII wieku historiografia zaczyna przybierad charakteru dzielnicowego – małopolski, wielkopolski,
śląski. Annalistyka, kronikarstwo, hagiografia.

Nurt wielkopolski – „Kronika Wielkopolska”

Nurt małopolski – „Kronika Dzierzwy”

Nurt śląski – „Kronika polsko-śląska”, „Kronika Książąt polskich”

Kronika Janka z Czarnkowa XIV wiek – odzwierciedlał polityczne poglądy panów wielkopolskich
przeciwnych wprowadzeniu Andegawenów na tron.

XIV wiek, Kraków – główny ośrodek historiograficzny. Historię uprawiano tutaj zarówno na dworze,
jak i ośrodkach biskupich i uniwersytecie (zjawisko wówczas wyjątkowe.

U schyłku średniowiecza historiografia pozostawała w dotychczasowych strukturach. Procesy
modernizacyjne praktycznie ją ominęły. Nie wytworzyła (w odróżnieniu od Zachodu) oficjalnej
historiografii paostwowo-narodowej, nie stworzyła też poważniejszego dziejopisarstwa miejskiego,
nie wydała tak bujnej historiografii rycerskiej. Nie była też uprawiana w języku narodowym, wyjątek –
Marcin Polak „Kronika papieży i cesarzy” – historia powszechna.

Jan Długosz – najznakomitszy polski dziejopisarz XV wieku, „Roczniki czyli kroniki Sławnego
Królestwa Polskiego”. Utwór ocenia całokształt dziejów Polski z punktu widzenia politycznego
programu Zbigniewa Oleśnickiego, któremu Długosz spłacał tym dziełem ideowy dług.

- Zwolennik Piastów, krytyka obcych rządów (Jagiellonowie);

- Hołduje teokracji;

- Silny związek paostwo-kościół;

- Zniesienie dożywotnich urzędów;

Dzieło wybitne, ale powstałe za późno (odchodzenie od średniowiecznej koncepcji historiografii).

2. HISTORIOGRAFIA POLSKEIGO ODRODZENIA

Idee włoskiego humanizmu przenikają do Polski wcześnie, bez żadnego zacofania, które
sugerowałaby odległośd. Stosunkowo szybko przyswojono sobie renesansowe rozumienie dziejów
jako rezultatu świadomych i celowych działao władzy politycznej, rozpatrywanych z punktu widzenia
ich motywacji i skuteczności w osiąganiu zamierzonych celów.

Wzory włoskie:

1. Model retoryczny – Leonardo Bruni. Uprawianie historii jako rodzaju literatury pięknej, z

dbałością o artystyczne wartości narracji.

2. Model erudycyjno-krytyczny – Flavio Bionda – zadania poznawcze historiografii – krytyczna

weryfikacja podawanych informacji.

3. Polityczny – Nicollo Machiavelli

Koniec XV wieku – w elitach polskich powstaje świadomośd potrzeby stworzenia nowego,
odpowiadającego politycznym potrzebom jagiellooskiej monarchii, całościowego opracowania historii
Polski. Ponieważ dzieło miało byd napisane wg humanistycznych wzorców, tak jak w innych krajach
na dworach, z inspiracji Piotra z Bnina historią Polski zajął się Włoch Filip Kallimach (Buonaccorsi).
Tylko o Wł. Warneoczyku „Historia o królu Władysławie” plus rozsławienie postaci aktualnie
panującego Kazimierza Jagiellooczyka.

Prymas Jan Łaski stara się o opisanie całościowej historii Polski

Marcin Kromer – całokształt dziejów Polski. „O pochodzeniu Polaków ksiąg XXX”. Nie miało
charakteru urzędowego. Pisał prywatnie, z myślą o obcokrajowcach. Wrogo nastawiony do
reformacji, przeciwnik nadmiernego uprzywilejowania szlachty.

Mimo prób w paostwie ostatnich Jagiellonów nie powstał prężny ośrodek dziejopisarstwa
paostwowego, oficjalnego. Rozwinęło się tak jak na Zachodzie nieurzędowe, prywatne pisarstwo
(Maciej z Miechowa – Traktat o dwóch Sarmacjach, Jodok Ludwik Decjusz - O starożytności
Polaków).

Stanisław Górski – chęd zebrania wszystkich dzieł dla przyszłych historyków.

Od czasu Kromera – początki konfliktu między tendencjami monarchistycznymi a szlachecką
interpretacją dziejów. „Roczniki, czyli o pochodzeniu Polaków i Litwinów ksiąg VIII” – historyczne
nowotwórstwo.

Ówczesne prywatne inicjatywy: Marcin Bielski – próba opracowania dziejów powszechnych Polski,
dokooczone przez syna Joachima. W języku polskim.

„Dzieje w Koronie Polskiej” Łukasz Górnicki – humanistyczny styl. Jan Dymitr Solikowski. Krzysztof
Warszewicki, Świętosław Orzelski. Wszyscy oni piszą z prywatnej potrzeby.

Nurt w historiografii regionalnej – szczególne zainteresowanie historią Litwy i Rusi (Stryjkowski) oraz
Gdaoska (kronika Ferbera)

Historiografia powszechna – Jan Zamoyski „Dwie księgi o rzymskim senacie”, Sculetti „Chronografia”.

Biografistyka historyczna – heraldyka (Bartosz Paprocki „Herby rycerstwa polskiego”

Stanisław Górski – próba zebrania wszystkich źródeł historycznych dla późniejszych pokoleo
(charakterystyczne dla nurtu erudycyjno-historycznego.

3. DZIEJOPISARSTWO POLSKIE W CZASACH BAROKU

XVII – podważenie odrodzeniowego przekonania o wyższości osiągnięd starożytnych – pirronizm, czyli
radykalnie sceptyczny stosunek do możliwości historii.

Prawda w historii – podaną wątpliwośd należy zrewaloryzowad poprzez weryfikację historycznych
faktów. Obrona historii – erudycja, coraz mniej ubarwiana, coraz więcej badanie źródeł i ustalanie
faktów (przy okazji rozwój nauk pomocniczych historii).

Od XVII wieku paostwo polskie coraz bardziej oddala się od wzorców zachodnich – w Polsce
kontynuacja tego co było zamiast tworzenia czegoś nowego. Duże zainteresowanie historią,

Historia jako przedmiot nauczania – Akademia Krakowska.

Dynastia Wazów – urząd królewskiego historiografa – systematyczne spisywanie dziejów
współczesnych.

Andrzej Lubieniecki „Poloneutychia, albo Polskiego Królestwa szczęście” – o tym, dlaczego
przegrywamy bitwy (Boża wola). Brak zainteresowania monografiami poszczególnych epok.

Szymon Starowolski „Dzieje Zygmunta Pierwszego”, Andrzej Maksymilian Fredro „Dzieje narodu
polskiego za Henryka Walezego”

Historyków baroku interesowała polityczna historia czasów najnowszych – zaznaczają się różnice
poglądowe niektórych historyków.

Wespazjan Kochowski – bezkrytyczny i wyidealizowany wobec Jana Kazimierza i M. Korybuta.

Nadzwyczajny wybuch twórczości pamiętnikarskiej – Stanisław Żółkiewski, Jakub Sobieski, A. S.
Radziwiłł. Im bliżej kooca wieku, tym więcej ideologii sarmatyzmu.

Historiografia regionalna – Litwy, Prus Zachodnich.

Bardzo słabo pociąga historiografia powszechna – coś w rodzaju „historia mixta” – dzieje paostw
Polski powiązane z dziejami paostw ościennych. Interesowano się sprawami moskiewskimi. Wyraz
zainteresowania – historia Siedmiogrodu Samuela Grądzkiego. Ks. Wojciech Dembołęcki – pamiętnik
o czynach lisowczyków, potem dzieje powszechne.

Dziejopisarstwo kościelne – bogaty rozwój, też historiografii różnowierczej

Rozwój zainteresowao teoretyczno-metodologicznymi zagadnieniami historii: Firlek, Keckermann, J.
Pastorius „O powadze historii”

Mimo utrzymywania stałych kontaktów z ośrodkami nauki na zachodzie, historiografia polska nie
stała się nowoczesnym dziejopisarstwem erudycyjnym. Nie dorównywała w dziedzinie gromadzenia,
krytycznego opracowania i publikowania źródeł.

4. OŚWIECENIOWA TRANSFORMACJA W HISTORIOGRAFII EUROPEJSKIEJ

.

Zainicjowana w Holandii, dwa modele struktur:

- francuski – ośrodkami wymiany myśli są salony literackie, arystokratyczne i mieszczaoskie.
Charakterystyczny dla Polski (obiady czwartkowe).

- niemiecki – na uniwersytetach.

Zmiana kategorii historycznego myślenia. Działanie ludzkie w tej mierze, w jakiej jest określane przez
niezmienną naturę człowieka są rezultatem oddziaływania na niego rozmaitych sił występujących w
rozmaitych połączeniach. Człowiek narzędziem zdeterminowanego, prawidłowego dziejowego
procesu. Szukanie 1 prawa rządzącego dziejami społecznymi -> najbardziej powszechna teoria
postępu.

Głośno deklarowany historyczny krytycyzm myśli historycznej: epistemologiczny (poznawczy) i
moralny. Różnica między stanowiskiem oświeceniowym a przeciwników oświecenia nie polega na
tym, czy historiografia ma udzielad lekcji, ale jaka to miała byd lekcja i jakiej historii.

Weryfikacja tradycji, na których opierała się dotychczasowa wizja świata (kościół). Odrzucenie
judeochrześcijaoskiej tradycji rozpatrywania dziejów z uprzywilejowanego punktu widzenia narodu
żydowskiego, religii chrześcijaoskiej, co pociągało za sobą ograniczenie horyzontu historiografii do
dziejów basenu Morza Śródziemnego i Europy oraz interesowania się innymi kontynentami o tyle, o
ile były przedmiotem ekspansji europejskiej.

Programowy uniwersalizm myśli historycznej Oświecenia – zainteresowanie krajami
skandynawskimi, dalekim wschodem, Afryką, Amerykami. Wymagało to od historyków nowych
kwalifikacji naukowych. Za przedmiot zainteresowania nowej historiografii uznali nie polityczno-
wojenną sferę dziejowej rzeczywistości, ale wszystko to, co miało decydowad o postępowym biegu
dziejów.

Wolter – jeden z najznakomitszych w Europie historyków Oświecenia. Rozszerzenie zainteresowao
historiografii na obszary: geograficznych warunków ludzkiej społecznej egzystencji (Monteskiusz),
problematyką gospodarczą i społeczną, kulturę i sztukę. Oświeceniowa refleksja historyczna
proponuje rozumienie dynamiki dziejowej nie w kategoriach wydarzeniowych, ale procesualnych.
Wyjaśnienie w racjonalistycznych kategoriach przyczyn i skutków.

5. HISTORIOGRAFIA POLSKIEGO OŚWIECENIA.

Najwcześniej zaczęły docierad idee niemieckiego oświecenia – najpierw niemiecka porządna
erudycja, potem krytyczne rezonowanie od Francuzów.

Gotfryd Lengnich, historia Prus Królewskich – na poziomie ówczesnej profesjonalnej historiografii
niemieckiej.

I rozbiór Polski – w całej Europie powódź piśmiennictwa politycznego. Dla polemiki z argumentami
wysuwanymi przez propagandę mocarstw zaborczych, z inicjatywy króla utworzono sztab
publicystów którzy zwalczali tezę, jakoby rozbiór był lekarstwem na polską anarchię i wykazywali
bezpodstawnośd „praw historycznych”, do których odwoływali się zaborcy.

- Feliks Łoyko – poważne rozprawy naukowe. Bodziec do podjęcia rewizji sarmacko-republikaoskich
wyobrażeo Polski.

- Adam Naruszewicz – „Historia narodu polskiego”. W pełni naukowe, ujęte w duchu Oświecenia
opracowanie historii Polski. Nowy, całościowy pogląd na dzieje Polski. Ukazanie mechanizmu wzrostu
i upadku paostwa. Szeroka podstawa źródłowa. Poleganie (niestety) także na autorytecie
poprzednich historyków, a nie na bogatej podstawie źródłowej. Dzieło obejmuje też dzieje ustroju,
stosunków społeczno-gospodarczych i kultury. Za rzeczywisty podmiot procesu źródłowego uważał
„naród”, czyli aktywną wspólnotę obywateli. Rozpatrywał bieg dziejów w kategorii umysłowo-
moralnego. Postęp wg niego odbywał się przez powtarzające się dziejowe cykle – skoro to, co się raz
zdarzyło może się powtórzyd, środki które już raz uchowały Polskę od katastrofy mogą zostad użyte
po raz wtóry, kiedy zdarzy się analogiczna do tamtej sytuacja.

- Seweryn Rzewuski, Michał Wielohorski - wpływ na licznych działaczy i pisarzy.

Wyraźne zainteresowanie historią powszechną – „Historia polityczna paostw starożytnych” w duchu
umiarkowanych idei oświeconego wieku, z inicjatywy środowiska obiadów czwartkowych.

Prócz zarysów historii powszechnej, też opracowania historyczne poszczególnych krajów.
Tłumaczenie francuskiego „Nowego dykcjonarza historycznego”, przekład różnych dzieł
cudzoziemskich. Prace o historii powszechnej miały charakter głównie dydaktyczny.

Znaczący wzrost zainteresowania teoretycznymi i metodologicznymi zagadnieniami historii.

- Naruszewicz, Ignacy Krasicki „powrót do Europy” Nadrabianie zaległości w pracy nad źródłami.

- Konarski „Volumina Legum” – prawa Rzeczpospolitej.

- Dogiel Maciej – Kodeks dyplomatyczny Królestwa Polskiego.

Dla polskiej refleksji historycznej wstrząsem byłą utrata paostwowości – zagrożenie narodowego bytu
Polaków i pielęgnowanie świadomości narodowej. Próba odpowiedzi na pytania o przyczyny
katastrofy RP – 2 stanowiska: upadek (Naruszewicz), rozbiór (Kuźnica kołłątajowska, Stronnictwo
Patriotyczne, Ignacy Potocki).

6. PRZEMIANY HISTORIOGRAFII EUROPEJSKIEJ W XIX WIEKU
(uzawodowienie historiografii)

Niespotykane wcześniej nasycenie historią. Historiografia na pierwszym miejscu wśród nauk
społecznych. Mecenat paostwowy dla rozwoju nauk historycznych. Kilka modeli historii jako nauki.

Czołowe miejsce – historiografia niemiecka. Nowy styl historycznego myślenia – indywidualistyczny
pogląd na dzieje, wg którego ich podmiotem nie był już oświecony i zreformowany „ród ludzki”, ale

poszczególne narody i paostwa, rozumiane jako niepowtarzalne indywidualności z indywidualnymi
celami.

Leopold Ranke – najwybitniejszy historyk niemiecki XIX wieku. Za podstawę naukowej historiografii
uznał doktrynę dualistycznego historyzmu. To, co indywidualne, jednostkowe, szczególne,
niepowtarzalne nie da się podporządkowad jakimkolwiek prawom rozumianym na wzór
obowiązujących w przyrodzie. Przedmiotem historii jest ludzki duch, unikalny element osobowości,
który nadaje indywidualnościom ich charakter. Historyk nie może ograniczyd się do powierzchownej
obserwacji zdarzeo, powinien zagłębid ich „istotę”, dotrzed do określających ją idei. Każda dziejowa
indywidualnośd powinna byd badana z punktu widzenia jej samej. Podstawowa jednostka
indywidualna będąca celem badania historycznego – paostwo.

Romantyczny bunt przeciw istniejącemu porządkowi świata wyraził się w specyficznym historyzmie
polegającym na deprecjacji teraźniejszości i postrzeganiu jej jako tylko przejściowego momentu
dziejącej się historii. Dzieje są niczym innym jak realizacją indywidualnych zasad moralnych.

W Niemczech – historyczna szkoła prawa – prawo jako wyraz indywidualnego charakteru
narodowego (konserwatywna historia kultury).

Nowe teorie społeczne w nawiązaniu do myśli historycznej oświecenia. Saint-Simon – przebudowa
historiografii tak, by umożliwiała wnioskowanie o tym, co będzie na podstawie tego, co było. Źródłem
dynamiki rozwoju historii jest postęp myśli jako proces dialektyczny, w którym przyczyny zamieniały
się miejscami ze skutkami, dokonujący się skokami, którymi były dla niego rewolucje. Uważał rozwój
za konieczny, a zarazem twórczy moment dynamiki dziejowej rzeczywistości. Dzieje – konieczny
dialektyczny proces, którego mechanizmem napędowym jest walka społeczna. Fourier – tak jak Saint-
Simon wyróżniał 4 fazy rozwojowe dziejów (dzieciostwo, wzrastanie, schyłek, zgrzybiałośd) i one
dzieliły się na etapy: wibracji wschodzącej, stanu harmonii, wibracji zachodzącej. Oczywiście nie
wszyscy historiografowie I połowy XIX wieku byli zwolennikami wizji Saint-Simona.

Od II połowy XIX wieku upowszechnia się przekonanie, że nauka historyczna ma przede wszystkim
charakter polityczny, bo polityka jest historią teraźniejszości, zaś historia polityką w przeszłości.
Najpełniej ta idea wyraża się w tzw. Pruskiej szkole historycznej (Heinrich von Treitsche, trochę
Bismarck)

7. Pozytywizm:

- Prekursor – August Comte.

* człowiek uwikłany w obiektywne i subiektywne uwarunkowania czasu, w którym żyje.

* podporządkowanie zjawisk społecznych prawom naturalnym

* ludzkośd w dziejach miałaby przejśd 3 stadia rozwojowe: teologiczne, metafizyczne i

pozytywne.

- Henry Thomas Buckle

* dzieje ludzkości odbywają się całkiem prawidłowo i podobnie, jak każdy inny rozwój (w

innych dziedzinach nauk), zależą jedynie od tego, co je poprzedza.

* ontologia – sposób pojmowania dziejowej rzeczywistości w kategoriach naturalistycznych.

Postęp umysłowy, aczkolwiek kierowany przez człowieka, stawał się odczłowieczoną, immanentną,
działającą na zasadzie kazualnego determinizmu siłą napędową dziejów.

* epistemologia – koncepcja historycznego poznania – badanie związków między

zdarzeniami w celu wykrycia rządzących nimi immanentnych praw dziejowych.

Koncepcja pozytywistyczna wybiła się na znaczącą pozycję w USA. W innych krajach nie odegrała
dużej roli.

Koniec XIX wieku – kryzys.

W nauce niemieckiej – renesans Rankego = nawiązanie do odrzuconej przez historyków szkoły
pruskiej rankowskiej idei obiektywizmu historycznego.

Jacob Burckchardt (Szwajcaria) – teoria: historia jako historia kultury – historyk kultury stara się
mierzyd wartośd wszystkich stanowisk i epok ich własnym miernikiem.

Koniec XIX wieku – propozycje przebudowy nauki historycznej w nawiązaniu do tradycji rozumienia
dziejów w kategoriach nomologicznych. Najważniejsza z nich: zaproponowane przez ekonomię
polityczną niemiecka szkoła historyczna: wykrywanie względnych, historycznych prawidłowości
gospodarczego rozwoju poszczególnych narodów (teorie szczebli rozwoju gospodarczego).

Inspiracje płynące z historii gospodarczej legły u podstaw podjętej pod koniec XIX wieku w nauce
niemieckiej przez Karla Lamprechta próby stworzenia nowego, ogólnego modelu historii jako nauki.
Wyróżniał epoki kulturowe, które rozumiał jako strukturalne całości zorganizowane przez zbiorowe
stany społeczeostwa – uniwersalny schemat faz rozwoju ludzkości. Ta idea nie znalazła poparcia w
Niemczech, ale w USA („New History”).

Francja – problem syntezy historycznej, do której później nawiązują twórcy kierunku „Annales”
Febvre i Bloch.

Koniec XIX wieku – kierunek marksistowski – materializm historyczny, upadek kapitalizmu. Wg
materialistycznego pojmowania dziejów momentem określającym jest produkcja i wytwarzanie
rzeczywistego życia – przekształcenie materializmu historycznego w jeden z wariantów
pozytywistycznej historii dziejów i nadanie tej teorii wymowy jednostronnie ekonomistycznej.

8. HISTORIOGRAFIA POLSKA W DOBIE ZABORÓW. CZASY
PRZEDSTYCZNIOWE.

Warunki niekorzystne do przejmowania europejskich przemian w historiografii.

do powstania listopadowego – nie najgorsze (PTPN, uniwerek Wileoski), arystokratyczny
mecenat polskiej historiografii (Działyoski, Raczyoski)

po powstaniu – dramatyczne pogorszenie. W zaborze rosyjskim zlikwidowano wszystkie
dotychczasowe instytucje nauk historycznych, w austriackim tez źle, ale w pruskim
trwała praca historyczna.

Praca historiograficzna na emigracji (Paryż – Towarzystwo Literackie)

Przełom lat 50/60 – zmiana na lepsze: Warszawa – Szkoła Główna, prywatne inicjatywy;
Poznao – TPN; Paryż – „Roczniki”.

Koniec okresu między powstaniowego – nowe pokolenie historyków, wykształceni na niemieckich
(rosyjskich) uniwersytetach, ale tylko w zaborze austriackim zajeli dominującą pozycję. Mimo coraz
liczniejszych inicjatyw społecznych w celu stworzenia instytucjonalnego opracia także do rozwoju
ojczystej historiografii sytuacja braku akademickich struktur nauki polskiej pozostała aż do
odrodzenia się niepodległej Polski.

Cel nauki polskiej: Obrona polskiej egzystencji narodowej

Brak historii starożytnej i powszechnej

Opóźnienia historiografii narodowej

Główny nurt: Dlaczego Polska upadła?

Joachim Lelewel – największy udział w poszerzaniu horyzontów historiografii polskiej. Świadoma
opozycja w stosunku do monarchistycznej interpretacji dziejów w Polsce. Tworzył republikaoską
syntezę dziejów Polski „Uwaga nad dziejami Polski i jej ludzi”

Polska własna tradycja dziejopisarstwa – miłośnictwo narodowej historii. Im bardziej aktualny
porządek postrzegano jako nie do zniesienia, tym silniej narodową przeszłośd otaczano świetlaną
aureolą

Nasze dziejopisarstwo, poza nielicznymi wyjątkami, rozwijało się w izolacji od historiografii
zachodnioeuropejskiej (przełamane dopiero od lat 60. XIX wieku).

9. HISTORIOGRAFIA POLSKA W DOBIE ZABORÓW. CZASY POSTYCZNIOWE.

W zaborze rosyjskim stopniowe polepszanie się warunków polskiej pracy naukowej został zatrzymany
w odwecie za powstanie styczniowe. Likwidacja Szkoły Głównej. Środowisko polskich historyków
szybko jednak się otrząsnęło z marazmu i kontynuowało działalnośd publikacyjną „Biblioteka
Warszawska”, „Ateneum”

Trudne warunki w zaborze pruskim (Kulturkampf)

Zabór austriacki – dualistyczna monarchia austro-węgierska – przyznanie autonomii krajom.

Aktywnośd emigracji – pytanie o przyczyny upadku powstania styczniowego. Szkoła krakowska – to
wina Polaków (Szujski, Kalinka, Bobrzyoski). Krytyka republikanizmu Lelewela przez Szujskiego.

Polska zacofana, oddalona od cywilizacji europejskiej, brak reform.

Bobrzyoski – historia jako faktografia plus wyniki dające się zastosowad w naukach społecznych i
politycznych.

Stanisław Smolka – ważny przypadek w historii (i jednostki też).

Lwowska szkołą historyczna – krytyczne badania historyczne (Liske, Balzer, Finkiel, Wojciechowski)

Warszawska szkoła historyczna – kierunki historiograficzne. Zadaniem nauki jest odkrycie praw
rządzących zjawiskiem. Uczonym jest ten, który poszukuje swoich praw lub też gromadzi materiały
potrzebne do odkrywania.

- Pozytywiści warszawscy.

- krytycyzm w stosunku do przeszłości, teoria odrodzenia.

- Przedmiot badao – historia społeczeostw.

- opozycja do szkoły krakowskiej.

- zainteresowanie historią nowożytną.

Ostanie 30 lat – doganianie Europy, jednak zainteresowanie wyłącznie Polską.

10. Historiograficzne reorientacje na przełomie wieków

- wzorce zachodnioeuropejskie

- przewartościowanie się już wizji pozytywistycznej i romantycznej (zmiana generacyjna)

- nowe obszary zainteresowao – historia gospodarcza – Bujak, historia kultury – w Polsce brakuje
jednej koncepcji historii kultury

- mediewistyka traci swoją dominującą pozycję na rzecz historii nowożytnej

- ważne miejsce historii prawa- ujmowanie spraw ustrojowych (O. Balzer, Kutrzeba). Powiązanie
spraw ustrojowych z innymi dziedzinami życia

- Pogląd na dzieje Polski:

Orientacja niepodległościowa – Askenazy - chciał przygotowad polską młodzież moralnie do

nowej walki o niepodległośd, moralne, historyczne, paostwowe uzasadnienie poczynao
wojskowych. Nawiązanie do szkoły krakowskiej

Orientacja narodowa – optymistyczny pogląd na dzieje Polski – sprzyja integracji społecznej

wokół solidarystycznego i narodowego programu politycznego. Krytyka poglądów szkoły
krakowskiej i nawiązywanie do stworzenia nowej syntezy dziejów Polski.

- historyczny optymizm w obliczu odzyskania przez Polskę niepodległości. Rozprzestrzenianie
poglądów o upadku Polski nie z winy Polaków, i że Polska jest równoprawnym paostwem
europejskim (Balzer)

- bezkrytyczny samo zachwyt – rozgrzeszanie dziejów Polski

11. Europejska nauka historyczna w 20- leciu międzywojennym.

- zwrot w historiografii – Marksiści

- kryzys historyzmu – załamanie się tradycyjnych wartości społeczeostwa obywatelskiego.

- coraz częstsze deklaracje ahistoryczności

- ahistorycznośd :

w imię wyższych, ogólnoludzkich ideałów sprzeciwiała się nadużyciom tradycyjnej i

upolitycznionej historiografii

porzucenie poszukiwania prawdy na rzecz ideologii

- Niemcy - dążenie do ścisłego powiązania socjologii z historią (Max Weber)

- Francja – koncepcja „odnowy” nauki historycznej sformułowana przez twórców z kręgu ANNALES –
Febvre’a i Blocha. Koncepcja historii jako nauki integralnej, ogarniającej całośd struktury dziejowej
rzeczywistości. Cel – śledzenie zmienności.

- historia odwołująca się do materializmu historycznego jako swojej podstawy. Dopiero w okresie
międzywojennym historiografia koncepcja historii zaczęła oddziaływad na historiografię

- M. Pokrowski – bieg dziejów jako proces określany przez kolejne formy gospodarowania i walkę
klas. Od lat 3- w ZSRR koncepcja ta zastąpiona przez koncepcję stalinowską. Historia rozwoju
społeczeostwa historią sił wytwórczych i stosunków produkcji między ludźmi.

- silne oddziaływanie historiografii marksistowskiej na niemarksistowską.

- utrata prymatu nauki Niemieckiej w Europie – głęboki konserwatyzm, wrogośd do
republikaoskiego porządku. Uwielbienie do imperialnej tradycji. Silne oddziaływanie hitlerowskiej
ideologii na historiografię. Tendencja do uzgadniania wyników badao i ideologia,

12. Historiografia II Rzeczpospolitej

- rozwój wyższych uczelni – ośrodki naukowe

- pomyślne zjednanie organizacyjne historyków

- 1925 – Powołanie Polskiego Towarzystwa Historycznego

- formułowanie zadao wychowawczych historii

- postulowanie stworzenia nowej syntezy dziejów Polski:

nawiązanie teraźniejszości z przeszłością (W.Sobieski)

badanie przeszłości warstw lodowych a nie tylko szlachty (Konopczyoski)

realizm nie liczący się obciążeniem przeszłością (M. Handelsman)

- mimo wielości tych koncepcji powstała tylko jedna – W. Sobieskiego. Małe zainteresowanie
metodologią. Zajmowali się nią tylko – Handelsman, Stefan Czarnowski, Korwin – Kochanowski, Feliks
Koneczny

- różne wizje polskiej przeszłości narodowej. Piłsudczycy – nawiązanie do insurekcji, endecy – do
pracy organicznej

- rewizjonistyczne wystąpienie Olgierda Górki – rehabilitacja szkoły krakowskiej (przyczyna upadku
Polski w zaborczości mocarstw)

- pomimo związków historii z polityka – nie stała się historia zuniformizowana

- Piłsudczykowski nurt historiografii – akcentowanie znaczenia polskiego czynu zbrojnego

- Nurt narodowo – demokratyczny – jedyny nurt, który stworzył własną syntezę dziejów Polski – W.
Sobieski.

- profesjonalizowanie się nurtu socjalistycznego i dystansującego się od niego programowo nurtu
komunistycznego

- Orientacje:

Zachodnia – Idea narodowej demokracji – nawiązywała do Piastów. Kostrzewski

(archeologia), Tymieniecki, Sobieski.

Wschodnia – federalistyczne koncepcje obozu piłsudczyków – nawiązanie do Jagiellonów.

- nowe szkoły naukowe:

Historyczno – prawna – O. Balzer, S. Kutrzeba. Historycy ustroju

Polska szkoła historii gospodarczej – l. 30 – Bujak, Rutkowski

Szkoła Handelsmana – historia powszechna zachodniego średniowiecza (Manteuffel,

Małowist, Gieysztor, Żywczyoski)

Wacława Tokarza – dzieje powstao narodowych i wojskowości

Nowa krakowska szkoła – Konopczyoski i Sobieski

- Rozszerzenie horyzontów badawczych :

Rozwój historii gospodarczej

Historia kultury

Historia kościoła

Dzieje wielkich klas i ruchów społecznych

- odzyskanie niepodległości – ogromne znaczenie dla rozwoju polskiej nauki historycznej. Rozwój
naukowej kadry, rozszerzanie horyzontów chronologicznych i problemowych. Ówczesna historia –
historią europejską. Historia Polska wyrobiła sobie uznanie międzynarodowe – 1933.

13. Przemiany w historiografii europejskiej po II wojnie światowej

- stwierdzenie, że dotychczas uprawiana historia już się przeżyła.

- postulat zasadniczej rewizji

- Maurice Powicke – zakwestionowanie świętej zasady tworzenia historii na drodze indukcyjnej –
poznaniem historycznym staje się sfera wiedzy pozaźródłowej, której zasadniczą treścią jest
przyjmowany przyjmowany przez historyków system oceniani (Dedukcja)

- szczególnie ostra polemika z indywidualistycznym historyzmem

- sprzeciw dla historiografii marksistowskiej.

- gwałtowne przyspieszenie zmian w połowie lat 50 XX wieku – historiograficzna rewolucja –
uświadomienie sobie rzeczy, które utrudniają uzgodnienie stanowisk – większe rozbieżności o
charakterze teoretyczno – metodologicznym. Poddanie ściślejszym rygorom metodologicznym
metody badawczej. Radykalne załamanie się doktryny indywidualistycznego historyzmu.
Wprowadzenie na grunt historyczny innych nauk – socjologii, ekonomii, demografii, psychologii.

- ogromna zasługa szkoły ANNALES w przemianach

- Niemcy – nurt „sozialgeschichte” – badanie historii całego społeczeostwa

- USA – New Economic History

- Od lat 70 – kryzys tradycyjnego widzenia historii – „Historyk dziś to artysta a nie scjentysta”

14. Historiografia PRL

- Okresy rozwoju polskiej historiografii:

Pierwszy 1945 – 1948/49 – przemiany społeczno – polityczne, krytyka tradycji, dyskusja nad

historycznymi korzeniami Polski współczesnej, źródła polski piastowskiej, krytyka
Jagiellonów. Ocena powstania warszawskiego. Teoria materializmu historycznego.
Podsumowania tego okresu dokonał Zjazd Historyków Polskich.

Drugi do 1956 – przebudowa historiografii na radziecki wzór, monopol marksizmu –

leninizmu. W Polsce jednak nie doszło do całkowitego usunięcia z życia naukowego
przedstawicieli dawnej nauki historycznej. Narzucenie materializmu historycznego w
stalinowskiej interpretacji, zadaniem nauki – określenie obiektywnych praw w potem ich
potwierdzanie. W centrum uwagi – historia gospodarcza (szczególnie marksistowska),
historia społeczna (silnie zmitologizowana – poszukiwanie na siłę walki klas), historia
kultury, historia polityczna. Zdecydowanie pesymistyczna wymowa, uproszczenie
interpretacji dziejów,

Trzeci od 1956 – w 1958 – Zjazd Historyków – rozpoczęcie okresu przezwyciężania

stalinowskiego schematu, zmagania o zobiektywizowanie i uwolnienie pracy historyka spod
presji politycznej. Załamanie się monopolu marksistów, nawiązanie bliskich kontaktów ze
szkołą Annales, otwarcie się na nowe idee – zwłaszcza anglosaskie, nowe idee
metodologiczne (Topolski). Problem z syntezą dziejów polski (lata 70-te – syntezy dziejów
Wyrozumskiego, Topolskiego, Tazbira, Paweł Jasienica)

Do kooca PRL funkcjonował specyficzny mechanizm nadzoru, wartościowy dorobek historii
gospodarczej w Polsce, historii paostwa i prawa o historii nauki. Pluralizm polskiego
piśmiennictwa historycznego w historii historiografii i metodologii. Historia społeczno –
gospodarcza włączona do światowej nauki.

Ukształtowała się w tym czasie polska szkoła historii idei – Szacki, Kołakowski

Od II polowy lat 50-tych pogłębiał się proces uwalniania się badao od politycznej kontroli do
tego stopnia, że u progu zamykającej PRL transformacji ustrojowej – zadowalający poziom
badao nad przeszłością Polski. Od lat 70 –tych ukazują się książki na temat II wojny św.

Polską historiografię od dziejopisarstwa innych narodów komunistycznych odróżniało
istnienie w Polsce enklaw, w których nadzór systemu nie sięgał samych badao
historycznych i faktycznie sprowadzał się tylko do zgody cenzury na publikację.

15. Historiografia emigracyjna

- polskie szkolnictwo na wychodźstwie – np. Polski Uniwersytet w Paryżu. Rozwinęła się wtedy, gdy
wielu wychodźców wolało pozostad na emigracji niż wracad do kraju.

- największe środowisko polskich historyków w Wielkiej Brytanii (szkoły wyższe, Polskie Towarzystwo
Naukowe na Obczyźnie, Instytut Historyczny im. Gen. Sikorskiego)

- Nowy Jork – instytut Józefa Piłsudskiego.

- Towarzystwa naukowe za granicą – krytyka polskiej historiografii

- Poczucie obowiązku wśród emigrantów do pielęgnowania zagrożonych wartości polskich

- historiografia emigracyjna – niewrażliwa na nowe kierunki europejskiej historiografii – uprawiali
dziejopisarstwo tradycyjne. Miała spore trudności do zaistnienia na forum międzynarodowym.

16. Najnowszy zwrot w historiografii polskiej

- od 1980 czas gruntownych przemian

- odrzucenie historii oficjalnej jako z gruntu fałszywej – zastąpienie jej alternatywną

- piśmiennictwo głównie popularnonaukowe ale zdarzały się też naukowe (Krystyna Kersten,
Roszkowski)

- uznano za koniecznie zlikwidowanie białych plam w historii

- konfrontacja na płaszczyźnie teoretycznej refleksji historycznej

- możliwości uniwersalizacji horyzontu badawczego naszej historiografii

- szansa warsztatowej modernizacji (wprowadzenie metody kwantytatywnej)

- niebezpieczeostwo nowego upolitycznienia historiografii

- deprofesjonalizacja polskiego dziejopisarstwa

- potrzeba wypracowania nowego, całościowego obrazu dziejów

- wspólna dla Polski i Zachodu tendencja do odrzucenia rozumienia biegu dziejów interpretowanych
w kategoriach teologicznych.