Spis treści | Następna część kursu

Artykuł ten jest pierwszą częścią internetowego kursu pisania programów w języku C dla
popularnych 8-bitowych mikrokontrolerów AVR(AT90, ATmega, ATtiny) firmy ATMEL
z wykorzystaniem darmowego kompilatora AVR-GCC(WinAVR).

01.10.2008 Autor:abxyz

Nikogo nie trzeba przekonywać jak bardzo użyteczny może być mikroprocesor przy konstruowaniu
wszelkich sprzętów i urządzeń, a w szczególności przy budowie robocików takich, jakie
prezentowane są na naszym forum

www.dioda.com.pl

. Najwygodniejsze do wykorzystania

są mikrokontrolery, nazywane też mikrokomputerami jednoukładowymi, gdyż w jednym takim
układnie scalonym umieszcza się: mikroprocesor, pamięć, porty wejścia/wyjścia oraz całą resztę
potrzebną do działania procesora. Największym udogodnieniem jest wbudowana w strukturę
mikrokontrolera pamięć flash, przeznaczona na programy, którą można łatwo zaprogramować
"w systemie" bez potrzeby używania drogich programatorów. Obecnie, zwłaszcza wśród
hobbystów, najpopularniejsze są 8-bitowe mikrokontrolery AVR firmy ATMEL. Pozostaje tylko
jedna trudność, tworzenie programów, nawet najlepszy komputer bez oprogramowania jest
bezużyteczny. Do tego wymagana jest znajomość języków programowania
oraz architektury mikrokontrolera. W Internecie można znaleźć wiele materiałów na temat
programowania AVR-ów, ale kompletnego kursu programowania w języku C dla początkujących
ja nie znalazłem, więc sam zabrałem się do pisanie takiego tekstu. Co do poziomu wiedzy w
tekście, to proszę nie oczekiwać zbyt wiele, jestem jedynie amatorem, hobbystą budującym małe
roboty-zabawki, i ten kurs programowania także kierowany jest przede wszystkim do hobbystów,
entuzjastów robotyki.

Kurs. Co i jak ?

Do zrozumienia treści kursu będzie potrzebne niewielkie doświadczenie w dziedzinie
elektroniki, dodatkowo znajomość któregoś z języków programowania
(na przykład Pascala z lekcji informatyki w szkole) znakomicie ułatwi zrozumienie tematu. Będzie
to kurs "praktyczny", przygotuję wiele działających, gotowych do wykorzystania przykładów.
Zaczniemy od zupełnych podstaw, będziemy poznawać język C oraz wewnętrzne zasoby
mikrokontrolerów AVR. Zahaczymy też o asembler, gdyż czasem poręczniej jest napisać fragment
programu w asemblerze; dodatkowo pomoże to zrozumieć jak działa mikroprocesor.

Będziemy wykorzystywać kompilator języka C (AVR-GCC) i programy narzędziowe z pakietu
WinAVR (oprogramowanie całkowicie darmowe). Przykładowe programy będą pisane
z przeznaczeniem głównie dla układów ATmega (ATmega8 i ATmega16).

1 z 16

Układy ATmega8 i ATmega16 w obudowach do montażu przewlekanego.

Do testowania przykładów z kursu polecam płytkę stykową, ja będę uruchamiał przykładowe
programy na takiej małej, jak na zdjęciu poniżej. Płytki stykowe to wspaniały wynalazek, niestety
nie są tanie, dlatego wybrałem małe płytki, w razie potrzeby można łączyć ze sobą dwie i więcej
takich płytek.

Mała płytka stykowa.

Przewody do połączeń na płytce stykowej można wykonać rozcinając kawałek skrętki
komputerowej.

śyły przewodów z rozciętej skrętki komputerowej doskonale nadają się do robienia połączeń na płytce stykowej.

2 z 16

Jednak przy bardziej rozbudowanych projektach lepiej lutować części elektroniczne na płytce
uniwersalnej. Ja będę używał takiej, jaką widać zdjęciu poniżej.

Płytka uniwersalna

Zdecydowanie nie warto na potrzeby tego kursu wykonywać płytkę pcb, czy kupować zestaw
(płytkę startową) z mikrokontrolerem AVR. Natomiast warto kupić gotowy programator
AVR ISP, napiszę o tym dalej.

Warto też postarać się o jakoś książkę z kompletnym, szczegółowym opisem języka C. Ja polecam
książkę: "Język ANSI C" autorzy: Brian W. Kernighan, Dennis M. Ritchie.

Mój egzemplarz książki "Język ANSI C" kupiony okazyjnie z kartonu na bazarze. Obecnie książka sprzedawana jest

w innej okładce.

Głównym źródłem informacji o układach AVR jest oczywiście strona producenta

http://www.atmel.com/products/AVR/

a na temat kompilatora avr-gcc, strona biblioteki "avr-libc"

http://www.nongnu.org/avr-libc/

Pamięć dla programu i danych

3 z 16

Zacznę od tematu pamięci wewnętrznej (pamięci
wbudowanej w strukturę układów AVR). Za każdym
razem, gdy uruchamia się jakąś aplikacje na komputerze
PC, to programy przed uruchomieniem ładowane są
z twardego dysku do pamięci operacyjnej RAM komputera.
W przypadku mikrokontrolerów AVR kod programu
umieszczany jest na stałe w wewnętrznej pamięci FLASH.
Pamięć FLASH jest pamięcią nieulotną, jej zawartość nie
zanika w chwili odłączenia zasilania, jak to jest w przypadku
pamięci RAM, lecz pozostaje niezmieniona do momentu
ponownego zaprogramowania. Programować FLASH
mikrokontrolerów AVR, to znaczy skasować aktualną
zawartość pamięci i zapisać nową, można około 10000
razy, tyle powinien układ przetrwać, potem pozostaje
wymienić układ na nowy. W pamięci FLASH mikrokontrolera
oprócz kodu programu umieszcza się także wartości stałe
w programie, a zwłaszcza duże tablice stałych oraz
teksty - ciągi znaków, na przykład komunikaty wysyłane do
wyświetlacza alfanumerycznego. Dalej w tekście zamiast
przydługiego słowa "mikrokontroler" będę używał skrótu
"uC".

Oczywiście zmienne w programie tworzone są w pamięci RAM, mikrokontrolery AVR posiadają
także wbudowaną pamięć SRAM (ang. static RAM). Dodatkowo uC AVR wyposażone są
w pamięć EEPROM, program może zapisywać do tej pamięci dane, które powinny przetrwać
wyłączenie urządzenia (ustawienia). Do pamięci EEPROM uC AVR dane zapisywać można około
100000 razy, tyle według dokumentacji powinien układ przetrwać. Poniżej w tabeli wypisałem ile
pamięci FLASH, SRAM i EEPROM posiadają uC AVR, których będziemy używać. Nie są to
gigabajty, warto o tym pamiętać pisząc programy i oszczędnie wykorzystywać pamięć AVR-ka.

Programator AVR ISP

A w jaki sposób załadujemy nasz program do pamięci FLASH AVR-ra i dane do pamięci
EEPROM? Jest kilka możliwości, najłatwiej jest zaprogramować pamięć AVR-ka poprzez interfejs
SPI. Do tego celu potrzebny jest specjalny adapter (nazywany programatorem AVR ISP). Z Jednej
strony programator AVR ISP przyłącza się do komputera PC poprzez któryś z portów:
USB, LPT, RS, a z drugiej strony programator łączy się z uC AVR na płytce kablem zakończonym
odpowiednim złączem. Właśnie skrót ISP (ang.In System Programming) oznacza programowanie
w układzie, czyli możliwość programowania uC bez konieczności wyjmowania go z urządzenia
w którym pracuje.

4 z 16

Programowanie w układzie (w systemie)

Programator AVR ISP można wykonać samemu według schematu z Internetu lub kupić gotowy. Na
fotografiach poniżej widać dwa "kupne" programatory AVR ISP; pierwszy przyłączany do portu
równoległego (LPT) komputera PC, drugi do portu USB.

Programator AVR ISP przyłączany do portu LPT komputera

5 z 16

Programator AVR ISP przyłączany do portu USB komputera

Na allegro.pl jest zawsze duży wybór niedrogich i profesjonalnie wykonanych programatorów AVR
ISP. Programator przyłączany do portu LPT kosztuje ok. 12zł, a przyłączany do portu USB
ok. 30zł, więc praktycznie nie opłaca się programatora robić samemu.

Jakby ktoś szukał schematu, to poniżej jest link do programatora przyłączanego poprzez portu
LPT. Jest to "klon" programatora z zestawu uruchomieniowego STK200 produkowanego przez
firmę ATMEL. Jak widać schemat jest bardzo prosty, z pewnością można znaleźć w internecie
gotowy wzór płytki pcb.

http://www.lancos.com/e2p/betterSTK200.gif

Z kolei poniżej wkleiłem adres strony z projektem prostego do wykonania programatora
przyłączanego do komputera poprzez port USB. Prosty do wykonania, ale nie zupełnie, gdyż sam
programator jest zbudowany w oparciu o mikrokontroler atmega8, więc żeby zaprogramować uC
potrzebny jest inny programator.

http://www.fischl.de/usbasp/

A to jest strona podobnego projektu prostego do wykonania programatora pod USB.

http://www.ladyada.net/make/usbtinyisp/index.html

Ja zbudowałem programatory według obu tych schematów, betterSTK200 i Usbasp, i oba
programatory dobrze mi służą.

Programatory AVR ISP komunikują się z uC AVR szeregowo, poprzez interfejs SPI(ang. Serial
Peripheral Interface Bus), używane są wyprowadzenia uC AVR:

MOSI (Master Output, Slave Input) - wejście,
MISO (Master Input, Slave Output) - wyjście,
SCK (Serial Clock),
/RESET - podczas programowania ustawiane jest w stan niski.

Wyprowadzenia uC atmega8 wykorzystywane podczas szeregowego programowania

6 z 16

Kabel łączący programator z programowanym układem składa się z linii:
MOSI, MISO, SCK, RESET, GND oraz z linii zasilania - jeśli programator zasilany jest
z przyłączonego układu. Programatory bywają zasilane z układu docelowego lub z portu komputera.

Większość dostępnych na rynku programatorów AVR ISP posiada 10 pinowe złącze
z wyprowadzeniami ułożonymi tak, jak w programatorze z zestawu stk200. Sprzedawcy piszą
wtedy w opisie programatora: "złącze z wyprowadzeniami zgodnymi ze standardem stk200" albo
"złącze programatora jest zgodne ze standardem KANDA".

Złącze programatora "kompatybilne ze standardem KANDA"

Do zakupionego programatora AVR ISP powinna być dołączona instrukcja obsługi, oczywiście
przed użyciem programatora całą instrukcję należy dokładnie przeczytać. Instrukcja powinna
zawierać szczegółowy opis jak podłączyć programator do układu docelowego oraz jak
skonfigurować oprogramowanie służące do obsługi programatora. Zazwyczaj "kupny" programator
ma starannie opisane(na obudowie) rozłożenie sygnałów w złączu, jest to bardzo pomocne, gdyż
niewłaściwe podłączenie programatora może skutkować uszkodzeniem programatora,
programowanego układu, a nawet komputera.

Kompilator

A czym jest "kompilator" i do czego służy? Mikroprocesor rozumie jedynie programy zapisane
w języku maszynowym (kod maszynowy) specyficznym dla każdego typu mikroprocesora i zupełnie
nieczytelnym dla człowieka - ciąg zer i jedynek. Natomiast kody źródłowe programów, czyli teksty
programów zapisanych w językach programowania (np. C/C++, PASCAL ), w których roi się od
słów z języka angielskiego (do, for, while, return itp.), dla procesora nic nie znaczą. Właśnie
kompilator jest programem tłumaczącym kody źródłowe na język maszynowy zrozumiały dla
mikroprocesora. W kursie będziemy wykorzystywać darmowy kompilator AVR-GCC z pakietu
WinAVR. AVR-GCC jest wersją znanego kompilatora GCC (GNU Compiler Collection), która
tworzy kod wykonywalny dla mikrokontrolerów AVR.

7 z 16

Tworzenie oprogramowaia dla uC AVR

Część praktyczna

W części praktycznej zainstalujemy pakiet WinAVR i skompilujemy nasz przykładowy program.
Następnie zestawimy (ja będę montować części na płytce stykowej) prosty układ
z uC AVR, podłączymy do uC programator ISP i na koniec załadujemy skompilowany program do
pamięci FLASH uC AVR.

Najnowszą wersje pakietu WinAVR można pobrać klikając w link

WinAVR-download

. WinAVR

instaluje się w systemie podobnie jak większość oprogramowania dla Windows, kilka kliknięć i po
chwili wszystkie programy znajdą się na twardym dysku, gotowe do pracy. Kiedy program
instalujący zapyta o nazwę katalogu, gdzie mają być zainstalowane pliki, najlepiej wpisać
"C:\WinAVR" (bez numeru wersji), dzięki temu, łatwo będzie odnaleźć kompilator na dysku. Na
koniec instalacji uruchamiamy jeszcze skrypt "C:\WinAVR\bin\install_giveio.bat". Dodatkowych
informacji, jakby się pojawiły jakieś problemy, można szukać przeglądając plik:
"C:\WinAVR\WinAVR-user-manual".

Zazwyczaj w kursach programowania zaczyna się od programu wypisującego tekst "Hello, World".
My na początku nie będziemy używać żadnego wyświetlacza, pierwszy program przywita się
migając na przemian dwiema diodami LED, a gdy zostanie wciśnięty przycisk, diody powinne
zacząć migać wyraźnie szybciej.

8 z 16

/* "led.c" - programik do testowania środowiska WinAVR */
/* układ ATmega 1MHz */
/* PB0,PB1 - diody LED; PD0 - przycisk */

#define F_CPU 1000000L
#include <avr/io.h>
#include <util/delay.h>

int

main(

(

(

(

void

)

)

)

)

{

{

{

{
DDRB |=

|=

|=

|= _BV(

(

(

(

0

)|

)|

)|

)|_BV(

(

(

(

1

);

);

);

);

PORTB |=

|=

|=

|= _BV(

(

(

(

0

);

);

);

);

PORTB &=

&=

&=

&= ~

~

~

~_BV(

(

(

(

1

);

);

);

);

DDRD &=

&=

&=

&= ~

~

~

~_BV(

(

(

(

0

);

);

);

);

PORTD |=

|=

|=

|= _BV(

(

(

(

0

);

);

);

);

while

(

(

(

(

1

)

)

)

)

{

{

{

{

PORTB ^=

^=

^=

^=_BV(

(

(

(

0

);

);

);

);

PORTB ^=

^=

^=

^=_BV(

(

(

(

1

);

);

);

);

_delay_ms(

(

(

((

(

(

(PIND &

&

&

& _BV(

(

(

(

0

))?

))?

))?

))?

1000

:

:

:

:

200

);

);

);

);

}

}

}

}

}

}

}

}

Listing przykładowego programu

W tej chwili jeszcze nie będę omawiać szczegółów tego kodu, to będzie w następnej części kursu,
teraz opiszę w jaki sposób wykorzystując WinAvr, można szybko skompilować przykładowy
program w C i zaprogramować pamięć mikrokontrolera AVR, ponieważ początkujący mogą mieć
z tym problemy.

Proponuje gdzieś na dysku komputera utworzyć katalog o nazwie "kurs_avrgcc", niech tam będą
trzymane przykłady do kursu. U mnie na dysku każdy projekt (program) będzie posiadał własny
katalog. Katalogom projektów będę nadawał numery jako nazwy. Dwie pierwsze od lewej cyfry
w nazwie katalogu będą oznaczać numer części kursu, trzecia ostatnia cyfra będzie oznaczać
numer projektu w dane części kursu, Na przykład nazwa katalogu "011" oznacza pierwszy projekt
w pierwszej części kursu. Jak się uzbiera więcej przykładowych programów, to utworzymy
specjalną podstronę z opisem do każdego przykładu, gdzie będzie można szybko coś znaleźć.

Wpierw stworzymy plik Makefile z regułami dla programu make. Program make automatyzuje
proces kompilacji programów. Do tego celu posłużymy się programem MFile z pakietu WinAVR.
MFile jest wygodnym kreatorem-edytorem plików "Makefile", z jego pomocą szybko i łatwo
utworzymy odpowiedni plik Makefile.

Więć uruchamiamy program MFile.

>> Programy >> WinAVR >> MFile

9 z 16

Okienko programu MFile - kreatora plików Makefile

W menu programu MFile wybieramy opcję:

Makefile->Main file name

i w okienku, które się pojawi wpisujemy nazwę pliku przykładowego programu: "led", nazwę pliku
wpisujemy bez rozszerzenia ".c";

następnie wybieramy typ układu (ja użyje ATmega8):

Makefile->MCU type->ATmega->atmega8;

typ używanego programatora

Makefile->Programmer->stk200;

oraz numer portu w komputerze z przyłączonym programatorem:

Makefile->Port->lpt1

Jeśli chcemy ręcznie edytować plik Makefile, wybieramy z menu opcję:

Makefile->Enable Editing of Makefile

W przypadku programatora USBasp, trzeba w pliku Makefile ręcznie wpisać typ programatora,
MFile nie zna programatora USBasp. W poniższej linijce wpisujemy typ programatora "usbasp"

AVRDUDE_PROGRAMMER=usbasp

Następnie zapisujemy plik Makefile w katalogu naszego projektu "kurs_avrgcc\011"

10 z 16

File->Save As

i zamykamy program MFile.

Dalej uruchamiamy dostarczony wraz z WinAVR edytor tekstu "Programmers Notepad":

>> Programy >> WinAVR >> Programmers Notepad

a w nim tworzymy nowy plik z rozszerzeniem .C

File->New->C/C++

Wklejamy do niego nasz program i zapisujemy plik z nazwą "led.c" w katalogu
"kurs_avrgcc\011", gdzie zapisaliśmy stworzony wcześniej plik Makefile.

File->Save as

Dalej uruchamiamy kompilacje programu wybierając z menu edytora opcję

Tools->Make All

Program make wywołując kompilator avr-gcc oraz inne programy narzędziowe, skompiluje plik
źródłowy programu "led.c" i utowrzy w katalogu projektu plik wynikowy "led.hex", który można już
wysłać do programu obsługującego programator.

Uruchomienie kompilacji programu z edytora "Programmers Notepad".

Kliknij w obrazek, żeby powiększyć.

Jeśli kompilacja zakończyła się sukcesem w okienku Output edytora powinien pojawić się
komunikat "Process Exit Code: 0".

11 z 16

Okienko "Output" edytora z komunikatami o przebiegu kompilacji

W kolejnym kroku proponuje zestawić układ taki, jak na schemacie poniżej. Na schemacie widać
układ atmega8, atmega8 wymaga stabilnego napięcia zasilania (od 4,5V do 5,5V), więc na
schemacie jest też pięciowoltowy stabilizator napięcia 7805. Podłączając AVR-ra do zasilania
należy dodatkowo przyłączyć wyprowadzenie AVCC (zasilanie przetwornika ADC) linii zasilania
oraz AGND do masy, nawet jeśli się nie wykorzystuje ADC. Na liniach zasilania, blisko
wyprowadzeń uC znajdują się kondensatory blokujące 100nF. Wyprowadzenie RESET uC należy
podłączyć do napięcia zasilania poprzez rezystor 4,7..10k. Nowe układy atmega8 skonfigurowane
są do pracy z wewnętrznym oscylatorem o częstotliwości 1MHz (na razie nie będziemy tego
zmieniać) i w tym przypadku nie potrzeba stosowania zewnętrznego kwarcu. Umieściłem na
schemacie także dwie diody LED i przycisk. Dwie diody LED będą pełnić w naszym komputerku
rolę monitora, a przycisk rolę klawiatury - taki komputer przyszłości

Schemat podłączenia uC AVR.

Kliknij w obrazek, żeby powiększyć.

Ja zmontowałem wszytko na płytce stykowej.

12 z 16

Gotowy układ zestawiony na płytce stykowej.

Kliknij w obrazek, żeby powiększyć.

A do zasilana całości ja użyje zwkłego, niestabilizowanego zasilacza 9VDC (600mA).

Uniwersalny zasilacz 9VDC(600mA), w sam raz do zasilana naszego układu

Dalej łączymy przewodem programator z uC AVR na płytce. Podłączając programator należy
kierować się przede wszystkim informacjami i wskazówkami z instrukcji obsługi programatora, bo
to jest właśnie moment, kiedy można łatwo coś popsuć. Jeśli składamy układ na płytce stykowej,
dobrze jest dla wygody, zrobić i starannie opisać przejściówkę taką, jaką widać na fotografii
poniżej.

Przejściówka ułatwiająca podłączenie programatora do uC AVR na płytce stykowej

13 z 16

Pisałem już, że programatory AVR ISP mogą być zasilane z układu docelowego lub z portu
komputera. Przy testowaniu przykładowych programów ja będę używał wspomnianych wcześniej
dwóch programatorów: STK200 i USBasp. STK200 pobiera zasilanie z układu docelowego, więc
na schemacie do pinu 2 złącza programatora przyłączyłem napięcie zasilania +5V. Z kolei
programator "Usbasp" można skonfigurować za pomocą zworek, czy ma pobierać zasilanie z portu
komputera, czy z przyłączonego układu. W naszym przypadku, gdy uC AVR taktowany jest
z częstotliwością 1MHz, jeśli zamierzamy użyć programatora USBasp, to musimy w nim połączyć
zworkę zmniejszającą prędkość programowania (patrz instrukcja lub opis programatora).

I w końcu, żeby zaprogramować pamięć FLASH uC, wracamy do edytora "Programmers Notepad"
i w menu wybieramy opcję

Tools->Program

W tym momencie program make uruchomi program "avrdude"(program obsługujący
programator), ten odczyta plik "led.hex" i zaprogramuje pamięć Flash układu atmega8. Jeśli po
kompilacji zawartość pliku źródłowego "led.c" zostałaby zmieniona i plik "led.hex" byłby starszy od
pliku "led.c", to wtedy make przed zaprogramowaniem pamięci ponownie przeprowadzi całą
kompilację.

Jeśli programowanie pamięci AVR-ra zakończyło się pomyślnie, to w okienku Output edytora
powinien pojawić się znajomy komunikat: "Process Exit Code: 0"

Animacja poniżej demonstruje jak powinien działać nasz przykładowy program.

Efekt działania przykładowego programu

Oczywiście kompilacje programu jak i programowanie pamięci Flash uC możemy przeprowadzać
także z konsoli (wiersz polecenia), bez potrzeby uruchamiania edytora tekstu. Otwieramy okienko
wiersza polecenia, przechodzimy do katalogu projektu i uruchamiamy program make z parametrem
"all" lub "program". W katalogu oprócz pliku źródłowego programu musi znajdować się odpowiedni
plik Makefile, bez niego program make nie będzie wiedział co powinien robić.

14 z 16

Kompilacja w konsoli

I to już koniec pierwszej części kursu.

W następnej części...

W następnej części kursu zaczniemy już pisać proste programy w języku C, wyjaśnię też sposób
programowania równoległych portów we/wy mikrokontrolerów AVR. Na zadanie domowe
proponuję poczytać w Internecie na temat zapisu liczb w systemach dwójkowym i szesnastkowym
oraz o funkcjach logicznych(AND OR NOT XOR).

Autor: abxyz

Przydatne uwagi (wybrane z

forum

)

Problem z programatorem

01.10.2008 Autor:treker

Używając programatora AvrProg firmy and-tech, po wydaniu polecenia

Tools -> Program

pomimo tego, że układ był podłączony poprawnie wyświetlany był błąd o treści

can't open device "com2": Nie można odnaleźć określonego pliku.

Aby naprawić ten problem należy pobrać avrdude, który dołączony jest do tej części kursu.
Pobrane archiwum należy wypakować w C:\WinAVR\bin nadpisując wszystkie pliki.

Avrdude i USBasp nie współpracują

01.10.2008 Autor:abxyz

Miałem podobny kłopot ale z programatorem USBasp. Po aktualizacji WinAVR do wersji
20080610 avrdude nie chciał współpracować z programatorem USBasp. Na forum pod
adresem:

http://www.ulrichradig.de...hp?p=3792#p3792

znalazłem poprawiony sterownik dla

programatora usbasp, zamiana sterownika na poprawiony rozwiązała problem.

Pliki do pobrania:

Kod źródłowy przykładowego programu

Nota katalogowa Attiny2313

Nota katalogowa Atmega8

15 z 16

Nota katalogowa Atmega16

Nota katalogowa Atmega32

AVR Hardware Design Considerations

WinAVR-20080610

(22MB)

AVRdude 5.0

USBasp-driver-0.1.12.1.zip

Przydatne linki:

Szybki start z WinAVR

Pytania? Komentarze?

Zobacz forum!

Spis treści | Następna część kursu

Autor strony nie gwarantuje, że podawane tu informacje, porady, schematy oraz kody źródłowe programów są wolne od błędów

i w żadnym wypadku nie może ponosić odpowiedzialności za jakiekolwiek szkody powstałe w wyniku ich wykorzystania.

© 2009 abxyz. Wszelkie prawa zastrzeżone

Strona jest częścią wortalu

dioda.com.pl

16 z 16