Tatrzański Park Narodowy na tle innych górskich terenów chronionych, tom III – Zakopane 2006

Wprowadzenie

Od momentu powstania obu tatrzańskich parków

narodowych (TPN w Polsce i TANAP na Słowacji), kozi−
ca jest ich oficjalnym symbolem. Nie był to wybór przy−
padkowy, gdyż od czasu pamiętnej ustawy z 1868 roku,
względem zakazu łapania, wytępienia i sprzedawania
zwierząt alpejskich właściwych Tatrom, świstaka i dzi−
kich kóz, kozica stała się symbolem ochrony przyrody
tatrzańskiej. Nic więc dziwnego, że od początku istnie−
nia parków narodowych w Tatrach wiele uwagi poświę−
cano właśnie temu gatunkowi.

Monitoring liczebności populacji wszelkich gatun−

ków zwierząt jest niezbędny do ich skutecznej ochrony.
Liczebność kozic, którą w momencie powołania tatrzań−
skich parków narodowych oszacowano na około 235
osobników po stronie słowackiej (Blahout 1972) i 60 –
w Polsce (Podobiński 1961), stała się jednym z podsta−
wowych mierników skuteczności ochrony całej tatrzań−
skiej przyrody.

Liczenia tatrzańskich kozic rozpoczęto w 1932 roku

na Słowacji, stosując metodę opracowaną przez Jozefa
Müllera, który później, po utworzeniu w 1949 roku TA−
NAP, został w nim kierownikiem działu ochrony przyro−
dy (Blahout 1972). Inicjatorem była Generalna Dyrekcja
Lasów Państwowych (Mihál 1977). Liczenia te miały stać
się podstawą ustalenia limitów odstrzału kozic, które po
dziesięciu latach ochrony znowu stały się gatunkiem łow−
nym (Janiga, Zámečniková 2002). Pierwsze liczenia od−
bywały się w ramach rewirów łowieckich, a Jozef Müller
twierdził, że ich wyniki były zawyżane (Anonim 1963).
Liczenia prowadzili między innymi właściciele i najem−
cy poszczególnych rewirów, a chęć zwiększenia limitów
odstrzału mogła być przyczyną zawyżania pogłowia
zwierzyny. Po utworzeniu TANAP w 1949 roku i objęciu
kozic ochroną, liczenia odbywały się dalej w identycz−
ny sposób. Po polskiej stronie podobną akcję przepro−
wadzono po raz pierwszy w 1957 roku sposobem stoso−
wanym na Słowacji i w terminie uzgodnionym z zarzą−
dem TANAP.

Główne założenia liczenia kozic, opracowane przez

Müllera w 1932 roku, obowiązują do dziś. Cały obszar

występowania kozic jest podzielony na rejony obserwa−
cyjne. Ich liczba była zmienna – po polskiej stronie jest
ich obecnie 30, po słowackiej 60. Rejony te są przydzie−
lane zespołom spisowym, których zadaniem jest dokładna
penetracja przydzielonego terenu. Zespoły otrzymują
arkusz spisowy, do którego wpisują dokładną godzinę
obserwacji, informacje na temat płci i wieku zwierząt,
ewentualnie ich stanu zdrowotnego lub cech szczegól−
nych. Kozice zauważone w sąsiednich rejonach (także
za granicą państwową) są również odnotowywane. Za−
sadnicze liczenie odbywa się w okresie rui, kiedy capy
są bardziej ruchliwe i zbliżają się do kierdeli złożonych
z kóz i młodych. Trwa ono dwa dni (dawniej nawet trzy
dni). Arkusze spisowe przekazywane są do dyrekcji par−
ku, gdzie poddaje się je analizie celem wyeliminowania
powtarzających się obserwacji. Na koniec porównuje
się wyniki uzyskane w obu parkach narodowych.

Dokładność stosowanej w Tatrach metody liczenia

kozic budzi duże zastrzeżenia (Janiga, Zámečniková 2002).
Mihal (1977) uważał, że w Tatrach Wysokich 10 do 20%
kozic nie zostaje zinwentaryzowane, a w Tatrach Biel−
skich – 5 do 8%. Polskie źródła, powołując się na Chu−
díka (1969), szacują dokładność liczenia maksymalnie
na 90% (Gąsienica−Byrcyn 1981). Powyższe oszacowa−
nia dokładności odnoszą się jednak do sytuacji, w któ−
rych liczenie przeprowadzone jest przy odpowiednich
warunkach pogodowych (dobra widoczność, brak silne−
go wiatru) i jednocześnie na całym obszarze występo−
wania kozic.

Populacja kozic tatrzańskich tworzy jedną całość nie

podzieloną granicą państwową ani granicami parków
narodowych. Migracje kozic tatrzańskich są jeszcze sto−
sunkowo słabo poznane, istnieją jednak bezpośrednie
obserwacje świadczące, że mogą one w krótkim czasie
przemierzyć kilka sąsiednich dolin. Nawet najdokład−
niejsze liczenie po stronie polskiej bez współpracy ze
stroną słowacką, pozwala jedynie na ustalenie liczby
kozic aktualnie przebywających na terenie TPN. Wynik
ten, zadowalający dla celów sprawozdawczych, nie może
być jednak brany pod uwagę przy analizie dynamiki
populacji. Każda zmiana liczebności kozic po stronie
polskiej może być wówczas tłumaczona transgranicz−

Polskie i słowackie liczenia kozic Rupicapra rupicapra tatrica –

założenia, metody, źródła błędów

Barbara Chovancová

1

, Filip Zięba

2

, Tomasz Zwijacz Kozica

2

1

Výskumná stanica ŠL TANAP, 059 60 Tatranská Lomnica, e−mail: [e-mail]

2

Tatrzański Park Narodowy, Chałubińskiego 42a, PL−34−500 Zakopane, Polska; e−mail: [e-mail] [e-mail]

TPN na tle_T3_k2.p65

2007-01-19, 15:11

47

48

nymi migracjami. Aby objąć liczeniem cały obszar wy−
stępowanie kozic w Tatrach, konieczna jest odpowied−
nia liczba doświadczonych obserwatorów. Przy co naj−
mniej dwuosobowej obsadzie aktualnie obowiązujących
rejonów spisowych powinno być to minimum 60 osób
po stronie polskiej i ponad 160 na Słowacji.

Akcję liczenia kozic prowadzi się w celach sprawoz−

dawczych. Oficjalne wyniki liczenia podawane są w spo−
sób sugerujący bardzo wysoką dokładność. Nie zawsze
analizuje się, czy spełnione były warunki pozwalające
na osiągnięcie takiej dokładności (Gąsienica Byrcyn 1981).
Celem niniejszej pracy jest próba oceny, w jakim zakre−
sie wyniki akcji liczenia kozic są wiarygodne i mogą być
wykorzystywane do badania dynamiki populacji tego
gatunku.

Materiał i metody

Analizę warunków, w jakich odbywały się liczenia

kozic, przeprowadzono w oparciu o archiwalne sprawo−
zdania z akcji przeprowadzanych w TPN. Na ich podsta−
wie ustalono, czy warunki pogodowe (widoczność, wiatr)
w dniach liczenia kozic były korzystne (pozwalające na
osiągnięcie wysokiej dokładności), zmienne (dokładność
prawdopodobnie była znacznie niższa), czy też były
niekorzystne, a wyniki liczenia nie powinny w ogóle
być brane pod uwagę.

Określono także liczbę uczestników akcji na terenie

TPN oraz zasięg terytorialny akcji w kolejnych latach.
Podjęto także próbę oceny sposobu, w jaki dokonywa−
ne było sumowanie wyników otrzymanych przez po−
szczególne zespoły spisowe. O ile było to możliwe, usta−
lono także, czy akcja liczenia kozic była prowadzona
równocześnie na całym obszarze występowania kozic
(TPN, TANAP i słowackie Tatry Zachodnie, które do 1987
roku nie były częścią parku narodowego, ale tworzyły
jego otulinę).

Wyniki

W latach 1957–2004 liczenie kozic w TPN odbywało

się co roku. Wyjątek stanowiły lata 1979, 1981, 1985,
1987 i 1997, kiedy liczenia nie udało się zorganizować
lub odwołano je z powodu bardzo niekorzystnych wa−
runków pogodowych. W 1995 roku wyniki liczenia uzna−
ne zostały za „nieobiektywne”, gdyż ze względu na znacz−
ną pokrywę śnieżną „większość zespołów nie przeszła
określonych tras w swoim rejonie” (Cudzich 1995). Pię−
ciokrotnie liczenie nie obejmowało jednocześnie całego
obszaru TPN. W 1957 nie prowadzono akcji na terenie
Doliny Chochołowskiej, a w latach 1972, 1983, 1988
i 1998 liczono kozice oddzielnie w Tatrach Zachodnich
po Tomanową Przełęcz, a w innym terminie na pozo−
stałym obszarze TPN. W czasie pozostałych 37 akcji licze−
nia, korzystne warunki pogodowe, pozwalające na osiąg−
nięcie wysokiej dokładności wystąpiły tylko 16 razy (43%).
Liczba obserwatorów podczas tych 16 akcji wahała się
w przedziale od 33 do 62 osób (średnio 46 osób).

W pięciu przypadkach (1967, 1971, 1973, 1978 i 2003
rok) liczba obserwatorów biorących udział w liczeniu
była zdecydowanie zbyt mała, aby spenetrować obszar
występowania kozic na terenie TPN (poniżej 40 osób).

Niestety nie udało się dotrzeć do archiwów TANAP

i ustalić dokładnych dat liczenia kozic w TANAP i sło−
wackich Tatrach Zachodnich, ani liczby uczestników
tychże akcji. Ustalono jednak, że spośród 16 akcji liczeń
kozic, które na terenie TPN były prowadzone w sposób
pozwalający na osiągnięcie wysokiej dokładności, 3 nie
były prowadzone równocześnie na Słowacji lub były
prowadzone tylko na obszarze słowackich Tatr Wyso−
kich i Tatr Bielskich. Tylko w czterech przypadkach (1967,
1999, 2001 i 2004 rok) udało się potwierdzić, że akcja
liczenia kozic odbyła się w korzystnych warunkach po−
godowych, jednocześnie na całym obszarze Tatr za−
mieszkiwanym przez ten gatunek (Ryc. 1).

W archiwach zachowały się także dowody na to, że

o ostatecznym wyniku akcji często nie decydowała liczeb−
ność kozic zaobserwowanych w terenie, lecz subiek−
tywna opinia osoby podsumowującej liczenie. Przykła−
dem jest rok 1971, kiedy to łączną liczbę kozic w posz−
czególnych rejonach spisowych ustalano poprzez do−
wolne sumowanie obserwacji łącznie z wszystkich trzech
dni akcji, w niektórych przypadkach przeprowadzanych
równolegle przez 2–3 obserwatorów. Ponadto w tabela−
rycznym zestawieniu wyników liczenia we wszystkich
rejonach obserwacyjnych dopisano 26 kozic, które nie
były nigdzie odnotowane na kartach inwentaryzacyjnych.
Przypadek z roku 1971 jest najbardziej jaskrawy, ale nie−
odosobniony.

Dyskusja

Akcja liczenia kozic zapoczątkowana została na po−

trzeby gospodarki łowieckiej. Po objęciu kozicy całko−
witą ochroną zaadaptowano liczenia do celów sprawoz−
dawczych. Liczenia nie były nigdy prowadzone dla po−
trzeb nauki, a tak zwana „metoda Müllera” nie może być
uznana za metodę naukową. Podstawowym mankamen−
tem stosowanej w Tatrach metody określania liczebno−
ści kozic jest brak możliwości określenia jej dokładno−
ści. Dokładność ta jest najprawdopodobniej bardzo
zmienna i uzależniona od wielu czynników, w tym od
warunków pogodowych i liczby obserwatorów.

Istotny wpływ na wynik liczenia ma także „czynnik

ludzki” (Janiga, Zámečniková 2002). Ocena wpływu czyn−
nika ludzkiego na dokładność liczenia kozic jest bardzo
trudna. Wpływ ten pojawia się już na etapie zbierania
danych:

– brak doświadczenia u obserwatorów, na co dzień

nie zajmujących się kozicami,

– braki w sprzęcie (lornetki),
– brak łączności pomiędzy sąsiednimi zespołami spi−

sowymi,

– dowolny wybór trasy przejścia przez zespół spiso−

wy (lornetowanie stoków z dna doliny),

– dowolny sposób sumowana wyników,

TPN na tle_T3_k2.p65

2007-01-19, 15:11

48

49

– sugerowanie się niekorzystnymi warunkami w okre−

sie wiosennym,

– wymogi sprawozdawczości (zwłaszcza „socjalistycz−

nej”).

Niedoskonałości metody liczenia kozic znane są od

dawna. Wprowadzenie pewnych zmian proponowano
już w 1975 roku. Miały one polegać na zminimalizowa−
niu wpływu czynnika ludzkiego poprzez ustalenie sta−
łych tras przejścia dla wszystkich zespołów spisowych
oraz wprowadzenie punktów kontrolnych (Blahout i in.
1975).

Długookresowe dane na temat liczebności kozic

w Tatrach, zestawiane w oficjalnych sprawozdaniach
tatrzańskich parków narodowych, wydają się być intere−
sującym materiałem badawczym, który można łatwo wy−
korzystać do analizowania wpływu różnych czynników
na liczebność kozic (Chovancová, Gömöry 2000). Nie
dające się wytłumaczyć naturalnymi zjawiskami w po−
pulacji skoki liczebności, próbowano zniwelować, na

przykład stosując średnie wartości dla trzech kolejnych
lat (Chovancová 2002). Pomimo takich zabiegów istnieje
ryzyko, że otrzymane wysokie wartości współczynnika
korelacji np. sumy wiosennych opadów śniegu i liczeb−
ności kozic mogą być dowodem na to, że osoby w prze−
szłości podsumowujące wyniki liczenia, czyli faktycznie
ustalające liczebność kozic na dany rok, sugerowały się
warunkami pogodowymi wiosną danego roku. W spra−
wozdaniach z akcji liczenia kozic bardzo często powta−
rza się zdanie wskazujące na prostą zależność pomię−
dzy spadkiem liczebności kozic, a warunkami pogodo−
wymi na wiosnę, które jakoby miały spowodować znacz−
ne straty w pogłowiu kozic (Archiwum TPN). Jednocze−
śnie w archiwach brak bezpośrednich dowodów na to,
ze straty takie rzeczywiście miały miejsce.

Tradycyjna akcja liczenia kozic pozostaje podstawo−

wym narzędziem monitoringu liczebności populacji te−
go gatunku w Tatrach. W interesie ochrony populacji
kozicy tatrzańskiej byłoby, gdyby zgromadzone w cza−

Ryc. 1. Warunki, w jakich przeprowadzano liczenia kozic w TPN w latach 1957–2004 (na podstawie materiałów archiwalnych).
A – warunki pogodowe: pusty kwadrat – na ogół korzystne, zaczerniony trójkąt – zmienne, zaczerniony kwadrat – na ogół
niekorzystne, przekreślony kwadrat – nie dotyczy; B – jednoczesność liczenia na całym obszarze występowania kozic
w Tatrach: pusty kwadrat – zachowana, zaczerniony kwadrat – niezachowana, ? – brak danych.

Fig. 1. Circumstances of chamois censuses conducted in 1957–2004 in the Polish Tatra National Park (based on national park
archives). A – whether conditions: empty square – mostly favorable, black triangle – unstable, black square – mostly unfavo−
rable, crossed square – not taken into a consideration; B – simultaneous counting in whole chamois range in the Tatra
Mountains: empty square – kept, black square– failed, ? – insufficient data.

TPN na tle_T3_k2.p65

2007-01-19, 15:11

49

50

sie tych akcji dane można było wykorzystać do badania
dynamiki tego rzadkiego podgatunku. Aby zwiększyć
wiarygodność wyników liczenia, należy wyeliminować
źródła błędów. Wydaje się to możliwe w następującym
zakresie:

– Równoczesne liczenie na całym obszarze Tatr –

konieczna jest ścisła współpraca TPN, Štátnych Lesov
TANAP i Spravy TANAP. W przypadku nierównocze−
snego liczenia, wyników akcji nie należy brać pod uwa−
gę przy ocenie dynamiki populacji kozic.

– Korzystna pogoda – przy braku możliwości prze−

prowadzenia akcji przy korzystnych warunkach pogo−
dowych, wyników akcji nie należy brać pod uwagę przy
ocenie dynamiki populacji kozic.

– Odpowiednia liczba obserwatorów – wobec trud−

ności zgromadzenia odpowiedniej liczby obserwatorów
należałoby odstąpić od wymogu tworzenia zespołów
dwuosobowych przy utrzymywaniu stałej łączności ra−
diowej i telefonicznej pomiędzy wszystkimi uczestnika−
mi akcji. Zasadę taką przyjęto w TPN w 2004 roku, uzy−
skując pożądany efekt.

– Ustalone trasy przemarszu – należy z góry usta−

lić trasy przemarszu poszczególnych obserwatorów.

– Ułatwienie podsumowywania wyników – utrzy−

mując stałą łączność radiową lub telefoniczną pomię−
dzy sąsiednimi rejonami obserwacyjnymi, należy na bie−
żąco eliminować powtarzające się obserwacje. Od 1993
roku zasada ta jest stopniowo wprowadzana w TPN. Na−
leży dążyć do wprowadzenia wspólnej polsko−słowac−
kiej łączności radiowej w przygranicznych rejonach ob−
serwacyjnych. Podsumowanie powinno odbywać się na
zasadzie czysto matematycznego dodawania wyników
z poszczególnych rejonów i obu parków narodowych.

Podsumowanie

Wyniki akcji liczenia kozic nie mogą być wykorzy−

stywane do badań nad dynamiką populacji tego gatun−
ku w Tatrach. Na ich podstawie można dokonać jedynie
bardzo ostrożnych ocen długookresowych tendencji
zmian liczebności populacji.

Ponieważ tradycyjna akcja liczenia kozic pozostaje

podstawowym narzędziem monitoringu liczebności po−
pulacji tego gatunku, należy dążyć do poprawienia jej
wiarygodności poprzez zminimalizowanie źródeł błę−
dów.

Polish and Slovakian counting of chamois –

assumptions, methods, sources of errors

Monitoring of an animals’ number is essential to

maintain their effective protection. Concerning the pop−
ulation of Tatra chamois, this task is conducted almost
from the beginning of the existence of both Tatra Na−
tional Parks (Polish TPN and Slovakian TANAP). Method
used to achieve this aim was developed in Slovakia in
1932. Approach is based on patrolling the entire area of
chamois’ appearance by teams of two persons. Accura−

cy of applied method is expected to be around 80–90%.
However, obtainment of such accuracy is possible only
when a great number of observers are taking part in the
chamois counting at optimum weather conditions.

Long−term dataset regarding the number of chamois

in the Tatras seem to be an interesting source of re−
search material that can be used in the analysis of differ−
ent factors impact on chamois’ quantity. The aim of this
study is to find whether the results of the chamois counting
action are reliable and can be applied to investigation of
population dynamics of this species.

Research was based upon TPN archive data. Analy−

sis involved weather conditions while past counting ac−
tions, number of observers taking part in the chamois
counting and its territorial range. It was revealed that in
1957–2004 only four times the chamois counting action
was conducted retaining all the conditions providing its
high accuracy.

Results of the counting cannot be employed into

a particular investigation of the Tatra chamois popula−
tion dynamics. On the basis of the counting action ef−
fects, only long−term trend in chamois population num−
ber can be estimated. Since traditional counting action is
a crucial chamois’ population monitoring tool, its reli−
ability should be improved.

Literatura

Anomim, 1963. Príspevok k ochrane tatranskej zveri.

Záznam z porady. Sborník prác o Tatranskom národ−
nom parku, 6: 122–163.

Blahout M., 1972. Súčasný stav a perspektívy rozvoja

chovu kamzíkov v Tatranskom národnom parku.
Lesnícky časopis, 18, 4: 401–407.

Blahout M., Chudík I., Mihál I., Klinko J., Spitzkopf P.,

1975. Zisťovanie počtu a spôsoby registrácie vzácnych
druhov živočíchov v oblasti Tatranského národného
parku. Tematická úloha. Tattranská Lomnica
29.12.1975. Maszynopis. s. 11.

Chovancová B., 2002. Populacja kozicy (Rupicapra ru−

picapra tatrica, Blahout, 1971) w Tatrach. W: W. Bo−
rowiec, A. Kotarba, A. Kownacki, Z. Krzan, Z. Mirek
(red.), Przemiany środowiska Przyrodniczego Tatr,
Oddział Kraków, ss. 279–286. Tatrzański Park Naro−
dowy, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Zie−
mii, Kraków–Zakopane.

Chovancová B., Gömöry D., 2000. Influence of some

climatic factors and predators on the population size
of Tatra chamois in the Tatra National Park. Ibex
J. MT. Ecol., 5: 173–183.

Chudík I., 1969. Príspevok o príčinách ubytku početných

stavov kamzíčej zveri v Tatranskom národnom par−
ku. Ochrana fauny, 3, 3–4: 65–86.

Cudzich W., 1995. Inwentaryzacja kozic na terenie Ta−

trzańskiego Parku Narodowego w 1995 roku. Maszy−
nopis w archiwum TPN.

Gąsienica−Byrcyn W., 1981. Występowanie kozicy w Ta−

trzańskim Parku Narodowym. Wierchy, 48: 240–245.

TPN na tle_T3_k2.p65

2007-01-19, 15:11

50

51

Janiga M., Zámečniková H., 2002. Zoologická charakte−

ristika historických údajov o kamzíkoch (Rupica−
pra rupicapra tatrica Blahout, 1971) v Tatrách ako
podklad pre vyhodnotenie ich súčasnej početnosti.
W: M. Janiga, J. Švajda (red.), Ochrana kamzíka, ss.
99–182. TANAP – NAPANT – IHAB.

Kováč J., 1983. Spočítanie kamzíkov vo Vysokých Tatrách

– 1982. Vysoké Tatry, 1: 13.

Mihál I., 1977. Počítali sme kamzíky. Vysoké Tatry,

1: 13–14.

Podobiński L., 1961. Stan zwierzyny w Tatrach w roku

1959 i w latach poprzednich. Wierchy, 29: 137–155.

TPN na tle_T3_k2.p65

2007-01-19, 15:11

51