MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
El\
bieta Flis
Określanie zasobów bazy po\
ytkowej
321[04].Z1.05
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr in\
. Jarosław Stępień
mgr in\
. El \
bieta Worobik
Opracowanie redakcyjne:
mgr Edyta Kozieł
Konsultacja:
dr inz. Jacek Przepiórka
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[04].Z1.05,
 Określanie zasobów bazy po\
ytkowej , zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu technik pszczelarz.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Podstawy o po\
ytkach pszczelich 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 10
4.1.3. Ćwiczenia 10
4.1.4. Sprawdzian postępów 12
4.2. Rozmna\
anie roślin miododajnych 13
4.2.1. Materiał nauczania 13
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 17
4.2.3. Ćwiczenia 17
4.2.4. Sprawdzian postępów 18
4.3. Po\
ytki nektarowe i spadziowe w Polsce 19
4.3.1. Materiał nauczania 19
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 21
4.3.3. Ćwiczenia 22
4.3.4. Sprawdzian postępów 23
4.4. Zapylanie roślin przez pszczoły 24
4.4.1. Materiał nauczania 24
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 26
4.4.3. Ćwiczenia 27
4.4.4. Sprawdzian postępów 28
5. Sprawdzian osiągnięć ucznia 29
6. Literatura 34
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o zasobach bazy po\
ytkowej,
rozmna\
anie roślin miododajnych oraz zapylaniu roślin przez pszczoły.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć ju\
ukształtowane, abyś
bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
materiał nauczania, to wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,
- zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy ju\
opanowałeś podane treści, ćwiczenia
pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować umiejętności
praktyczne,
- sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań i pytań. Pozytywny wynik sprawdzianu
potwierdzi, \
e dobrze pracowałeś podczas lekcji i \
e nabrałeś wiedzy i umiejętności
z zakresu tej jednostki modułowej,
- literaturę uzupełniającą.
Przy wyborze odpowiednich treści pomocny będzie nauczyciel, który wska\
e Ci
potrzebne informacje dotyczące zasobów bazy po\
ytkowej, rozmna\
ania roślin miododajnych
oraz zapylania roślin przez pszczoły.
Z rozdziałem  Pytania sprawdzające mo\
esz zapoznać się:
- przed przystąpieniem do rozdziału  Materiał nauczania  poznając przy tej okazji
wymagania wynikające z potrzeb zawodu, a po przyswojeniu wskazanych treści,
odpowiadając na te pytania sprawdzisz stan swojej gotowości do wykonywania ćwiczeń,
Kolejny etap poznawania przez Ciebie materiału to wykonywanie ćwiczeń, których
celem jest uzupełnienie i utrwalenie informacji o zasobach bazy po\
ytkowej.
Wykonując ćwiczenia przedstawione w poradniku lub zaproponowane przez
nauczyciela, będziesz poznawał materiał, dotyczący zasobów bazy po\
ytkowej, rozmna\
ania
roślin miododajnych oraz zapylania roślin przez pszczoły między innymi na podstawie
informacji podanych w materiale nauczania i w instrukcjach ćwiczeń.
Po wykonaniu zaplanowanych ćwiczeń, sprawdz
poziom swoich postępów, wykonując
test  Sprawdzian postępów , zamieszczony zawsze po podrozdziale  Ćwiczenia. W tym
celu:
- przeczytaj pytania i odpowiedz na nie,
- podaj odpowiedz
wstawiajÄ…c X w podane miejsce,
- wpisz TAK, jeśli Twoja odpowiedz
na pytanie jest prawidłowa,
- wpisz NIE, jeśli Twoja odpowiedz
na pytanie jest niepoprawna.
Odpowiedzi NIE wskazują luki w Twojej wiedzy, informują Cię równie\
, jakich
elementów materiału nauczania jeszcze dobrze nie poznałeś. Oznacza to tak\
e powrót do
treści, które nie są dostatecznie opanowane.
Poznanie przez Ciebie wszystkich lub określonej części wiadomości o zasobach bazy
po\
ytkowej, rozmna\
ania roślin miododajnych oraz zapylania roślin przez pszczoły. będzie
stanowiło dla nauczyciela podstawę przeprowadzenia sprawdzianu poziomu przyswojonych
wiadomości i ukształtowanych umiejętności. W tym celu nauczyciel posłu\
y siÄ™ Zestawem
testów zawierającym ró\
nego rodzaju zadania. W rozdziale 5 tego poradnika jest
zamieszczony przykład takiego testu Zestaw zadań testowych, zawiera on:
- instrukcję, w której omówiono tok postępowania podczas przeprowadzania sprawdzianu,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
- przykładową kartę odpowiedzi, w której, w wolnych miejscach wpisz odpowiedzi na
pytania  zadania. Będzie to stanowić dla Ciebie trening przed sprawdzianem
zaplanowanym przez nauczyciela.
321[04].Z1
Produkcja roślinna
321[04].Z1.01
Planowanie zmianowania
roślin i płodozmianów
321[04].Z1.02
U\
ytkowanie sprzętu
rolniczego
321[04].Z1.03
Wykonywanie zabiegów agrotechnicznych
321[04].Z1.04 321[04].Z1.05
Organizacja produkcji roślinnej Określanie zasobów bazy po\
ytkowej
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- korzystać z ró\
nych z
ródeł informacji,
- zastosować poszczególne jednostki taksonomiczne,
- dostrzegać zagro\
enia zwiÄ…zane z wykonywanÄ… pracÄ…,
- zastosować zasady ochrony środowiska,
- dobrać i zastosować odzie\
ochronną oraz środki ochrony osobistej do określonych prac,
- określać wartość roślin pyłkodajnych,
- scharakteryzować czynniki środowiska i ocenić ich wpływ na wzrost, rozwój
i plonowanie roślin uprawnych,
- ocenić wpływ właściwości gleby na rośliny,
- określić rolę człowieka w kształtowaniu siedliska,
- określić wpływ poszczególnych składników pokarmowych na wzrost, rozwój
i plonowanie roślin,
- scharakteryzować warunki decydujące o atrakcyjności roślin dla pszczół,
- scharakteryzować czynniki wpływające na wartość pszczelarską roślin,
- określać przystosowanie kwiatów do wabienia owadów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- określić rolę pszczół w zapylaniu roślin,
- określić przystosowanie kwiatów do wabienia owadów,
- scharakteryzować warunki decydujące o atrakcyjności roślin dla pszczół,
- ocenić wartość pszczelarską roślin pyłkodajnych,
- scharakteryzować warunki występowania po\
ytków spadziowych,
- dokonać prognoz po\
ytków spadziowych,
- wskazać sposoby polepszania bazy po\
ytkowej,
- scharakteryzować sposoby wegetatywnego rozmna\
ania roślin,
- przygotować sadzonki wegetatywne roślin do wysadzenia,
- zaplanować zało\
enie szkółki roślin sadowniczych,
- wykonać szczepienie roślin sadowniczych ró\
nymi sposobami,
- zaplanować i wykonać właściwe zabiegi pielęgnacyjne,
- uformować koronę drzew i krzewów,
- zaplanować nasadzanie roślin miododajnych,
- scharakteryzować czynniki wpływające na wartość pszczelarską roślin,
- określić ró\
nice w uprawie określonych roślin,
- scharakteryzować wymagania przyrodnicze i glebowe roślin specjalnie uprawianych dla
pszczół,
- zaplanować terminy zapylania wybranych upraw przez pszczoły,
- scharakteryzować technologię uprawy roślin zielarskich,
- zaplanować nawo\
enie, ochronę i właściwe zabiegi pielęgnacyjne w sadach i jagodnikach,
- określić znaczenie i cel prowadzenia plantacji nasiennych,
- scharakteryzować wybrane plantacje nasienne,
- zaplanować wykorzystanie plantacji nasiennych przez pszczoły,
- zaplanować zbiór i przechowywanie nasion,
- określić rośliny miododajne występujące w poszczególnych zbiorowiskach i zaplanować
wykorzystanie ich przez pszczoły,
- obliczyć zasobność naturalnych zbiorowisk pod względem wartości pszczelarskiej,
- ocenić fazy fenologiczne roślin kwitnących w naturalnych zbiorowiskach,
- zaplanować terminy zapylania roślin uprawnych w poszczególnych porach sezonu,
- zaplanować terminy zapylania roślin ró\
niących się atrakcyjnością kwiatów dla pszczół.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Podstawy o po\
ytkach pszczelich
4.1.1. Materiał nauczania
Pszczoły zbierają nektar i pyłek kwiatowy, który jest ich po\
ywieniem i zapylajÄ… w ten
sposób rośliny owadopylne. Owadom poszukującym po\
ywienia ułatwiają odszukanie
kwitnących roślin specjalnie przystosowane do tego cechy kwiatu, zwiększające jego powab.
Powabnią dla pszczół są: jaskrawe zabarwienie płatków korony i działki kielicha oraz zapach.
Pszczoły znoszą do ula nektar lub spadz
w wolu oraz pyłek kwiatowy w postaci obnó\
y
uformowanych za pomocą szczoteczek drugiej pary kończyn a przetransportowanych
w koszyczkach ich trzeciej pary.
Miód wytworzony z nektaru lub spadzi jest pokarmem węglowodanowym spo\
ywanym
przez dorosłe pszczoły, zaś otrzymana z pyłku pierzga słu\
y jako pokarm białkowy dla
czerwiu i młodych pszczół.
Po\
ytek pszczeli to zasób występujących w przyrodzie surowców pochodzenia
roślinnego wykorzystywanych przez pszczoły jako pokarm, słu\
Ä…cych do wytwarzania pierzgi
i miodu. Zasoby te to: pyłek, nektar, spadz
oraz niekiedy inne soki roślinne.
Po\
ytek rozwojowy pokrywa zapotrzebowanie pokarmowe rodziny zapewniajÄ…c jej
normalny rozwój, nie powodując jednak wzrostu zapasów miodu w ulu.
Po\
ytek główny to pora masowego kwitnienia roślinności miododajnej, kiedy pszczoły
zbierają największe ilości nektaru. Dzięki intensywności nektarowania lub długości trwania
tego po\
ytku uzyskuje się największe w sezonie zbiory miodu towarowego.
Baza pokarmowa pszczół to wszystkie rośliny pyłkodajne, nektarodajne i spadziodajne
występujące na określonym obszarze. Wszystkie te rośliny nazywamy umownie roślinami
miododajnymi.
Pastwisko pszczele to zasoby po\
ytkowe roślin miododajnych dostarczających
pszczołom nektaru, pyłku i spadzi, jakie znajdują się w zasięgu produktywnego lotu pszczół.
Przyjmuje siÄ™, \
e zasięg lotu produktywnego wynosi maksymalnie 2 km.
Wydajność miodowa to ilość surowca miodowego w postaci nektaru podana w kg
i przeliczona na roztwór zawierający 80% cukrów, jakiego dostarcza roślina miododajna
z l ha zwartego porostu. W przypadku drzew, często podaje się wydajność uzyskiwaną
z l dorodnego drzewa, a w przypadku \
ywopłotów w odniesieniu do jednostki długości
\
ywopłotu np. 100 m.
Wydajność pyłkowa to masa pyłku podana w kg, jakiego dostarcza roślina miododajna
z l ha zwartego porostu, l dorodnego drzewa lub jednostki długości \
ywopłotu np. 100 m.
Podział po\
ytków pszczelich
Po\
ytki pszczele ró\
nią się okresem ich występowania, długością trwania, z
ródłem
pochodzenia oraz rodzajem zbieranego surowca.
Ze względu na okres występowania po\
ytki podzielić mo\
na zgodnie z kalendarzem
fenologicznym. Od tego, kiedy dany po\
ytek występuje, zale\
y w głównej mierze sposób
i stopień jego wykorzystania przez pszczoły. Poni\
sza charakterystyka dotyczy terenów
nizinnych o dłu\
szym okresie wegetacji.
Po\
ytki wczesnowiosenne  występują w miesiącu kwietniu. To głównie wierzba iwa
i jej mieszańce, klon zwyczajny oraz występujące miejscami: podbiał, zawilec i szafran spiski
(krokus). Od ich obecności w okolicy pasieki w znacznym stopniu zale\
y tempo wiosennego
rozwoju rodzin pszczelich.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Cechy charakterystyczne towarzyszÄ…ce tym po\
ytkom to du\
a zmienność warunków
atmosferycznych, mo\
liwość nagłego ochłodzenia lub wystąpienia opadów deszczu, a nawet
śniegu. Pogoda czasem uniemo\
liwia całkowicie loty po po\
ytek. Wtedy pszczoły, dla
potrzeb rozwijającego się czerwiu, ograniczają się tylko do lotów po wodę.
Nawet podczas sprzyjających warunków atmosferycznych pszczoły nie będą w stanie
wykorzystać właściwie tych po\
ytków, bo rodziny są w tym czasie zbyt słabe i nastawione
przede wszystkim na rozwój. Poza tym dzień o tej porze roku jest jeszcze krótki. Tylko
najsilniejsze rodziny pszczele, przy sprzyjających warunkach pogodowych występujących
w niektóre lata, mogą dać miód towarowy z doło\
onej półnadstawki.
Po\
ytki wiosenne  rozpoczynają kwitnienie na przełomie kwietnia i maja. Do tej grupy
nale\
Ä…: drzewa owocowe, rzepak, mniszek pospolity oraz klon jawor i inne rzadziej
występujące, klony (polny, ginnala i tatarski).
Dzięki specjalnym zabiegom przyspieszenia rozwoju, przy odpowiednich warunkach
atmosferycznych mo\
na z nich uzyskać znaczne ilości miodu towarowego.
W niektórych rejonach to czas, w którym najłatwiej o nektar. Du\
e Å‚any rzepaku dajÄ…
wielkie mo\
liwości pozyskania miodu, ale rodziny muszą być w tym czasie ju\
silne.
Najlepiej jeśli, poprzez specjalne zabiegi, np.: zastosowanie nalotów, wykonanych wraz
z nastaniem po\
ytku (w pierwszych dniach wziÄ…tku) majÄ… zmienionÄ… strukturÄ™.
Po\
ytki wczesnoletnie  stanowią je rośliny kwitnące na przełomie maja i czerwca. Do
najwa\
niejszych roślin tego okresu mo\
na zaliczyć: robinię akacjową i malinę. Obficie
nektarujÄ…ca robinia akacjowa bywa jednak po\
ytkiem bardzo zawodnym. Brak po\
ytków
w tym okresie lub załamanie pogody w czasie ich występowania mo\
e spowodować
przyspieszenie występowania nastroju rojowego, szczególnie w przypadku występowania
dobrych po\
ytków okresu poprzedniego. Silne rodziny samodzielnie przygotowują się do
wykorzystania tych po\
ytków. Na terenach gdzie po\
ytki póz
niejsze nie sÄ… ju\
tak wydajne,
dobrze jest w tym okresie dokonać wymiany matek. W pasiekach nie mających mo\
liwości
wyjazdu na po\
ytki póz
ne nale\
y ograniczać matki ju\
w czerwieniu (niektórzy pszczelarze
robiÄ… to ju\
na rzepaku).
Po\
ytki pełni lata. Do tych po\
ytków zalicza się rośliny kwitnące po przekwitnięciu
robinii akacjowej, a\
do połowy lipca. Do tej grupy nale\
ą: koniczyna biała, chaber bławatek,
\
mijowiec zwyczajny, osty, lipy. Dzień jest długi, a pogoda zwykle ju\
ustabilizowana.
Nawet przy słabych opadach w ziemi są jeszcze spore zapasy wilgoci. Nawet gorzej
przezimowane rodziny powinny osiągnąć pełny rozwój. W większości pasiek trzeba
koniecznie ograniczać matkę ju\
w czerwieniu. Na obszarach nizinnych w tym czasie dość
często spadz
występuje na drzewach liściastych, po którą pszczoły wylatują od bardzo
wczesnych godzin rannych. Jeszcze niedawno po\
ytki tego okresu stanowiły najobfitsze
w całym sezonie z
ródło wziątków, bo składało się na nie najwięcej gatunków roślin
nektarujących w ogromnej większości dzikich, występujących masowo na naturalnych
stanowiskach. DziÅ› rola tego po\
ytku maleje wraz z obszarem naturalnego występowania tych
roślin.
Po\
ytki póz
noletnie. Na ten po\
ytek składają się rośliny, które zakwitają pod koniec
nektarowania lip i póz
niej, a\
do połowy sierpnia, czyli gryka, nostrzyk, rzepak jary,
wierzbówka, trędownik, bodziszek łąkowy, macierzanka, mikołajek polny, szałwie, mięty,
przegorzan. Są to bardzo dobre rośliny miododajne, ale, niestety, w większości miejsc
stacjonowania pasiek nie występują one masowo. Jeśli jest to mo\
liwe, dobrze jest
przemieścić pszczoły na tereny obfitujące w rośliny miododajne tego okresu. Warto te\

czynić starania, aby takich roślin w otoczeniu pasieki było jak najwięcej.
Po\
ytki jesienne trwają do połowy września  wrzos, nawłoć, rdest sachaliński oraz
poplony: facelia i gorczyca. Wykorzystanie tych po\
ytków trudno pogodzić z właściwym
przygotowaniem pszczół do zimy, zwłaszcza z zabiegami zwalczania warrozy. Warto te\

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
zauwa\
yć, \
e wyprawa na wrzos wiÄ…\
e siÄ™ z du\
ymi stratami pszczoły lotnej, która ginie
złapana w pajęczyny. Miód z wrzosu to jednak prawdziwy rarytas, dlatego warto wyprawić
się z pszczołami, aby go pozyskać.
Po\
ytki krótkotrwałe dające pszczołom po\
ytek przez okres nie dłu\
szy ni\
2 tygodnie.
Do tej grupy mo\
na zaliczyć: wierzby, klon zwyczajny, drzewa owocowe, mniszek pospolity,
lipa drobnolistna, robinia akacjowa. Po\
ytek z tych roślin bywa zawodny przy niesprzyjającej
pogodzie. W wielu pasiekach lipa wÄ…skolistna i robinia akacjowa to bardzo wa\
ne z
ródła
miodu towarowego. W czasie trwania tego typu po\
ytku nie nale\
y wykonywać w pasiece
\
adnych prac niepokojących pszczoły, bowiem ka\
dy dzień trwania zbioru jest bardzo
istotny. Wa\
ne jest równie\
, \
eby pszczoły nie miały zbyt wiele pracy w gniez
dzie, aby jak
największa ich liczba mogła wyjść w pole.
Po\
ytki średniotrwałe. Zalicza się do nich zasiewy rzepaku ozimego oraz gryki, jak
równie\
plantacje i naturalne zwarte Å‚any malin i wrzosowiska. Po\
ytki te sÄ… bardziej
przewidywalne i pewniejsze, bo zwykle pogorszenie pogody częściowo tylko ogranicza ich
wykorzystanie. Zagro\
eniem dla tych po\
ytków są susze w okresie wiosennoletnim. Mogą
one skutecznie zniweczyć nasze nadzieje na mód z tych roślin.
Po\
ytki długotrwałe. Wiele z roślin kwitnie długo, obficie nektarując. Kłopot jednak
w tym, \
e bardzo trudno spotkać ich większe skupiska. Po\
ytek długotrwały mo\
e zapewnić,
wysiewana dla potrzeb pszczół, facelia, szczególnie, jeśli poletka obsiewa się w ró\
nych
terminach.
Ze względu na z
ródło pochodzenia, rośliny miododajne podzielić mo\
na na rośliny
uprawne i dziko rosnÄ…ce.
Rośliny uprawne podzielić mo\
na na:
- uprawy polowe;
- sady;
- rośliny warzywne i nasienne;
- ogrody kwiatowe;
- rośliny zielarskie;
- parki i drzewa alejowe.
Rośliny dziko rosnące podzielić mo\
na na:
- lasy i zarośla;
- Å‚Ä…ki i pastwiska;
- torfowiska i moczary;
- nieu\
ytki, pasy przydro\
ne i przychacia;
- chwasty pól uprawnych i ogrodów.
Rośliny uprawne. Zwykle człowiek uprawiający jakąś roślinę z chęci zwiększenia zysku
stwarza jej optymalne warunki środowiskowe (gleba, nawo\
enie, brak konkurencji innych
roślin). Cały łan zakwita w tym samym czasie (1 3 dni). Praca pszczół w takich warunkach
jest bardzo efektywna, z powodu bliskich przelotów między kwiatami. W okolicach du\
ych
miast sporo nektaru jest do wykorzystania z zieleni miejskiej oraz z du\
ych skupisk ogrodów
działkowych, których właściciele anga\
ujÄ… w swoje hobby wiele serca i energii. Nawet, gdy
susza wyda wyrok na nektarowanie gryki czy wrzosu, działkowicze dostarczą roślinom
wilgoci, choćby za pomocą konewki. Po\
ytek z ogrodów działkowych niesie za sobą jednak
pewne niebezpieczeństwo, bowiem nie ka\
dy właściciel ogrodu, stosując środki ochrony
roślin, myśli o pracowicie uwijających się na nich pszczołach.
Rośliny dziko rosnące. Zwarte obszary naturalne tworzą w Polsce tylko wrzos, mniszek
pospolity, malina, nawłoć i robinia akacjowa (tylko miejscami lipa i jodła). Zwykle mamy do
czynienia z określonymi zespołami siedliskowymi (łąki, poręby leśne, odłogi i nieu\
ytki).
Występuje na nich wiele gatunków roślin, kwitnących w ró\
nych terminach. Część z tych
roślin nie przedstawia dla pszczół \
adnej wartości. Na ogół rośliny te rosną na glebach
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
słabszej klasy. Miód z takich po\
ytków zwykle jest bardziej  ekologiczny i dlatego nale\
y
do najwartościowszych.
Ze względu na rodzaj zbieranego przez pszczoły surowca po\
ytki podzielić mo\
na na:
pyłkowe, nektarowe i spadziowe.
Pyłek kwiatowy przynoszony jest do rodziny w formie obnó\
y pyłkowych. Pszczoły
zbierają pyłek zarówno z roślin owadopylnych, jak i wiatropylnych. Obnó\
a gromadzone sÄ…
w tzn. koszyczkach znajdujących się na goleniach trzeciej pary odnó\
y. Z pyłku zło\
onego
w komórkach plastra, po fermentacji mlekowej powstaje pierzga. Jest ona dla pszczół
z
ródłem białka i witamin. Roczne zapotrzebowanie rodziny pszczelej na pyłek wynosi
20 30 kg.
Nektar to słodka wydzielina nektarników kwiatowych i pozakwiatowych. Zawiera
5 70% cukrów. Są to głównie cukry proste (glukoza i fruktoza) oraz sacharoza. Nektar
zawiera tak\
e kwasy organiczne, olejki eteryczne, barwniki oraz pewną ilość aminokwasów,
soli mineralnych i witamin. Z nektaru przyniesionego do ula powstaje miód nektarowy zwany
te\
kwiatowym.
Spadz
to słodka wydzielina spotykana na liściach i gałązkach roślin zarówno iglastych
jak i liściastych. Jest ona produktem małych owadów: mszyc, czerwców i miodówek, które są
szkodnikami roślin. Od\
ywiają się one sokiem roślinnym, zawierającym du\
e ilości cukrów
i małe ilości związków azotowych. Owady, po wykorzystaniu potrzebnych składników,
głównie, potrzebnych im, związków azotowych, wydalają ich nadmiar w postaci słodkiej
rosy. Jest ona chętnie zbierana przez pszczoły. W spadzi znajdują się cukry proste (glukoza,
fruktoza), dwucukry (sacharoza, maltoza), trój cukry (maltoza, rafinoza) oraz wielocukry
(dekstryny). W spadzi znajduje siÄ™ te\
du\
a ilość soli mineralnych, garbników i \
ywic. Ze
spadzi powstaje bardzo poszukiwany na rynku miód spadziowy. Ze względu na pochodzenie
spadz
dzielimy na iglastą i liściastą.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest wydajność miodowa i nektarowa?
2. Co to jest po\
ytek, a co wziÄ…tek?
3. Co to jest spadz
?
4. Jak dzielimy po\
ytki ze względu na z
ródło pochodzenia?
5. Jak dzielimy po\
ytki ze względu na okres występowania?
6. Jak dzielimy po\
ytki ze względu na długością trwania?
7. Co to jest baza po\
ytkowa?
8. Czym charakteryzujÄ… siÄ™ po\
ytki póz
ne?
9. Kiedy sadzimy drzewa roślin miododajnych?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określanie pory kwitnienia roślin miododajnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z kalendarzem kwitnienia roślin miododajnych,
2) określić średnią datę zakwitania,
3) określić średnią długość kwitnienia najwa\
niejszych roślin miododajnych,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
4) wypełnić poni\
szÄ… tabelkÄ™,
Średnia data Średnia długość
Nazwa rośliny Rodzaj po\
ytku Uwagi
zakwitania kwitnienia
Leszczyna
Podbiał pospolity
Dereń właściwy
Wierzba iwa
Klon zwyczajny
Śliwa ałycza
Wierzba biała
Wierzba krucha
Wiśnia
Mniszek pospolity
Jabłoń
Kasztanowiec
Jawor
Głóg szkarłatny
Jarzębina
Malina
Kruszyna pospolita
Chaber bławatek
Koniczyna biała
Robinia akacjowa
Åšnieguliczka
Lipa szerokolistna
Lipa drobnolistna
Ostro\
eń polny (oset)
Przegorzan kulistogł.
A
opian większy
Nawłoć póz
na
Wrzos
5) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- kalendarz kwitnienia roślin miododajnych,
- foliogramy,
- rzutnik.
Ćwiczenie 2
Sadzenie roślin na wyznaczonych miejscach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem dydaktycznym dotyczącym sadzenia roślin,
2) przygotować miejsce do posadzenia drzew miododajnych,
3) wykopać dołek i umieścić w nim sadzonkę drzewka,
4) zasypując dołek sadzonką potrząsamy,
5) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- foliogramy ze sposobami sadzenia drzewek,
- rzutnik pisma,
- sadzonki drzew miododajnych,
- sprzęt do sadzenia drzewek.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić charakterystyczne cechy po\
ytków wiosennych?
1
1

2) definiować pojęcia: baza po\
ytkowa, wziÄ…tek, po\
ytek?
1
1

3) rozró\
nić spadz
od nektaru?
1
1

4) określić po\
ytki ze względu na z
ródło pochodzenia?
1
1

5) wymienić po\
ytki ze względu na długością trwania?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4.2. Rozmna\
anie roślin miododajnych
4.2.1. Materiał nauczania
Znane sÄ… dwa sposoby rozmna\
ania roślin: wegetatywne i generatywne.
Rozmna\
anie wegetatywne
Metoda ta ma wiele zalet w stosunku do rozmna\
ania generatywnego (z nasion):
- rośliny wiernie powtarzają cechy rośliny matecznej,
- uzyskany materiał szkółkarski jest wyrównany,
- sadzonki mo\
emy uzyskać nawet z bardzo młodych roślin, które jeszcze nie wydały
nasion,
- mo\
emy wyprodukować sadzonki roślin, których nasiona są trudnodostępne,
- wchodzą szybciej w okres kwitnienia (często w tym samym roku).
Jeśli tylko jest to mo\
liwe, rośliny pszczelarskie powinniśmy rozmna\
ać w ten właśnie
sposób. Dla wielu ciekawych gatunków roślin, które w naszym klimacie wydają nasiona
jałowe (np. barbula clendoe, perowskia), jest to jedyna metoda reprodukcji.
Najprostszą metodą wegetatywną jest podział, zazwyczaj połączony z przesadzaniem.
Stosujemy go zwykle w przypadku bylin. Doskonale dzielą się w ten sposób byliny w rodziny
jasnotowatych (kłosowce, pysznogłówki, kocimiętki, itd.).
Warto pamiętać, \
e podziału roślin kwitnących póz
nym latem i jesieniÄ… dokonujemy
wczesną wiosną, a w pozostałych przypadkach zaraz po przekwitnięciu, nie póz
niej jednak
ni\
początkiem września.
Byliny wytwarzające bulwy (trędownik, \
elez
niak, czyściec, topinambur) oraz
podziemne rozłogi (trojeść amerykańska) najlepiej wykopać póz
ną jesienią i przechować
w chłodnej piwnicy, w lekko wilgotnym podło\
u składającym się z torfu i piasku (po równo).
Tak przechowane bulwy bÄ…dz
rozłogi wysadzamy wczesną wiosną na nowe stanowiska.
W przypadku krzewów i drzew miododajnych zazwyczaj stosujemy rozmna\
anie poprzez
sadzonki zielne i zdrewniałe (sztorby) oraz szczepienie (okulizację).
W praktyce rozmna\
anie poprzez sadzonki zdrewniałe (sztorby) jest bardzo łatwe, nie
wymaga bowiem specjalnych urządzeń ani wiedzy. Jest to najbardziej godna polecenia
metoda dla pszczelarzy o niewielkim doświadczeniu ogrodniczym. Zastosowanie
ukorzeniaczy powoduje, \
e mo\
na ją stosować w przypadku większości krzewów
miododajnych i sporej części gatunków drzew.
Sadzonki najlepiej pobrać w listopadzie, gdy opadną liście, bo przemarznięcie pędów
mo\
e spowodować znacznie gorsze przyjmowanie sadzonek.
Sadzonki tniemy ze zdrewniałych, najlepiej jednorocznych, dobrze wyrośniętych pędów
grubości ołówka. Najlepsze efekty uzyskuje się z ich dolnych części, zawierających  śpiące
oczka , a górną część pędu z pąkami szczytowymi najlepiej odrzucić. Sadzonki, w zale\
ności
od długości międzywęz
li powinny mieć długość 10 30 cm.
Dolne cięcie wykonujemy prostopadle do pędu centymetr pod pąkiem, górne ukośnie,
około 2 cm, nad pąkiem. Takie cięcie pozwala szybko określić dolny i górny koniec sztorbu.
Przed pora\
eniem przez choroby grzybowe chroni zamoczenie końcówek sztorbów
w roztworze środka grzybobójczego (np. Funaben). Przechowujemy je wło\
one pionowo do
doniczek lub skrzynek wypełnionych wilgotnym piaskiem tak, aby ponad piasek wystawało
ok. 10 20% długości sadzonki. Sadzonki mo\
na te\
całkowicie przykryć wilgotnym
piaskiem. Przechowuje siÄ™ je do wiosny w temperaturze 0 5°C w chÅ‚odnej piwnicy lub
zadołowane. Piasek, w którym się znajdują, powinien być stale lekko wilgotny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
WiosnÄ… sadzonki, po zastosowaniu ukorzeniacza wysadza siÄ™ na specjalnie przygotowane
zagony. Ukorzeniacz to zazwyczaj proszek, zawierający, oprócz hormonalnych substancji
stymulujących ukorzenianie, równie\
dodatek fungicydu. Stanowisko na zagon powinno siÄ™
znajdować najlepiej na glebie gliniasto-piaszczystej, z du\
ą zawartością próchnicy. Nale\
y
unikać stanowisk mocno nagrzewających się, czyli południowych stoków oraz stanowisk
przylegających do nagrzewającej się ściany.
Na zagonie robimy otwory o głębokości dostosowanej do wielkości sadzonek, które
umieszczamy tak, aby nad powierzchnię ziemi wystawały jedynie krótkie, kilkucentymetrowe
odcinki z górnym oczkiem (lub parą oczek). Wa\
ne jest, aby w czasie sadzenia nie uszkodzić
dolnej części pędów, bo są ju\
tam, zwykle niewidoczne, zaczÄ…tki korzeni. Po kilku lub
kilkunastu tygodniach, zale\
nie od gatunku, pojawiÄ… siÄ™ listki  znak, \
e roślina się
ukorzeniła.
W trakcie ukorzeniania nale\
y bezwzględnie pamiętać o utrzymywaniu odpowiedniej
wilgotności gleby, płytkim spulchnianiu i odchwaszczaniu. Bardzo dobrze jest teren szkółki
wysypać torfem lub kompostem, co chroni glebę przed wysychaniem. Musimy zapamiętać, \
e
ukorzeniających się roślin nie wolno nawozić.
W przypadku zaobserwowania na sadzonkach objawów chorób grzybowych nale\
y
podlewać je fungicydami. Sadzonka powinna rosnąć na tym stanowisku do jesieni. Potem
mo\
na przesadzić ją w wybrane miejsce.
Najłatwiej ukorzeniają się sadzonki wierzb (poza iwą), które mo\
na ciąć nawet wiosną po
ruszeniu soków. Wystarczy wstawić je do naczynia z zalanym wodą torfem, gdzie puszczą
korzenie i siÄ™ zazieleniÄ…. Po przymrozkach mo\
na je wysadzić na zagonie.
Rozmna\
anie poprzez sadzonki zielne (asymilujÄ…ce) wymaga ju\
od ogrodnika trochÄ™
doświadczenia i nakładów. Bardzo przydatna jest mno\
arka. Mo\
e to być: mały namiot
foliowy, inspekt lub mini szklarenka. Na małą skalę mo\
emy wykorzystać nie nasłonecznione
okno w domu. ZaletÄ… tej metody jest, \
e mo\
emy rozmno\
yć gatunki roślin, których nie uda
siÄ™ rozmno\
yć przez podział, ani te\
poprzez sztobry. Musimy tylko zapewnić im
odpowiednie warunki, a sadzonki pobrać w optymalnym dla danego gatunku terminie. Mo\
na
w ten sposób rozmno\
yć takie cennie drzewa miododajne jak perełkowiec japoński. Musimy
jednak liczyć z tym, \
e drzewa uzyskane w ten sposób nie urosną zbyt okazałe, a ich
\
ywotność będzie zdecydowanie mniejsza ni\
okazów wyhodowanych z nasion.
Sadzonki do tego sposobu rozmna\
ania pobieramy zwykle z pędów tegorocznych. Okres
pobierania określa się często na podstawie sztywności pędu, z którego mają być wykonane
sadzonki. W niektórych przypadkach ustala się to przez próbę przełamywania pędu (dobra
sadzonka powinna łatwo przełamywać się, nadmiernie elastyczna, nie nadaje się).
Sadzonki tnie się długość od 2 do 4 międzywęz
li (zazwyczaj 3). Górne cięcie
wykonujemy nad, a dolne pod węzłem, w odległościach takich samych jak w przypadku
sztorbów. U roślin z pustymi przestrzeniami w pędzie cięcie wykonujemy  przez węzeł .
Wierzchołki, jako zbyt miękkie, z reguły się odrzuca. Materiał na sadzonki pozyskuje się, gdy
liście rośliny nie są mokre, najlepiej w godzinach dopołudniowych. Pędy, po odcięciu, do
czasu sadzonkowania utrzymuje siÄ™ w cie niu, chroniÄ…c przed utratÄ… wody. Sadzonki tnie siÄ™
ostrym no\
em. Mo\
na te\
ciąć odpowiednimi sekatorami, które nie mia\
d\
ą pędu. Od dołu
sadzonki usuwamy liście na taką wysokość, aby nie dotykały podło\
a. Gdy sadzonka posiada
du\
o liści, częściowo je usuwamy. Du\
e skracamy w zale\
ności od ich wielkości. U podstawy
sadzonkÄ™ lekko z boku kaleczymy (nacinamy). Tak przygotowane sadzonki zanurzamy
w ukorzeniaczu, a następnie umieszczamy w podło\
u. Najlepsze jest specjalne ogrodnicze
podło\
e do ukorzenia (z perlitem). W warunkach amatorskich stosujemy mieszaninÄ™ torfu
i piasku 2:1.
Głębokość sadzenia nie powinna być zbyt du\
a, bo mo\
e to utrudniać dostęp tlenu do
korzeni. Posadzenie zbyt płytkie spowoduje przewracanie się sadzonek w czasie podlewania
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
lub innych czynności pielęgnacyjnych. Sadzonki nie powinny dotykać się liśćmi, bo mo\
e to
doprowadzić do ich gnicia.
Podstawowym wymogiem zapewniajÄ…cym ukorzenienie siÄ™ sadzonki jest
przeciwdziałanie odwodnieniu. Zapobiegamy temu przez zwil\
anie powierzchni liści za
pomocą opryskiwacza. Powierzchnię liści nale\
y pokrywać równomierną warstwą wody
3 razy dziennie, w ilości nie powodującej jej skapywanie do podło\
a. Mo\
emy te\

przeciwdziałać odwodnieniu sadzonek przez zminimalizowanie strat pary wodnej unoszącej
się z wilgotnego podło\
a. Do odizolowania w mno\
arce sadzonek od otoczenia, mo\
emy
u\
ywać folii polietylenowej lub szkła. W obu wypadkach nale\
y przeciwdziałać skapywaniu
kondensatu pary na sadzonki. Zalanie podło\
a mo\
e zniweczyć naszą pracę.
Drugim wa\
nym czynnikiem, bez którego nie jest mo\
liwe ukorzenianie dostęp światła
do ukorzenianych roślin jest zbyt słabe oświetlenie sadzonek w okresie budowy kallusa
i korzeni, co prowadzi do niepowodzeń w rozmna\
aniu. Nadmierna ilość światła
(bezpośrednie promieniowanie słoneczne) mo\
e jednak zbyt podnieść temperaturę
w mno\
arce. Przeciwdziała temu cieniowanie w okresie największej operacji słonecznej.
OptymalnÄ… temperaturÄ… do ukorzeniania sadzonek liÅ›ciastych jest 27°C. Temperatura
w mno\
arce powinna wynosić 20 30°C. Powy\
ej i poni\
ej tych temperatur proces budowy
nowej tkanki jest praktycznie zahamowany. MÅ‚ode sadzonki warto raz na dwa tygodnie
dokarmić dolistne, u\
ywając nawozów z zawartością mikroelementów całkowicie
rozpuszczalnych w wodzie.
Sadzonki mogą być atakowane przez choroby grzybowe (szarą pleśń, zgorzele). Dlatego
nale\
y profilaktycznie spryskiwać sadzonki wodą z dodatkiem fungicydów (np.: Previcur
0,3%). W przypadku wystÄ…pienia choroby, zara\
one siewki usuwamy, a całość delikatnie
podlewamy Previcurem. Sadzonki roślin liściastych ukorzeniają się w zale\
ności od
warunków w czasie kilku tygodni.
Nie nale\
y nadmiernie spieszyć się z przesadzaniem sadzonki ukorzenionej. Korzenie
w pierwszym okresie, w zale\
ności od gatunku, są grubsze, białe, ale sztywne i kruche. A
atwo
je uszkodzić podczas wyjmowania sadzonki z podło\
a, zwłaszcza podczas sadzenia jej do
pojemnika lub gruntu. Przesadzonym roślinom zapewniamy cień i wilgotną atmosferę.
Sadzonki, które nie mają jeszcze korzeni, sprawdzamy, czy są zdrowe. Dolna ich część
powinna być jasna, \
ywa bez nadmiernie rozwiniętego kallusa. W razie potrzeby większość
kallusa usuwamy, a sadzonkę powtórnie umieszczamy w podło\
u.
Szczepienie lub okulizacja wymaga sporej wiedzy popartej praktykÄ…. Proces produkcji
jest długi, bo trwa od wysiewu nasion podkładki do otrzymania gotowych do wysadzenia
drzewek mija 4 5 lat (rys. 1). Trzeba sprawdzić matecznik zrazikowego. W praktyce tę
metodÄ™ stosujemy jedynie w przypadku rozmna\
ania cennych gatunków lip (okulizacja lub
szczepienie na siewkach lipy szerokolistnej lub, rzadziej, drobnolistnej).
MetodÄ… szczepienia mno\
y siÄ™ te\
robiniÄ™ lepkÄ…. Z pszczelarskich ciekawostek  mo\
na
czasem spotkać w szkółkach szczepione drzewka słonisza srebrzystego na podkładce
z karagany syberyjskiej).
DodatkowÄ… mo\
liwością pozyskiwania szczególnie wartościowych drzew jest
wykorzystanie sadzonek korzennych.
Przy wykopywaniu drzew ze szkółki często mamy mo\
liwość pozyskania odcinków
korzenia grubości ołówka i długości 10 20 cm. Sadzonki takie przechowujemy przez zimę
jak sztorby, a wiosną sadzimy na ukos, tak, aby koniec sadzonki znajdował się około 2 cm
pod powierzchnią ziemi. Metoda jest kłopotliwa ze względu na mo\
liwość uszkodzenia
wschodzących roślin podczas zabiegów pielęgnacyjnych w szkółce.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
 a) b) c) d)
Rys. 1. Okulizacja: a) zraz, b) wycinanie oczka, c) nacinanie podkładki, d) łączenie komponentów [6]
Krzewy i drzewa o gałęziach pokładających się po ziemi mo\
emy rozmno\
yć,
przyginając wiosną gałązki do ziemi, tak, aby miały z nią styczność lub były lekko
zagłębione. Gałązkę mo\
emy skaleczyć i zastosować ukorzeniacz. Koniecznie nale\
y jÄ…
obciÄ…\
yć (np. kamieniem, cegłą). W jesieni odcinamy ukorzenioną gałązkę i delikatnie
wykopujemy sadzonkÄ™.
Rozmna\
anie generatywne
Wysiew nasion jest jedynÄ… praktycznÄ… metodÄ… rozmna\
ania roślin jedno i dwuletnich.
Z uwagi na prostotę tej metody jest ona powszechnie stosowana równie\
przy uprawie bylin.
Jedynym czynnikiem, na który musimy zwrócić uwagę, jest termin siewu, i w niektórych
przypadkach, sposób przygotowania nasion, czyli zabiegi, jakim musimy je poddać przed
wysiewem.
Nasiona umieszcza siÄ™ na okreÅ›lony czas w wodzie o temperaturze 20°C. Co 6 8 godzin
powinno się wymienić wodę na świe\
ą. Woda zmiękcza skorupkę i nasiąka do wewnątrz,
czego wynikiem jest pęcznienie nasion.
To jeden z podstawowych sposobów skracania okresu naturalnego spoczynku nasion
i osiągania przez nie zdolności kiełkowania. Polega ona na przetrzymywaniu nasion
w czystym piasku lub substracie (mieszaninie piasku i torfu w proporcji 1:1) w odpowiednio
regulowanej temperaturze i wilgotności przy zapewnionym dostępie tlenu. Niektóre nasiona
wymagajÄ… na poczÄ…tku cyklu przetrzymywania w temperaturze 15 25°C (stratyfikacja
ciepła), a póz
niej w temperaturze 0 5°C (stratyfikacja zimna).
Proces przygotowania nasion tą metodą trzeba rozpocząć w takim terminie, aby nasiona
zaczęły kiełkować na wiosnę. Ró\
ne partie nasion tego samego gatunku mogę mieć jednak
dość odmienne okresy dochodzenia do kiełkowania.
Jeśli nasiona kiełkują zbyt wcześnie, mo\
na ten proces zatrzymać, umieszczając
pojemnik w temperaturze -3°C.
Bardzo wa\
ną sprawą jest odpowiednia wilgotność substratu, w którym znajdują się
nasiona. Manualnie mo\
na to ocenić w ten sposób, \
e wzięty w palce wymieszany piasek
pozostawia ślady wilgoci, ale wyciśnięcie go nie powoduje wysączania się kropelek wody.
KolejnÄ… wa\
ną czynnością jest okresowe (raz na dwa tygodnie) mieszanie, a zarazem
przewietrzanie nasion, połączone z dowil\
aniem (jeśli jest taka potrzeba). Po pojawieniu się
pierwszych kiełków stratyfikację przerywa się, a nasiona wraz z substratem wysiewa
w szkółce.
Uszkodzenie skorupki (skaryfikacja nasion) polega na rozmiękczaniu lub kaleczeniu
łupinki nasiennej mającym na celu ułatwienie pobrania wody i przyspieszenie kiełkowania.
Odbywa siÄ™ to poprzez:
- moczenie nasion w wodzie zimnej lub ciepłej, zwykle przez 24 godziny z wymianą wody
co 6 godzin,
- krótkotrwałym traktowanie nasion wrzątkiem,
- długotrwałe mieszanie nasion z piaskiem np. w betoniarce, w celu osłabienia ich łupiny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie sÄ… sposoby rozmna\
ania roślin miododajnych?
2. Jakie zalety posiada sposób wegetatywnego rozmna\
ania w stosunku do rozmna\
ania
generatywnego?
3. Na czym polega rozmna\
anie przez podział?
4. Co to sÄ… sztorby?
5. Jak rozmna\
a się rośliny poprzez szczepienie?
6. Jakie sÄ… metody generatywnego rozmna\
ania roślin?
7. Na czym polega cięcie drzew i krzewów miododajnych?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przygotowywanie sadzonek wegetatywnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przygiąć wiosną gałązki krzewu do ziemi, tak, aby miały z nią styczność lub były lekko
zagłębione,
2) skaleczyć lekko gałązkę i zastosować ukorzeniacz,
3) obciÄ…\
yć gałązkę np. kamieniem lub cegłą lub przysypać ziemią,
4) odciąć jesienią ukorzenioną gałązkę i delikatnie wkopać,
5) narysować poszczególne etapy rozmna\
ania roślin poprzez kopczykowanie,
6) opisać obok rysunku,
7) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- krzew o gałęziach pokładających się,
- kamień,
- ukorzeniacz,
- okulizak.
Ćwiczenie 2
Przygotowywanie materiału do szczepienia roślin sadowniczych i wykonywanie
szczepień.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć film video  Szczepienie roślin sadowniczych ,
2) wysadzić jesienią roczne siewki (podkładki) na kwaterę,
3) ściąć okulizakiem oczko z pędu, powierzchnia musi być gładka,
4) wsunąć oczko za korę podkładki, cięcie i odginanie kory wykonać delikatnie aby nie
uszkodzić miazgi,
5) obwiązać oczko rafią, powinno być mocno związane, aby tarczka przylegała ściśle do
podkładki,
6) narysować oczkowanie (szczepieni) i opisać,
7) zaprezentować ćwiczenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- film video  Szczepienie roślin sadowniczych ,
- podkładka,
- okulizak,
- rafia,
- pędy z oczkami.
Ćwiczenie 3
Cięcie drzew i krzewów miododajnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć film video  Przycinanie drzew owocowych ,
2) prześwietlić koronę drzewa owocowego, wycinając wilki, krzy\
ujące się gałęzie,
3) przyciąć pęd główny drzewa,
4) narysować cięcie drzewa owocowego i opisać,
5) zaprezentować ćwiczenie.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- film video  Przycinanie drzew owocowych ,
- sekatory,
- okulizak,
- drabina,
- piła ogrodnicza.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić metody wegetatywnego rozmna\
ania roślin?
1
1

2) opisywać cięcie drzew owocowych?
1
1

3) określić metody przygotowywania nasion do wysiewu?
1
1

4) charakteryzować metody wegetatywnego rozmna\
ania roślin?
1
1

5) wyjaśnić pojęcia: sztorba, okulizacja, podkład?
1
1

6) rozmna\
ać rośliny przez podział?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.3. Po\
ytki nektarowe i spadziowe w Polsce
4.3.1. Materiał nauczania
Lasy pierwotne dostarczały pszczołom obfitego po\
ytku od wiosny do jesieni.
W dzisiejszych, zmienionych przez człowieka lasach jest inaczej. Większość drzew (sosna,
świerk, jodła, modrzew, brzoza, olcha, dąb, grab, buk, jesion) oraz krzewów (leszczyna,
jałowiec, cis) nale\
y do roślin wiatropylnych, nie nektarujących, które (poza leszczyną) są
raczej mało wartościowe dla pszczół. Nektarodajne gatunki drzew, np. lipy, klony, jarzębina,
nie tworzą większych skupisk, lecz występują pojedynczo. Głównym z
ródłem nektaru dla
pszczół w lasach są więc krzewy, przede wszystkim kruszyna, malina oraz niektóre rośliny
runa leśnego, jak borówka, wrzos, macierzanka. Rośliny te mogą jednak dobrze rosnąć
i nektarować tylko w lasach widnych. Drzewostany zwarte i cieniste są dla pszczół zwykle
tylko z
ródłem spadzi. Najobficiej i prawie corocznie spadziuje jodła i świerk, czasem równie\

dÄ…b, buk, klony, lipy i leszczyna, rzadko sosna.
Po\
ytki leśne wykazują du\
e zró\
nicowanie, w zale\
ności od typu lasu, o którym
najbardziej decyduje podło\
e. Na suchych piaskach i wydmach rośnie bór sosnowy suchy,
w którego ubogim runie występuje słabo nektarująca borówka brusznica, rzadko borówka
czarna, a w widniejszych miejscach i na porębach wrzos, macierzanka piaskowa, jasieniec
piaskowy, rozchodnik ostry, nawłoć pospolita. W tym typie boru nieco obfitszego po\
ytku
mo\
e dostarczyć w sierpniu tylko wrzos, je\
eli jest go du\
o wśród runa. Ostatnio roślina ta
ma, niestety, mniejsze znaczenie ni\
dawniej.
Mniej suche tereny piaszczyste porasta bór sosnowy świe\
y. W jego piętrze krzewów
występuje kruszyna, malina, głóg, szakłak, wierzba ostrolistna i leszczyna, zaś w runie
przewa\
a często borówka czarna, pszeniec gajowy, a w miejscach widniejszych i na porębach
 wrzos, nawłoć, wierzbówka. Ten typ boru dostarcza pszczołom dość równomiernego
po\
ytku od wiosny do jesieni.
Na terenach równinnych, o płytko zalegającej wodzie gruntowej, rośnie bór bagienny.
W jego podszyciu występuje kruszyna, malina, je\
yna, wierzba uszata, a w runie  borówka
czarna w du\
ym zagęszczeniu, borówka bagienna (łochynia), bagno zwyczajne, wrzos,
pszeniec. Bór bagienny jest zwykle dość wilgotny, co sprzyja dobremu rozwojowi roślin
piętra dolnego. Dostarcza on pszczołom dość dobrego po\
ytku nektarowego i pyłkowego
z borówki, maliny, kruszyny, wierzbówki i wrzosu.
Poza wymienionymi typami boru, w których głównym gatunkiem drzewiastym jest
sosna, na nieco bogatszych glebach rosną lasy liściaste lub mieszane. Pod okapem zieleni
ocieniających glebę drzew liściastych mogą rosnąć tylko niektóre, wcześnie kwitnące rośliny
pyłkodajne i nektarodajne, jak przebiśnieg, przylaszczka, zawilec, kokorycz, miodunka,
groszek wiosenny, rze\
ucha, dąbrówka, marzanka. Natomiast w wilgotnych lasach
mieszanych występuje często tak\
e wawrzynek wilcze Å‚yko oraz malina, je\
yna, kruszyna,
wierzby, jarzębina, a na polanach wierzbówka. Lasy mieszane dostarczają dość dobrych
po\
ytków wiosną i wczesnym latem.
Po\
ytki z Å‚Ä…k i pastwisk
A
Ä…ki, podobnie jak lasy, wykazujÄ… du\
e zró\
nicowanie, w zale\
ności od podło\
a. Rozró\
nia
się łąki o uregulowanym poziomie wód gruntowych i łąki, mniej lub bardziej podmokłe
(z moczarami). Na tym pierwszym typie łąk występują takie rośliny po\
ytkowe, jak koniczyna
biała, białoró\
owa (szwedzka) i łąkowa (czerwona), komonica zwyczajna i błotna, lucerna
sierpowata, wyka ptasia, kuklik zwisły, bluszczyk kurdybanek, firletka poszarpana, chaber
Å‚Ä…kowy, barszcz pospolity, bodziszek Å‚Ä…kowy, ostro\
eń łąkowy, czarcikęs łąkowy, driakiew
gołębia, świerzbnica polna, \
ywokost lekarski, brodawnik jesienny, nawłoć póz
na i inne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Na łąkach podmokłych z wa\
niejszych dla pszczół gatunków roślin występują: rdest
wÄ™\
ownik, krwawnica pospolita, ostro\
eń warzywny, ostro\
eń błotny, mięta długolistna
i inne gatunki mięty, karbieniec, wierzbownica kosmata, rze\
ucha łąkowa, wiązówka błotna,
kozłek lekarski, rutewka orlikolistna i inne. Rosnąca na łąkach podmokłych knieć błotna
i jaskry nie wydzielają nektaru, a ich pyłek jest uwa\
any za szkodliwy dla pszczół. Dawniej
większe obszary łąk dostarczały dobrego po\
ytku towarowego na przełomie maja i czerwca.
Obecnie Å‚Ä…ki podsiewane trawami szlachetnymi, silnie nawo\
one i często koszone, przestały
być dla pszczół dobrym z
ródłem po\
ytku.
Na pastwiskach większe znaczenie dla pszczół ma mniszek pospolity, koniczyna biała,
która kwitnie mimo częstego zgryzania, a ponadto nie wyjadane przez zwierzęta chwasty, jak
ostro\
eń, bodziszek, głowienka pospolita, wil\
yna, zagorzałek, itp. Większą wartość
po\
ytkową przedstawiają pastwiska, na których rosną kępy wierzb.
Po\
ytki z pól uprawnych i sadów
Na polach i w sadach znaczenie dla pszczół mają nektarodajne i pyłkodajne gatunki
uprawne oraz chwasty. Z wa\
niejszych roślin sadowniczych wymienić nale\
y agrest,
porzeczkę czarną, czereśnie, wiśnie, śliwy, jabłonie, grusze, maliny i truskawki; z roślin
rolniczych  rzepak i rzepik ozimy oraz jary, gorczycę białą, grykę, koniczynę białą,
białoró\
owÄ…, czerwonÄ… i perskÄ…, komonicÄ™, lucernÄ™, esparcetÄ™, wykÄ™ kosmatÄ…, bobik,
seradelę, słonecznik, facelię; z roślin warzywnych fasolę wielokwiatową, ogórki, dynię oraz
nasienniki cebuli, pietruszki, selera, marchwi; z roślin przemysłowych i zielarskich  kolendrę
siewnÄ…, malwÄ™ czarnÄ…, lawendÄ™, czarnuszkÄ™ siewnÄ…, ostropest plamisty, a tak\
e (ostatnio)
ogórecznik lekarski i wiesiołek dziwny.
Wśród nektarodajnych i pyłkodajnych chwastów polnych, na pierwszym miejscu nale\
y
wymienić chaber bławatek i rzodkiew świrzepę (łopuchę), a następnie gorczycę polną
(ognichÄ™), mlecz polny, ostro\
eń polny, koniczynę polną i złocisto\
ótą, rdesty, zagorzałek
póz
ny, czyściec błotny, powój, wykę drobnokwiatową, bratek polny, ostró\
eczkÄ™ polnÄ…,
jasnotę ró\
owÄ….
Pola uprawne najobficiej dostarczajÄ… po\
ytków w maju, kiedy kwitną sady i rzepaki oraz
w czerwcu i lipcu, kiedy kwitnie większość roślin uprawnych i chwastów polnych.
W sierpniu i wrześniu po\
ytku z pól dostarczają głównie wsiewki seradeli, łopucha i ognicha
oraz wysiewana na poplony gorczyca biała i czasem facelia błękitna.
Po\
ytki z terenów osiedlowych, pasów przydro\
nych i nieu\
ytków
Po\
ytków tych dostarcza roślinność wysadzana, wysiewana, lub dziko rosnąca na
terenach osiedli mieszkalnych, ogrodów, parków, skwerków, cmentarzy, przydro\
y oraz
tzw. ruderalisk i nieu\
ytków. Z gatunków drzewiastych największe znaczenie dla pszczół
mają tu lipy, robinia akacjowa (zwana białą akacją) oraz wierzby, klony, kasztanowiec,
jarzębina i inne drzewa ozdobne, a tak\
e owocowe. Z krzewów ozdobnych najwa\
niejsze sÄ…
irgi, a zwłaszcza irga błyszcząca oraz czarna, klon Ginnala, głogi, suchodrzewy, \
ylistek,
śnieguliczka, karagana, tamaryszek, oliwnik, parczelina, moszeniec i inne, a z krzewów
jagodowych agrest, porzeczka czarna, malina.
Z uprawnych roślin zielnych na terenach osiedlowych po\
ytku pszczołom dostarczają
gatunki rosnące w ogródkach kwiatowych. Nale\
ą do nich: śnie\
yczka, cebulica, krokusy,
sasanki, fiołki, bratki, gęsiówka, \
agwin, ubiorek, niezapominajka, wielosił, lilie, dzwonki,
maki, chabry, rozchodniki, czyściec włochaty, szałwia omszona i ogrodowa, lawenda,
tymianek, hyzop lekarski, mięta, bazylia, driakiew, naparstnica, ślazówka ogrodowa,
rudbekia, rezeda pachnąca, dalie, przegorzany, nawłocie, dziel\
an, astry jesienne i wiele
innych.
Spośród dzikich gatunków nektarodajnych i pyłkodajnych, rosnących na terenach
piaszczystych, wymienić nale\
y \
mijowiec zwyczajny, farbownik lekarski, rezedÄ™ \
ółtą
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
i \
ółtawą, nostrzyk \
ółty i biały, chaber nadreński, macierzankę piaskową, rozchodnik ostry,
dziewannę, wiesiołek i inne. Na glebach zwięz
lejszych rośnie m.in. podbiał, jasnota biała,
mniszek, kuklik zwisły, chaber łąkowy i drakiewnik, bodziszek łąkowy, głowienka pospolita,
bluszczyk kurdybanek, kilka gatunków mięty, przetacznik, koniczyna biała, białoró\
owa
i czerwona, komonica ro\
kowa, wyka ptasia, nostrzyk biały i \
ółty, dziurawiec, oset zwisły,
inne osty, mlecz, mikołajek płasko listny, cykoria podró\
nik, szałwia okręgowa, lebiodka
pospolita, szanta, serdecznik, kocimiętka mierznica, łopian, popłoch, nawłoć póz
na
i kanadyjska, ślazówka turyngska, ślaz leśny.
Roślinność nektarodajna i pyłkodajna terenów osiedlowych, pasów przydro\
nych
i nieu\
ytków dostarcza pszczołom po\
ytków podtrzymujących od wiosny do jesieni, a dzikim
owadom pszczołowatym ciągłego pokarmu. Większe skupiska robinii i lip pozwalają na
uzyskiwanie równie\
miodu towarowego.
Spadz

Jest słodką i lepką cieczą, pojawiającą się na liściach i gałązkach niektórych gatunków
drzew i krzewów, a niekiedy te\
na roślinach zielonych. Jest ona efektem bytowania drobnych
owadów będących szkodnikami roślin mszyc (Aphidinea) i czerwców (Coccinea), czasem te\

miodówki (Psyllinea).
Owady te swym gębowym aparatem kłująco-ssącym nakłuwają liście i młode pędy,
z których wysysają sok, zawierający du\
o cukrów, lecz niewielką tylko ilość substancji
azotowych. Pluskwiaki, aby zaspokoić potrzeby białkowe swego organizmu, muszą
przerabiać du\
ą ilość pokarmu. Nadmiar cukrów wydalają w postaci drobnych kulek, które
pokrywają liście i gałązki poni\
ej. Czasem chodniki pod spadziujÄ…cym drzewem wydajÄ… siÄ™
być mokre jak po deszczu.
Spadz
najobficiej występuje w miejscach zacisznych, wilgotnych i dobrze
nasłonecznionych. Spośród drzew liściastych najlepiej spadziują lipa, wierzba, dąb, grab, klon
i osika. Spore znaczenie dla wydajności spadziujących drzew liściastych ma występowanie
mrówek, które bronią mszyc przed naturalnymi wrogami.
Najlepiej spadziującym drzewem iglastym jest jodła. Nieco gorzej spadziuje świerk.
Często i dość długo występuje spadz
równie\
na modrzewiu.
Czynnikami powodujÄ…cymi zanik po\
ytku ze spadzi sÄ…:
- susza, połączona z utrzymywaniem się temperatury powy\
ej 30°C,
- wystÄ…pienie ulewnego deszczu.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak nazywamy zielne wieloletnie rośliny?
2. Jaką wartość dla pszczół mają rośliny dwuletnie?
3. Jakie jednoroczne rośliny dostarczają po\
ytku?
4. Jakie rośliny naszych lasów przedstawiają wartość dla pszczół?
5. Z jakich uprawianych roślin korzystają pszczoły?
6. W jakich miejscach najobficiej występuje spadz
?
7. Jakie rośliny z terenów osiedlowych dostarczają po\
ytku?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznawanie wybranych gatunków roślin uprawianych specjalnie dla pszczół.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć przez
rocza i rysunki roślin miododajnych,
2) określić charakterystyczne zewnętrzne cechy roślin,
3) uzupełnić poni\
szÄ… tabelkÄ™,
Nazwa rośliny Barwa kwiatu Pora kwitnienia Barwa obnó\
a Wysokość rośliny
Rzepak ozimy \
ółta maj cytrynowo-\
ółta ok. 120 cm
4) zaprezentować ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- przez
rocza i rysunki roślin miododajnych,
- zielnik,
Ćwiczenie 2
Rozpoznawanie nasion roślin miododajnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć nasiona roślin miododajnych,
2) narysować nasionko, zaznaczając jego charakterystyczne cechy,
3) opisać ka\
dy rysunek,
4) zaprezentować ćwiczenie
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- kolekcja nasion roślin miododajnych,
- lupa.
Ćwiczenie 3
Określanie ilości wysiewu roślin miododajnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem dydaktycznym dotyczącym wysiewu roślin miododajnych,
2) określić ilość nasion potrzebnych do obsiania 1 m2,
3) uzupełnić poni\
szÄ… tabelkÄ™,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Nazwa rośliny ilości wysiewu roślin miododajnych na Pora wysiewu
1 m2 w dkg
4) zaprezentować ćwiczenie.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- kolekcja nasion roślin miododajnych,
- normy wysiewu roślin miododajnych.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) charakteryzować zielne rośliny wieloletnie?
1
1

2) określać ilość potrzebnych nasion do wysiewu?
1
1

3) rozpoznać nasiona roślin miododajnych?
1
1

4) określić rośliny uprawiane specjalnie dla pszczół?
1
1

5) określić miejsca występowania spadzi?
1
1

6) opisywać rośliny naszych lasów?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
4.4. Zapylanie roślin przez pszczoły
4.4.1. Materiał nauczania
Pszczoły miodne są niemal wyłącznymi zapylaczami wielu roślin kwitnących wiosną,
zimują bowiem całymi bardzo licznymi rodzinami, podczas gdy u innych owadów
zapylających kwiaty zimują tylko zapłodnione samice, które dopiero na wiosnę zaczynają
zakładać gniazda. W póz
niejszym okresie dzikich owadów  zapylaczy jest wprawdzie
więcej, lecz liczba ich mogłaby być wystarczająca do zapylenia roślin tylko na niewielkiej
przestrzeni.
W tych okolicach, gdzie uprawia siÄ™ na du\
ych obszarach rośliny owadopylne, mo\
e siÄ™
okazać, \
e nie tylko liczba owadów dzikich, ale tak\
e liczba utrzymywanych pszczół jest tam
za mała do dobrego zapylania kwiatów, co powoduje znaczne nieraz obni\
enie plonów. Aby
zapewnić dobre urodzaje, nale\
y wtedy przywiez
ć dostatecznie liczną pasiekę i odpowiednio
ją rozmieścić na obszarze kwitnących roślin, a w razie potrzeby zastosować specjalne sposoby
zwiększania nalotu pszczół na kwiaty.
Dochód, jaki pszczoły przynoszą przez zapylanie roślin, przewy\
sza wielokrotnie dochód
otrzymywany z miodu, wosku i innych produktów pszczelich, a o wielkiej przydatności
pszczół świadczyć mo\
e to, \
e w niektórych krajach uwa\
a siÄ™ za konieczne utrzymywanie
pasiek wyłącznie w celu zapylania, chocia\
by uzyskany miód nie pokrywał kosztów ich
utrzymania.
Rozmieszczenie pni na zapylanym obszarze. Dobre zapylanie uprawnych roślin
owadopylnych mo\
e być tylko. Wtedy zapewnione, gdy w pobli\
u znajduje siÄ™ dostatecznie
du\
a pasieka. W miarę jednak oddalania się od pasieki liczba pszczół na kwiatach maleje,
zapylanie staje się niedostateczne i następuje spadek plonów. Aby zapylenie było dobre,
ka\
dy kwiat powinien być odwiedzany przez pszczoły 2 3 razy, a ta wymaga du\
ej liczby
pszczół na jednostkę powierzchni uprawnej.
Najintensywniejsza działalność pszczół zaznacza się na obszarze o promieniu
500 1000 m wokół pasieki, a wiosną, gdy z powodu chłodów pszczoły nie lecą na odległe
po\
ytki, promień ten częsta nie przekracza 250 m. Wa\
ne jest więc odpowiednie
rozmieszczenie pasiek i ustawienie pni pszczelich mo\
liwie jak najbli\
ej zapylanych roślin.
Uzyskamy wówczas maksymalne zagęszczenie pszczół na jednostce powierzchni i mo\
emy
oczekiwać dobrego zapylenia plantacji.
Przewo\
enie pszczół do zapylenia roślin uprawnych. Je\
eli zachodzi potrzeba
specjalnego przewo\
enia pszczół na uprawy roślin owadopylnych, to wybrane pnie nale\
y
zawczasu do tego przygotować, aby na czas kwitnienia danej rośliny miały du\
o pszczół
lotnych. Przewiezienie pszczół na odległość większą ni\
5 km poza transportem nie sprawia
\
adnych dodatkowych kłopotów. Często jednak opłaci się w celu uzyskania zwy\
ki planów
przewiez
ć pewną liczbę pni na odległość nawet 1,5 km, lecz wtedy wszystkie lotne pszczoły
wrócą na dawne miejsce. Aby uniknąć strat, nale\
y ju\
wiosną, przed oblotem pszczół,
ustawić ule parami blisko siebie. Gdy jeden z dwóch uli przewieziemy na bliską odległość, to
pszczoły lotne wrócą na dawne miejsce, do pozostawionego tam pnia sąsiedniego. Wracające
pszczoły zostaną przyjęte tylko w okresie obfitego po\
ytku. Je\
eli przewóz pni pszczelich
odbywa siÄ™ w okresie bezpo\
ytkowym, to zarówno rodziny przewiezione, jak i pozostawione
na starym miejscu powinny być podkarmione.
Pnie przewiezione na bliską odległość stracą wszystkie lotne pszczoły, dlatego. przez
kilka dni powinniśmy im dawać wodę. Dostateczną liczbę lotnych pszczół do zapylania będą
one miały dopiero po 10-15 dniach, a więc o tyle dni wcześniej przed zakwitaniem roślin
nale\
y je przewiez
ć na nowe miejsce.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
PasiekÄ™ przewiezionÄ… na zapylanie nale\
y ustawić w środku zapylanej powierzchni lub na
jej skraju. Je\
eli plantacja ma kształt wydłu\
ony, to nale\
y pasiekę podzielić na dwie części
i ustawić na skrajach obszaru. Im bli\
ej kwitnących roślin ustawi się pasiekę, tym lepiej będą
one zapylane, a przy tym i zbiory miodu będą większe. Najlepsze zapylenie uzyskuje się
wtedy, gdy odległość od pasieki do najdalszego skraju plantacji nie przekracza 500 m.
Tresura pszczół
W celu dobrego zapylenia roślin, których kwiaty obficie nektarują i są łatwo dostępne dla
pszczół, wystarczy tylko zgromadzenie odpowiednio licznej pasieki. Natomiast aby uzyskać
dobre zapylenie roślin o kwiatach trudno dostępnych dla pszczół trzeba stosować zabiegi
dodatkowe. Jednym z nich jest tzw. tresura pszczół.
Tresurę pszczół przeprowadza się w sposób następujący. Wieczorem przygotowuje się
syrop, dajÄ…c na 1 litr wody 0,5 kg cukru. Po przegotowaniu i ostudzeniu go do temperatury
30°C wrzuca siÄ™ do syropu Å›wie\
o zebrane kwiaty tej rośliny, na którą chcemy skierować lot
pszczół. Kwiaty zanurzone w syropie powinny być oczyszczone z kielichów i innych części
zielonych, a ilość ich powinna być równa około 1/4 objętości syropu. Syrop nale\
y
przygotować w czystych szklanych lub emaliowanych naczyniach bez \
adnego obcego
zapachu i nakryć pokrywką. Nabiera on przez noc zapachu kwiatów. O świcie przecedzony
przez sito syrop nalewamy do podkarmiaczek i dajemy pszczołom przed rozpoczęciem się
lotu w ilości 1/2 szklanki na pień. Pierwszą dawkę dajemy zwykle dwukrotnie większą.
Pszczoły pobudzone w ten sposób do lotu na określoną roślinę, np. na koniczynę
czerwoną, po nieudanych próbach dosięgnięcia do nektaru dość szybko mogą zrezygnować
z oblatywania niedostępnych kwiatów i dlatego podkarmianie takie trzeba stosować
codziennie przez cały czas kwitnienia rośliny, sporządzając co wieczór świe\
y syrop.
Najlepsze rezultaty daje tresura młodych pszczół, które jeszcze nie zbierały nektaru. Aby
otrzymać rodziny z młodymi pszczołami, nale\
y na 10 15 dni przed datÄ… przewidywanego
początku kwitnienia utworzyć sztuczne roje i od razu wywiez
ć je na zapylany obszar. Od
pierwszego dnia trzeba młode roje podkarmiać aromatyzowanym syropem, a początkowo
dawać im równie\
wodÄ™.
Pszczoły zbieraczki pyłku i nektaru cechują się m.in. tym, \
e najpierw wykorzystujÄ…
rośliny znajdujące się najbli\
ej pasieki, a w miarę potrzeby dopiero zwiększają promień
swego lotu. Normalnie na łanie kwitnącej rośliny entomofilnej pracuje jednocześnie tyle
zbieraczek, dla ilu wystarcza po\
ytku, inne zaÅ› lecÄ… dalej.
Praca zbieraczek, jako dostarczycielek pokarmu dla rodziny pszczelej w ulu i jako
zapylaczy kwiatów jest tym efektywniejsza, im krótsza jest droga do z
ródła po\
ytku. Dlatego
stosuje siÄ™ podwo\
enie pasiek do upraw, ustawiajÄ…c ule grupami po kilka lub pojedynczo,
mo\
liwie blisko kwitnących roślin, lub nawet wewnątrz plantacji. Przewozu rodzin pszczelich
dokonuje się póz
nym wieczorem, po zakończonych lotach lub nocą, aby rano pszczoły mogły
się oblecieć na nowym miejscu i zacząć pracę na kwiatach. W celu zapobie\
enia powrotom
pszczół na stare miejsce nale\
y przewozić je w lecie na odległość co najmniej 3 km,
natomiast wiosną, kiedy jest chłodno, dopuszczalne są odległości du\
o krótsze
Moment przywiezienia pszczół do zapylania powinien wypadać w początku pełni
kwitnienia uprawy. W sadach jest to dzień, kiedy wokoło 10% pąków kwiatostanowych,
kwitnÄ… ju\
pierwsze kwiaty, a na plantacjach nasiennych roślin zielnych  kiedy łan jest
wokoło 10% (w stosunku do stanu masowego kwitnienia) pokryty kwiatami. W przypadku
wcześniejszego przywozu pszczół (przed kwitnieniem rośliny, która ma być zapylana),
wypuszczone pszczoły znajdują sobie szybko, zwłaszcza przy ładnej pogodzie, inne z
ródło
po\
ytku. Poniewa\
owady te są wierne odwiedzanym kwiatom, oblatują dopóty, dopóki mają
co z nich zbierać, zaś rośliny póz
niej rozkwitłe, chocia\
znajdujÄ… siÄ™ bli\
ej pasieki, sÄ… przez
zbieraczki pomijane.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Istnieje jeszcze problem roślin konkurencyjnych, to znaczy odciągających pszczoły od
upraw, które powinny zapylać. Na przykład dla jabłoni rośliną konkurencyjną mo\
e być
kwitnący rzepak czy rzepik ozimy, względnie mniszek lekarski. Bywa te\
, \
e sady odciÄ…gajÄ…
pszczoły od rzepaku. Radą na to jest przywiezienie większej liczby rodzin pszczelich. Poleca
siÄ™ te\
wykaszanie mniszka w sadach.
Tabela 1. Normy obsady upraw entomofilnych pszczołami w celu zapewnienia dobrego zapylenia
[opracowanie własne]
Rośliny (uprawy) Liczba rodzin
pszczelich na 1ha
Sady jabłoniowe i gruszowe 3 5 (6)
Sady wiśniowe i śliwowe 4 6 (8)
Krzewy jagodowe 2 5 (6)
Truskawki 1 2 (2)
Ogórek I 2 (3)
Cebula 6 8 (l0)
Marchew 3 4 (8)
Kapusta 3 5 (6)
SÅ‚onecznik 1 2 (3)
Rzepak, rzepik, gorczyca 2 4 (6)
Gryka 2 4 (5)
Koniczyna czerwona 2 3 (10)
Inne koniczyny, komonica, sparceta 2 3 (6)
Liczby w nawiasach oznaczajÄ… najwy\
sze podawane normy
Niezbędną do dobrego zapylenia 1ha wa\
niejszych entomofilnych upraw liczbÄ™ rodzin
pszczelich podano w tabeli 1.
Światli producenci owoców i nasion słusznie traktują zapylanie swych plantacji przez
pszczoły jako jeden z podstawowych czynników produkcji roślinnej. Jest to wprawdzie
czynnik najtańszy, ale tak samo wa\
ny i niezbędny, jak ka\
dy inny. Za przywiezienie pszczół
do zapylania plantatorzy płacą pszczelarzom odpowiedni ekwiwalent. Wynosi on
równowartość kilku kilogramów miodu, zale\
nie od umowy między plantatorem
a pszczelarzem. Wynajem pszczół najbardziej aktualny jest wiosną do zapylania roślin
sadowniczych oraz w lecie do zapylania nasienników warzyw, koniczyny czerwonej, bobiku,
wyki kosmatej oraz innych upraw, z których pszczelarz nie ma zysku. Natomiast do takich
upraw jak gryka, koniczyna biała, esparceta, gorczyca, nostrzyk, kolendra pszczelarze chętnie
przywo\
ą pszczoły bez zapłaty, gdy\
liczą na zbiór miodu.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Dlaczego pszczoły traktuje się jako głównych zapylaczy kwiatowych wiosną?
2. Jakie znaczenie pszczoły odgrywają jako zapylacze roślin entomofilnych?
3. W jakim celu stosuje się tresurę pszczół?
4. Jak praktycznie przeprowadza się tresurę pszczół?
5. Jak nale\
y rozmieszczać rodziny pszczele na zapylanym obszarze?
6. Kiedy nale\
y wywiez
ć rodziny pszczele na zapylenie uprawy?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określanie liczby rodzin pszczelich potrzebnych do zapylenia wybranych upraw roślin.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić powierzchnię uprawy roślin,
2) przyjąć normę liczby rodzin pszczelich niezbędnych do zapylenia uprawy,
3) obliczyć potrzebną ilość rodzin pszczelich,
4) uzupełnić poni\
szÄ… tabelÄ™,
Norma obsady upraw
Ilość potrzebnych
Nazwa rośliny entomofilnych Powierzchnia uprawy
rodzin
pszczołami
5) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- norma liczby rodzin pszczelich niezbędnych do zapylenia uprawy,
- tabela atrakcyjności roślin dla pszczół,
- papier A4.
Ćwiczenie 2
Rozpoznawanie gatunków i odmian roślin uprawianych w sadach i jagodnikach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć przez
rocza i rysunki roślin miododajnych,
2) określić charakterystyczne zewnętrzne cechy roślin,
3) uzupełnić poni\
szÄ… tabelkÄ™,
Nazwa rośliny Barwa kwiatu Pora kwitnienia Barwa obnó\
a Wysokość rośliny
4) zaprezentować ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- przez
rocza i rysunki roślin miododajnych,
- zielnik.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Ćwiczenie 3
Rozpoznawanie roślin zielarskich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć przez
rocza i rysunki roślin miododajnych,
2) określić charakterystyczne zewnętrzne cechy roślin,
3) uzupełnić poni\
szÄ… tabelkÄ™,
Nazwa rośliny Barwa kwiatu Pora kwitnienia Barwa obnó\
a Wysokość rośliny
4) zaprezentować ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- przez
rocza i rysunki roślin miododajnych,
- zielnik.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) przeprowadzać tresurę pszczół?
1
1

2) rozmieszczać rodziny pszczele na zapylanym obszarze?
1
1

3) określić znaczenie pszczół jako zapylacze roślin entomofilnych?
1
1

4) rozpoznać miododajne rośliny zielarskie?
1
1

5) określić liczbę rodzin pszczelich potrzebnych do zapylenia
wybranych upraw roślin?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
 5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcjÄ™.
2. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
3. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi.
4. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
5. Test zawiera 20 zadań. Do ka\
dego zadania dołączone są 4 mo\
liwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\
jego rozwiÄ…zanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 30 min.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Tresura pszczół wymaga stosowania
a) syropu aromatyzowanego.
b) syropu gęstego.
c) kandu.
d) syty.
2. Rysunek przedstawia jeden z gatunków roślin, dostarczających nektaru i pyłku. Jest to
a) chaber bławatek.
b) facelia błękitna.
c) gryka zwyczajna.
d) chaber Å‚Ä…kowy.
3. Jest dość powszechnie uprawianą rośliną. W sprzyjających warunkach z dorodnej
plantacji mo\
na zebrać ponad 200 kg miodu z 1 ha. Tą rośliną jest
a) gryka zwyczajna.
b) koniczyna biała.
c) koniczyna czerwona.
d) rzepak ozimy.
4. Przybli\
onÄ… pora kwitnienia rzepaku jarego jest
a) 05.06 15.07.
b) 15.06 05.07.
c) 25.05 25.06.
d) 01.07 10.08.
5. CharakterystycznÄ… cechÄ… po\
ytków spadziowych ró\
niÄ…cych je od nektarowych jest
a) brak pyłku.
b) Å‚atwe prognozowanie.
c) regularne występowanie.
d) przydatność miodu do zimowli.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
6. Jest jednym z najstarszych gatunków zbó\
uprawianych w naszym kraju. Jej cechÄ…
gatunkową jest wydzielanie obfitego nektaru tylko w godzinach rannych. Tą rośliną jest
a) koniczyna czerwona.
b) gryka zwyczajna.
c) koniczyna biała.
d) rzepak ozimy.
7. Przedstawiona roślina pastewna i wieloletnia na rysunku to
a) lucerna siewna.
b) seradela siewna
c) esparceta siewna.
d) koniczyna szwedzka.
8. W Polskiej Normie  Miód pszczeli , miód rośliny nie jest wyró\
niony
a) rzepak ozimy.
b) akacja.
c) malina.
d) lipa.
9. Po\
ytków dostarcza surowca, z którego powstaje miód o zawartości soli mineralnych
około 1% to po\
ytek
a) spadziowy.
b) wielokwiatowy.
c) gryczany.
d) wrzosowy.
10. Z surowca tego powstaje produkt, który przechowuje się najlepiej ze wszystkich
produktów pszczelich, nie wysycha, nie wchłania wody, rzadko jest atakowany przez
szkodniki i nie wymaga przechowywania w szczelnych pojemnikach. Tym surowcem jest
a) nektar.
b) propolis.
c) pyłek.
d) woda.
11. Miód z tej rośliny ma jasnobursztynowy kolor i bardzo silny i trwały aromat.
Konsystencję ma galaretowatą i dlatego trudno go odwirować z plastrów. Powy\
szy opis
dotyczy rośliny
a) maliny.
b) rzepaku.
c) wrzosu.
d) gryki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
12. Przedstawiony na rysunku sprzęt wykorzystuje się przy pozyskiwaniu miodu z
a) maliny.
b) wrzosu.
c) lipy.
d) akacji.
13. Rozluz
niacz do miodu jest niezbędny do pozyskiwania miodu z
a) wrzosu zwyczajnego.
b) spadzi iglastej.
c) gryki zwyczajnej.
d) rzepaku ozimego.
14. Uzyskanie w pełni wykształconych nasion i owoców wysokiej jakości wymaga u\
ycia do
zapylenia 1 ha sadu
a) 2 rodzin pszczelich.
b) 3 rodzin pszczelich.
c) 4 rodzin pszczelich.
d) 5 rodzin pszczelich.
15. W przypadku, gdy stwierdza się zamieranie pszczół lotnych w okresie obfitego
występowania spadzi, najpewniejszym sposobem zapobiegawczym jest
a) wywiezienie pasieki.
b) uruchomienie poidła.
c) przetrzymywanie pszczół w ulach.
d) usunięcie miodu spadziowego z miodni.
16. Aby uniknąć zatrucia pszczół w okresie zbioru spadzi, nale\
y
a) ograniczyć matkę w czerwieniu.
b) podać dwa obfite plastry pierzgi.
c) podkarmiać ciastem cukrowo-miodowym.
d) zapewnić nieograniczony dostęp do wody.
17. Åšcie\
ki technologiczne na plantacji rzepaku ozimego wykonujemy w celu
a) ułatwienia ochrony i nawo\
enia.
b) wprowadzenia walki biologicznej ze szkodnikami.
c) przyspieszenia wegetacji wiosnÄ….
d) odprowadzenia wody z topniejących śniegów.
18. Podstawowym zabiegiem agrotechnicznym w zwalczaniu chwastów przy uprawie roślin
strączkowych jest bronowanie, które nale\
y przeprowadzić
a) z rana.
b) w południe.
c) po deszczu.
d) przed burzÄ….
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
19. Podstawowym zabiegiem agrotechnicznym w zwalczaniu chwastów przy uprawie roślin
strączkowych jest bronowanie broną-chwastownikiem lub bronami lekkimi. Względem
kierunku siewu bronuje siÄ™
a) wzdłu\
.
b) skośnie.
c) w poprzek.
d) ka\
dym sposobem.
20. Ze względu na niebezpieczeństwo atakowania rzepaku jarego przez pchełki nie nale\
y go
uprawiać po roślinach
a) rzepaku ozimym.
b) gryce.
c) faceli błękitnej.
d) koniczynie czerwonej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko..........................................................................................
Określanie zasobów bazy po\
ytkowej
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
6. LITERATURA
1. Jabłoński B.: O potrzebie i mo\
liwościach poprawy po\
ytków pszczelich. Oddział
Pszczelnictwa. ISK, Puławy 2000
2. Jabłoński B.: Ogródek pszczelarski. Oddział Pszczelnictwa. ISK, Puławy 1993
3. Kołtowski Z.: Wielki atlas roślin miododajnych. PWR SA, Warszawa 2006
4. Lipiński M.: Istota Po\
ytki pszczele. PWRiL, Warszawa 1976
5. Muszyńska J.: Zimowanie pszczół. PWRiL, Warszawa 1989
6. Pogorzelec M.: Rośliny miododajne. Sądecki Bartnik, Nowy Sącz 2006
7. Prabucki J.(red.): Pszczelnictwo. Albatros, Szczecin 1998
8. Skowronek W.: Pszczelnictwo. Puławy 2001
Czasopisma:
 Pszczelarstwo
 Pszczelarz Polski
 Pasieka
 PrzeglÄ…d Pszczelarski
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34