Raport '98 - WSTĘP




Wstęp
Stan lasów w Polsce jest przedmiotem corocznej oceny władz państwowych. W
ramach tej oceny na Lasy Państwowe - z mocy ustawy z dnia 28 września 1991 r. o
lasach (Dz. U. Nr 101, poz. 444, z późn. zm.) - nałożono obowiązek corocznego
sporządzania raportu o stanie lasów. Niniejszy Raport o stanie lasów w Polsce
został opracowany na podstawie materiałów Ministerstwa Ochrony Środowiska
Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych,
Instytutu Badawczego Leśnictwa, Głównego Urzędu Statystycznego oraz Biura
Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej.
Celem Raportu jest przedstawienie stanu lasów wszystkich własności w roku
1998. Dla lepszego zobrazowania tego stanu - dane statystyczne odnoszące się do
roku 1998 przedstawiono na tle danych z ostatnich lat.
I. ZASOBY LEŚNE KRAJU
1. Występowanie lasów w Polsce
Lasy w naszej strefie klimatyczno-geograficznej są najbardziej naturalną
formacją przyrodniczą. Stanowiąc niezbędny czynnik równowagi ekologicznej, są
jednocześnie formą użytkowania gruntów, która zapewnia produkcję biologiczną,
przedstawiającą wartość rynkową. Lasy są dobrem ogólnospołecznym, kształtującym
jakość życia człowieka.
W historycznej przeszłości lasy występowały niemal na całym obszarze naszego
kraju. W następstwie procesów społeczno-gospodarczych, w których dominowały cele
ekonomiczne, w tym przede wszystkim wskutek ekspansji rolnictwa i popytu na
surowce drzewne, lasy Polski uległy daleko idącymm przeobrażeniom. Lesistość
Polski, wynosząca jeszcze w pod koniec XVIII wieku około 40 % (w ówczesnych
granicach), zmalała do 20,8 % w 1945 r. Wylesienia i towarzyszące im zubożenie
struktury drzewostanów spowodowały zmniejszenie różnorodności biologicznej w
lasach oraz zubożenie krajobrazu, erozję gleb i zakłócenie bilansu wodnego
kraju. Odwrócenie tego procesu nastąpiło w latach 1946-70, kiedy w wyniku
zalesienia ponad 1,2 mln ha lesistość Polski wzrosła do 27,0 %. Średni roczny
rozmiar zalesień wynosił wówczas około 30 tys. ha, a w szczytowym okresie 1961 -
65 - ponad 55 tys. ha.
Obecnie powierzchnia lasów w Polsce wynosi 8813 tys. ha (wg GUS - stan w dniu
31.12.1998 r.), co odpowiada lesistości 28,2%. Jest to wartość niższa od
średniej europejskiej wynoszącej wg danych EKG/FAO około 30% (bez krajów
Wspólnoty Niepodległych Państw).
Istotnym problemem jest znaczne rozdrobnienie polskich lasów. Nadleśnictwa
gospodarują w 28 tys. kompleksów leśnych, z których ponad 6 tys. ma powierzchnię
mniejszą niż 5 ha. Przeciętna powierzchnia lasu prywatnej własności wynosi ok.
1,3 ha. W 1998 r. lesistość województw wahała się od 12,3 % (płockie) do 48,7 %
(zielonogórskie), a lesistość gmin - od 0,1 % do 98,6 % (rys. 1).









Rys.1. Lesistość Polski w układzie gmin - podział administracyjny
obowiązujący w roku 1998 (wg IBL)
 
Zwiększaniu lesistości kraju do 30 % do roku 2020 i do 33 % do roku 2050
powinny towarzyszyć wyprzedzające prace studialne, obejmujące m. in.
aspekty kształtowania krajobrazu, racjonalizację struktury użytkowania ziemi w
Polsce, zagadnienia ekonomiczne. Zalesienia są podstawowym sposobem
zagospodarowania gruntów marginalnych dla rolnictwa, których powierzchnię
szacuje się na 3,3 mln ha. Na części tych gruntów już obecnie zrezygnowano z
intensywnej gospodarki rolnej bądź występuje ich odłogowanie.
Podstawą prac zalesieniowych w Polsce jest "Krajowy program zwiększania
lesistości", opracowany z inicjatywy Ministra Ochrony Środowiska Zasobów
Naturalnych i Leśnictwa przez Instytut Badawczy Leśnictwa. Program został
przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 23 czerwca 1995 roku. Przewiduje się w nim
zalesienie do 2020 r. około 700 tys. ha gruntów, a w dalszych latach - łącznie
1500 tys. Program określa niezbędne do jego uruchomienia mechanizmy ekonomiczne
stymulujące leśne zagospodarowanie części gruntów marginalnych dla rolnictwa,
priorytety przestrzenne w układzie gmin (rys. 2) i harmonogram realizacyjny.









Rys. 2. Gminy preferowane w "Krajowym programie zwiększenia
lesistości" - podział administracyjny obowiązujący w roku 1998 (wg IBL)

 
Środki z budżetu Państwa oraz pożyczka Europejskiego Banku Inwestycyjnego
umożliwiły Lasom Państwowym, począwszy od 1994 r., stopniowe zwiększanie
rozmiaru zalesień w stosunku do lat poprzednich (1986-93), kiedy zalesiano
średnio rocznie 3,9 tys. ha gruntów porolnych i nieużytków. W roku 1994
zalesiono około 9,8 tys. ha, w 1996 - 12,0 tys. ha, a w 1998 - 10,6 tys. ha.
Niewielkie obniżenie areału zalesień w latach 1997 i 1998 było skutkiem
zmniejszenia w 1997 r. ilości środków budżetowych przeznaczonych na realizację
tzw. zadań zlecanych Lasom Państwowym przez administrację rządową. Także w
ustawie budżetowej na 1998 r. kwota środków budżetowych przyznanych Lasom
Państwowym była na tyle ograniczona, iż nie pozwalała na pokrycie kosztów
pielęgnacji upraw i młodników powstałych w wyniku zalesień gruntów Skarbu
Państwa, chociaż do finansowania tych prac ze środków budżetu państwa obliguje
art. 54 pkt 2 ustawy o lasach. Koszty niezbędnych prac pielęgnacyjnych pokryły
Lasy Państwowe. Poważnym problemem zakłócającym harmonijną realizację "Krajowego
programu zwiększania lesistości" jest brak, z co najmniej 2-letnim
wyprzedzeniem, pewności co do wysokości finansowania zalesień ze środków budżetu
państwa. Uniemożliwia to wyprzedzające planowanie produkcji sadzonek do zalesień
(konieczne 2-3 letnie wyprzedzenie) oraz rozmiaru prac przygotowawczych
(przygotowanie gleby).
W ostatnich trzech latach zanotowano znaczący (około dwukrotny) wzrost
powierzchni zalesień w lasach prywatnych (rys. 3), w 1998 roku w tej kategorii
własności zalesiono 5944 ha.









Rys. 3. Rozmiar zalesień w Polsce w latach 1986-98 (wg GUS)

 
W roku 1998 największe powierzchnie zalesiono w następujących regionalnych
dyrekcjach LP: Szczecinek - 1846 ha, Olsztyn - 1779 ha, Wrocław - 1207 ha i
Białystok - 1029 ha (rys. 4).
Poza zalesieniami (dotyczącymi terenów rolnych i nieużytków) uprawy leśne są
zakładane w ramach odnowień powierzchni, z których usunięto drzewostany
dojrzałe. Odnowienia lasu w Lasach Państwowych wykonano w 1998 r. na powierzchni
48,6 tys. ha, (wliczając do tej powierzchni również odnowienia naturalne,
dolesienia luk i wprowadzanie drugiego piętra w drzewostanach).









Rys. 4. Rozmiar zalesień i odnowień w Lasach Państwowych w 1998 r. w
układzie regionalnych dyrekcji Lasów Państwowych (wg DGLP)

 
Proces zalesiania gruntów, mimo znacznego postępu, wymaga dalszego
przyspieszenia i większego wspomagania środkami budżetowymi.
Drzewostany powstałe w wyniku zalesiania i odnawiania lasu wymagają stałej i
intensywnej opieki, trwającej przez cały okres życia drzewostanu. Zabiegi
wykonywane w najmłodszych drzewostanach charakteryzują się wysokim stosunkiem
nakładów do uzyskanych zysków. Spośród tej grupy w 1998 r. w lasach PGL Lasy
Państwowe pielęgnowano glebę i niszczono chwasty na powierzchni 144 114 ha,
przeprowadzono czyszczenia wczesne na powierzchni 68 049 ha oraz czyszczenia
późne na powierzchni 93 539 ha. Pielęgnację starszych drzewostanów
(trzebieże) wykonano na łącznej powierzchni 551 059 ha (w tym 218 986 ha
trzebieży wczesnych).
 
2. Struktura własności lasów
W strukturze własnościowej lasów w Polsce (tab. 1) dominują lasy publiczne -
82,9 %, w tym lasy pozostające w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy
Państwowe - 78,5 % (rys. 5). Struktura własności lasów nie uległa w ostatnim
dziesięcioleciu istotnym zmianom. Zauważalny jest wzrost udziału powierzchni
leśnej parków narodowych: z 1,0 % w 1985 r. do 2,0 % w 1998 (wg GUS - stan w
dniu 31.12.1998 r).
Udział lasów własności prywatnej jest zróżnicowany przestrzennie (rys. 6);
największy jest w byłych województwach: siedleckim - 111,9 tys. ha (58,9 %
ogólnej powierzchni lasów województwa), nowosądeckim - 105,4 tys. ha (48,6 %),
białostockim - 89,0 tys. ha (27,5 %) łomżyńskim - 78,3 tys. ha (57,2 %),
ostrołęckim - 73,8 tys. ha (36,3 %) i zamojskim - 63,9 tys. ha (40,2 %).











Rys. 5. Struktura własności lasów w Polsce (wg GUS)

Rys. 6. Udział lasów prywatnych w ogólnej powierzchni leśnej
województw - podział administracyjny obowiązujący w 1998 r. (wg IBL)

 
Do końca 1998 r. nadzór nad gospodarką leśną w lasach nie stanowiących
własności Skarbu Państwa sprawowali wojewodowie lub kierownicy urzędów
rejonowych, którzy - zgodnie z zapisami ustawy o lasach - zlecali go za
odpłatnością jednostkom organizacyjnym Lasów Państwowych, posiadającym służby
przygotowane do tych zadań. Odpłatność ta nie pokrywała jednak w pełni
ponoszonych kosztów.
Rozdrobniona struktura lasów własności prywatnej, brak pełnej informacji o
wielkości zasobów oraz pozyskaniu drewna, niska aktywność gospodarcza
właścicieli, stwarzają potrzebę zasadniczych rozwiązań, umożliwiających właściwą
ocenę stanu lasów prywatnych, a przede wszystkim stwarzających warunki
prawidłowego zagospodarowania i ochrony tych lasów.
3. Stan zasobów leśnych
Zróżnicowanie warunków występowania lasów w Polsce obrazuje regionalizacja
przyrodniczoleśna, uwzględniająca utwory geologiczne, warunki klimatyczne, typy
krajobrazu naturalnego i lasotwórczą rolę gatunków drzewiastych. Lasy zachowały
się w Polsce w zasadzie na terenach o najsłabszych glebach, co znajduje swoje
odzwierciedlenie w układzie typów siedliskowych lasu (rys.7). W strukturze
siedliskowej lasów zarządzanych przez PGL Lasy Państwowe (tab. 2) przeważają
siedliska borowe, występujące na 62,1 % powierzchni lasów; bogatsze siedliska
lasowe zajmują 37,9 %, z czego olsy i łęgi - 3,0 % .











Rys. 7. Udział powierzchniowy siedliskowych typów lasu w Lasach
Państwowych (wg BULiGL)

Rys. 8. Udział powierzchniowy gatunków panujących w lasach w Polsce
(wg GUS, BULiGL)
 
W lasach Polski dominują gatunki iglaste - 77,1 % powierzchni lasów (tab. 3 i
rys. 8) i 78,0 % ich miąższości (tab. 4), a przede wszystkim sosna (łącznie z
modrzewiem - 68,9 % powierzchni), która w Polsce znalazła najkorzystniejsze
warunki klimatyczne oraz siedliskowe w swoim euroazjatyckim zasięgu i dzięki
temu zdołała wytworzyć wiele cennych ekotypów (np. sosna taborska lub
augustowska). Do dużego udziału gatunków iglastych przyczyniło się również ich
preferowanie, począwszy od XIX w., przez przemysł przerobu drewna.
W wiekowej strukturze lasu dominują drzewostany II i III klasy wieku,
zajmujące odpowiednio 24,3% i 22,1% powierzchni (tab. 5 i rys. 9). Największy
udział - 29,0% - w wielkości zasobów drzewnych mają drzewostany w wieku powyżej
80 lat (rys. 10); ich powierzchnia stanowi 17,2% ogólnej powierzchni lasów. W
PGL Lasy Państwowe drzewostany te stanowią 20,2% (1387 tys. ha) powierzchni
lasów, z czego 5,1% (349 tys. ha) przypada na drzewostany w wieku 101-120 lat, a
2,3% (160 tys. ha) - na drzewostany starsze niż 120 lat; ponadto 3,5% (243 tys.
ha) zajmują drzewostany w fazie odnowienia (KO, KDO i BP).











Rys. 9. Struktura udziału powierzchniowego drzewostanów według klas
wieku w Polsce (wg GUS, BULiGL)

Rys. 10. Struktura zasobów drzewnych według klas wieku w Polsce (wg
GUS, BULiGL)
 
W latach 1945-98 struktura gatunkowa polskich lasów uległa istotnym
przemianom wyrażającym się między innymi zwiększeniem udziału drzewostanów z
przewagą gatunków liściastych z 13 do 21,8% (w Lasach Państwowych, rys. 11). O
poprawie struktury wiekowej drzewostanów świadczy stały wzrost udziału
drzewostanów w wieku powyżej 80 lat oraz przeciętnego wieku wszystkich
drzewostanów, który w 1997 r. (ostatnim, dla którego wykonano powierzchniową
tabelę klas wieku dla wszystkich form własności) wynosił 51 lat: w Lasach
Państwowych - 56, a w lasach prywatnych - 37. Według danych z 1998 roku
przeciętny wiek drzewostanów w Lasach Państwowych wynosił również 56 lat.









Rys. 11. Struktura powierzchniowego udziału gatunków panujących w
lasach zarządzanych przez PGL Lasy Państwowe w latach 1956-98 (wg GUS,
BULiGL)
 
Począwszy od 1956 r., kiedy wykonano w Lasach Państwowych pierwszą pełną
inwentaryzację zasobów drzewnych, rejestrowany jest ich stały wzrost (rys. 12).
Na dzień 01.01.1998 r. szacunkowe zasoby drzewne w lasach zarządzanych przez PGL
LP osiągnęły około 1401,7 mln m3 grubizny brutto, wg aktualizacji
stanu zasobów wykonywanej corocznie przez BULiGL. W zestawieniu z ostatnimi
dostępnymi danymi dla pozostałych lasów (236,4 mln m3 - 01.01.1997
r.), łączne szacunkowe zasoby drzewne lasów Polski wynoszą około 1638,1 mln
m3 grubizny brutto (tab. 4).









Rys.12. Wielkość zasobów drzewnych w lasach Polski w latach 1967-98,
w mln m3 grubizny brutto (wg GUS, BULiGL)

 
W 1997 roku, ostatnim dla którego oszacowano wielkość zasobów drzewnych
wszystkich form własności, przeciętna zasobność drzewostanów w Polsce wynosiła
186 m3/ha, z czego w lasach prywatnych 118 m3/ha (rys.
13). Według najnowszych danych obejmujących tylko drzewostany zarządzane przez
PGL Lasy Państwowe, przeciętna zasobność wynosi w nich 203 m3/ha
(01.01.1998 r.)









Rys. 13. Przeciętna zasobność drzewostanów w lasach Polski w latach
1967-98, w m3/ha grubizny brutto (wg GUS, 1998
dane BULiGL)
 
W lasach zarządzanych przez PGL Lasy Państwowe, w latach 1981-97, przyrost
bieżący wyniósł około 732 mln m3 grubizny brutto. W tym czasie
pozyskano 417 mln m3 grubizny, co oznacza że 315 mln m3
grubizny, stanowiące około 43% całkowitego przyrostu zwiększyło zasoby drzewne
na pniu (rys. 14).









Rys.14. Przyrost bieżący zasobów drzewnych i pozyskanie drewna w
lasach zarządzanych przez PGL Lasy Państwowe w latach 1981-98, w mln
m3 grubizny brutto (wg GUS, 1998 dane DGLP)

 
Przyrost przeciętny roczny miąższości grubizny brutto w przeliczeniu na 1 ha
gruntów leśnych, zarządzanych przez PGL Lasy Państwowe wynosi 6,25
m3/ha (w latach 1979 - 1998). Natomiast przyrost bieżący roczny
grubizny brutto, wynosi w lasach PGL Lasy Państwowe 8,14 m3/ha.
Wzrost zasobów drzewnych w lasach zarządzanych przez PGL Lasy Państwowe jest
wynikiem przede wszystkim pozyskiwania drewna zgodnie z zasadą trwałości
utrzymania lasów i zwiększania ich zasobów, co w uogólnieniu oznacza ich
użytkowanie na poziomie niższym od przyrostu miąższości. W pewnym stopniu
zarejestrowany wzrost zasobów wynika ze stosowania dokładniejszych metod
inwentaryzacji.


[następny
rozdział][Powrót
do strony głównej raportu]