1
I. J
ZYK NATURALNY, JEDNOSTKI J
ZYKA, DZIAA
Y J
ZYKOZNAWSTWA.
Poznawanie języka naturalnego:
Język jest abstrakcyjny, obiekty językowe mają charakter społeczny, a zachowania językowe mają charakter materialny i
indywidualny. Zachowania językowe łączą cechy istotne i nieistotne. Różnica ta (opozycja) działa jako wielkośd konstytuująca
obiekty językowe.
Język naturalny w ujęciu strukturalistycznym  to wytworzony w wyniku długotrwałej ewolucji (sięgającej początków gatunku
ludzkiego) system znaków konwencjonalnych, prymarnie dz
więkowych (wtórnie graficznych) oraz system reguł określających
funkcjonowanie znaków, stanowiące narzędzie komunikacji społecznej.  Znakowa natura obiektów językowych to kwestia
dyskusyjna.
Podstawowe cechy języka naturalnego:
1. dwuklasowośd  (teza Buhlera 1934) nie wszystkie jednostki języka są tego samego poziomu:
a. proste  morfemy Buhler 1934
złożone  połączenia jednostek języka Martinet 1949  system fonologiczny
- system gramatyczny
b. znaczące  poziom fonemów
nieznaczÄ…ce
2. otwartośd  (Buhler) nie można ustalid liczby jednostek (ciągle giną i powstają nowe)
3. fonemowośd  jednostki języka mają strukturę fonemową
4. produktywnośd  możliwośd przekształcania jednostek
5. konwencjonalnośd  nie ma wpływu na to, że coś się nazywa tak, a tak
6. polisemicznośd  jednostki mogą byd interpretowane różnie przez różnych użytkowników
7. dyskretnośd wyrażeo językowych  elementy języka są podzielone na identyfikowalne z czymś innym
części (= nieciągłośd bArbAvA)
Dowody konwencjonalności:
1. istnienie wielości języków świata
2. istnienie wieloznaczności jednostek systemu
3. każde wyrażenie językowe musi byd dostosowane do systemu fonologicznego tego języka
Bilateralne (dwustronne  polisemia) i unilateralne (jednostronne  homonimia) pojmowanie znaków:
Czy wyrażanie języka jest:
1. formą wraz z treścią? Bilateralnośd (polisemia): zamek 1. & & & & & & & & i 2. & & & & & & & & & & .
2. Tylko formÄ…? (homonimia) zamek 1. & & & & & & & &
zamek 2. & & & & & & & &
Sekundarne cechy języka naturalnego:
1. zdalnośd  odnoszenie obiektów językowych do zdarzeo i przedmiotów bez względu na to, czy
towarzyszą one bezpośrednio aktowi mowy, czy też są od niego oddalone
2. przemiennośd  zdolnośd do nadawania i odbioru komunikatu
3. całkowite sprzężenie zwrotne  nadawca jest także zdolny do korygowania wypowiedzi
4. nadużywalnośd  możliwośd wykorzystania języka nie tylko dla celów przekazu informacji, ale też dla
definizacji
Język przedmiotowy a metajęzyk (A. Tarski, E. Benveniste):
1. jednostki języka (przedmiotowego)  tworzą sam system językowy; język przedmiotowy  język jako
narzędzie opisu
2
2. jednostki metajęzyka  tworzą aparat językoznawstwa, podstawowe jednostki metajęzyka: fonem,
morfem, jednostka leksykalna (leksem sensu largo), zdanie; metajęzyk  język jako obiekt opisu
SEMIOTYKA - to nauka o znakach, Ch. Morris 1938 r. wyróżnił trzy główne działy semiotyki:
1. syntaktyka  bada relacje między znakami w systemie Zi - Zj
2. semantyka  bada relacje między znakami i światem, do którego się odnoszą Z - R
3. pragmatyka  bada relacje między znakiem a użytkownikami Z - U
Językoznawstwo bada języki naturalne i wypowiedzi w tych językach z punktu widzenia ich budowy i funkcjonowania w
zbiorowościach ludzkich.
Cechy językoznawstwa z punktu widzenia ogólnej klasyfikacji nauk  lingwistyka jako:
1. nauka empiryczna
2. humanistyczno  społeczna
3. idiograficzna
4. podstawowa
Podstawowe ( najwyższego poziomu ) działy językoznawstwa:
1. fonologia  zajmuje siÄ™ opisem semiotycznym funkcji dz
więków mowy ludzkiej w procesie komunikacji
językowej. Opozycje fonologiczne pozwalają na rozróżnienie znaczeo. Nie chodzi jedynie o opozycje
segmentowe (o ilośd segmentów), ale także o akcent, iloczas, pauzy, intonację
2. leksykologia  dział zajmujący się analizą słownictwa, w tym m. in. Badaniem pochodzenia i znaczenia
wyrazów
3. gramatyka  podstawowym przedmiotem badao jest zbiór reguł, które określają sposoby odmiany i
tworzenia jednostek słownikowych oraz łączenia jednostek w konstrukcje
4. semantyka  zajmuje się wyjaśnianiem struktury znaczeo. Dwa podstawowe aspekty badawcze:
a. semantyka translacyjna (przekładowa)  eksplikacja  czym się różnią znaczenia dwóch
jednostek językowych
b. semantyka referencyjna  skierowanie wyrażeo językowych na zewnątrz języka w stronę
świata zewnętrznego: jakie zachodzą relacje między jednostkami języka a konkretnymi
desygnatami
5. pragmatyka  dział, którego przedmiotem są społeczne i sytuacyjne warunki funkcjonowania języka
oraz cele, jakie mówiący chce osiągnąd przez użycie określonych wyrazów i wyrażeo. Na różne
wyrażenia językowe nałożone są różnego ograniczenia językowe: socjolingwistyczne,
psycholingwistyczne, dialektyczne, glottodydaktyka, teoria dyskursów, teoria aktów mowy, stylistyka
(podstawowymi je jednostkami sÄ… akty mowy)
Główne aspekty opisu języków naturalnych  podstawowe opozycje:
1. językoznawstwo szczegółowe (konkretne języki) - językoznawstwo ogólne (funkcjonowanie języka
jako zjawiska)
2. językoznawstwo teoretyczne (określony język bądz
grupa języków, sposób opisu nie sprowadza się doi
obserwacji i ich opisu, przyjmuje się określone tezy teoretyczne dotyczące jednego z działów) 
stosowane (możliwości i sposoby wykorzystania osiągnięd językoznawstwa w różnych dziedzinach
życia)
3. językoznawstwo wewnętrzne ( bada sam język jako system ,jego strukturę i funkcjonowanie) 
językoznawstwo zewnętrzne (bada stosunek języka do innych zjawisk  problemy z etnolingwistyki,
socjolingwistyki, dialektologii)
4. językoznawstwo synchroniczne (bada sam język w określonym ściśle czasie, w wybranym okresie jego
rozwoju)  językoznawstwo diakrytyczne (ewolucja języka, zmiany w danym języku w określonym
czasie lub na całej jego przestrzeni czasowej)
3
5. językoznawstwo typologiczne (porównywane są systemy z punktu widzenia jedynie ich budowy  bez
pochodzenia i rozwoju, co łączy różne języki świata pod względem morfologii)  językoznawstwo
historyczno  porównawcze (porównuje języki z punktu widzenia ich pochodzenia, rozwoju, kontaktów
geograficznych, kulturowych ich użytkowników, które są używane na tym samym lub sąsiadującym
obszarze)
Co mają wspólnego znaki językowe z wszelkimi innymi typami znaków?  wyrażenia językowe konstytuują pewne systemy
wyższego rzędu.
4
II. KONWENCJE J
ZYKOWE. SPOSOBY FUNKCJONOWANIA JEDNOSTEK J
ZYKA.
KONWENCJA  to zależnośd między klasami stanów rzeczy w pewnym świecie konstytuowanym przez daną zbiorowośd Z,
polegające na tym, że każda osoba należąca doz wie o istnieniu tej zależności i jest gotowa dostosowad się do niej, bo wie, że
inni członkowie tej samej zbiorowości również wiedzą, że ta zależnośd istnieje i są gotowi dostosowad się do niej. Koordynacja
zachowad konwencjonalnych umożliwia porozumienie w danej zbiorowości.
Główne typy konwencji językowych (wynikające z odmienności dziedzin odniesienia wyrażeo językowych):
1. gramatyczne  dostosowanie się do zależności formalnych, np.: rodzaj przymiotnika, dostosowany do
rodzaju rzeczownika
2. semantyczne  dostosowanie się do znaczeo przypisywanych jednostek w danej zbiorowości (mówid w
sposób niepusty: brak sprzecznych wypowiedzi)
3. referencyjne  mówienie o świecie w sposób prawdziwy
4. pragmatyczne  wyrażenia dostosowane do sytuacji, np.: dziÄ™kujÄ™, kichanie ®ð mówimy :na zdrowie
Konwencje językowe odnoszą się do języków naturalnych a konwencje pozajęzykowe dotyczą: statusu imion własnych i
terminologii naukowej (np.: różnie można zdefiniowad pojęcie podmiotu lirycznego).
Podstawowe typy zależności między jednostkami języka (wewnątrz systemu):
1. zależności paradygmatyczne  związki między jednostkami systemu języków, które występują w
identycznych lub bliskich sobie kontekstach (np.: tom, Å‚om, dom)
2. zależności syntagmatyczne  związki między elementami współwystępującymi ze sobą w jednym
ciągu, które są w jakiś sposób od siebie zależne (np.: kot  tok)
Ferdynand de Saussure 1916:
1. interdependencja  implikacja dwustronna A B
2. determinacja  implikacja jednostronna A ®ð B
3. konstelacja  niezależnoÅ›d (swobodna) A -ð B
Jednostki języka z punktu widzenia ich odniesienia (referencji) :
Piotr Hiszpan  arcybiskup portugalski, filozof i logik, zauważył, że wyrażenia językowe mogą odnosid się do świata lub samych
siebie. Autor pojęcia  przezroczystośd semantyczna , które pochodzi z XIII w., pojawiła się w jego  Traktacie logicznym .
SUPOZYCJA:
1. zwykła  przedmiot zastępuje przedmiot ze świata pozajęzykowego, np.: Okno jest zamknięte.
2. materialna  wyrażenie odnosi się samo do siebie, np.: Okno jest rzeczownikiem.
PRZEZROCZYSTOŚD semantyczna wyrażeo językowych (używana w supozycji zwykłej)  ilekrod używamy wyrażenia
językowego w zwykły sposób, to za pomocą tego wyrażenia kierujemy uwagę na coś innego niż samo ono (w odniesieniu do
przedmiotów lub stanów rzeczy); zastępowanie tym wyrażeniem danego fragmentu rzeczywistości.
NIEPRZEZROCZYSTOŚC semantyczna (używana w supozycji materialnej)  ilekrod wyrażenie używane jest w zwykły sposób, to
mówiący kieruje uwagę właśnie na to słowo:
®ð bezpoÅ›rednie przytoczenie, np.:  Ala ma kota  jest zdaniem
®ð przytoczenie ze wzglÄ™du na treÅ›d, np.:  Matka jest kobietÄ…  odniesienie pozajÄ™zykowe tu nie istnieje
®ð użycia figuratywne wyrażeo jÄ™zykowych  przedmiot odniesienia przeniesiony na dalszy plan
®ð wykrzykniki i onomatopeje, np.: kukuryku, gÄ™gÄ™  brak odniesienia
Nieprzezroczyste sÄ…:
1. zdania analityczne  koniecznie prawdziwe na mocy konwencji języka naturalnego, np.: Pies jest
zwierzęciem
5
2. zdania metajęzykowe  dotyczące języka, język jako podmiot, np.:  Ala ma kota jest zdaniem
3. hasła dla celów konspiracyjnych
4. licytacja w grze w karty, np.: pas
5. onomatopeje (używamy wyrażenia ze względu na nie samo  na jego brzmienie)
6. skonwencjonalizowane formuły nie mające znaczeo, np.: dzieo dobry
Użycie a przytoczenie:
Użycie  świadome posługiwanie się wyrażeniem językowym, aby za jego pomocą coś powiedzied o świecie.
Przytoczenie  przywołanie słów kogoś innego, bierne przytoczenie, ma status metatekstowy.
Wypowiedzenia metatekstowe a opozycja wypowiedzeo analitycznych i syntetycznych:
Zdanie syntetyczne  weryfikowalne empirycznie
Wypowiedzenia figuratywne  nie odnoszą się do rzeczywistości pozajęzykowej, zwraca uwagę na samo wyrażenie
*Jednostka języka  określone wyrażenie języka naturalnego; ciąg niepodzielny na ciągi znaczące.
Język:
®ð przedmiotowy  sÅ‚uży celom komunikacyjnym lub jest obiektem badao
®ð metajÄ™zyk  sÅ‚uży do badania, opisywania jÄ™zyka przedmiotowego
6
III. J
ZYKI NATURALNE A SZTUCZNE. FUNKCJE J
ZYKA (NATURALNEGO) I WYPOWIEDZI.
Podstawowe rozróżnienia w klasie języków naturalnych:
1. języki etniczne  takie języki, które są lub były językami rodzimymi dl danej zbiorowości
a. żywe
b. martwe
2. języki międzyetniczne  języki powstałe z połączenia co najmniej dwóch języków etnicznych
a. sztucznie utworzone  np.: esperanto
b. nie utworzone w sposób sztuczny  powstałe w wyniku wzajemnego przenikania się języków
(bez ingerencji ludzkiej), np.: języki kreolskie
Rodzaje języków sztucznych:
1. formalne  np.: język klasycznego rachunku zdao, logiki, matematyki
2. informacyjno-wyszukiwawcze  służą do opisu treści dokumentu (słowa-klucze)
3. programowania  w informatyce
4. mieszane  dyscyplin naukowych innych niż nauki formalne, nie mają swojej własnej gramatyki (na
pograniczu naturalnych i sztucznych)
Opozycja języków naturalnych i sztucznych:
Język naturalny Język sztuczny
1 jest funkcją narodu jest funkcją zbiorowości innych niż naród
2 służy realizacji wszelkich celów związanych z służy określonym celom związanym z przekazywaniem
ch z
mówieniem informacji
3 ukształtował się w wyniku ewolucji wytwór ludzkiej działalności poznawczej
4 jednostki mają znaczenia z góry dane znaczenia są nadawane jednostkom arbitralnie (narzucone
z góry)
5 wieloznacznośd jednostek jednostki nie są wieloznaczne
6 okazjonalnośd jednostek jednostki nie są okazjonalne
7 tworzone mimo woli człowieka tworzone w jakimś celu
Pojęcie komunikacji. Prawdziwośd jako relewantne założenie komunikacji:
W latach 30. XX w. ustalono, że podstawową funkcją języka jest komunikowanie się (porozumiewanie się), przekazywanie
informacji. Wcześniej uznawano wyrażanie postaw i oddziaływanie na odbiorcę.
KOMUNIKOWANIE  celowe przekazywanie informacji za pomocą systemu sygnałów na temat tego, co nadawca uważa za
prawdziwe i chce by odbiorca o tym wiedział.
Klasyczne teorie funkcji języka:
1. pierwsza teoria: K. Buhler 1934  mowa była o funkcjach znaków językowych. Schemat opisywał akt
komunikacji językowej.
Znak ®ð wobec NADAWCY  wyraża stan psychiczny i fizyczny
®ð wobec ODBIORCY  funkcja apelu
®ð wobec RZECZYWISTOÅšCI  funkcja symbolu (przedstawienia)
Wyodrębnił trzy podstawowe funkcje języka:
®ð ekspresywnÄ…
®ð impresywnÄ…
®ð komunikatywnÄ…
7
2. druga teoria: R. Jakobson 1960  rozwinÄ…Å‚ koncepcjÄ™ Buhlera.
Buhler Jakobson
znak ®ð komunikat
rzeczywistoÅ›d ®ð kontekst
Wprowadza: kod, kontakt
kontekst
komunikat
NADAWCA ----------------------------- ODBIORCA
kod
kontakt
Odpowiednio funkcje:
komunikatywna
poetycka
ekspresywna ------------------------------------ impresywna
fatyczna (kontakt)
metajęzykowa (kod)
3. Leon Zawadowski 1966
Funkcje tekstu:
a. reprezentatywna wobec rzeczywistości pozajęzykowej
b. komunikatywna względem słuchacza
c. niekodowa  wyraża cechy nadawcy, wpływa na odbiorcę w sposób nie przewidziany kodem
Wpływ:
·ð aktów mowy
·ð teorii referencji
·ð jÄ™zyka generatywnego
4. Halina Kurkowska 1974
®ð oddzielenie funkcji systemu od funkcji tekstu
®ð podstawowÄ… funkcjÄ… systemy jest funkcja generatywna
®ð system jÄ™zykowy sÅ‚uży do tworzenia tekstów i umożliwia ich interpretacjÄ™
Funkcje systemu językowego:
a. generatywna  tworzenie i interpretacja tekstów
b. poznawcza  poznawanie świata, nie ma myślenia bez języka, nie istnieją pojęcia nie
posiadajÄ…ce formy, postaci
Funkcje tekstów (przekazują informację o rzeczywistości):
a. konwencjonalna (na mocy kodu):
8
®ð f. komunikatywna  przekazywanie informacji o Å›wiecie
®ð f. reprezentatywna  charakterystyka socjolingwistyczna nadawcy
b. niekonwencjonalna
®ð f. ekspresywna
®ð f. impresywna
Typologia funkcji języka (z kooca XX wieku) ukształtowana pod wpływem teorii aktów mowy, teorii referencji i lingwistyki
generatywnej  R. Grzegorczykowa  opozycja funkcji systemu językowego i funkcji wypowiedzi:
1. Funkcje systemu językowego:
a. generatywna  zdolnośd tworzenia tekstów
b. poznawcza  utrwala doświadczenie poznawcze człowieka powstałe w toku rozwoju
2. Funkcje wypowiedzi:
a. informacyjne:
®ð opisowe (deskryptywne)
Øð konstatacje: Jan przyjechaÅ‚
Øð hipotezy: Chyba Jan przyjechaÅ‚
®ð oceniajÄ…ce
b. pozainformacyjne:
®ð sprawcza  poprzez wypowiedz
dokonuje się pewnych zmian w świecie
pozajęzykowym
Øð na mocy wiary  bez odbiorcy  ludowe rytuaÅ‚y (klÄ…twa), akty
sakramentalne
Øð na mocy konwencji spoÅ‚ecznej (akty preformatywne): ObiecujÄ™, DziÄ™kujÄ™,
Witam
®ð nakÅ‚aniajÄ…ca
Øð oddziaÅ‚ywanie na odbiorcÄ™ w celu wywoÅ‚ania dziaÅ‚ao: pytania, dyrektywy,
rozkazy, groz
by, prośby
Øð oddziaÅ‚ywanie na odbiorcÄ™ w celu wpÅ‚ywania na jego stan mentalny:
działanie na świadomośd (perswazja), działanie bez świadomości odbiorcy
(manipulacja)
®ð ekspresywna
®ð kreatywna  tworzenie okreÅ›lonej wizji Å›wiata w danym gatunku wypowiedzi
(szczególnie wypowiedzi artystyczne)
Funkcje wypowiedzi zdeterminowane intencjami nadawcy:
1. informacyjne (można przyjąd, że są takie wypowiedzi, które mogą mied charakter czysto językowy):
a. deskryptywna  orzekanie prawdy lub fałszu z wypowiedzi będącej osądem jakiegoś stanu
rzeczy, np.: Śnieg jest biały, wtedy gdy jest biały
b. oceniająco-postulatywna  przyjmuje się określony punkt widzenia oparty na określonej
normie postępowania, kiedy coś mówimy, to spełnia się funkcja, np.: Powinieneś odwiedzid
swojÄ… matkÄ™
2. pozainformacyjne:
a. sprawcza  za pomocą języka można zrobid coś co dotyczy świata pozajęzykowego,
zdeterminowana jest konwencjami społecznymi  tworzenie aktów prawnych lub aktami
rytualnymi, magicznymi  klÄ…twa
b. nakłaniająca  oddziaływanie na odbiorcę przez prośby, rozkazy, pytania, żądania
c. dyrektywalna  wypowiedzi, za pomocą których oddziaływuje się na umysł odbiorcy przez
działania perswazyjne lub manipulacyjne
d. ekspresywna  wyrażanie emocji nadawcy, jego postaw emocjonalnych, życzeo
9
e. poetycka-kreatywna  tworzenie określonych wizji świata w tekście artystycznym przy udziale
języka
Kulturotwórcza funkcja tekstów  teksty służą gromadzeniu wiedzy i doświadczeo pokoleo, jej utrwalaniu i urzeczywistnianiu.
10
IV. RELACJE MI
DZY J
ZYKAMI.
Relacje między językami określane są z trzech punktów widzenia: genealogicznego, geograficznego i typologicznego.
Klasyfikacja genealogiczna (generyczna)  pytanie o pochodzenie i stopieo pokrewieostwa języków, wspólno przodek i podział
a. prajęzyk  wspólny przodek rodziny językowej, najczęściej niezaświadczony bezpośrednio, ale
częściowo zrekonstruowany za pomocą metody porównawczej
b. rodzina języków  grupa języków powstała w wyniku ewolucji
c. języki pokrewne  języki należące do tej samej rodziny, mają wspólnego przodka
Języki indoeuropejskie  przypuszczalnie między V a III wiekiem p.n.e. następował sukcesywny rozpad
praindoeuropejszczyzny na liczne grupy językowe, najważniejsze z nich to: kentumowa i satemowa. Kryterium podziału na
dwie grupy stanowi sposób przeksztaÅ‚cania siÄ™ spółgÅ‚osek palatalnych tylnojÄ™zykowych (fonologia): k , g i gð odpowiednio w
grupach:
ZAA
OŻENIE: spółgłoski języka praindoeuropejskiego przekształcają się w twarde lub w szczelinowe!
1. języki kentumowe (peryferyczne)  (z łac. oznacza liczbę sto) dyspalatalizacja
k ®ð k
g ®ð g
gð ®ð x
2. języki satemowe (centralne)  (ze staroiraoskiego oznacza liczbę sto) spirantyzacja (=uszczelinowienie)
k ®ðs
g ®ð Å›
gð ®ð a

Języki kentumowe  podział:
1. centralne  języki Italo-celtyckie (nowożytne romaoskie)
2. przekształcone  języki Italo-celtycki na języki celtyckie
Języki romaoskie:
1. francuski
2. włoski
3. katalooski
4. rumuoski
5. prowansalski
6. mołdawski
7. sardynki
8. hiszpaoski
9. portugalski
Języki celtyckie  Wielka Brytania (bez angielskiego, bo ten należy do grupy romaoskich):
1. irlandzki
2. szkocki
3. walijski
4. bretooski
5. galijski  wymarły
Języki germaoskie:
1. niemiecki
2. angielski
11
3. holenderski
4. flamandzki
5. fryzyjski
6. skandynawskie (bez fioskiego)
7. szwedzki
8. norweski
9. duoski
10. islandzki
11. gocki  wymarły
Język grecki + liczne języki wymarłe
Języki tocharskie
Języki anatolijskie
Języki satemowe  podział:
1. indoiraoskie:
a. indyjskie
b. iraoskie
c. perski
d. afgaoski
e. tadżycki
f. kurdyjski
2. tracko-ormiaoskie:
a. ormiaoski
3. albaoski
4. bałtosłowiaoskie:
a. bałtyckie:
®ð litewski
®ð Å‚otewski
®ð staropruski  wymarÅ‚y
b. słowiaoskie  podział na trzy grupy ze względu na kryteria geograficzne:
®ð grupa wschodnia: rosyjski, biaÅ‚oruski, ukraioski
®ð grupa poÅ‚udniowa (dwa stopnie):
Øð buÅ‚garsko-macedooska: buÅ‚garski, macedooski
Øð serbsko-chorwacka: serbski, chorwacki, boÅ›niacki, sÅ‚oweoski
®ð grupa zachodnia (trzy stopnie):
Øð lechicka: polski, poÅ‚abski, sÅ‚owioski  dwa ostatnie martwe
Øð czesko-sÅ‚owacka: czeski, sÅ‚owacki
Øð Å‚użycka: dolnoÅ‚użycki, górnoÅ‚użycki
Języki nieindoeuropejskie używane na terenie Europy:
1. ugrofioskie:
a. węgierski
b. fioski
c. estooski
d. lapooski
2. baskijski
12
Przykłady rodzin języków nieindoeuropejskich: chioski-tybetaoska, ałtajska, semito-chamicka, języki uralskie, afrykaoskie,
australijskie.
Klasyfikacja geograficzna  konsekwencja wtórnych związków między językami, wynika z kontaktów geograficznych i
kulturalnych języków na sąsiednich obszarach
a. liga języków  grupa języków różnego pochodzenia, które na skutek długotrwałego wzajemnego
oddziaływania wytworzyły wiele wspólnych cech, np.: liga bałkaoska
b. cykl językowy  pewne grupy (rodzaje) lig, które należą do różnych rodzin
c. języki powinowate  języki należące do tej samej ligi
Klasyfikacja typologiczna języków  związana z budową systemową poszczególnych języków, postawienie w opozycji języków,
dla których są wspólne pewne istotne cechy. Różnice w budowie języków z punktu widzenia:
®ð fonetyki
®ð syntaktyki
®ð morfologii
Typologia fonologiczna (dwa kryteria) :
1. stosunek ilościowy fonemów spółgłoskowych do fonemów samogłoskowych  odwoływanie się do
pewnego modelu, przyjmuje się, że system fonologiczny wspólny dla wszystkich języków świata składa
się z 10 fonemów: 3-spółgłosek i 7-samogłosek; każdy podstawowy system fonologiczny składa się z
następujących głosek:
A: i, a, u
T: p, t, k, s, m, n,|ð l (r) |ð ®ð alternatywnie jedna z nich;
System samogłoskowy języka  jeżeli w danym systemie fonologicznym języka liczba samogłosek
przekracza 30%. (w odniesieniu do wzorca wyjściowego)
System spółgłoskowy języka  jeżeli w danym systemie fonologicznym języka liczba spółgłosek wynosi
więcej niż 70%. (w odniesieniu do wzorca wyjściowego)
* Język polski to język spółgłoskowy (umiarkowanie spółgłoskowy)  stosunek fonemów samogłoskowych do spółgłoskowych:
15% do 85%.
* Język francuski to język samogłoskowy  stosunek fonemów samogłoskowych do spółgłoskowych: 45% do 55%.
2. funkcja fonologiczna cech prozodycznych (=akcent, intonacja, iloczas)
Język prozodyczny  jeżeli w danym języku cechy prozodyczne służą do odróżnienia znaczeo (spełnia
funkcję odróżniającą niezależnie od cech fonologicznych, wynika z różnicy akcentu, iloczasu), np.: język
rosyjski, czeski.
Język nieprozodyczny  akcent może służyd do wyznaczania granic (segmentacja wyrazów na
jednostki), stabilizacja akcentu wyrazowego, np.: język polski  czynniki prozodyczne pełnią funkcę
deklinacyjną  pozwalają określid granicę między wyrazami.
Typologia morfologiczna:
1. stopieo zespolenia morfemów gramatycznych z leksykalnymi  podział na języki:
a. analityczne  funkcje gramatyczne są wyrażane z pomocą morfemów luz
nych (funkcje
gramatyczne tworzą przyimki, zaimki, słowa pomocnicze), np.: w jęz. angielskim, romaoskich,
bułgarskim, macedooskim
b. syntetyczne  morfemy gramatyczne są integralną częścią funkcji wyrazu (połączone), np.: w
jęz. polskim, słowiaoskich, bałtyckich
13
* przejawy języka analitycznego w polszczyz
nie  sposób tworzenia czasu przyszłego od czasownika niedokonanego, jest tu
słowo posiłkowe: będę pisał, i od dokonanych tworzy się futurum  napiszę
c. sposób wyrażania funkcji gramatycznych w językach syntetycznych:
®ð jÄ™zyk fleksyjny  jÄ™zyk ,w którym dany morfem gramatyczny kumuluje funkcje kilku
kategorii, np.:
Pan ®ð Panów Gen., Pl., r. mÄ™skoosobowy
®ð jÄ™zyk aglutynacyjny  (zlepkowy) każdy morfem peÅ‚ni odrÄ™bnÄ… funkcjÄ™, nie ma
kulminacji funkcji
®ð jÄ™zyki alternacyjne  sposób wyrażania kategorii gramatycznych polega na alternacji
fonemu (wymiana jednego fonemu na inny)
Typologia syntaktyczna  sposób wyrażania zależności między czasownikiem (orzeczeniem) a grupami nominalnymi:
1. sygnały zewnętrzne względem czasownika: języki ekscentryczne:
®ð przypadkowe  morfemy leksykalne sÅ‚użą do wyrażania zależnoÅ›ci miÄ™dzy
składnikami zdania
®ð pozycyjne  zależnoÅ›ci sÄ… komunikowane za pomocÄ… szyku elementów zdania
2. elementy umieszczane wewnątrz czasownika: języki inkorporacyjne
14
V. J
ZYKOZNAWSTWO TRADYCYJNE A STRUKTURALNE. KLASYCZNE SZKOA
Y J
ZYKOZNAWSTWA
STRUKTURALNEGO. STRUKTURALIZM W J
ZYKU POLSKIM.
Paradygmat  pewien zespół przekonao i metod postępowania badawczego, który jest kształtowany przez środowiska
naukowe, przez grupę badaczy i który jest w danym okresie rozwoju nauki dominujący; zestawienie poglądów z określonym
czasem.
Pojęcie paradygmatu nauki wg Thomasa Kuhn 1985 r.
Paradygmaty nauki:
1. indukcjonizm  od zdao szczegółowych do zdao ogólnych
2. weryfikacjonizm (dedukcja)- potwierdzanie sądów ogólnych za pomocą szczegółowych (Rudolf Camp
1922 i L. Witlenstein 1922)
3. falsyfikacjonizm  obalenie sądów lub faktów sprzecznych z hipotezą (twórca: Popper 1934)
4. postmodernizm  jego istotą jest wyjaśnianie, dążenie do interpretowania świata
Paradygmat nauki Czas Paradygmat lingwistyki
1. indukcjonizm XIX w. jęz. historyczno  porównawcze
Weryfikacjonizm początek XX w. językoznawstwo strukturalne
®ð uzasadnianie tezy, że jÄ™zyk to system znaków za pomocÄ… tez
szczegółowych
falsyfikacjonizm lata 30-te XX w.
jÄ™zykoznawstwo generatywne ®ð budowanie modeli opisu jÄ™zyka 
aprioryczne, i dążenie do ich obalania, nie ma modelu języka, który
można uznad za ostateczny
postmodernizm
jÄ™zykoznawstwo kognitywne ®ð nie jest traktowane jako
dyscyplina autonomiczna
Weryfikacjonizm a falsyfikacjonizm  stosunek asymetryczny; pojedynczy sąd może gwarantowad fałsz danej hipotezy; mówi
się o wyższości weryfikacjonizmu nad falsyfikacjonizmem.
Językoznawstwo tradycyjne (XIX w. ) a strukturalne
1. można identyfikowad z funkcjonalizmem (komunikatywna funkcja języka pełni główną rolę); język przede
wszystkim służy do przekazywania informacji
2. uznanie języka za system znaków (język to zhierarchizowany zbiór opozycji); językoznawstwo tradycyjne
traktowało język jako zbiór wyrazów, które powinno się opisywad z punktu widzenia ich znaczenia i
pochodzenia; strukturalizm: stan i punkt widzenia w danym czasie
3. językoznawstwo jest nauką samodzielną, odrębną, niezależną od innych dziedzin wiedzy
4. deskryptywne podejście do języka: w językoznawstwie tradycyjnym  opis normatywny (dążenie do
poprawności)
5. język mówiony jest prymarny wobec pisanego
6. tendencje do modelowania języka (dążenie do ustalania reguł językowych)
7. oddzielenie języka (=wielkośd abstrakcyjna w akcie mowy) i wypowiedzi (=wielkośd umocowana w akcie
mowy)
8. podstawowym z
ródłem opisu języka są teksty
Językoznawstwo strukturalne jest:
®ð funkcjonalne  dominujÄ…ce pytanie o cel/funkcjÄ™ jÄ™zyka (XIX/XX w.)
®ð systemowe  nastawienie na badanie jÄ™zyka jako systemu
®ð autonomiczne  ujmowane jako niezależne od innych dziedzin wiedzy, bo jest samowystarczalne
15
Strukturalizm:
®ð dominacja funkcji komunikacyjnej nad innymi funkcjami
®ð prymat jÄ™zyka mówionego nad pisanym
®ð prymat celów opisowych nad normatywnymi
®ð prymat badao synchronicznych nad diachronicznymi
®ð prymat jÄ™zykoznawstwa zewnÄ™trznego nad wewnÄ™trznym
®ð rozróżnienie jÄ™zyka i wypowiedzi
®ð tendencje do modelowania jÄ™zyka
®ð badanie zwiÄ…zków miÄ™dzy jÄ™zykiem a Å›wiatem zewnÄ™trznym (kulturÄ…)
Pojęcie tekstu, który jest z
ródłem badao, wprowadzili Bloomfield 1933 i Buhler 1934.
Język jest odzwierciedleniem różnych typów kultur.
Prekursorzy strukturalizmu  kazaoska szkoła lingwistyczna 1875-1887, badacze: J. Baudouin de Courtenay 1845 - 1929,
Mikołaj Kruszewski 1851  1887, stworzyli Kazaoska Szkołę Polskiej Lingwistyki, jej idee:
®ð poczÄ…tki fonologii jako nauki (fonem-gÅ‚oska)
®ð teza dotyczÄ…ca spoÅ‚ecznego charakteru jÄ™zyka
®ð różnica miÄ™dzy dynamicznym i statycznym podejÅ›ciem do opisu zjawisk jÄ™zykowych  podstawa dla synchronii i
diachronii
®ð opozycja zwiÄ…zków syntagmatycznych i paradygmatycznych
STRUKTURALIZM  zakÅ‚ada rozumienie jÄ™zyka jako systemu (system ®ð uporzÄ…dkowany zbiór elementów w porzÄ…dku
hierarchicznym), świadomośd leksykalna i morfologiczna.
®ð dążenie do uzasadniania hipotez w sposób niezależny od innych dyscyplin (test diagnostyczny  szukanie zależnoÅ›ci
wewnÄ…trz systemu)
®ð autonomicznoÅ›d strukturalizmu  samowystarczalnoÅ›d dyscypliny, hipotezy jÄ™zyka uzasadniane przez odwoÅ‚ania do
języka, a nie innych nauk
®ð autonomicznoÅ›d jÄ™zyka  zdyscyplinowanie jÄ™zyka jako nauki:
Øð postÄ™powanie badawcze przedstawiane w sposób jawny
Øð dążenie do operowania wielkoÅ›ciami bÄ™dÄ…cymi efektami ostrej próby delimitacyjnej
Øð dążenie do poszukiwania różnic miÄ™dzy obiektami (wg brzytwy Ockhama  eliminacja z nauki bytów nie
majÄ…cych uzasadnienia logicznego i empirycznego)
Øð należy unikad tautologii w procesie wyjaÅ›niania i dowodzenia
Øð zależnoÅ›ci systemowe wyrażeo oddzielane od tego, co poza nimi (od tego, co pozajÄ™zykowe)
Elementy systemu to wielkości funkcjonalne = pełniące daną funkcję w systemie językowym.
Analiza strukturalna  określenie pozycji elementów w systemie e celu uporządkowania, czyli systematyki.
Ferdinand de Saussure  Kurs językoznawstwa ogólnego 1916, twórca strukturalizmu w lingwistyce, postulował rozróżnienie
językoznawstwa języka od językoznawstwa mówienia (=użycia języka).
Czynniki wpływające na zmianę kierunku badao (z języka na mówienie):
®ð rozwój logicznych teorii referencji, Å›wiadomoÅ›d odniesienia przedmiotowego mówienia
®ð ksztaÅ‚towanie siÄ™ teorii funkcji jÄ™zyka
®ð ksztaÅ‚towanie siÄ™ teorii katów mowy
®ð modelowanie kompetencji jÄ™zykowej w klasycznym generatywizmie
16
Szkoła PRASKA  ukształtowana przez Praskie Koło Lingwistyczne, lata 1926-1938, przedstawiciele i osiągnięcia:
®ð R. Jakobson, N. S. Trubeckoj  stworzenie podstaw fonologii
®ð R. Jakobson  twórca morfonologii
®ð V. Mathesius  badanie struktur tematyczno-rematycznych
®ð B. Havranek  ksztaÅ‚towanie stylistyki strukturalnej
®ð J. MukaY
ovsky  kształtowanie stylistyki funkcjonalnej: styl artystyczny
®ð ksztaÅ‚towanie siÄ™ kultury jÄ™zyka i wypowiedzi
Szkoła KOPENHASKA  GLOSSEMATYKA  w latach 30-tych rozpoczęło kształtowad się Kopenhaskie Koło Lingwistyczne z
Luisem Hjelmslevem na czele (1943  Prolegomena do teorii jÄ™zyka  koncepcja jÄ™zyka nawiÄ…zujÄ…ca do de Saussure a ®ð
rozwinięcie tezy asubstancyjnego charakteru języka, język to forma, a nie substancja)
plan wyrażania plan treści
substancja forma forma substancja
fonetyka glossematyka = językoznawstwo semantyka
Językoznawstwo bada zależności między formą planu wyrażania a formą planu treści.
Komutacja  zmiana w zakresie stosunków paradygmatycznych, dotycząca formy planu wyrażania i pociągając a za sobą
zmianę w zakresie planu treści.
Permutacja  zmiana w zakresie stosunków syntagmatycznych, polegajÄ…ca na takim przestawieniu elementów ®ð planu
wyrażania, które pociąga za sobą zmianę w planie treści.
Np.: on i ona  różnica z punktu widzenia formy
2 3 fonemy
Słowo  on i słowo  ona znaczą co innego
Warianty  kiedy zmiana na płaszczyz
nie formy nie pociąga za sobą zmiany na płaszczyz
nie treści, np.:
komutacja: rÄ™kami  rÄ™koma ®ð nie ma różnicy w sensie znaczeo
permutacja: kot  tok  kto ®ð uszeregowanie w innej kolejnoÅ›ci, różnica znaczeo
Badanie tych różnic było głównym celem Hjemsleva, jego nowatorstwo metodologiczne polegało na budowaniu teorii funkcji
metodami dedukcyjnymi. Hjemslev dążył do tego, aby opis języka miał uzasadnienie w modelu.
Cechy języka:
®ð niesprzecznoÅ›d
®ð uniwersalnoÅ›d
®ð prostota
Substancja planów:
1. fonetyka  nauka o substancji planu wyrażania
2. semantyka (rozumiana jako wyrażenia językowe denotujące obiekty poza językami)  nauka o substancji
planu treści
Szkoła AMERYKAOSKA  powstała w latach 30-tych, prekursorzy: L. Bloomfield  twórca behawiorystycznej teorii znaczenia i
podstaw analizy składnikowej (w składni), E. Sapir i B. L. Whorf(hipoteza Sapir-Whorf)  hipoteza: język danej społeczności
decyduje o jego kulturze, za pomocą języka tej społeczności budowana jest struktura jej świata (istnienie zależności: kultura 
język, np.: różne nazwy śniegu i lodu na Islandii)), inne nazwy:
®ð deskryptywizm  od deskrypcja  rejestr i opis faktów jÄ™zykowych, jÄ™zykoznawstwo opisowe/opisujÄ…ce
17
®ð dystrybucjonizm  od dystrybucja  zbiór istotnych wyrażeo
®ð taksonomia  podstawowy cel to systematyka form i konstrukcji jÄ™zykowych.
Z deskryptywizmu wyrósł transformacjonizm, którego twórcą jest kontynuator tradycji Bloomfielda Z. S. Harris, a póz
niej
generatywizm.
Rozwój strukturalizmu w językoznawstwie polskim  czołowa postad to Jerzy Kuryłowicz (1895-1978), jego idee:
®ð kluczowa zasada analogii i proporcji w teoriach gramatycznych w odniesieniu do synchronicznego i diachronicznego
opisu języka
®ð autor teorii grupy i zdania
®ð autor teorii derywacji syntaktycznej
®ð przejÅ›cie od transformacji ze skÅ‚adni do transformacji w semantyce
®ð rozróżnienie przypadków konkretnych i relacyjnych
®ð izomorfizm (paralelizm różnych struktur jÄ™zykowych) sylaby i zdania na pÅ‚aszczyz
nie wyrażenia i treści
Kuryłowicz to metodolog najbliższy szkole kopenhaskiej.
Pokolenie poczÄ…tku XX w.:
®ð Leon Zawadowski  Lingwistyczna teoria jÄ™zyka 1966  referencyjna teoria znaczenia miÄ™dzy elementami tekstu a
rzeczywistością, badania nad konotacją
®ð Tadeusz Milewski  autor podrÄ™cznika  JÄ™zykoznawstwo
®ð przedstawiciele mÅ‚odszych pokoleo: Andrzej BogusÅ‚awski, StanisÅ‚aw Karolak, Zuzanna Topolioska, Anna Wierzbicka.
18
VI. WPROWADZENIE DO J
ZYKOZNAWSTWA GENERATYWNEGO
Noam Chomsky  ur. 1928, twórca językoznawstwa generatywnego, w młodości dystrybucjonista, uczeo Harrisa.
Chomsky zaproponował:
®ð w 1955r. model gramatyki generatywnej (struktury syntaktyczne)
®ð w 1965r. wersja standardowa gramatyki generatywno-transformacyjnej
Chomsky zadaje pytania o:
®ð naturÄ™ jÄ™zyka
®ð zwiÄ…zek jÄ™zyka z umysÅ‚em
®ð dlaczego tylko czÅ‚owiek mówi i skÄ…d siÄ™ to bierze
y
ródła teorii:
®ð dotychczasowe teorie jÄ™zykoznawcze (dystrybucjonizm)
®ð rozwój teorii informacji i logiki matematycznej, filozofii nauki i filozofii racjonalistycznej (Kartezjusz)
Gramatyka generatywna (transformacyjno-generatywna)  formalna teoria języka, model opisu kompetencji językowej
idealnego nadawcy/odbiorcy w aspektach zdolności generowania i zdolności rozumienia poprawnego tekstu w danym
języku.
Generowanie  jednoznaczne wyznaczanie (neutralne z punktu widzenia opozycji: nadawca-odbiorca) nieskooczonego zbioru
zdao (potencjalnych) języka naturalnego za pomocą skooczonej liczby reguł gramatycznych. Pojęcie  generowania po raz
pierwszy wprowadził w XVII w. W. von Humboldt
Gramatyka formalna  sformułowania explicite i prognostyczna (predyktywna).
Aksjomat o twórczym charakterze języka naturalnego  każdy rodzimy użytkownik języka jest zdolny do nieświadomego
produkowania nieskooczonej liczby zdao tego języka i do interpretowania ich. Użytkownicy rodzimego języka w procesie
produkowania i odbioru zdao nie są świadom, że stosują reguły użytkowe.
Kompetencja językowa  wiedza, świadomośd językowa użytkownika w jaki sposób ze skooczonego zbioru obiektów za
pomocą skooczonego zbioru reguł można utworzyd skooczony zbiór zdao i jak je zinterpretowad.
Performancja  konkretna realizacja kompetencji, czyli wypowiedzi (wykonanie językowe).
Gramatyka generatywna jako model skład się z :
1. słownika (zbiór symboli)
2. zbioru reguł
a. substytucji  zastępowanie obiektów innymi
b. kategoryzacji  klasyfikowanie leksemów do określonych klas gramatycznych
c. akomodacji  dostosowanie form jednostek
d. subkategoryzacji  wyższy stopieo uszczegółowienia reguł kategoryzacji
Gramatyki generatywne a gramatyki transformacyjne (Harris):
Gramatyka transformacyjna w koncepcji językoznawstwa stworzonej przez Noama Chomsky ego i jej kontynuatorów, to taka
gramatyka, której zasadniczym celem jest dostarczenie procedur testujących dowolną kombinację słów i rozstrzygających o
tym, czy ta kombinacja jest zdaniem danego języka. W teorii Chomsky ego zakłada, że gramatyka transformacyjna powinna
generowad wszystkie zdania danego języka i żadnych struktur nie będących jego zdaniami. Gramatyka transformacyjna
określa kompetencję językową użytkownika.
Reguła rekurencyjna (rekursywna)  dająca się zastosowad nieograniczoną liczbę razy.
19
Powstanie gramatyki generatywno-transformacyjnej  jako reakcja na metody opisu strukturalnego w amerykaoskim
dystrybucjonizmie:
I model  Noam Chomsky  Syntactic Structures 1957
®ð komponent syntaktyczny
Øð frazowy
Øð transformacyjny
®ð komponent fonologiczny  brak komponentu semantycznego
II model
®ð komponent syntaktyczny (=generatywny)
®ð komponenty interpretacyjne:
Øð semantyczny  umożliwia opis wieloznacznoÅ›ci oraz odróżnianie zdao semantycznie poprawnych od
dewiacyjnych
Øð fonologiczny
Pozalingwistyczne aspekty gramatyki generatywno-transformacyjnej Chomsky ego:
®ð racjonalizm (z filozofii Kartezjusza)
®ð mentalizm
®ð hipoteza natywistyczna  czÅ‚owiek rodzi siÄ™ ze znajomoÅ›ciÄ… gramatyki uniwersalnej
®ð idea gramatyki uniwersalnej
Generatywizm jako paradygmat falsyfikacjonistyczy. Kryteria oceny adekwatności modeli (gramatyk):
®ð niesprzecznoÅ›d wewnÄ™trzna
®ð adekwatnoÅ›d opisowa:
Øð sÅ‚aba  modele powinny starad siÄ™ opisywad peÅ‚ny zbiór zdao jÄ™zyka i nie uwzglÄ™dniad zdao
nieakceptowanych
Øð mocna  przypisywanie zdaniom jako wytworom modelu okreÅ›lonej interpretacji jako zgodnej z intuicjÄ…
użytkownika
Paradygmat badao nad językiem w generatywizmie:
®ð zdania powstajÄ… wskutek Å‚Ä…czenia jednostek niższego rzÄ™du w jednostki wyższego rzÄ™du
®ð jÄ™zykoznawca powinien używad dedukcji i szukad takich modeli jÄ™zykowych, które doprowadziÅ‚yby do możnoÅ›ci
wyznaczenia każdego zdania (model zawierałby schemat budowy każdego zdania)
Generatywizm a strukturalizm w językoznawstwie:
R Ó Ż N I C E
strukturalizm generatywizm
opis obserwowanego stanu rzeczy modelowanie kompetencji
weryfikacja hipotez strukturalnych falsyfikacja modeli
język = gramatyka
język jako zbiór jednostek i system reguł gramatyka to nie tylko zbiór jednostek i system
reguł, ale także model umożliwiający wyznaczenie
zdao
to produkt do tworzenia tekstu (system język to nieskooczony zbiór zdao
jednostek i reguł)
PODOBIEOSTWA
oddzielenie synchronii od diachronii
nacisk na synchroniÄ™
postulat autonomiczności lingwistyki
20
Gramatyka formalna:
1. prognostyczna  przewidywalnośd zakłada, że te operacje, które są przedstawione w modelu, będą
adekwatne w zdaniach potencjalnych
2. sformułowana explicite  taka gramatyka, która pokonuje w sposób jawny wszystkie operacje, które są
wykorzystywane w celu przejścia jednostek (wielkości gotowych niepodzielnych) do produktów (konkretnych
ludzkich wypowiedzi): dedukcja, powtarzalnoÅ›d ®ð wszystkie operacje w ramach modelu sÄ… podawane
jawnie i w określonej kolejności
strukturalizm generatywizm
język system jednostek i reguł zbiór zdao
gramatyka system reguł model opisu języka
Gramatyka generatywna jest formalna ze względu na dwie cechy:
®ð jest sformuÅ‚owana explicite  wszystkie operacje w ramach modelu sÄ… podawane jawnie i w okreÅ›lonej
kolejności (uporządkowana)
®ð jest pragmatyczna (predyktywna)
21
VII. WST
P DO SEMANTYKI. TEORIE ZNACZENIA NA TLE HISTORII DYSCYPLINY.
Semantyka językoznawcza bada strukturę znaczeo wyrażeo języków naturalnych ze względu na odniesienie wyrażeo
do obiektów językowych i pozajęzykowych.
Semantyka w naukach logiczno-filozoficznych i w językoznawstwie XIX i XX w.:
®ð XIX w.  semantyka diachroniczna  pyta o etymologiÄ™ słów i rozwój znaczeo
®ð XX w.  semantyka w strukturalizmie:
Øð teoria pól znaczeniowych  grupowanie wyrażeo jÄ™zykowych z punktu widzenia relacji zachodzÄ…cych
między nimi (1924  twórcą nazwy jest Ipsen)
Øð kierunek paradygmatyczny, np.: odcienie barw (1931  Irier Wesgerber)
Øð kierunek syntagmatyczny, np.: pies szczeka (1934  G. Porzig)
Semantyka bada:
®ð definiowanie
®ð wartoÅ›ciowanie logiczne zdao
®ð stosunek znaczenia do oznaczenia
Filozoficzne tradycje wyjaśniania znaczeo:
®ð Platon  podziaÅ‚ na wyrazy jasne (proste) i wyrazy ciemne (zÅ‚ożone)
®ð Arystoteles
®ð Piotr Hiszpan
®ð Kartezjusz, Leibniz, Lock
Powstanie semantyki logicznej  G. Frege 1892
Analiza semantyczna jÄ™zyka nauki w Kole Wiedeoskim ®ð przedstawiciele: M. Schlick, R. Carnap, L. Wittgenstein.
Analiza semantyczna wyrażeo tzw. jÄ™zyka potocznego w brytyjskiej filozofii antycznej ®ð przedstawiciele: A. J. Ayer, J.
L. Austin, G. Ryle, P. F. Strawson.
ZNACZENIE jako relacja dwuargumentowa reprezentowana przez zwrot  x znaczy y , gdzie wartością zmiennej x jest
wyrażenie językowe W. Wartośd zmiennej y jest różna według różnych teorii (koncepcji) znaczenia. W wielu
współczesnych teoriach językoznawczych zmienna y ma wartośd WW (znaczenie jako zbiór postulatów/ konsekwencji,
jako przykład (eksplikacja/ paralokucja)). Przedstawiciele: R. Carnap, R. Jakobson, J. J. Katz, A. Bogusławski, A.
Wierzbicka.
Inne rozpowszechnione teorie znaczenia, według których zmienna y przyjmuje wartości należące do innych kategorii
niż WW, np.: takich jak:
1. znaczenie jako coÅ› zawartego w umyÅ›le ludzkim  teoria asocjacjonistyczna ®ð wyobrażenie czÅ‚owieka
towarzyszące wyrażeniu językowemu, przedstawiciele: J. Locke, K. Ajdukiewicz; np.:  lew  dla niektórych
będzie obiektem lęku, dla innych zwierzęciem do upolowania; każdemu wyrażeniu językowemu towarzyszą
wyobrażenia człowieka o tym wyrażeniu
2. przedmioty i stany rzeczy pozajęzykowe  jako denotaty wyrażeo:
a. teoria konotacyjna ®ð przedmioty i stany rzeczy poza jÄ™zykiem, przedstawiciel: J. S. Mill
b. teoria referencyjna ®ð stosunek zachodzÄ…cy miÄ™dzy klasÄ… elementów tekstu (klasa jÄ™zykowa) a klasÄ…
elementów rzeczywistości (klasa pozajęzykowa), przedstawiciel: L. Zawadowski
3. przedmioty idealne i abstrakcyjne  teorie fenomenologiczne ®ð przedstawiciele: E. Husserl, R. Ingarden
4. znaczenie jako zachowania ludzkie:
a. teoria behawiorystyczna ®ð relacja miÄ™dzy wyrażeniem jÄ™zykowym a ludzkim zachowaniem,
przedstawiciel: L. Bloomfield
22
b. teoria pragmatyczna ®ð relacja miÄ™dzy wyrażeniem jÄ™zykowym a sposobem posÅ‚ugiwania siÄ™ nim,
przedstawiciel: L. Wittgenstein
c. teoria sytuacyjna ®ð przedstawiciel: J. R. Firth
Zakres pojęcia znaczenia jako predykatu językowego, wyznaczającego relacje między wyrażeniami językowymi:
a.  szeroki  znaczenie W to funkcja W (J. Lyons)  wyrażenie językowe ma znaczenia jeśli można mu przypisad
jakÄ…Å› funkcjÄ™ (gramatycznÄ…, referencyjnÄ…, ekspresywnÄ…)
b.  wąski  znaczenie W to wartośd poznawcza (kognitywna) W (A. Bogusławski) - informacja komunikowana za
pomocą wyrażenia; związany z analizą składnikową w semantyce (opis znaczenia przez wyliczenie cech
należących do tego wyrażenia, powtarzających się w innych jednostkach  rozkład znaczenia wyrazu na
najprostsze elementy; znaczenia można traktowad jako iloczyny cech, np.: mężczyzna = człowiek + dorosły +
pÅ‚ed mÄ™ska ®ð niezbÄ™dna jest hierarchia tych cech, nie wystarczy ich wyliczenie)
Semantyka w językoznawstwie strukturalnym.
Teorie pól znaczeniowych Ipsena:
Pierwsze teorie pól wyrazowych powstawały w Niemczech i Szwajcarii w latach 20. i 30. Jako pierwszy użył terminu
pole semantyczne  Gunter Ipsen   zespół wyrazów połączonych wspólną nadrzędną treścią znaczeniową .
Pole semantyczne  to wyróżniona na podstawie wspólnych cech znaczeniowych klasa wyrazów pozostających w
określonych relacjach w słowniku (pole paradygmatyczne, inaczej parataktyczne) lub w tekście (pole syntagmatyczne,
inaczej syntaktyczne). Twórcą teorii pola parataktycznego był Jost Trier, a syntagmatycznego  Walther Porzig.
Pole semantyczne:
®ð kierunek paradygmatyczny - pole tworzÄ… reprezentujÄ…ce te sama częśd mowy wyrazy nazywajÄ…ce np. kolory,
stopnie wojskowe.
®ð kierunek syntagmatyczny - pole syntaktyczne tworzÄ… współwystÄ™pujÄ…ce ze sobÄ… w tekÅ›cie wyrazy, np. jÄ™zyk-
lizad, piwne-oczy, potrawa-jeśd.
üð CaÅ‚a treÅ›d pojÄ™ciowa jÄ™zyka dzieli siÄ™ na sfery i pola pojÄ™ciowe, niedostÄ™pne bezpoÅ›rednio badaczowi, który może
obserwowad tylko pola wyrazowe, stanowiące językowe odbicie pól pojęciowych.
üð Pole wyrazowe stanowi siatkÄ™ nakÅ‚adanÄ… na rzeczywistoÅ›d  siatka ta jest różna dla różnych kultur i w różnych
okresach rozwoju tego samego języka.
üð Ani jeden wyraz nie funkcjonuje w Å›wiadomoÅ›ci mówiÄ…cych w postaci izolowanej - jest kamykiem mozaiki wÅ›ród
innych składających się na obraz pojęcia istniejącego poza sferą języka.
üð WÅ‚aÅ›ciwe znaczenie poznajemy wtedy, gdy odgraniczamy i odróżniamy je sÄ…siednich i przeciwstawnych  ma sens
tylko jako częśd całości, znaczenie bowiem występuje tylko w obrębie pola i na tle całej struktury, której jest częścią.
Znaczenia wyrazu nie można określid właściwie, jeżeli się go nie rozpatrzy na tle tej całości. Nawiązanie do idei de
Saussure a o systemowości języka, wzajemnym uwarunkowaniu elementów językowych - wartośd elementu
językowego nie polega na jego obiektywnych cechach, lecz zależy od opozycji względem innych- ma wartośd
względną.
üð Jeżeli jedno z pojÄ™d ulega zmianie  modyfikujÄ… siÄ™ i inne należące do tego samego pola (konsekwencje dla innych z
tego pola).
Prace L. Weisgerbera  ideologa koncepcji pól semantycznych nawiązują do idei Humboldta, na temat wewnętrznej
formy języka organizującej widzenie świata przez daną społecznośd językową, Pole wyrazowe jest odbiciem pola
pojęciowego. Siatki pojęciowe są różne w różnych językach. Tezę te potwierdziły póz
niejsze badania etnolingwistyczne
(E. Sapira i B. Whorfa) Przykład: różnice w nazywaniu barw w j.polskim i navaho Indian z Arizony: polskiemu
przymiotnikowi czarny odpowiadają 2 rodzaje czerni wyróżniane w navaho; dwóm polskim wyrazom: zielony i
niebieski odpowiada jeden przymiotnik w navaho.
Analiza składnikowa w semantyce  metoda opisu znaczenia wyrażenia polegająca na rozkładzie (dekompozycji) jego
struktury na zawarte w tej strukturze elementy (cechy/pojęcia) wspólne przynajmniej dla części systemu
23
znaczeniowego danego języka. Stosowana od lat 60. w różny sposób przez wszystkie niemal (z wyjątkiem
kognitywizmu) szkoły i kierunki w semantyce językoznawczej, od teorii pól po nurty współczesne.
wiezie  jedzie i coÅ› trzyma porusza siÄ™
niesie  idzie i coÅ› trzyma w obu przypadkach
Sposób analizy składniowej polega na wyliczaniu cech, które należą do znaczenia danego wyrażenia:
mężczyzna kobieta dziecko
+dorosłośd +dorosłośd -dorosłośd
+bycie człowiekiem +bycie człowiekiem +bycie człowiekiem
+męskośd +żeoskośd
Wzajemne oddziaływania semantyki w naukach logiczno-filozoficznych i semantyki językoznawczej (od lat 60-tych XX
w.)  wpływ:
®ð logiczno-filozoficznej tradycji opisu znaczeo
®ð logiki matematycznej
®ð gramatyk generatywnych
®ð metodologii  strukturalizmu
®ð potrzeb leksykografii
Semantyka w językoznawstwie generatywnym
®ð semantyka interpretacyjna  J. J. Katz, J. A. Fodor
®ð teoria ról semantycznych  Ch. Fillmore, Jackendoff
®ð semantyka generatywna  G. Lakoff, J. D. McCawley
Semantyka w szkole moskiewskiej  semantyka funkcji leksykalnych, operuje językiem semantycznym opartym na
jednostkach języka sztucznego; przedstawiciele: J. D. Apresjan, I. A. Mel%0ńuk, A. K. %7ńolkovski
Kształtowanie się koncepcji metajęzyków semantyki
Znaczenie a oznaczenie:
Znaczenie ®ð relacja miÄ™dzy jednostkÄ… jÄ™zykowÄ… a innÄ… jednostkÄ… jÄ™zykowÄ… (wewnÄ…trzwyrazowa).
Oznaczenie ®ð relacja miÄ™dzy jednostkÄ… jÄ™zykowÄ… a Å›wiatem pozajÄ™zykowym.
Istnieją wyrażenia, które:
®ð znaczÄ…, ale nie oznaczajÄ… (partykuÅ‚y, spójniki)
®ð oznaczajÄ…, ale nie znaczÄ… (imiona wÅ‚asne)
®ð odnoszÄ… siÄ™ do tego samego, ale majÄ… różne znaczenia (np.: gwiazda poranna  gwiazda wieczorna)
®ð majÄ… to samo znaczenie, ale wykluczajÄ…ce siÄ™ odniesienia (wyjÅ›d za mąż  ożenid siÄ™)
Semantyka translacyjna  (metoda analizy składnikowej) przekład w obrębie tego samego języka
Semantyka referencyjna  ustala relacje między językiem a światem
Znaczenie jako:
®ð zbiór postulatów  R. Carnap
®ð konsekwencje logiczne  Katz, Bellert
®ð przekÅ‚ad  Jakobson
Øð szkoÅ‚a moskiewska  Apresjan, Mel%0Å„uk
Øð szkoÅ‚a polska  BogusÅ‚awski, Wierzbicka
Denotacja a referencja
24
Denatcja  zakres odniesienia
Referencja  odniesienie przedmiotowe do rzeczywistości pozajęzykowej
Denotacja nazwy  pies  zbiór wszystkich obiektów, o których można orzekad tę nazwę
Referencja:
1. wewnątrztekstowa  za pomocą jednego wyrażenia językowego dokonuje się odniesienia do innego
wyrażenia językowego:
a. anafora  odesłanie wstecz
b. katafora  odesłanie wprzód
2. zewnÄ…trztekstowa:
a. werbalna
®ð czyste indeksy
Øð imiona wÅ‚asne
Øð zaimki osobowe (ja, ty, to)
®ð wyrażenia z cechami indeksowymi
Øð miana
Øð deskrypcje
üðokreÅ›lone
üðdyskursywne
üðaluzyjne
Øð inne zaimki osobowe i wskazujÄ…ce
b. mechaniczna  gesty
Czyste indeksy  pełnią funkcję tylko referencyjną:
®ð imiona wÅ‚asne  sÅ‚użą identyfikowaniu obiektów
®ð zaimki osobowe  sÅ‚użą wskazywaniu jakiegoÅ› obiektu
Wyrażenia z cechami indeksowymi  funkcja referencyjna + wskazywanie pewnych cech:
®ð miana  nazwy pospolite, które funkcjonujÄ… jako nazwy wÅ‚asne; wyznaczajÄ… obiekt, o którym mowa w sposób
ścisły, np.: dom, dyrektor, kościół. Odbiorca musi należed do pewnej pokreślonej zbiorowości i identycznie
odnosid dane wyrażenie
®ð deskrypcje  wyrażenie, za pomocÄ… których coÅ› siÄ™ opisuje:
Øð okreÅ›lone  obiekt, o którym mowa wyznacza siÄ™ w sposób Å›cisÅ‚y, np.: zachodnia sÄ…siad Polski
Øð dyskursywne  zdeterminowane kontekstowo, np.: JaÅ› zostaÅ‚ pobity. ChÅ‚opca przewieziono do
szpitala. Dla sprawdzenia deskrypcji należy dodad wyrażenie:  o którym się mówi
Øð aluzyjna  zdeterminowana wspólnÄ… wiedzÄ… nadawcy i odbiorcy, np.: Czy pan wie, że ten Å‚ajdak
znów zrobił donos? Dla sprawdzenia deskrypcji należy dodad wyrażenie:  taki, że wiesz, o którym
mówię
Øð nieokreÅ›lone  np.: rzeka w Polsce
*Wyrażenia ko referencyjne  wyrażenia tekstowe, które mają jednakowe odniesienia.
KWANTYFIAKCJA  procedura, która polega na ustalaniu zakresu odniesienia predykatu użytego w danym zdaniu;
kwantyfikatory są w logice  w języku naturalnym operatory kwantyfikujące, które mogą byd podporządkowane tym
wielkościom, które są dane w języku logiki.
Kwantyfikacja  rodzaj referencji, przy którym bierze się pod uwagę zakres odniesienia predykatu użytego w zdaniu:
25
OPERATOR KWANTYFIKUJ
CY  składnik zdania jakiegoś języka naturalnego charakteryzujący zakres odniesienia (do
jakiej ilości obiektów odnosi się wypowiedzenie) predykatu tego zdania oraz sposób identyfikacji obiektu, o którym ten
predykat jest orzekany, tę funkcję pełnią: zaimek, rodzajnik, nazwa jednostkowa/ ogólna, deskrypcja określona i
nieokreślona oraz szyk.
KWANTYFIKATOR  znak o określonej postaci, należący do logiki, który poprzedza funkcję zdaniową F (x), któremu jest
przypisana wartośd zdaniowa w języku naturalnym
V  mały (ta)
› - duży (każda)
Kwantyfikacja numeryczna  ilośd obiektów wskazana przez liczebnik lub jego pochodną, np.: trochę soli, odrobinę
Kwantyfikacja referencyjna  jej wykładniki to operatory kwantyfikujące
Kwantyfikacja:
1. szczegółowa (V mały)  odnosi się do obiektu jednostkowego
a. określona
®ð imiona
®ð deskrypcje dyskursywne
®ð zaimki osobowe
®ð indeksy
[jota]
b. nieokreślona
®ð zaimki  ktoÅ›, coÅ›
®ð deskrypcje nieokreÅ›lone *eta+
2. ogólna (› duży)
a. intencjonalna  reprezentant garnku, np.: Kura jest ptakiem domowym
b. ekstensjonalna:
®ð kolektywna  wÅ‚asnoÅ›d przysÅ‚uguje wszystkim elementom zbioru, np.: Wszystkie dzieci
dostały zabawkę
®ð dystrybutywna  każdemu elementowi dany predykat przysÅ‚uguje, np.: Każde dziecko
dostało zabawkę
*Jota operatory  odniesienie wypowiedzi nie do wszystkich obiektów danego rodzaju, za pomocą operatorów
szczegółowych; są wykładnikami odniesieo jednostkowych.
*Eta operatory  nie są wykładnikami odniesieo jednostkowych.
Związek między kwantyfikacją a opozycją zdao analitycznych i syntetycznych ogólnych:
1. analityczne  głoszą takie prawdy, którym nie da się zaprzeczyd
2. syntetyczne  dochodzid do nich można na drodze empirycznej
Dzięki operatorom kwantyfikującym dodanym do tych zdao, można rozstrzygnąd, czy zdanie jest analityczne czy
syntetyczne:
1. zdanie analityczne  Pies jest zwierzÄ™ciem. ®ð to z obserwacji psa nie wynika, ale bycie psem, to bycie
zwierzęciem, nie może byd tak, że pies nie jest zwierzęciem
2. zdanie syntetyczne ogólne  Pies ma cztery nogi. ®ð to wynika z obserwacji psa, chod może on mied i trzy
nogi, bo istnienie psa o trzech nogach nie kłóci się z byciem psem
3. dodanie operatorów kwantyfikujących  ten (szczegółowy) i  każdy (ogólny):
a. zdanie analityczne:
26
Ten pies jest zwierzęciem.  zdanie dewiacyjne, bo słowo  ten jest wskazujące  robi się to wtedy,
kiedy łączy się ze światem, a  pies łączy się z pojęciem
Każdy pies jest zwierzęciem.  zdanie poprawne, chod  każdy to zdanie nadmiarowe
b. zdanie syntetyczne ogólne:
Ten pies ma cztery nogi.  to zdanie jest poprawne
Każdy pies ma cztery nogi.  całe zdanie to zdanie fałszywe (cecha typowa dla gatunku psa, chod nie
zawsze pies ma cztery nogi)
4. zanegowanie zdao:
a. zdanie analityczne:
Nieprawda, że każdy pies jest zwierzęciem.  negacja tego zdania jest wewnętrzną sprzecznością i do
operatora  każdy i do operatora  jest
b. zdanie syntetyczne ogólne:
Nieprawda, że każdy pies ma cztery nogi.  dwie możliwości:
®ð negacja dodana do  każdy  Nie każdy pies ma cztery nogi.  zdanie prawdziwe
®ð negacja dodana do  ma  Każdy (czyli  żaden ) pies nie ma czterech nóg.  zdanie faÅ‚szywe
Parametry aktu mowy:
®ð miejsce
®ð czas
®ð interlokucja
®ð dyskurs
Deiktycznośd  sposób użycia w wypowiedzi wyrażeo okazjonalnie zamiennych
27
VIII. TEORIA J
ZYKA SEMANTYCZNEGO W POLSKIEJ SZKOLE SEMANTYCZNEJ ANDRZEJA BOGUSA
AWSKIEGO I ANNY
WIERZBICKIEJ.
Teoria języka semantycznego w ujęciu:
®ð BogusÅ‚awskiego  badania oparte na indywidualnych warunkach filozoficzno-ideologicznych
®ð Wierzbicka  próba o charakterze empirycznym, odniesienie do różnic kulturowych miÄ™dzy narodami Å›wiata
Język semantyczny (metajęzyk semantyki/ język reprezentacji semantycznej):
a. zbudowany przez badacza system
b. składa się - analogicznie do języka naturalnego  ze słownika i gramatyki
c. służy do:
®ð opisywania znaczeo wyrażeo jÄ™zyków naturalnych
®ð odróżniania zdao semantycznie poprawnych od niepoprawnych
d. fundowany na językach sztucznych bądz
naturalnych
e. na jego rozwój wpłynęło 5 czynników:
®ð logiczna i filozoficzna tradycja znaku
®ð logika matematyczna (Tarski, Russel, Quine)
®ð jÄ™zykoznawstwo generatywne
®ð tradycja semantyki jÄ™zykoznawczej
®ð potrzeby leksykografii
f. właściwości:
®ð metajÄ™zyk
®ð system Å›rodków ma speÅ‚niad dwojakÄ… funkcjÄ™: umożliwiad rozróżnianie zdao sensownych od
bezsensownych (poprawnych semantycznie i niepoprawnych) oraz wyjaśniad relacje między
wszystkimi wyrażeniami językowymi (podstawowa relacja: wynikania i sprzeczności)
g. dwie koncepcje:
®ð dążyd do budowy jÄ™zyka semantycznego na podstawie jÄ™zyków naturalnych
®ð dążyd do budowy jÄ™zyka semantycznego na podstawie jÄ™zyków sztucznych
Koncepcja języka semantycznego opartego na języku naturalnym:
a. semantyka redukcjonistyczna  istnieje możliwośd rozkładu znaczeo na elementy prostsze, aż do elementów
najprostszych, które pojawiają się w wielu definicjach różnych wyrażeo
®ð istniejÄ… obiekty, które sÄ… elementami samo wyjaÅ›niajÄ…cymi (nie trzeba ich przekÅ‚adad na inne
jednostki)
®ð czÄ…stki elementarne sÄ… uniwersalne  majÄ… swoje odpowiedniki we wszystkich (wiÄ™kszoÅ›ci) jÄ™zykach
świata; proces wyszukiwania elementów najprostszych jest empiryczny i intuicyjny
b. eksplikacja semantyczna  odnosi siÄ™ do:
®ð osiÄ…ganego celu (efekt, do którego siÄ™ dąży)
®ð procedury badawczej (akt, operacja)
c. teoria eksplikacji Anny Wierzbickiej  eksplikacją wyrażenia A jest takie wyrażenie B, które spełnia kilka
warunków:
®ð B równoznaczne z A
®ð B musi mied strukturÄ™ bardziej rozczÅ‚onkowanÄ… (rozwiniÄ™tÄ…) niż A
®ð B skÅ‚ada siÄ™ z elementów prostych (semów)
®ð B jest zbudowane z elementarnych schematów semantycznych (prostota poÅ‚Ä…czenia)
®ð to, co jest eksplikowane, i to, co eksplikuje, to ciÄ…gi należące do tego samego jÄ™zyka naturalnego
Zatem: język semantyczny to minimalny zbiór jednostek koniecznych i wystarczających do wyjaśnienia
wszelkich innych wyrażeo językowych i elementy tego zbioru są proste semantycznie
28
Główne założenia teorii naturalnego metajęzyka semantycznego (NMS):
1. istnieje zbiór jednostek elementarnych (semantycznie prostych, niedefiniowalnych) tworzących słownik
języka myśli ludzkiej (lingua mentalis)
2. zbiór ten jest konieczny i zarazem wystarczający do dokonania eksplikacji semantycznej jednostek złożonych
3. elementy tego zbioru nie są dane a priori, wymagają ustalenia (metodą prób i błędów) i weryfikacji  w
wyniku opisu semantycznego wszystkich (jak największej liczby) języków świata
4. leksykalizacja jednostek języka mentalnego we wszystkich językach naturalnych (status uniwersalny
jednostek) jest argumentem na rzecz prostoty semantycznej tych jednostek
5. eksplikacja semantyczne jednostki złożonej to ciąg zbudowany z jednostek prostych za pomocą
elementarnych reguł gramatyki, mający znaczenie tożsame ze znaczeniem jednostki złożonej
6. podstawowe zadanie semantyki językoznawczej polega na tworzeniu eksplikacji jednostek (która jest główną
metodą opisu semantycznego) oraz na systematycznej weryfikacji metajęzyka
7. główne idee redukcjonistycznej analizy semantycznej wyrażeo mają wielowiekową tradycję logiczno-
filozoficzną (od Platona począwszy), niezależnie od tego wynikają z zasad poprawnego logicznie wyjaśniania
Ewolucja teorii MNS w ujęciu A. Wierzbickiej (od 1969):
1. wzrost liczby postulowanych jednostek elementarnych (od 14) *1972+ do następujących (61) *2004+:
®ð ja, ty, ktoÅ›, coÅ›, ciaÅ‚o
®ð ten, ten sam, inny
®ð jeden, dwa, dużo, niektóre, wszystko
®ð dobry, zÅ‚y, duży, maÅ‚y
®ð myÅ›led, wiedzied, chcied, czud, widzied, sÅ‚yszed
®ð mówid, sÅ‚owo, prawda,
®ð robid, dziad siÄ™, ruszad siÄ™,
®ð byd, mied
®ð żyd, umrzed
®ð bo, jeżeli, nie, byd może, móc
®ð kiedy, teraz, przed, po, dÅ‚ugo, krótko, przez pewien czas, chwila, moment
®ð gdzie, tutaj, nad, pod, wewnÄ…trz, z (tej) strony, blisko, daleko
®ð bardzo, wiÄ™cej
®ð rodzaj, częśd
®ð tak (taki), jak
2. rozszerzenie badao na ogromną liczbę języków (poza europejskimi  język Azji, Afryki, Australii)
3. sukcesywne rozszerzenie zbiorów jednostek objętych analizą (m. in. na artefakty, akty mowy, stosunki
międzyludzkie, emocje)
4. rozszerzenie zakresu badao: od lingwistyki jako nauki autonomicznej po badania ogólnohumanistyczne,
interkulturowe (uwzględniające filozofię, teologię, psychologię i antropologię)
Liczba jednostek elementarnych:
®ð Wierzbicka: 14 [1972]  61 [2004]
®ð BogusÅ‚awski: okoÅ‚o 100
®ð Obecnie: 60
Należy preferowad język semantyczny oparty na języku naturalnym, bowiem każdy znak musi byd wyjaśniony, a
wyjaśnienie znaków języków sztucznych prowadzi do przekładu na języki naturalne.
A. Wierzbicka  Ciało i umysł
®ð struktura semantyczna  tak, że :
Adam jest tłusty = Adam jest taki, że jego ciało jest tłuste
29
®ð ograniczenia selekcyjne:
włosy blond ograniczenia selekcyjne  nie da się przewidzied ograniczoności na
piwne oczy podstawie znaczenia
słowa sądu, pragnienia, myśli, uczucia  predykaty zdeterminowane znaczeniowo (da się przewidzied na
podstawie znaczenia)
®ð zdania o percepcji:
Adam zobaczyÅ‚ lisa ®ð Adam jako osoba wie coÅ›, bo z jego ciaÅ‚em coÅ› siÄ™ staÅ‚o
WidzÄ™, że nie ma tu Janka ®ð ObserwujÄ™ to, co jest i o niczym nie można powiedzied, że to jest Janek.
®ð identyfikacja indywiduów i relacja wÅ‚asnoÅ›ci:
Identyfikacja osoby musi opierad się na identyfikacji ciała. Ciało jest znakiem osoby. Osoba  posiada ciało
(ma  na własnośd )
®ð ciaÅ‚o ludzkie jako podmiot zdania:
Adam mówi:  smutno mi
®ð zależnoÅ›d ciaÅ‚a od umysÅ‚u:
Adam powiÄ™kszyÅ‚ dziurÄ™ w Å›cianie nożem ®ð Wola Adama powoduje, aby jego ciaÅ‚o poruszyÅ‚o siÄ™, ruch ciaÅ‚a
powoduje zagłębienie noża w ścianę, kontakt noża z wewnętrzną powierzchnią ściany powoduje, że dziura
staje się większa.
®ð zależnoÅ›d umysÅ‚u od ciaÅ‚a:
A zapomniał = A przestał wiedzied
Eksplikacja  parafraza znaczenia, warunki (= eksplikacją wyrażenia A jest wyrażenie B, które):
®ð wyrażenie A jest równoznaczne z wyrażeniem B
®ð zbudowane z jednostek prostych (semów)
®ð ma strukturÄ™ rozczÅ‚onkowanÄ…
®ð zbudowane za pomocÄ… elementarnych schematów skÅ‚adniowych
®ð należed do tego samego jÄ™zyka naturalnego
30
IX. KATEGORIA MODLANOÅšCI W OPISIE STRUKTURY ZDANIA.
Modalnośd (z pogranicza semantyki i pragmatyki)  stosunek mówiącego do treści dictum zawartego w wypowiedzi,
ujawniajÄ…cy cel aktu mowy:
1. m. intradyktalna (deontyczna)  wyrażenie konieczności, możliwości; typowe predykaty deontyczne: trzeba,
należy, powinien, musi, ma, może, konieczne, możliwe (postulaty, dyrektywy, namowy)
2. m. ekstradyktalna  na zewnÄ…trz w stosunku do tego, co jest w danym zdaniu powiedziane (intencjonalna):
a. asertoryczna (=epistemiczna):
®ð zerowa (=amodalna)  wypowiedziana modalnie (sÄ… neutralne), np.: Pada deszcz. Piotr
zgubił okulary. Pies jest zwierzęciem. (konstatacje)
®ð niezerowa (epistemiczna)  stosunek mówiÄ…cego do prawdziwoÅ›ci informacji
przekazywanej przez niego w wypowiedzeniu, np.: Ugryzł go pewnie komar (hipotezy).
Wykładniki:
Øð 1 osoba niektórych czasowników mentalnych, np.: sÄ…dzÄ™
Øð niektóre partykuÅ‚y, np.: chyba, pewnie, jeÅ›li, gdyby
Øð formy trybu przypuszczajÄ…cego
b. interrogatywna  celem jest uzyskanie informacji od odbiorcy na dany temat, charakterystyczna
dla pytao, np.: Kiedy przyjechałeś? (pytania)
c. imperatywna  chcę, żebyś spowodował p; rozkaz, czyn ma zostad dokonany poprzez mówienie,
doprowadzid, aby adresat coś zrobił, np.: Wynoś się stąd! (rozkazy)
d. optatywna  życzenia i pragnienia (oby, żeby, niechby, bodaj), np.: Obyś żył długo i szczęśliwie!
(życząca)
e. emocjonalna  ekspresje woli, uczud, sądów, np.: Ależ co ty pleciesz! (ekspresywna)
Wykładniki modalności:
®ð leksykalne  partykuÅ‚y
®ð gramatyczne  morfemy trybu
®ð prozodyczne  intonacja wznoszÄ…ca/ opadajÄ…ca
®ð linearne  relewantna semantycznie opozycja szyku tej samej jednostki
Wypowiedzenia deklaratywne o modalności asertorycznej zerowej to inaczej wypowiedzenia amodlane. Por. np.: Pada
deszcz. Piotr zgubił okulary. Pies jest zwierzęciem. Każdy człowiek jest śmiertelny. W zdaniach amodalnych nie ma
wykładników modalności.
®ð Wierzbicka: nie ma zdao amodalnych.
®ð BogusÅ‚awski: tylko takie zdania zawierajÄ… modalnoÅ›d, w których istniejÄ… jej wykÅ‚adniki
Reguła ogólna:
1. wykÅ‚adniki poszczególnych typów modalnoÅ›ci ekstradyktalnej wykluczajÄ… siÄ™ nawzajem ®ð próba ich
połączenia prowadzi do dewiacji, np.: pytanie i wyrażenie żalu:
*(Czy) Anna siÄ™ (niestety) pomyliÅ‚a?  modalnoÅ›d interrogatywna i modalnoÅ›d epistemiczna ®ð nie jest
możliwe wyrażenie dwóch postaw w tym samym wypowiedzeniu
*(Prawdopodobnie) (wyjdz
stąd)!  modalnośd epistemiczna i modlanośd imperatywna
2. wykładniki modalności ekstradyktalnej i modalności intradyktalnej nie wykluczają się:
(Oby) Piotr (mógÅ‚ wyjechad).  modalnoÅ›d optatywna i modalnoÅ›d intradyktalna (możliwoÅ›d) ®ð
dopuszczalne jest współwystępowanie modalności
Pytanie  wypowiedzenie o intonacji wznoszącej, z fakultatywnym wykładnikiem leksykalnym w postaci operatora czy
lub zaimka.
31
Klasyfikacja pytao ze względu na wolę uzyskania informacji (tak/nie):
1. pyt. niewłaściwe  służą do wyrażania różnych postaw mentalnych, wolitywnych, emocjonalnych mówiącego:
a. pyt. retoryczne : Któż nie kocha swojej matki?
b. pyt. ekspresywne: Chcesz oberwad?
c. pyt. deliberatywne: Co ona teraz ze sobÄ… zrobi?
2. pyt. właściwe  ich celem jest uzyskanie odpowiedzi (wyznaczają schemat odpowiedzi: tak/nie):
a. pyt. zamknięte  wyznaczają dwie wykluczające się odpowiedzi
®ð pyt. rozstrzygniÄ™cia  pyt. wyboru, z wykÅ‚adnikiem typu czy
Øð jednoczÅ‚onowe  wyznaczajÄ… dwie możliwe odpowiedzi wzajemnie sprzeczne Czy
Toruo leży nad Wisłą? (tak/nie)
Øð wieloczÅ‚onowe  wyznaczajÄ… jednÄ… możliwoÅ›d odpowiedzi: Czy Toruo leży nad
Wisłą, czy nad Odrą, czy nad Wartą& ? (Wisła/ Odra/ Warta)
®ð pyt. uzupeÅ‚nienia  pyt. wprowadzone przez zaimki typu: kto (odpowiedz
może byd
substytutem odpowiedzi):, np.: Kto przyjechaÅ‚? ®ð KtoÅ› przyjechaÅ‚.; Kto odkryÅ‚ AmerykÄ™?
b. pyt. otwarte  nie wyznaczajÄ… schematu odpowiedzi, np.: Co wiesz o systemie podatkowym w
Niemczech?
Pytania poza rozpowszechnionÄ… typologiÄ…:
1. tzw. A-pytania  można je zadad dopiero, gdy ktoś coś wcześniej powiedział, np.: X: Maria wyjeżdża w
poniedziałek. Y: A Stefan? X: Stefan  w piątek.
2. pozorne pytania rozstrzygnięcia  można odpowiedzied na pytanie, ale nic z tego nie wynika, np.: Czy ktoś z
was nie zna siÄ™ na ptakach?
3. pyt. dyskusyjne  pozostają z sobą w relacji dysjunkcji (dwa zdania połączone spójnikiem  albo  lub
strukturą podobną  prawdziwe tylko wtedy, kiedy zachodzi jedna z podanych możliwości), np.: Czy Piotr śpi
czy nie?
4. pyt. wielokrotne  kiedy człon jest pytaniem o co innego, np.: Kto z kim i kiedy taoczyła balu?
Pytania:
1. niezależne  bezkonstektowe
2. zależne  konspektowe  wypowiedzenie podrzędne wprowadzone przez czasownik mówienia, np.: Zapytał
mnie, czy przyjdę. Nie powiedział nam, kiedy wróci.
Wypowiedzi:
®ð deklaratywne  mogÄ… byd poddane wartoÅ›ciowaniu logicznemu, można do nich odnieÅ›d negacjÄ™
®ð niedeklaratywne  nie mogÄ… byd poddane wartoÅ›ciowaniu logicznemu, nie można do nich odnieÅ›d negacji,
np.: *Nieprawda, że chodz
tu.
32
X. WPROWADZENIE DO PRAGMATYKI J
ZYKOZNAWCZEJ. HISTORIA PRAGMATYKI (W ZARYSIE). SEMANTYKA A
PRAGMATYKA.
Pragmatyka językoznawcza
®ð definicja intensjonalna  pragmatyka bada użycie jÄ™zyka, funkcje wypowiedzi niż inne kodowe, pozajÄ™zykowe
uwarunkowania struktur językowych (socjalne, kulturowe). Zajmuje się wyjaśnianiem użytych w kontekście
wyrażeo językowych z punktu widzenia ich relacji do nadawcy
®ð definicja ekstensjonalna (czyli wyliczanie zagadnieo) nauka o aktach mowy, warunkach użycia wyrażeo
językowych, o sposobach komunikacji za pomocą języka naturalnego i jej społecznych i psychologicznych
uwarunkowaniach.
Główne działy pragmatyki (sensu largo):
1. nauka o aktach mowy
2. socjolingwistyka  bada zróżnicowanie języków etnicznych zdeterminowane strukturą społeczeostwa
3. psycholingwistyka - bada psychologiczne, fizjologiczne i fizyczne aspekty przyswajania i rozwoju
mowy
4. stylistyka  bada style, odmiany funkcjonalne, użycie środków stylistycznych
5. etnolingwistyka  bada zależności między typem kultury a językiem
6. dialektologia  bada terytorialne zróżnicowanie języków narodowych
7. glottodydaktyka  nauka o metodach nauczania języków jako języków obcych
Akt mowy  zachowanie polegające na użyciu wypowiedzenia w danej sytuacji (na tym, że ktoś powiedział o czymś coś
do kogoś), składa się z:
®ð aktu lokucji  zwracajÄ…c siÄ™ do kogoÅ›, powiedzied o czymÅ›, skÅ‚ada siÄ™ z:
Øð aktu fonetycznego  wydawanie dz
więków mowy
Øð aktu fatycznego  wypowiadanie wyrazów zgodnie z ich znaczeniem i reguÅ‚ami gramatyki
Øð aktu retycznego  powiedzenie czegoÅ› o czymÅ› w okreÅ›lonym odniesieniu
®ð aktu illokucji  zrobid coÅ› mówiÄ…c (wygÅ‚osid wypowiedz
o konwencjonalnej mocy)
®ð aktu perlokucji  osiÄ…gnÄ…d skutek (w innej sferze niż mówienie) przez powiedzenie czegoÅ›
Teoria performatywów  pierwsza wersja teorii aktów mowy; są czynności, które muszą byd wykonane z udziałem
języka, w wyniku tego, że się mówi  nie da się ich wykonad bez mówienia, np.: przepraszanie, powitanie, gratulacje,
podziękowanie.
Austin doszedł do wniosku, że niektórym konstatacjom może przysługiwad wartośd per formatywna:  jutro przyjdę 
obietnica, groz
ba
PERFORMATYW  wypowiedz
spełniająca; wypowiedz
, za pomocą której dokonuje się czynu innego niż samo
mówienie; czynnośd ta nie mogłaby byd bez udziału języka wykonana.
Przeciwstawienie performatywów i konstatacji:
1. konstatacje (=stwierdzenia) mają wartośd logiczną (są prawdziwe lub fałszywe), a performatyw nie podlegają
kryterium prawdziwości
2. konstatacja służy do opisywania świata (informuje, sprawozdaje), a performatyw do wykonywania czynności
3. za pomocą konstatacji stwierdza się, że czynnośd została wykonana
Klasyfikacja aktów mowy ze względu na funkcję (Austin):
1. wypowiedzi werdyktywne (osÄ…dzeniowce)  osÄ…dy, wyroki, czasowniki: uniewinnid, skazywad, oceniad,
orzekad
33
2. wypowiedzi autorytatywne (sprawcze)  wyrażają sprawowanie władzy, wywieranie wpływu, czasowniki:
mianowad, rozkazywad, pomagad, radzid
3. wypowiedzi komisyjne (zobowiązaniowce)  zobowiązania mówiącego, czasowniki: przyrzekad, przysięgad,
deklarowad, zobowiÄ…zad
4. wypowiedzi konduktywne (zachowaniowce) - dotyczą postaw i zachowao społecznych, czasowniki:
gratulowad, przepraszad, dziękowad
5. Wypowiedzi ekspozytywne (wykładniowce)  przekonania, czasowniki: wątpid, podkreślad, przypominad.
Postulowad, twierdzid, zakładad
Akty mowy w ujęciu Searle e:
1. asertywa  służy do przedstawiania sądów zgodnych z przekonaniami nadawcy (twierdzę, wnioskuję, wątpię)
2. dyrektywa  akt nakłaniający odbiorcę do działao zgodnych z intencjami nadawcy (prośby, nakłanianie,
pytanie)
3. komisywa  akt zapowiadający to, że nadawca będzie wykonywał pewne określone czynności (działania),
które będą skierowane na odbiorcę (obietnice, oferty, groz
by)
4. ekspresywa  akt, za pomocą którego nadawca wyraża swój stan emocjonalny, psychiczny (przeprosiny,
gratulacje, kondolencje, podziękowanie, powitanie)
5. deklaratywna  za jej pomocą dokonuje się zmian instytucjonalnych, aktów prawnych (mianowanie na
stanowisko, nadanie tytułu, stopnia, wyroki, wypowiadanie wojen)
Zasada kooperacji P. Grice a (teoria implikatur konwersacyjnej)
Paul Grice  w latach 60. Prof. na Harvardzie; stworzył: intencjonalną teorię znaczenia, zasadę kooperacji, teorię
implikatur konwersacyjnych; zasada kooperacji  w  Logika a konwersacja 1975r.
ZASADA KOOPERACJI  zasada współdziałania językowego uczestników konwersacji; zbiór praw regulujących
zachowanie konwersacji.
TEORIA IMPLIKATUR KONWERSACYJNYCH  teoria dekodowania ukrytych aktów mowy (nie można jej widzied bez
zasady kooperacji).
Typy informacji zawarte w wypowiedzi:
1. przekazywane wprost  to, co nadawca mówi w wypowiedzi w sposób jawny (to, co ktoś twierdzi)
2. przekazywanie nie-wprost  wnioskowane, nie dane wprost
a. konwencjonalnie: Maria zaszÅ‚a w ciążę, ale Jan siÄ™ ucieszyÅ‚. ®ð nadawca zakÅ‚adaÅ‚, że Jan nie bÄ™dzie
się z tego cieszył (presupozycji są również przekazywane w sposób konwencjonalny, nie-wprost)
b. niekonwencjonalnie  dodatkowo opierają się na innych przesłankach, np.: dochodzenie do konkluzji
na podstawie dialogu
®ð konwersacyjnie  do wniosków tego rodzaju stosuje siÄ™ termin implikatura konwersacyjna
(dwaj panowie A i B rozmawiajÄ… o panu C ®ð wnioski dialogu mogÄ… byd niezależne od tego,
gdzie siÄ™ dialog odbywa)
Zasadzie kooperacji podporzÄ…dkowane sÄ… cztery maksymy:
1. ilości  mów tyle, ile trzeba
2. jakości  mów prawdę (prawda, uzasadnienie prawdy)
3. odniesienia  mów na temat
4. sposobu  mów zrozumiale i zwięz
le
Zasada kooperacji to zasada współpracy rozmówców, jeśli jedna z czterech maksym jest naruszona, dochodzi do
implikatury konwersacyjnej.
34
Te cztery maksymy tworzÄ… idealistyczny model konwersacji.
Jeśli w dialogu co najmniej jedna maksyma zostaje naruszona, to powstają niejasności, tworzy się implikatura
konwersacyjna.
Cel zasady kooperacji: by można było traktowad maksymy jako model oceny konkretnych zachowao językowych ludzi.
Implikatura konwersacyjna  taki sąd, który wyprowadza się z dialogu na podstawie wnioskowania uwzględniającego:
®ð konwencjonalne znaczenia słów użytych w wypowiedzi przez interlokutorów
®ð zasadÄ™ kooperacji i podporzÄ…dkowane jej maksymy
®ð jÄ™zykowy i pozajÄ™zykowy kontekst dialogu wraz z caÅ‚oÅ›ciowÄ… wiedzÄ… rozmówców o Å›wiecie
®ð liczba implikatur dla danego dialogu jest liczbÄ… otwartÄ…
®ð implikatury mogÄ… powstad nawet, gdy do wszystkich maksym bÄ™dziemy siÄ™ stosowad
®ð implikatury sÅ‚użą do interpretacji figur retorycznych, które powstajÄ… w wyniku naruszenia zasady kooperacji i
podporzÄ…dkowania jej maksym
Efekt naruszania maksym bÄ…dz
samej zasady:
®ð mogÄ… byd to wypowiedzenia, które sÄ… figuratywne
®ð figury nie muszÄ… jednak wcale powstad  mogÄ… to byd zwykÅ‚e bÅ‚Ä™dy
®ð powstanie figury to minimalny rezultat implikatury
Przykłady:
A: Jan wyjechał z kraju
B: Wyjechał, to wyjechał - informacja pusta, nie dostosowuje się do rozmowy; osobę B nie obchodzi, co
powiedziała osoba A  naruszona maksyma ilości
A: Teheran jest w Turcji
B: A Londyn w Armenii - implikatura konwersacyjna; osoba A i B nie majÄ… wiedzy w zakresie geografii 
naruszona maksyma jakości
A: Pani X to stara torba
B: Mieliśmy piękną pogodę tego lata - implikatura  stwierdzenie A jest nietypowe  naruszona maksyma
odniesienia
A: Jak się udał recital panu X
B: Pan X wydawał z siebie ciągi dz
więków odpowiadające zapisowi partytur - pan B  przegadane, mało
komunikatywne  naruszona maksyma sposobu
Informacje konwersacyjne:
1. implikatury szczegółowe  da się je utworzyd tylko, jeżeli zna się sytuację, kontekst dialogu (zależy od
kontekstu i wypowiedzi)
2. implikatury ogólne  da się je wyprowadzid tylko na podstawie dialogu (nie zależy od kontekstu i wypowiedzi)
Implikatura konwersacyjna a presupozycji semantyczna: i jedno i drugie jest pewnym osÄ…dem, rezultatem
wnioskowania, ale przesłanki są różne  wyprowadza się wnioski na innej podstawie.
Implikatura jest narzędziem do interpretowania figur retorycznych, wtedy, kiedy stanowią one następstwa
lekceważenia maksym.
Presupozycji semantyczna  można poddad testowi negacji; zdanie i stwierdzenie, że taki sąd prawdziwy, który daje się
wyprowadzid ze zdania prawdziwego i fałszywego jednocześnie, presupozycji wynikają tylko z konwencji językowych.
Zachowania:
35
1. werbalne (mowne)  a  niewerbalne
2. służące  a  niesłużące komunikacji
3. kontrolowane  a  niekontrolowane
Werbalne: użycie a przytoczenie:
®ð zdanie jest użyte, jeÅ›li odnosi siÄ™ do Å›wiata; wypowiedzi użyte majÄ… siÅ‚Ä™ sprawczÄ…
®ð zdanie jest przytoczone, jeÅ›li odnosi siÄ™ do samego siebie; wypowiedzi przywoÅ‚ane nie majÄ… mocy illokucyjnej
 siły sprawczej
Podobnie: supozycja zwykła i materialna
Zachowania:
1. wewnętrzne  kodowe, tj. niezależne od woli mówiących (gramatyczne i semantyczne)
2. zewnętrzne (sytuacyjne) właściwości zachowao werbalnych
Wpływ sytuacji społecznej na zachowania werbalne  wybory językowe (pragmatyczne):
®ð socjolektalny (w tym terytorialny i Å›rodowiskowy)
®ð psychofizjologiczny
®ð stylistyczny
®ð gatunkowy (wybór gatunku mowy podporzÄ…dkowany jest wyborowi stylistycznemu)
Użycia niekontrolowane:
®ð mówienie przez sen
®ð halucynacje
®ð skrajne upojenia alkoholowe
®ð przejÄ™zyczenia
®ð przytoczenia
®ð przyzwyczajenia
Kompetencja komunikacyjna (idealnego) nadawcy/ odbiorcy (®ð abstrakt, wielkoÅ›d możliwa do wyobrażenia)
obejmuje wiedzę o wewnętrznych i zewnętrznych właściwościach zachowao werbalnych.
1953  Wittgenstein  Dociekania filozoficzne  znaczenia bezkonstektowe nie istnieją (znad znaczenie wyrażenia, to
wiedzied jak siÄ™ nim posÅ‚ugiwad ®ð do kognitywizmu).
Fazy rozwoju pragmatyki językoznawczej:
1. połowa lat 60-tych  połowa lat 70-tych XX w.
®ð pragmatyka jest częściÄ… semantyki
®ð rozszerzenie zakresu obu dyscyplin
Øð badania presupozycji
Øð struktura tematyczno-rematyczna
Øð teoria performatywów i illokucji
Øð teoria implikatur konwersacyjnych
1963  Katz Fodor  semantyka interpretacyjna, oddzielenie znaczeo od użycia
2. połowa lat 70-tych  połowa lat 80-tych
®ð pragmatyka i semantyka jako oddzielne dyscypliny
®ð ograniczenie zakresu semantyki
®ð rozszerzenie zakresu pragmatyki
Øð badanie deisis
Øð badanie metatekstu
36
1979  Gazdar  Pragmatyka  dąży do precyzyjnego oddzielenia pragmatyki od semantyki. U podstaw leżało
założenie, że semantyka wykorzystuje podstawy logiki, a pragmatyka bada te aspekty, których nie da się opisad
metodami logicznymi.
Pragmatyka= znaczenie (pomijając warunki prawdziwości)
3. od połowy lat 80-tych
®ð nie ma wyraz
nej granicy między semantyką a pragmatyki
1985  Jackendoff  realizuje opozycję między pragmatyką a semantyką; pragmatyka = znaczenie (czyli
semantyki nie ma)
Semantyka a pragmatyka  różnice:
semantyka pragmatyka
1. cele i skutki działao językowych
badanie znaczenia, komunikowanie wyrażanie, komunikowanie
2. sytuacyjna motywacja użycia wyrażeo językowych
wyrażenia przezroczyste nie są motywowane wyrażenia nieprzezroczyste są motywowane
sytuacyjnie sytuacyjnie
3. możliwośd wartościowania logicznego wypowiedzi
możliwe wartościowanie logiczne brak możliwości wartościowania logicznego
37
XI. PRAGMATYCZNE MOTYWACJE UŻYCIA WYRAŻEO J
ZYKOWYCH. OPOZYCJE PRAGMATYCZMNE
LEKSTYKALNYCH JEDNOSTEK J
ZYKA (LJJ). ETYKIETA J
ZYKOWA JAKO ZAGADNIENIE PRAGMATYCZNE.
Motywacje użycia wyrażeo językowych (Bogusławski 1973):
1. komunikatywna (ma na celu przekazanie informacji):
a. obligatoryjna (nie ma wyboru między kilkoma wyrażeniami)
b. fakultatywna (może wybierad):
®ð Å›rodowiskowo  wybór zależy od tego do jakiej grupy spoÅ‚ecznej przynależy  żargony, slangi
®ð komunikatywna-spoÅ‚eczana  zależy od stylu w jakim jest wypowiedz
, np.: urzędowy
®ð spoÅ‚eczno-relacyjna - zależy od relacji miÄ™dzy rozmówcami, np.: pan/pani lub  ty
2. pozakomunikatywna (inny cel niż informacyjny):
a. instrumentalna (przechodzenie od wyrażeo językowych do powiedzenia czegoś poza nimi):
®ð emocjonalna  informacja o stanie emocjonalnym nadawcy
®ð praktyczna  apelatywna funkcja jÄ™zyka
b. kontemplacyjna (tekst dziwny i różne sposoby komizmu)
Charakter opozycji pragmatycznych:
1.  czysto pragmatyczne między synonimami
a. prywatne: śmierd  zgon (oficjalnie)
b. ekwipolentne: kociak (przestarzałe)  laska (nowe)
c. gradualne: Poszedł do Abrahama na piwo. (żartobliwie, potocznie)
2. nie  czysto pragmatyczne między plezjonizmami: butelka  flaszka, dziewczyna  dzióbasek
Typologia opozycji pragmatycznych (typy właściwości jednostek językowych):
1. właściwości akomodacyjne  przystosowanie jednostek języka do zakresu użycia w sposób niezależny
od intencji mówiącego:
a. zasięgu: impreza  młodzieżowe, dawne, przestarzałe, dziecięce; spotkanie towarzyskie
(młodz.)
b. sytuacyjne: uroczyste, pospolite, książkowe, ordynarne; bezwłocznie (urzęd.)  napalony
(pot.)
c. relacyjnie: familiarne, familiarne, oględne, pokornościowe, godnościowe Vip  osobistośd
(godn.); wschodzące  słabo rozwinięte rynki (oględ.)
2. właściwości emotywne: (motywacja emocjonalna) pieszczotliwie, rubasznie, pogardliwie, lekceważąco;
bobasek  niemowlÄ™; jajcarz  dowcipniÅ›
3. właściwości praktyczne: (motywacja praktyczna) performatyw  nieperformatyw; w porządku! 
zgadzam siÄ™
4. właściwości poetyzacyjne: (motywacja kontemplacyjna) żartobliwe, obrazowa, archaiczne, ironiczne,
wyszukane; słodka idiotka (rytmiz.); latorośl  dziecko; kajtek  chłopiec
Etykieta językowa  zbiór przyjętych w danej zbiorowości wzorów (językowych) zachowao grzecznościowych,
przyporządkowanym określonym sytuacjom pragmatycznym. Typowe sytuacje: witanie, żegnanie, pozdrawianie,
przepraszanie, dziękowanie; wyrażanie prośby, zapraszanie, składanie życzeo, gratulacji, kondolencji; wznoszenie
toastów.
Ogólne zasady polskiej etykiety (skromnośd, szacunek dla interlokutora, zobowiązanie do wzajemności) są
kształtowane przez:
a. sytuację społeczną:
®ð oficjalnÄ…
®ð publicznÄ…
38
®ð prywatnÄ…
b. relacje między partnerami - ich status społeczny, wiek, poziom kultury, stopieo zażyłości:
®ð adresatywnoÅ›d  sposób zwracania siÄ™ do siebie: ty, pan/pani
®ð honoryfikatywnoÅ›d  wyrażone jÄ™zykowo relacja miÄ™dzy nadawcÄ… a odbiorcÄ…, sÅ‚uchaczem-
świadkiem, osobą-obiektem wypowiedzi, ujawniająca opozycje: dystans  poufałośd; grzecznośd 
brak grzeczności; szacunek - deprecjacja
Opozycja zwrotów grzecznościowych podlegających lub nie podlegających ocenie z punktu widzenia konwencji
językowych (analogicznej do performatywów) jest pochodną opozycji wyrażeo przezroczystych/ nieprzezroczystych
semantycznie. Np.: zwroty grzecznościowe:
®ð performatywne: witam, żegnam, przepraszam, dziÄ™kujÄ™
®ð nieperformatywne: hej, siemasz, czeÅ›d, serwus, czoÅ‚em, pochwalony, kopÄ™ lat
39
XII. WPROWADZENIE DO J
ZYKOZNAWSTWA KOGNITYWNEGO.
JÄ™zykoznawstwo kognitywne jako paradygmat postmodernistyczny ®ð rezygnacja z wyjaÅ›niajÄ…cej na rzecz
interpretacyjnej funkcji nauki, relatywizm metodologiczny.
Krytyka podstaw metodologicznych strukturalizmu, generatywizmu i semantyki logicznej  odrzucenie:
®ð wyjaÅ›niania na rzecz interpretacji
®ð nieciÄ…gÅ‚oÅ›ci (nie da siÄ™ ustalid granic miÄ™dzy obiektami)
®ð dyskretnoÅ›ci obiektów i kategorii jÄ™zykowych
®ð zakwestionowanie autonomii struktur znaczeniowych i ich redukcjonistycznej analizy skÅ‚adniowej
®ð zakwestionowanie możliwoÅ›ci opisu pojÄ™d za pomocÄ… zbiorów koniecznych i wystarczajÄ…cych cech
definitywnych
Podstawowe założenia kognitywizmu:
®ð znaczenie jako rodzaj bytu, który ma strukturÄ™ pojÄ™ciowÄ…, ustalonÄ… indywidualnie (zależy od postawy i
poglądów badacza  każdy może w inny sposób rozumied znaczenie wyrażenia językowego)
*Znaczenie jest niezamknięte  do opisu wykorzystuje narzędzie pozalingwistyczne.
®ð poznawanie oparte na percepcji zmysÅ‚owej
®ð akceptacja gradualnej (oparte na skali a nie opozycji) kategoryzacji pojÄ™d opartej na teorii podobieostwa
rodzinnego (l. Wittgenstein) i teoriach prototypów
®ð metaforyzacja jako kreatywny skÅ‚adnik zdania
Prototypowe i peryferyjne reprezentacje kategorii pojęciowych (E. Rosch):
prototypowe  ptak ®ð lata
peryferyjnie  struÅ›
Jednostki różnią się stopniem natężenia właściwości  nie ma granic między tym, co językoznawcze, a tym, co
pozajęzykoznawcze.
Wiedza o świecie i języku  integralna całośd.
SÄ… matki:
prototypowe  biologiczna
mniej prototypowe  po adopcji
peryferyjne  macocha
Twórcy kierunku:
®ð R. Langacker 1987
®ð G. Lakoff
®ð R. Jackendoff
®ð M. Johnson
®ð T. P. Krzeszowski
®ð R. Kalisz w Polsce
®ð H. Kardela
®ð E. Tabakowska