Socjologia religii
Literatura:
- Władysław Piwowarski Socjologia religii
- Władysław Piwowarski Socjologia religii. Ontologia tekstów
- Franciszek Adamski Socjologia religii, zbiór tekstów
Socjologia religii jako subdyscyplina socjologiczna
W dziejach nauk o religii można wyodrębnić:
- fazę przednaukową (teologiczną) gdzie fakty religijne były postrzegane bez rygorów
procedury badawczej, ale za to w bezpośrednim związku z żywą praktyką,
- fazę drugą, która zaczyna się od momentu kiedy religia stała się przedmiotem badań
naukowych (rygoryzm naukowy).
Etymologię słowa  religia można wyjaśnić na cztery sposoby:
- termin religio wywodzi się od słowa  religone , co oznacza związywać ze sobą,
czyli związać z Bogiem, z siłami nadprzyrodzonymi,
- pojęcie religio pochodzi od słowa  relegere , co znaczy odczytywać na nowo,
wybierać rozważnie  domyślnie  rzeczy należących do Boga,
- słowo religere oznacza odbierać coś za przedmiot czci  domyślnie  Boga,
- relinquere oznacza odrzucenie, pozostanie na boku, odłączenie  domyślnie  tego co
święte od tego co nie święte.
Socjologia religii  termin złożony, który oznacza, że socjologia dostarcza tej subdyscyplinie
metod i perspektyw teoretycznych, zaś przedmiotem badań jest religia. (G. Koherer)
Przedmiotem socjologii rel. wg A. Wójtowicza jest religia we wszelkich społecznych kontekstach:
- z
ródłowych (społeczna geneza religii i religijności),
- strukturalnych (społeczne formy i funkcje religii i religijności),
- kulturowych (wzory, instytucje, organizacje i zjawiska religijne).
Religia należy do uniwersum symbolicznego każdej uporządkowanej strukturalnie
zbiorowości ludzi, do dziejów społeczeństwa, grup i narodów. Nie ma religii poza
dziejami społeczeństw.
Zagrożenia naukowej socjologii religii:
- Badacz, z obawy przed rzekomo uświęconą istotą religii, nie ośmiela się traktować
wszystkich zjawisk religijnych jako doczesnych (kościelne podejście).
- Postawa walczącej wiary  badacz wykorzystuje swe przedsięwzięcia do walki z
religią ( ateizm wojujący w Europie Wschodniej za czasów komunizmu).
Socjologia religii jest nauką autonomiczną co do przedmiotu i metody:
- autonomiczność przedmiotowa: treść badań dotyczy tylko elementów obserwowalnych
(wpływu religii na ludzi i kształtowanie jej przez ludzi),
- autonomiczność metody: metoda naukowa ujmuje religię jako fakt społeczny.
Przedmiotem socjologii religii są obserwowalne zachowania ludzkie, o ile tylko:
- odnoszą się do zjawisk religijnych,
- są opisane jako zjawiska społeczne (dzięki aparatowi pojęciowemu socjologii).
Kierunki badań nad życiem religijnym w Polsce:
- Prace zbierackie (materiały etnograficzne i pamiętniki):
�� Oscar Kolberg (Religijność na wsi; typ religijności wieśniaka: zewnętrzny,
gromadny i obserwancki),
�� Thomas, Znaniecki (pamiętniki życia religijnego w Polsce),
�� Chałasiński (społeczno-moralne aspekty życia).
- Kierunek kulturowy:
�� Karłowicz (gromadzenie i interpretacja faktów życia religijnego w oparciu
o ewolucjonizm),
�� Malinowski (w oparciu o funkcjonalizm),
�� Bystroń (fakt religijny jako czynność kulturowa).
- Szkoła analityczna (Znaniecki  Chłop polski w Europie i Ameryce).
Kierunki badań nad życiem religijnym po drugiej wojnie światowej:
- badanie podstawowych wymiarów religijności,
- badanie wspólnot i instytucji religijnych,
- badanie religijności w różnych kategoriach społecznych (np. młodzieży),
- badanie związków między religią a innymi dziedzinami aktywności ludzkiej
(gospodarka, polityka, kultura itp.),
- badanie wpływu przemian społeczno-kulturowych na religijność (np. wieś otwarta 
zamknięta, miasto).
Definicja socjologiczna religii nie zajmuje się odpowiedzią na pytanie skąd wzięła się religia
oraz co jest jej istotą. Zawiera natomiast postulat empiryczności pojęć obowiązujących w
naukach empirycznych, czyli  jak i na ile religia wpływa na życie zbiorowe i jednostkowe
społeczeństwa.
Podział definicji religii:
- funkcjonalne i substancjonalne,
- inkluzywne i ekskluzywne (szerokie bądz
wąskie),
- nominalne i realne,
- klasyczna (Durkheim) i weberowska.
Durkheim:
Chciał w swojej definicji religii zawrzeć wszystkie systemy  religijne bez względu na to, czy
uwzględniają one Boga (bogów) czy nie. Religia to zintegrowany system wierzeń i praktyk
odnoszących się do rzeczy świętych, tzn. rzeczy wyłączonych i zakazanych  wierzeń i praktyk
łączących wszystkich ludzi, którzy uznają je za swoje, w jedną wspólnotę moralną  Kościół.
Religia to zatem jedynie związek ludzi.
Cechy jego definicji:
- zbyt szeroka, ogólna i mało sprecyzowana (religia nie jest sprawą jednostki),
- rzeczy święte (sakralne) mogą odnosić się do systemów niereligijnych które spełniają
funkcje religijne.
Weber:
Przed przystąpieniem do badań nie był zwolennikiem definiowania religii.
Mówił: przedmiotem naszych badań uczyniliśmy warunki i skutki określonego rodzaju
zachowań społecznych. Zrozumienie warunków i skutków jest możliwe z punktu
widzenia doświadczenia subiektywnego. Religie powstają jako odpowiedz
na zrozumienie
 spraw ostatecznych .  Sprawy ostateczne znajdują się w centrum zainteresowania
każdego społeczeństwa. Cechą jednostek jest nadawanie sensu życiu, a religia pełni
funkcję wyjaśniającą i integracyjną.
Yinger:
Religia stanowi system wierzeń i praktyk za pomocą których grupa ludzi zmaga się z
ostatecznymi problemami egzystencji człowieka.
Bellach:
Mianem  religia określa się zespół form i aktów symbolicznych, które wiążą człowieka z
ostatecznymi warunkami jego egzystencji.
Piwowarski:
Religia to system wierzeń, wartości oraz związanych z nimi czynności podzielanych i
spełnianych przez grupę ludzi, które wynikają z rozróżnienia rzeczywistości empirycznej i
pozaempirycznej, oraz podporządkowanie co do znaczenia spraw rzeczywistości empirycznej
i pozaempirycznej.
Tezy głównych problemów badawczych i interpretacyjnych religii:
- Teza projekcyjna:
Początki w epoce Oświecenia polegały na krytyce religii chrześcijańskiej.
Zdaniem Holbacha (1768) religia to oszustwo księży. Liczył się skonstruowany przez
księży obraz ponadświatowego Boga, który stanowi projekcję ludzkich potrzeb i
słabości, przez co księża mogli panować nad światem.
- Teza kompensacyjna:
Według Feuerbacha, religia jest tworem ducha ludzkiej zależności  kompensacji
człowieka w innym świecie.
Marks stwierdził, że religia jest  opium dla ludu , tworzy rekompensatę ludzkich
niedostatków  nagroda w przyszłym świecie.
- Teza sekularyzacyjna:
Początki obserwuje się już u Webera. Teza związana jest z racjonalnością człowieka.
Religia jest czynnikiem motywującym działania ludzkie w kierunku kształtowania
rzeczywistości społecznej. Proces racjonalności dotyczy  odczarowania świata ,
emancypacji i występuje w wielu dziedzinach społeczeństwa (gospodarka, nauka,
prawo, kultura).
- Teza integracyjna: Durkheim stwierdził, iż religia wpływa na spójność i więzi ludzi,
co gwarantuje stabilizację i integrację społeczeństwa. Sacrum i ryty religijne są
środkiem do świadomego kształtowania jedności systemu społecznego.
Formy wierzeń (geneza religii  ujęcie religioznawcze)
Wierzenia pierwotne:
- Fetyszyzm (feitico): rzecz sztuczna, amulet, czary, wiara w fetysze. Kult fetysza, czyli kult
przedmiotu opanowanego przez ducha, a przez to posiadającego szczególną moc.
Fetyszyzacja przedmiotu zaczyna się wtedy, gdy człowiek zamiast naturalnych cech danego
przedmiotu widzi w nim tajemnicze siły.
- Totemizm: rozwinięta forma fetyszyzmu, gdyż ma w sobie początek wiary w duchy
opiekuńcze. Członkowie szczepu wierzą, że pochodzą od tego samego gatunku totemizmu
(pokrewieństwo), który jest ich opiekunem. W totemizmie występuje wyraz
ne tabu jako
odróżnienie dobra od zła. Początki moralności. Te wierzenia rozwinęły się w społeczeństwach
myśliwskich.
- Animizm: to teoretyczne uogólnienie fetyszyzmu i totemizmu. Jest to wiara w istoty duchowe
(bezcielesne, niematerialne)  duchy przodków. Występuje emancypacja człowieka od siły
przyrody. Początek filozoficznego myślenia abstrakcyjnego  byty ideowe.

- Manizm: jest formą animizmu skupiającą się bardziej na kulcie niż wierze. Polega na kulcie
dusz przodków. Poczucie jedności grupowej, solidarności i wzajemnej pomocy w ramach
rodu, optymizm i szacunek spowodowały wytworzenie się tego kultu i związanych z nim
rytuałów, obrzędów (zaduszki).
- Manaizm: wiara w siły magiczne tkwiące w pewnych osobach i rzeczach. To związek
wszystkich dotychczasowych form wierzeń.
Struktura religii:
- Doktryna:
To teoretyczna strona religii. Zespół wyobrażeń i poglądów wyjaśniających problemy
związane z życiem, śmiercią, człowiekiem. Pierwotną formą doktryny jest mit (wyjaśniał,
sankcjonował, stymulował, ukierunkowywał).
Fazy rozwoju doktryny:
standaryzacja ą� unifikacja ą� dogmat (urzędowe streszczenie doktryny)
- Kult:
Czynności płynące z pobudek religijnych, wyraz czci wobec sacrum.
Fazy rozwojowe kultu:
ryty (pojedyncze, ubogie w treści czynności) ą� obrzędy (szereg czynności sprawowanych
przez  specjalistów np. szamanów) ą� rytuały (normatywność czynności)
Czynności kultowe: ofiara, modlitwa, oczyszczenie (ablucja), pielgrzymki, procesje.
- Organizacja religijna:
Zewnętrzna forma wiążąca w jedną całość wierzenia i obrzędy, zespalająca wiernych i
koordynująca ich zachowania.
Typy organizacji religijnych
Rozwój doktryny i religijnego rytuału doprowadził do wyodrębnienia się organizacji której
celem jest dbałość o niezmienność wierzeń i praktyk, oraz stałość przekazu tradycji.
Organizacja religijna pełni swego rodzaju funkcję służebną wobec doktryny i kultu.
Wyróżnić można dwa typy religii
- Religie naturalne: W religiach naturalnych grupa społeczna utożsamia się z religią
(człowiek pierwotny był członkiem jednej społeczności, która obejmowała świecką i
religijną działalność  przenikanie wierzeń religijnych do wszystkich kręgów).
Członkiem religii stawało się z urodzenia, toteż rodzina, plemię, państwo były
organizacjami religijnymi. Na poziomie plemiennym pojawia się funkcja czarownika ,
a póz
niej kapłana.
- Religie założone:
�� faktyczne znaczenie religii założonych: założyciel świadomie organizuje
wokół siebie grupę zwolenników, w celu założenia organizacji religijnej
(np. dzisiejsi założyciele zgłaszają powstanie konkretnych grup religijnych 
związki wyznaniowe);
�� pozorne znaczenie religii złożonych: przywódca odgrywa szczególną rolę w
konsolidacji wierzeń i praktyk (np. buddyzm, chrześcijaństwo, islam);
założyciel posiada najwyższy bo osobisty charyzmat (nie zależy mu na
sformalizowaniu religii, lecz łączeniu ludzi wokół doktryny  kościół).
Milton J. Yinger wyróżnił 6 typów organizacji religijnych:
- kościół uniwersalny,
- kościół,
- denominacja,
- sekta uznana,
- sekta,
- kult.
Grupy kultowe  członkostwo w nich jest dobrowolne, złączone w kulcie, nie wymusza
akceptacji dyscypliny grupowej. Nie można jej nazywać organizacją religijną. Celem nie jest
zabieganie o utrzymanie zwartości wewnętrznej, o przetrwanie, lecz dostarczenie jednostkom
ekstatycznych ekspresji, wskazanie dróg zbawienia itp. Często występują w ramach
formalnych organizacji religijnych, ale też jako organizacje nieformalne.
Kościół a sekta
cechy kościół sekta
uniwersalność pożądana niepożądana
członkowie potencjalnie wszyscy ludzie tylko religijnie kwalifikowani
hierokratyczna,
władza szczególnie kwalifikowanych
charyzma urzędu
stosunek do świata akceptujący,
negujący, zwalczający
gotowość do kompromisu
dyscyplina luz
na rygorystyczna
organizacja biurokratyczna charyzmatyczna
Ze względu na genezę pojęcia sekta, wyróżnia się 2 typy jej definicji  jako odciąć się,
lub iść za kimś.
Sekta destrukcyjna  grupa godząca w porządek prawny i społeczny przez całkowite
podporządkowanie (uzależnienie, ubezwłasnowolnienie) sobie członków przez przywódców,
na drodze ich psychicznej destabilizacji i zerwania dotychczasowych więzi społecznych
(warto tu wymienić takie sekty, jak: Świątynia ludu, Białe bractwo, Brama niebios, których
wierzenia prowadzą do samozagłady jej członków).
Dla uniknięcia negatywnych skojarzeń z terminem sekta, w USA wprowadzono termin
denominacja, używany zamiennie z kościołem i sektą.
Kościół odnosi się do całej społeczności chrześcijańskiej, jak i do wszystkich członków
określonego odłamu religijnego.
Denominacja to grupa religijna, która posiada szczególny charakter duchowy i dziedzictwo.
Sektą nazywa się każdą małą grupę odłączającą się od wiernej organizacji religijnej.
Społeczny wymiar ruchu ekumenicznego
Ruch ekumeniczny  globalny ruch dążący do zjednoczenia wszystkich chrześcijan.
Powstał w środowiskach protestanckich na przełomie XIX i XX wieku, ale z czasem
dołączyły do niego także inne kościoły. Sobór Watykański II wydał pierwszy dokument
kościoła rzymskokatolickiego o ekumenizmie i za jego sprawą także przyłączył się do ruchu.
Mówi się o trzech wymiarach ruchu:
- duchowym (nastawienie do innych wyznań; empatia, poznawanie innych ludzi),
- doktrynalnym (uzgodnienia formalne),
- praktycznym.
Funkcje społeczne ruchu:
- poznawcza (historii religii i kościołów),
- integracyjna (poprzez ruch ludzie łączą się w różnych kwestiach),
- pedagogiczne (wychowanie nowego pokolenia w duchu poszanowania i empatii).
Jedną z ważnych inicjatyw było ekumeniczne tłumaczenie Biblii na różne języki.
Ekumeniści: Jeremiasz, Chryniewicz.
Ruch pogłębia religijność uczestników.
Motywacja uczestnictwa w ruchu:
- świadomość istnienia jednego Boga,
- wewnętrzne przemyślenia,
- odnowa własnej religijności.
Zdaniem ludzi, ruch ekumeniczny funkcjonuje najbardziej w sferze kościelnej i społecznej
(a nie na przykład ekonomicznej czy politycznej).
Religijność
Religijnością nazywamy funkcjonowanie religii w obszarze społeczno-kulturowym.
Podział teoretyczny:
- Pierwszy sposób rozpatrywania pojęcia religijności  jednowymiarowy, obejmuje
stosunek do doktryny, kultu i organizacji. Taki sposób interpretacji nazywany jest
religijnością instytucjonalną (lub kościelną). Polega na przestrzeganiu w życiu
jednostkowym czy społecznym oficjalnego modelu (idealnego) członka kościoła.
Proces instytucjonalizacji, w drodze którego powstaje religijność instytucjonalna,
przebiega następująco: doktryna ą� kult ą� organizacja religijna.
- Drugi sposób, to ujęcie wielowymiarowe. Kryterium religijności związane jest tu z
wiarą , jej przeżywaniem i życiem zgodnym z nakazami religii. Proces prywatyzacji,
w którym powstaje religijność prywatna, ma takie oto etapy: dyferencjacja społeczna
(specjalizacja, zróżnicowanie) ą� pluralizm wartości ą� sekularyzacja (religia staje się
tylko i wyłącznie elementem specjalistycznym).
Według koncepcji R. Starka i Ch. Glocka religijność składa się z 5ciu wymiarów:
- Wymiar ideologiczny  zakłada występowanie u osoby religijnej światopoglądu
religijnego, czyli uznawania zasad dogmatycznych swojej religijności.
- Wymiar rytualny  zawiera akty kultu i pobożności, które czynią wyznawcy w ramach
swojego doświadczenia religijnego (posty, modlitwy, sakramenty).
- Wymiar doświadczeniowy  obejmuje uczucia, przeżycia emocjonalne, których
doświadcza jednostka lub zbiorowość w kontakcie z Bogiem, rzeczywistością
ostateczną, czy transcendencją.
- Wymiar intelektualny  dotyczy znajomości przynajmniej minimum wiedzy o
tradycji, dogmatach, obrzędach własnej religii.
- Wymiar konsekwencyjny  zawiera skutki przekonań, praktyk, doświadczeń i wiedzy
w życiu codziennym. Są to powinności osób wierzących.