SOCJOLOGIA RELIGII  prekursorzy Monteskiusz, conte, Marks
1. Przedmiot badań i metody
Przedmiotem badań socjologii religii jest religia. Nie dotyczy ona jednak jedynie jej zewnętrznych
przejawów. W zakres przedmiotu zainteresowania socjologii religii wchodzą:
�� Dające się zaobserwować zachowania ludzkie, o ile tylko odnoszą się do zjawisk religijnych i o ile
mogą być opisane jako zachowania społeczne; są to zatem: działania, wypowiedzi, poniechanie
działań, milczenie.
�� elementy warunkujące te zachowania: klimat, środowisko geograficzne.
�� Bóg, transcendencja
Socjologia religii, jak każda nauka zakłada ,,ateizm metodologiczny , formułując wszelkie teorie i
hipotezy etsi deus non daretur (tak, jakby Boga nie było ;)). Ponadto nie potrzebuje innego aparatu
pojęciowego niż ten, jakim dysponuje socjologia ogólna. A co za tym idzie, do badań nad socjologią
religii stosowany jest instrument socjologii ogólnej.
Emil Durkheim  religia jest wytworem społecznym, niezależnym od jednostki.
Elementy: system wierzeń i praktyk, integracyjną funkcję religii.
Weber funkcje- religia pełni funkcje motywacyjną wpływa na proces rozwoju świadomości, postaw i
przekonań wierzących, umożliwia przekształcanie różnych sfer świata społecznego.
Współćześni socjologowie: Berger, Luckman, Luhmann.
Badanie religii: religioznawstwo, teologia, filozofia religii, socjologia religii, psychologia religii.
Podział religii
�� ze względu na pochodzenie: naturalne, objawione i dharmiczne
�� ze względu na to, jak pojmują istotę
boską: monoteizm, politeizm henoteizm, deizm, panteizm, nonteizm
�� ze względu na zasięg oddziaływania religii: religie uniwersalistyczne, narodowe, plemienne.
�� ze względu na punkt wyjścia: religie teocentryczne, religie kosmocentryczne.
2. Czym jest religia?
Istnieje problem adekwatnego zdefiniowania religii zarówno dla religioznawców, jaki socjologów..
Wynika on z następujących czynników:
- niezwykłe zróżnicowanie religii w jej historycznych przejawach
- rozbieżności w definiowaniu tego pojęcia przez osoby religijne (definicje pozytywne) oraz krytyków
(definicje negatywne) , co utrudnia wyodrębnienie definicji neutralnej
- zdefiniowanie samego pojęcia wyznacza jednocześnie zakres socjologii religii
- potoczne rozumienie religii jest dla nauki bezużyteczne
W kulturze zachodniej przyjęło się sądzić, że religia to system wierzeń, zawierający wypowiedzi o bogu
i świecie, którego nośnikiem jest pewna organizacja i z którym identyfikacja nosi cechy wyłączności.
Definiowanie religii przebiega na dwóch płaszczyznach:
a) definicje fideistyczne i naukowe
b) substancjonalne i funkcjonalne - ten podział jest ważniejszy z perspektywy socjologii
Kwintesencja socjologicznej definicji religii:
Religia jest wytworem ludzkiego działania, który jak wiele innych może ulegać autonomizacji do tego
stopnia, że ludzie odnosić się będą do niego i implikowanych przezeń rzeczy tak, jakby jego
obiektywność nie była funkcją tegoż działania.
Podsumowując, ponieważ istnieje wiele form religii, trudno podać jej jednoznaczną definicję.
- święte jest wszystko, co nadprzyrodzone.
- Świeckie jest natomiast to, co zwyczajne i codzienne.
- rytuał, czyli formalne, uroczyste praktyki związane są ze sferą świętości. Mogą to być modlitwy,
oczyszczenie rytualne, taniec lub śpiewy. Czynności te pozwalają wierzącemu zbliżyć się do
świętości w sposób spokojny i kontrolowany.
1
Religię można określić jako system wierzeń i rytuałów dotyczących obszaru świętości
3. Kościół, religia, religijność  instytucja, wiedza, zachowanie
Kościół
Kościół jest stabilną, dobrze zintegrowaną ze społeczeństwem instytucją, która utrzymuje, że jest
jedyną uprawnioną drogą do prawdy religijnej. Posiada przeważnie jasno określoną hierarchię
funkcjonariuszy i pewną formę organizacji biurokratycznej. Ci funkcjonariusze są odpowiedzialni za
stosowne praktyki religijne. Kościoły są zazwyczaj konserwatywne. Akceptują główne cele społeczne,
ale przeciwstawiają się zmianom. Za przykład może tu posłużyć sprzeciw Watykanu wobec teologii
wyzwolenia, która swymi korzeniami sięga ideologii marksistowskiej.
Religijność
Max Weber zauważył, że mentalność jednostek, należących do danych warstw społecznych wpływa na
ich religijność  treść i formę wyznawanej przez nie religii. Wyróżnia następujące typy religijności:
ż� Chłopską
ż� Szlachecką (rycerską)
ż� Biurokratyczną
ż� Mieszczańską
ż� Religijność osób negatywnie uprzywilejowanych
Uważa, że nędza danych jednostek niesie za sobą potrzebę zbawienia, a co za tym idzie takie czynniki
jak: depresja społeczna i ekonomiczna są z
ródłem powstania określonego typu religijności. I tak:
Ludzi pozytywnie uprzywilejowanych ( o wysokiej pozycji społecznej) charakteryzuje potrzeba
legitymizacji zastanego porządku normatywnego. Natomiast tych, z niższych warstw społecznych
cechuje religijność obietnicy (zbawcza).  Dokładniej to zagadnienie jest omówione w punkcie 15,
gdzie rozważamy wpływ struktury społecznej na religię i religijność.
Religia
Według niektórych socjologów religii, należy ją utożsamiać z tradycyjnym Kościołem, zdaniem innych
należy rozumieć ją znacznie szerzej, włączając indywidualną duchowość i głęboką identyfikację z
pewnymi wartościami.
4. Funkcjonalne i substancjalne definicje religii
A) Definicje substancjalne:
- Orzekają o tym jaka jest religia
- Dopuszczają teoretyczną możliwość istnienia społeczeństw bezreligijnych
- Definicja M.E. Spiro:
Religia jest instytucją, a wszelkie zjawiska kreujące tę instytucję są produktami kultury. W ramach
tej instytucji rozgrywają się interakcje z bytami nadnaturalnymi. Jednak te nadludzkie istoty,
wobec których jednostki znajdują się w jakiś stosunkach są wyłącznie bytami postulowanymi przez
kulturę.
- Zarzuty wobec definicji substancjalnej
Dotyczące kwestii empirycznych  istnieją systemy religijne, w których nie występuje pojęcie
istoty nadludzkiej (np. buddyzm therawady)
Dotyczące kwestii metodologicznych  Milcząco zaakceptowano fakt, że religia zawsze traktuje o
rzeczach sakralnych, które dla ludzi mają najistotniejsze znaczenie. Nie mniej jednak całkowita
akceptacja pewnych treści i totalne zaangażowanie występują również w przypadku polityki, i co
więcej przybierają podobną formę, jak w przypadku religii.
- wszystkie substancjalne definicje stwierdzają, ze religia jest wiarą w nadnaturalne istoty i tym
samym stanowią ostatecznie modyfikację definicji Tylora (Religia jako ,,wiara w byty duchowe )
B) Definicje funkcjonalne:
- informują, co religia czyni, czego dokonuje
- mianem religii określają również instytucje wypełniające funkcje jej przypisywane
- zakładają, że nie może istnieć społeczeństwo pozbawione religii
- za punkt wyjścia przyjmują perspektywę antropologiczną zakładającą konfrontację człowieka z
problemami natury egzystencjalnej, które ostatecznie okazują się nierozwiązywalne. Kwestie te to:
2
�� problematyka sensu
�� dialektyka tożsamości i zmiany
�� dialektyka porządku i chaosu
- Definicja Yingera:
Religia jest systemem przekonań i praktyk będących wyrazem zmagań określonej zbiorowości z
ostatecznymi problemami ludzkiego życia; zawiera dwa elementy:
o Przekonanie, ze życiu doczesnemu nieodłącznie towarzyszą zło, ból, chaos i bezprawie
o System praktyk i związanych z nim uświęconych przekonań głoszących, że człowiek będzie
ostatecznie od tych przypadłości wybawiony
- Definicja Hansa Mola:
Religia jest sakralizacją tożsamości, czyli procesem, dzięki któremu człowiek zabezpiecza i umacnia
zespół uporządkowanych interpretacji rzeczywistości, praw nią rządzących i uzasadnień
- Definicja Petera Bergera:
Religia jest szczególnym przypadkiem nomosu (społecznie ustalonego porządku) i kosmosu (ładu
wszechświata)
- Wszystkie definicje funkcjonalne zakładają, że w egzystencji ludzkiej pojawiają się tzw. sytuacje
graniczne, rodzące ostatecznie nierozwiązywalne dylematy, na które religia próbuje odpowiedzieć
Funkcjonaliści twierdzą, że istnieją funkcjonalne równoważniki religii (społeczne i kulturowe zjawiska,
które wywołują ten sam skutek co inne zjawiska i mogą je zastępować). Oznacza to, że świeckie
(niereligijne) systemy przekonań (np. nauka) mogą spełniać te same funkcje co religia.
Wiele światowych "izmów" - faszyzm, socjalizm, komunizm, humanizm -można uznać za świeckie
religie.
Różnica między religią a ideologią świecką polega na tym, że z
ródłem siły i punktem odniesienia religii
jest to, co nadprzyrodzone. Wiara w to, co nadprzyrodzone sprawia, że religia jest zjawiskiem trwałym
i opiera się drastycznym zmianom.
C) Przewaga definicji substancjalnych nad funkcjonalnymi:
- Lepiej i dokładniej określa przedmiot
- Skuteczniej eliminuje myślenie krypototeologiczne, które o ile się pojawi jest
łatwiejsze do zdefiniowania
- Wymaga mniejszej liczby aksjomatów
- Na wstępie eliminuje niebezpieczeństwo błędu petito principii (polegającym na
stosowaniu w dowodzie tezy jako przesłanki dowodu, inaczej mówiąc chodzi o błędne
koło;))
5. Funkcje religii w społeczeństwie; teorie socjologii religii
Próba systematyzacji podstawowych teorii socjologii religii, podjęta przez Friedricha F�rstenberga,
pozwoliła wyróżnić mu trzy główne problemy:
- teza kompensacji (~Feurbach, Marks, Freud)
- teza integracji
- teza sekularyzacji
Żaden z myślicieli Oświecenia (Locke, Monteskiusz, Rousseau, Comte) nie upatrywał w religii
rozwiązania problemów teorii społecznej. W XVII i XVIII wieku religia nie tylko nie była gwarantem
pokoju i bezpieczeństwa, lecz wielokrotnie stanowiła z
ródło konfliktów i zaburzeń społecznych.
Dlatego, jedynej możliwości uczynienia z religii czynnika zabezpieczającego pokój upatrywano w
ulokowaniu jej w sferze prywatnej.
Powszechne było przekonanie, że żadne społeczeństwo nie może istnieć, jeśli jego podstawowe
instytucje nie są uważane za nienaruszalne, jednak wątpliwe było, by to religia gwarantowała tę
nienaruszalność. Dla klasy mieszczańskiej przykładowo, religia stanowiła zarówno element
stabilizujący i wiążący społeczeństwo, jak również relikt odchodzącego systemu feudalnego.
Wyodrębnienie się państwa, religii i społeczeństwa jako elementów autonomicznych sprawiło, ze
pytanie o religijne uwarunkowania społeczeństwa uzyskało nowy wymiar. Ponadto, główny kierunek
myśli oświeceniowej opierał się na przekonaniu, że religia (niezależnie od kwestii jej ontologicznego
statusu) z punktu widzenia użyteczności społecznej może być oceniania pozytywnie.
3
Zarówno Monteskiusz, jak i Saint-Simon i Comte byli przekonani, iż postfeudalne społeczeństwo nie
będzie mogło istnieć bez religii. Nie mniej jednak, nie mieli oni na myśli religii katolickiej, lecz
postulowane przez siebie samych nowe systemy religijne uwzględniające:
- siły produkcyjne rozwijającego się przemysłu
- wiedzę nauk przyrodniczych i społecznych
Funkcje religii według Bronisława Malinowskiego:
- W sytuacjach granicznych (np. śmierć członka rodziny) ponownie stabilizuje jedność grupową i
dostarcza jednostce sensu jej egzystencji
- Poprzez rytuał inicjacyjny zobowiązuje członka społeczności do poszanowania wartości i norm
społecznych, przydając im jednocześnie waloru świętości
Funkcje religii według Durkheima:
- Religia inicjuje jednostkę do życia w społeczeństwie; wyznacza kręgi społeczne, w których
uczestniczy człowiek. W miarę dorastania jednostka przechodzi przez kolejne etapy wchodzenia
we wspólnotę religijną. Religia wciąga jednostkę do życia zbiorowego (np.: przyjęcie sakramentów
w chrześcijaństwie)
- Religia daje podstawowe umiejętności niezbędne do życia w społeczeństwie
- Sprzyja zespalaniu zbiorowości, integruje, tworzy codzienne czynności, obrzędy, rytuały (każda
religia wymaga brania udziału w obrzędach)
- Kultywowanie tradycji - religia zachowuje pewne elementy kultury dla następnych pokoleń
- Religia daje jednostce rady, jak powinno się postępować
- Wspólna religia wzmacnia więzi jednostki z grupą
- Religia wspiera psychicznie w trudnych chwilach, ma odpowiedz
na to skąd bierze się cierpienie
itd.
Funkcje religii wg funkcjonalistów:
Religia spełnia ważne funkcje społeczne, istnieje w jakiejś formie we wszystkich społeczeństwach, jest
pozytywną siłę w życiu społeczeństwa.
A) Spójność społeczeństwa  religia jest siłą spajającą społeczeństwo, ponieważ zapewnia wspólne
przekonania, wartości i normy, na podstawie których ludzie mogą stworzyć wspólną tożsamość. Jest
spoiwem społecznym, które wiąże grupę, zapewniając jej wspólny system wartości.
B) Nadanie sensu życia  religia ogólnie daje zadowalające odpowiedzi na fundamentalne pytania o
ludzką egzystencję i ludzkie cele w życiu. Podejmuje problem życia i śmierci, wskazuje, jak ludzie
powinni żyć, określa sens życia i wyjaśnia, co dzieje się z ludz
mi po śmierci.
C) Kontrola społeczna  normy społeczne często opierają się na przekonaniach religijnych. Większość
najważniejszych regulacji prawnych (np. prawo zabraniające morderstwa) ma wymiar zarówno
moralny, jak i prawny. Są one osadzone w wartościach religijnych i mają religijne uzasadnienie.
D) Wsparcie psychiczne  religia zapewnia wielu ludziom wsparcie emocjonalne i psychiczne, dzięki
czemu mogą przetrwać w niepewnej i złożonej rzeczywistości. Religia jest szczególnie potrzebna w
okresie kryzysu wywołanego, na przykład, śmiercią bliskiej osoby. Religia nadaje sens umierania,
przynosi ulgę osieroconym i cierpiącym.
Religia jako  opium dla ludu
Religia, według teorii konfliktu, wspiera i sankcjonuje istniejący system prawny, odwracając uwagę
uciemiężonych od nękających ich problemów i od prób ostatecznego ich rozwiązania. Marks nazwał
religię "opium dla ludu", sugerując tym samym, że religia - podobnie jak opium - wprawia ludzi w
dobry nastrój i pozwała im zapomnieć o nędznej egzystencji, a także o działaniach koniecznych do
zmiany tej sytuacji. Religia odwraca uwagę od problemów i cierpienia w świecie doczesnym, obiecując
nagrodę w przyszłym życiu.
6. Funkcjonalizm  integracyjna funkcja religii
Talcott Parsons (przedstawiciel strukturalnego funkcjonalizmu) rozwinął kompleksową teorię działania
i systemu społecznego. Według niego, społeczeństwo określone jest przez porządek normatywny, w
oparciu o który organizuje się zbiorowe życie populacji. Porządek społeczny, który narzuca jednostce
4
pewne ograniczenia jednak nie jest czymś oczywistym, a zatem wymaga legitymizacji.
Uprawomocnienie dokonuje się przez odniesienie norm do centralnych wartości, co sprawia, ze system
społeczny zostaje odniesiony do pozaspołecznego systemu  kultury i w ten sposób uzasadniony. Nie
mniej jednak problemy teodycei (cierpienie, śmierć, poczucie bezsensu życia) nie zostają rozwiązane.
Tym samym legitymizacja musi osiągnąć nieco wyższy poziom wartości niedostępnych doświadczeniu,
zwany rzeczywistością ostateczną. Podsumowując, Parsons uważa, że uzasadnienie porządku
normatywnego w danym społeczeństwie ma zawsze charakter religijny. Zatem to religia (wartości
centralne) integrują społeczeństwo jako jeden, odrębny organizm.
Bronisław Malinowski natomiast zauważył, że religia ,,poprzez rytuał inicjacyjny zobowiązuje członka
społeczności do poszanowania wartości i norm społecznych .
Ponadto, na przestrzeni dwóch pokoleń, w latach 1890-1950 zaczął dominować pogląd uznający
religię za gwaranta stabilności, a nawet za samo serce społeczeństwa.
7. Religia a integracja i dezintegracja społeczna
Według Parsonsa:
Społeczeństwo może być uznane za wystarczająco zintegrowane tylko wówczas, kiedy jego porządek
normatywny jest w jakiś sposób legitymizowany przez odwołanie się do reprezentacji ostatecznej
rzeczywistości. Społeczeństwo bez religii byłoby w dużym stopniu zagrożone dezintegracją i dla
utrzymania porządku musiałoby ostatecznie uciekać się do przemocy wobec swoich członków.
Według Roberta Mertona:
Autorzy wywodzący się z nurtu durkheimowskiego mają skłonność do podkreślania wyłącznie otwarcie
integracyjnych skutków religii, pomijając jej możliwości do dezintegracji społeczeństwa w pewnych
typach struktury społecznej.
8. Różne wyjaśnienia genezy religii w społeczeństwie
Według Durkheima:
W pełni wykrystalizowany pogląd na ten temat został zawarty przez Emila Durkheima w rozprawie z
roku 1914 pt.  Dualizm natury ludzkiej i jego warunki społeczne . We wprowadzonym do socjologii
terminie homo duplex autor zawarł, jak się zdaje całą istotę pojmowanej przez siebie socjologii i
filozofii.
Homo duplex to człowiek rozdarty pomiędzy swoją cielesność i duchowość. Jest on tym samym
targany namiętnościami pochodzącymi z tych dwóch z
ródeł, te zaś namiętności decydują o ludzkim
poznaniu. Ludzka cielesność to dla Emila Durkheima instynkty i dyspozycje związane z fizycznymi
potrzebami; duchowość to myślenie pojęciowe, moralność, religia. Tak rozumiana duchowość
implikuje pewien stopień ogólności, a zatem ma charakter bezosobowy, ponadindywidualny,
powszechny - czyli społeczny.
Kolejnym istotnym dla nas założeniem jest dokonane przez Emila Durkheima trwałe rozgraniczenie,
czy wręcz trwały antagonizm pomiędzy tymi dwiema sferami życia. Człowiek, któremu dany jest świat
zewnętrzny wcześniej niż on sam, zmuszony jest do takiego uporządkowania zastanej rzeczywistości
aby mógł ogarnąć ją swoimi zmysłami. Musi on uporządkować dotychczasowe, indywidualne i
wycinkowe wrażenia zmysłowe. W tym jednak celu posługiwać musi się pojęciami ogólnymi,
całkowicie różnymi od tego co niesie doświadczenie zmysłowe. Staje się to z
ródłem trwałych napięć i
konfliktów, gdyż uporządkowana w ten sposób rzeczywistość różni się całkowicie od tej jaką
doświadczył on dzięki swym zmysłom.
9. Ewolucyjna teoria pochodzenia i rozwoju religii [Durkheim]
Wg Durkheima, podczas uroczystości w obrębie danej zbiorowości powiększają się zasoby energii
życiowej, wybuchają namiętności, uczucia stają się bardziej gwałtowne. Człowiek czuje się odmieniony
i wskutek tego zmienia swe otoczenie. Chęć wytłumaczenia tych wyjątkowych doznań wyzwala u
jednostki skłonność do obdarzania przedmiotów codziennego użycia cechami, których one w
rzeczywistości nie posiadają, odnajdywania w nich nadzwyczajnych sił i jakości. Także w obrębie
wszelakich wyobrażeń i czynności religijnych należy wyróżnić dwa momenty:
- Pierwiastek rzeczywisty, będący elementem konstytutywnym (fundamentalnym, inicjującym) to,
co ludzkie
5
- Pierwiastek fabularny, czyli wyobrażenia członków społeczeństwa o rzeczywistości
Zatem, społeczna istota religii jest wieczna, prawdziwa i na zawsze związana z ludzkością, podczas
gdy sama religia sprowadzona jest do wymiaru swej społecznej użyteczności.
10. Funkcje i treści religii [Durkheim]
Rozważając funkcje, treści oraz sens religijnych wierzeń i czynności, Durkheim koncentruje się na
przedmiotach wierzeń, praktyk i obrzędów religijnych pytając o punkt odniesienia wierzeń i rytuałów.
Oprócz tego, iż stwierdza iluzoryczny charakter wyobrażeń religijnych, usiłuje dotrzeć do ich z
ródła,
skrytego za zasłoną fabularnych wytworów, jakimi są w jego mniemaniu rytuały. Zauważa zatem, że:
- rytuały odprawiane są kolektywnie
- są one faktem niecodziennym
- odnoszą się do rzeczy (zwierzęta, rośliny) czczonych jako totem
Wg Durkheima, rytuały wzbogacają świadomość jednostek o treści nie przystające do codziennego
życia. Odnoszą się one do czegoś, co jednostkę przerasta (transcenduje), co jest potężniejsze od niej
samej. A co za tym idzie, za z
ródło jej mocy i jednocześnie siłę, mogącą daną jednostkę zniszczyć,
uważa Durkheim grupę własną tejże jednostki (społeczeństwo), w ramach której oddziałuje na nią
kontrola społeczna (pewien rodzaj przymusu).
Jednym z podstawowych założeń teorii Durkheima jest przekonanie, iż relację między społeczeństwem
a jednostką cechuje niepewność. Jednostka nie może istnieć bez społeczeństwa, a jednocześnie
społeczeństwo to stosuje wobec niej swoisty przymus.
Durkheim zauważa również, że społeczeństwo nie zawsze zaznacza swą obecność w życiu codziennym
jednostki, co prowadzi do tego, iż poczucie przynależności do tej grupy przez indywiduum słabnie, co
w konsekwencji grozi utratą przez społeczeństwo dominacji nad swymi członkami. Dlatego konieczne
jest wg Durkheima uobecnianie społeczeństwa od czasu do czasu, czemu służy zgromadzanie się całej
społeczności z okazji uroczystości i świąt. Stanowi to główną funkcje religii.
11. Religia  odróżnienie sacrum i profanum [Durkheim]
Odróżnienie to było dla Durkheima ważne, gdyż pojmował on religię jako instytucję, będącą
nieodłączną częścią ludzkiego istnienia w jego społecznym wymiarze. Nie mniej jednak jako ateista lub
przynajmniej agnostyk nie mógł upatrywać religii w wyobrażeniach dotyczących istot boskich i
zaświatów. Dlatego też, pragnął dotrzeć do wspólnej wszystkim religiom struktury, którą stanowić
miało właśnie rozróżnienie między rzeczami świętymi a świeckimi. Chodziło w szczególności o
ustalenie różnic w zachowaniu się podmiotu wobec rzeczy, należących do dwóch różnych obszarów.
Durkheim zauważył, że to bynajmniej nie natura rzeczy uważanych za święte powoduje, ze uzyskały
one taka kwalifikację. Czynnikiem tym jest zachowanie ludzkie względem przedmiotów należących
(umownie) do sfery sacrum. Ta sama rzecz, do której podchodzi się z czcią i szacunkiem w jednej
społeczności, w innej stanowi zwykły przedmiot użytkowy. Dowodzi to, iż religia nie jest sprawą
jednostki, lecz zawsze określonej grupy społecznej. Co więcej, sacrum dla Emila Durkheima to sfera
absolutnie homogeniczna, całkowicie oddzielona od profanum i nie mająca z nim nic wspólnego.
12. Religia a uwarstwienie społeczne
ż�  Społeczne uwarstwienie można zdefiniować jako różnicujące uporządkowanie hierarchiczne
jednostek, tworzących dany system społeczny oraz traktowanie ich jako położonych względem
siebie wyżej lub niżej pod określonymi, społecznie istotnymi względami.
ż� Wyznaczniki uwarstwienia zmieniają się w zależności od społeczeństwa
ż� W ramach stratyfikacji społecznej istnieje indywidualna (wewnątrzgeneracyjna) i
międzygeneracyjna mobilność: awans i degradacja
ż� Religia jako kryterium stratyfikacji społecznej
6
W rozpatrywaniu tego zagadnienia konieczne jest wprowadzenie podziału na społeczeństwa:
ż� Religijnie homogeniczne
ż� Religijnie pluralistyczne
W społeczeństwach, których członkowie wyznają różne religie, można w niektórych przypadkach
zaobserwować, że przynależność religijna współokreśla społeczny status jednostki. Powszechne jest
również zjawisko, ze w ramach jednego społeczeństwa można wyodrębnić mniejsze społeczności (np.
o charakterze religijnym) uznające właściwie sobie wartości, normy i odpowiednie kryteria stratyfikacji.
Jest to tak zwane zjawisko segmentacji. Pojęcie to służyło do opisania sytuacji w Holandii (pierwsza
połowa XXw.) gdzie protestanci i katolicy przejawiali tendencję do organizowania wszelkich sfer życia
w ramach określonych wyznaniowo grup i instytucji.
W społeczeństwach kastowych (Indie) wykluczone zostały wszelakie formy ruchliwości społecznej
między grupami. Jednolicie hierarchizująca religijna cecha porządkuje wszystkie jednostki w strukturę
uwarstwienia. Punktem wyjścia systemu kastowego jest rozróżnienie pomiędzy  czystym a
 nieczystym jako kategoriami religijnymi. Każda grupa jest ulokowana w hierarchicznym porządku na
podstawie stopnia  czystości . Podział ten spowodowany był min. monopolizacją rytuałów przez
braminów, a co za tym idzie jest uwarunkowany względami religijnymi. Porządek kastowy okazał się
niezwykle żywotny i elastyczny. Jednym w powodów jest fakt, iż kolektywna mobilność społeczna
między generacjami umożliwiona jest poprzez przyjęcie przepisów dotyczących czystości (asceza).
Struktura społeczna a religijność
W słynnym paragrafie siódmym swojej socjologii religii  Gospodarka i społeczeństwo  Max Weber
rozważa zależność między ,,stanem, klasą a religią .
Przypominam, że Weber wyróżnia następujące typy religijności:
o Chłopską
o Szlachecką (rycerską)
o Biurokratyczną
o Mieszczańską
o Religijność osób negatywnie uprzywilejowanych
Co można uznać za realne socjologiczne przyczyny przejmowania i rozszerzania się religijności danego
typu?
�� Ludzie pozytywnie uprzywilejowani przejawiają potrzebę legitymizacji panującego porządku
�� Ludzi uprzywilejowani negatywnie cechuje religijność obietnicy (to, w czym obecnie nie
partycypują może się ziścić dopiero w przyszłości)
Weber zatem widzi ogromny wpływ ludzi z niższych warstw społecznych w kształtowaniu i rozwijaniu
tzw. religijności mesjanistycznej. Hasła, które szczególnie należy tu wymienić to: Chiliazm, Zbawienie,
Protest.
Wraz z realizacją wielu póz
niejszych badań teorię Webera udoskonalono. Zauważono, że nie można
już mówić o jednoliniowym uwarunkowaniu przyczynowym religijności chiliastycznej przez deprywację
w ogóle. Należy bowiem zbadać o jaki typ deprywacji chodzi konkretnie (ekonomiczną, społeczną,
psychiczną, czy polityczną). Ponadto, badać należy nie obiektywny jej wymiar, lecz odczuwaną przez
jednostki różnicę między stanem pożądanym a rzeczywistym.  teoria względnej (relatywnej)
deprywacji.
Przynależność religijna a umiejscowienie w strukturze stratyfikacji społecznej w
społeczeństwach pluralistycznych religijnie
Przedstawiciele różnych warstw społecznych przejawiają różne  potrzeby religijne i tak Kościoły i
sekty starają się je zaspokajać w różnym stopniu i różnej formie. Niektóre silniej akcentują
komponenty rytualistyczne i biurokratyczne, podczas gdy inne na pierwszym planie stawiają
spontaniczność i emocje.
Badania pokazały, że przedstawiciele warstw średnich skłaniają się w kierunku religijności
zrytualizowanej i zintelektualizowanej. Podczas, gdy ludzie z niższych warstw społecznych preferują
religijność typu emocjonalnego.
7
Religia jako legitymizacja porządku społecznego
Każdy system uwarstwienia społecznego wymaga legitymizacji, aby jednostki odbierały swoje
usytuowanie w hierarchii stratyfikacji jako usprawiedliwione.
W niektórych społeczeństwach legitymizacja zastanego porządku ma charakter niereligijny. Pozycja
jednostki uzależniona jest od jej indywidualnego wysiłku i dokonań. Taki typ (pozbawiony charakteru
religijnego) uprawomocnienia nierówności społecznych możliwy jest tylko, gdy społeczeństwa te
wykazują pewien sposób mobilności wertykalnej, czyli status społeczny jednostki jest uznawany za
cechę osiąganą, a nie przypisaną.
Natomiast w społeczeństwach wykazujących immobilność struktury społecznej, często można spotkać
sakralną legitymizację nierówności społecznej. Chrześcijaństwo jako religia egalitarna zakłada, że
wieczne zbawienie jest osiągane niezależnie od położenia jednostki w systemie społecznego
uwarstwienia. Nic zatem dziwnego, że nie uznaje istniejących nierówności za bezbożne. Co ciekawe,
na przestrzeni wieków powszechne było zjawisko, iż cała konstrukcja religii była odzwierciedleniem
konstrukcji danego społeczeństwa, przez co konkretnych uprawomocnień porządku zastanego
dostarczała jedynie w niewielkim stopniu.
Podsumowując, tylko w rzadkich przypadkach religia jest głównym nośnikiem legitymizacji nierówności
społecznych. Wydaje się, że z powodu swoistej monopolizacji uprawomocnienia porządku
społecznego, przedstawiciele religii są wręcz nijako zmuszani do zajęcia stanowiska w tej kwestii.
Idąc dalej, jeśli religia nie może przy tym utracić swego społecznego znaczenia, to musi ona po prostu
dostarczać pozytywnych uprawomocnień istniejącego porządku.
Religia jako czynnik ruchliwości społecznej
Ruchliwość (mobilność) społeczna jest to ruch jednostek i całych grup w strukturze społecznej. Może
ona następować w ciągu indywidualnego życia jednostki (mobilność wewnątrzgeneracyjna) lub miedzy
generacjami (mobilność międzygeneracyjna). Różne systemy uwarstwienia dopuszczają różne stopnie
mobilności. Czynnikami warunkującymi stopień ruchliwości społecznej są:
- Pochodzenie społeczne
- Przynależność etniczna
- Różnice między miastem a wsią
- Religia
Wpływ religii na mobilność społeczną należy rozważać, biorąc pod uwagę dwa zjawiska:
�� Przyjmowanie religii celem poprawy swego kolektywnego bądz
indywidualnego położenia w
strukturze uwarstwienia (w społeczeństwach, gdzie nierówność społeczna wynika ze względów
religijnych)
�� Możliwość osiągania awansu społecznego przez sprawowanie urzędów religijnych. Ranga tych
urzędów uwarunkowana jest przez wiele czynników (np. instytucja, które urząd jest przypisany,
porównywalność z pozycjami niereligijnymi, znaczenie religii w społeczeństwie)
13. Religia a gospodarka
Różne technologie produkcji warunkują różne formy organizacyjne, w wyniku czego powstają również
nowe typy relacji człowieka do przyrody, do społeczeństwa i do niego samego. Zależność ta nie może
pozostać bez wpływu na wyobrażenia religijne jednostek.
Francois Houtart, wykorzystując dane na temat pewnej prymitywnej społeczności południowych Indii,
analizuje zależność pomiędzy religią a sposobem produkcji i wyróżnia trzy poziomy religii:
ż� Odnoszącej się do przyrody jako dostarczyciela pożywienia, gdzie wyobrażenia religijne
zdominowane są w duchy i magię;
ż� Odnoszącej się do systemu pokrewieństwa jako formy organizacji społeczeństwa. Tu występują
wyobrażenia totemiczne;
ż� Odnoszącej się do ogólnego znaczenia uniwersum. Tu ulokowana jest związana z wyobrażeniami
totemicznymi wiara w bóstwo męskie, pojmowane jako z
ródło wszelkiego życia.
Co ciekawe, system niewolniczy (wg Marksa poprzedzał on feudalizm) nie jest w znanych nam
religiach charakteryzowany, ani pozytywnie (legitymizacja), ani negatywnie (krytyka).
8
14. Tradycja fenomenologiczna
W ostatniej części  Fenomenologii religii   Epilegomenie - Gerardus van der Leeuw pisze:
 Fenomenologia sztuka fenomenu. Fenomenem zaś jest to, co się ukazuje. Znaczy to, że:
1) istnieje coś,
2) to coś się ukazuje i
3) jest ono fenomenem właśnie przez to, że się ukazuje.
Ukazywanie się dotyczy zarówno tego co się ukazuje, jak i tego, komu się to coś ukazuje. Pisząc te
słowa autor określił jednocześnie przedmiot zainteresowań fenomenologii religii. Przede wszystkim nie
zajmuje się ona wyjaśnianiem przyczyn pojawienia się danego fenomenu w sensie historycznym.
Istniejącym fenomenem w religii jest niewidzialna  moc . Posiada ona jednak zdolność przybierania
najrozmaitszych form zarówno bezosobowych, jak i osobowych i jako taka ukazuje się ludziom w
skutek swojego działania. Fakt istnienia i działania  mocy wpływa bezpośrednio na każde ludzkie
działanie, między innymi dlatego, iż w niej ludzie odnajdują sens życia.
Nadawanie sensu i znaczeń przywodzi na myśl  znaczenie , na które kilkadziesiąt lat przed napisaniem
tych słów, zwracał uwagę Max Weber. O ile fenomenologia religii być może nie pokaże nam, w jaki
sposób jednostka nadaje  znaczenie  tak jak to uczynił Max Weber, to z całą pewnością potwierdzi,
że istotnie dzięki religii  znaczenia te są nadawane.
Dążenie do zdobywania wiedzy jest wrodzonym popędem. Do wyzwolenia się tego popędu przyczynia
się to co niezwykłe, co wyłamuje się z utartych oczekiwań. Wyższą formą ciekawości jest żądza
wiedzy, która może kierować na rzeczy już znane. Ona jest z
ródłem bodz
ców i afektów związanych z
wyższymi rodzajami wiedzy, które prezentują się jako formy duchowego opracowania tych poglądów.
Zaliczymy tu popęd najpierw całej grupy a wtórnie dopiero poszczególnych osób do tego by bronić
swej egzystencji, losu i szczęścia oraz by nawiązać więz
poznawczą z rzeczywistością, która jawi się
jako wszechwładna i święta. Tu zakorzenione jest emocjonalnie wszelkie poszukiwanie wiedzy
religijnej.
Fenomenologia religii nie odpowie nam na pytanie dlaczego dane zjawisko występuje, jednak jest ona
pomocna dla samego wydobycia na światło dzienne interesujących nas fenomenów.
Przedmiot badań fenomenologii:
ż� nadawanie nazw, takich jak ofiara, modlitwa, zbawiciel, mit itd. W ten sposób kształtuje zjawiska.
ż� włączenie tych zjawisk we własne życie, metodyczne ich przeżycie
ż� stanięcie z boku i zachowując postawę epoch� staranie się dostrzec to, co się ukazuje
ż� próba wyjaśnienia tego, co dostrzegła
ż� zrozumienie tego, co się ukazuje (ujmując razem wszystkie poprzednie akty),
ż� stawienie czoła chaotycznej  rzeczywistości , jeszcze nie zinterpretowanym znakom, i w końcu 
złożenie świadectwa o tym co zrozumiała.
15. Przemiany religijności w społeczeństwach nowoczesnych i ponowoczesnych
W miarę postępu modernizacji rozumienie świata społecznego i panowanie nad nim jest w co raz
większym stopniu oparte na nauce i technice, skutkiem czego jest sekularyzacja społeczeństw.
Sekularyzacja jest procesem, w którym religia traci znaczenie w różnych dziedzinach życia.
Wymiary sekularyzacji:
ż� Liczebność członków organizacji religijnych
ż� Stopień zachowania przez instytucje religijne znaczenia społecznego, majątku i prestiżu
ż� Religijność, rozumiana tu jako sfera przekonań i wartości
Najbardziej religijne społeczeństwo: Rumunia i Malta
Brytyjczycy Polacy
Stosunek do wiary w Boga
[%] [%]
Wiem, że Bóg naprawdę istnieje i nie mam co do tego wątpliwości 21 60
Chociaż mam wątpliwości, czuję, że wierzę w Boga 22 25
Czasami czuję, że wierzę w Boga, ale czasem nie 14 5
Nie wierzę w Boga osobowego, ale wierzę w jakiś Wyższy Byt 15 6
Nie wiem, czy Bóg istnieje, i nie sądzę, by można by to dowieść 15 2
Nie wierzę w Boga 10 1
9
Brak odpowiedzi 3 1
- Wg zwolenników tezy o sekularyzacji: W przeszłości religia odgrywała większą rolę niż obecnie.
Wszystkie sprawy społeczne skupiały się wokół Kościoła, który miał znaczny wpływ na życie
rodzinne i osobiste.
- Chociaż wielu ludzi deklaruje wiarę w Boga lub inną Wyższą Istotę, co raz mniej osób uczęszcza
do Kościoła.
- Ludzie starsi są na ogół bardziej religijni niż przedstawiciele młodszych grup wiekowych.
- Kobiety częściej niż mężczyz
ni należą do organizacji religijnych.
- Ludzie zamożniejsi na ogół liczniej niż ludzie ubodzy uczestniczą w obrzędach kościelnych i
deklarują, że są wierzący.
- W krajach uprzemysłowionych zauważalna jest różnorodność grup religijnych  nawiększa w
Stanach Zjednoczonych
- W większości społeczeństw zachodnich większość obywateli należy formalnie do jednego Kościoła
- Poziom religijności w Stanach jest wyższy niż w większości krajów europejskich
- W warunkach gwałtownej i dogłębnej transformacji demograficznej i gospodarczej religia odgrywa
kluczową rolę w przystosowaniu się do nowej sytuacji
- Zdaniem niektórych uczonych mamy do czynienia z rosnącym zjawiskiem ,,wiary bez
przynależności (Dave, 1994)  ludzie nadal wierzą w Boga lub Istotę Wyższą, ale praktykują i
rozwijają swoją wiarę poza formalnymi instytucjami religijnymi.
- W Wielkiej Brytanii czynna przynależność do tradycyjnych kościołów maleje, lecz aktywność
religijna muzułmanów, czy żydów wciąż jest duża.
- Zmniejszenie władzy i wpływów przez tradycyjne kościoły
- Zmiana roli kobiet i homoseksualistów
- Religijność w społeczeństwach nowoczesnych zależy od zachodzących w nim zmian, niestabilności
i zróżnicowania. Nie mniej jednak religiazachowuje swoją potężną siłę
- Powstają nowe formy wyrażania religii: nowe ruchy religijne, kulty, sekty, praktyki związane z New
Age
16. Sekularyzacja wg Bergera
Sekularyzacja to proces, dzięki któremu sektory społeczeństwa i kultury wyzwalają się spod dominacji
instytucji i symboli religijnych. Ogarnia on całość życia kulturalnego i twórczego i może być
obserwowany na przykładzie zanikania religijnych treści w sztuce, filozofii, literaturze i rozwoju nauki,
jako autonomicznej, świeckiej wizji świata. Oprócz tego, że dotyczy społeczeństwa i kultury, istnieje
również sekularyzacja świadomości polegająca na tym, ze jednostki patrzą na świat i swoje życie bez
interpretacji religijnej.
Sekularyzacja jest zjawiskiem globalnym, lecz nierównomiernie rozłożonym. Różne grupy ludzi
podlegają mu w różnym stopniu. Jest powszechna wśród: mężczyzn, ludzi w średnim wieku i
starszych, mieszkańców wsi.
Nośniki sekularyzacji, czyli procesy społeczno-kulturowe, które pośredniczą w sekularyzacji:
o Cywilizacja
o Rozwój przemysłu kapitalistycznego
o Styl życia związany z industrializmem
o Nauka
o Społeczny kształt Kościoła katolickiego
Skutki sekularyzacji:
o Religijne legitymizacje świata utraciły swoją wiarygodność i niezbędność, niepodważalność
o Kryzys nomizacji wielkich instytucji społecznych oraz jednostkowych biografii
o Problem  znaczeniowości państwa, gospodarki oraz rutyny życia społecznego
o Chrześcijańska teodycea cierpienia również utraciła swą wiarygodność
o Wyzwolenie mechanizmów krytycznej myśli, które poniekąd zdehumanizowały społeczną
rzeczywistość
o Anomia i egzystencjalny niepokój
10
17. Religijność indywidualna wg Luckmana
Od razu zaznaczam, ze starałam się jak mogłam, ale tłumaczenie Luckmana na język polski jest chyba
ponad moje siły, więc albo przeczytajcie ten tekst sami, albo ( i za tym bym obstawała) módlmy się,
żeby Basia nie dała nam żadnego pytania a propos tego...
Religijność indywidualna (indywidualne zjawisko religijności)  indywiduacja świadomości i sumienia
w matrycy ludzkiej intersubiektywności.
Religia jest zakorzeniona w podstawowym fakcie antropologicznym: transcendencji natury biologicznej
przez ludzi. Ten indywidualny ludzki potencjał transcendencji jest realizowany w procesach
społecznych. Prowadzą one do stworzenia obiektywnych światopoglądów, wytworzenia świętych
uniwersów oraz do instytucjonalnej specjalizacji religii. Dlatego (??) społeczne formy religii oparte są
w pewnym sensie na indywidualnym zjawisku religijnym.
Ponieważ światopoglądy i święte uniwersa są dla jednostki czymś zastanym w społeczeństwie, jej
indywidualna świadomość i sumienie są uwarunkowane przez zjawiska przeszłe, religie historyczne.
Światopogląd, jako ze nie jest tworem kształtowanym przez daną jednostkę, lecz jest jej
przekazywany przez innych ludzi staje się obiektywnym i stałym faktem społecznym. Innymi słowy
światopogląd jest obiektywnym systemem znaczeń, przy pomocy którego przeszłość i przyszłość
jednostki są integrowane w jedną, spójną całość  biografię, która staje się podstawą stanowienia
porządku społecznego i transcendentnego świętego uniwersum. Co więcej, od tej spójności znaczenia
w światopoglądzie zależy ciągłość sensu życia jednostki.
Jednostka internalizuje ów światopogląd w procesie socjalizacji, a co za tym idzie (znaczący inni,
filtracja informacji, szczegółowość indywiduum, doświadczenie) obiektywny system znaczeń
przekształcany zostaje w subiektywną rzeczywistość jednostki, czyli podlega jej indywidualnemu
sposobowi ujmowania i interpretowania zjawisk społecznych. Efektem tego jest to, ze indywidualizacja
świadomości i sumienia nie są oryginalnym tworzeniem światopoglądów, lecz odwołaniem się do już
istniejącego, wcześniej zinternalizowanego systemu o charakterystycznej dla siebie hierarchii
znaczeniowej. Nie mniej jednak, dla konkretnej jednostki stanowi on jej własny, wewnętrzny system
odniesienia odzwierciedlający wartości i normy przez nią wyznawane i akceptowane, co natomiast jest
czynnikiem konstytuującym jej tożsamość. Skoro natomiast światopogląd jest uniwersalną społeczną
formą religii, to tożsamość jednostki jest uniwersalną formą religijności indywidualnej.
W ramach światopoglądu możemy wyodrębnić tzw. kosmos, który według autora jest symboliczną
hierarchią ważności, czyli zbiorem norm i zasad, na których tenże światopogląd się opiera. W
społeczeństwach religijnych, kosmos odgrywa ważna rolę w kształtowaniu porządku społecznego, czyli
normy religijne stanowią z
ródło wiedzy na temat właściwego, społecznie akceptowanego
postępowania. Tenże zbiór reguł, norm, wzorców jest przez jednostkę internalizowany w procesie
socjalizacji. Wpojony i uznany za własny system wartości ( czy jak kto woli aksjonormatywny;))
zachowuje swój związek z obiektywną rzeczywistością, stanowi dla jednostki z
ródło interpretowania
zjawisk i procesów społecznych, pomaga zrozumieć i pokonać kryzysy życia oraz staje się z
ródłem
motywów, które determinują życie jednostki. Ponadto, jak już wspomniałam pomaga on w
legitymizowaniu i usprawiedliwieniu subiektywnej i wewnętrznej hierarchii wartości każdego człowieka.
Wyobrażenia religijne, będące odbiciem już istniejącego światopoglądu muszą być podtrzymywane w
świadomości ludzi. Instytucją uprawnioną do tego jest Kościół, gdyż święty kosmos jest dostępny w
formie doktryny, skodyfikowanej w świętych tekstach. Doktryna ta jest interpretowana i przekazywana
przez zespół duchownych, natomiast same działania wynikają z liturgii, która jest przez księży
kontrolowana. Ponadto, jak słusznie;) zauważa autor Kościół jest instytucją o wielowiekowej tradycji,
której przedstawiciele mogą legitymizować samych siebie, czy raczej narzucany przez siebie porządek
w imię świętego kosmosu, który to de facto sami interpretują. W wyniku tego, religia zmieniła swą
postać. Podczas gdy wcześniej obejmowała jedynie proroków, święte teksty i rytuały, teraz w jej
obrębie można znalez
ć: poborców podatku kościelnego, żony duchownych, czy szkółki niedzielne.
Religijność indywidualna jest zatem kształtowana przez instytucję jaką jest Kościół, która definiuje
stosunki jednostki z kosmosem jak również daje sama sobie prawo do wyłącznej interpretacji spraw
 ostatecznych . Przy okazji realizuje swoje, rozmaite świeckie cele. Jako, że to Kościół jest z
ródłem i
gwarantem porządku społecznego (religijnego), który to porządek jednostka internalizuje w procesie
socjalizacji, to wynika z tego, że jednostka jest socjalizowana w konkretnym kierunku. Internalizuje
bowiem wzorcowy, oficjalny model stanowiący odniesienie dla jej postępowania. A co za tym idzie,
Kościół stanowi w jej życiu nadrzędną rolę, gdyż jest w stanie integrować i legitymizować jej schematy
interpretacyjne i normy zachowań.
11
18. Religijność Polaków  na podstawie komunikatu CBOS
60 % Polaków twierdzi, że chodzi co niedzielę do Kościoła
40 % Polaków rzeczywiście chodzi co niedzielę do Kościoła
60 % Polaków wierzy w piekło
71 % Polaków wierzy w niebo
34 % Polaków wierzy w reinkarnację
30 % Polaków wierzy, że zwierzęta mają duszę
Kościół w III RP
U schyłku PRL Kościół cieszył się niemal powszechnym zaufaniem w społeczeństwie - jego działalność
w tym okresie dobrze oceniało ponad 80% badanych. Nie będzie nadużyciem stwierdzenie, że żadna
inna instytucja życia publicznego ani siła społeczna nie mogła mu w tym okresie dorównać pod
względem autorytetu i szacunku społecznego.
Pierwsze symptomy spadku aprobaty Kościoła pojawiły się w połowie roku '90, w okresie narastania
kontrowersji wokół projektu wprowadzenia religii do szkół, które nastąpiło ostatecznie we wrześniu
tego roku. W kolejnych latach, aż do połowy roku '93, następowało dalsze stopniowe pogarszanie się
ocen działalności Kościoła jako instytucji publicznej.
Na pogarszanie się ocen działalności Kościoła w tym okresie wpłynęło zapewne również jego
postrzegane zaangażowanie w politykę, w tym szczególnie w okresie przedwyborczym. Pożywką dla
krytyki były z jednej strony, niekiedy szeroko komentowane w mediach, wypowiedzi niektórych
przedstawicieli Kościoła mające charakter instrukcji wyborczej (szczególnie w okresie kampanii
wyborczej '91), z drugiej zaś próby wykorzystywania autorytetu Kościoła przez partie i ugrupowania
polityczne, usiłujące zwiększyć w ten sposób swój kapitał polityczny.
RYS. 1.
ZMIANY OCEN DZIAA
ALNOŚCI KOŚCIOA
A
12
Analiza czynników wpływających na ocenę działalności Kościoła wskazuje, że postrzeganie działalności
tej instytucji najsilniej wiąże się z religijnością badanych mierzoną częstością uczestnictwa w
praktykach religijnych, a w mniejszym stopniu - z autodeklaracjami głębi wiary i słuchaniem "Radia
Maryja". Im częstszy udział w praktykach religijnych, tym lepsze opinie o Kościele. Wśród badanych
praktykujących kilka razy w tygodniu oceny pozytywne są niemal powszechne, deklaruje je 87% z
nich. Opinie pozytywne przeważają nad negatywnymi także wśród osób co najmniej kilka razy w
miesiącu biorących udział w mszach, nabożeństwach itd. Krytycyzm wyraz
nie dominuje wśród
praktykujących sporadycznie (kilka razy w roku) lub wśród nie uczestniczących w praktykach
religijnych. Ponadto oceny działalności Kościoła są tym lepsze, im głębsza deklarowana wiara oraz
częstsza słuchanie "Radia Maryja". Drugim, obok religijności, ważnym elementem warunkującym
opinie w tej kwestii są poglądy polityczne badanych. Pozytywne oceny działalności Kościoła dominują
wśród osób o orientacji prawicowej, negatywne zaś przeważają wśród badanych identyfikujących się z
lewicą. Postrzeganie działalności Kościoła wiąże się także z opiniami i prognozami dotyczącymi sytuacji
w kraju, w tym szczególnie z ocenami sytuacji politycznej. Im są one lepsze, tym większa aprobata
aktywności Kościoła. Pozytywnym ocenom sprzyja także zadowolenie z własnej sytuacji materialnej
oraz z poziomu życia rodziny.
Spośród cech socjodemograficznych na opinie o Kościele wpływają: wiek, miejsce zamieszkania oraz
wykształcenie. Działalność Kościoła spotyka się z relatywnie największą akceptacją wśród osób
starszych - powyżej 55 roku życia, mieszkańców wsi i miasteczek oraz wśród badanych najsłabiej
wykształconych.
W grupach społeczno-demograficznych najczęstsze wskazania na sfery, w których Kościół odgrywa
zbyt dużą rolę, odnotowaliśmy wśród mieszkańców największych, ponadpółmilionowych miast (72%),
a także osób z wykształceniem średnim (65%) - pracowników umysłowych niższego szczebla (65%) i
fizyczno-umysłowych (67%) oraz wśród robotników niewykwalifikowanych (65%) i uczącej się
młodzieży (64%).
Opierając się na analizach autodeklaracji głębi wiary respondentów oraz ich uczestnictwa w
praktykach religijnych w ciągu ostatnich kilkunastu lat, można zauważyć, że przemiany polityczno-
ekonomiczno-społeczne, jakie zaszły w naszym kraju w tym okresie, nie wpłynęły znacząco na poziom
religijności Polaków.
Religijność Polaków w III RP
Stan religijności opisany jest na podstawie zagregowanych danych z badań przeprowadzonych w
okresie od paz
dziernika '98 do stycznia '99. Wynika z nich, że poziom deklarowanej wiary Polaków jest
bardzo wysoki i stosunkowo mało zróżnicowany. Niezależnie od tego, jak często badani uczestniczą w
praktykach religijnych, prawie wszyscy uznają siebie za osoby wierzące, w tym mniej więcej jedna
dziesiąta - za głęboko wierzące. Nawet wśród osób w ogóle niepraktykujących ponad dwie trzecie
deklaruje wiarę, reszta zaś określa siebie jako osoby niewierzące (w tym 19% to "raczej niewierzący" i
13% - "całkowicie niewierzący"). Różnice w poziomie wiary odnotowujemy więc jedynie między
osobami uczestniczącymi w praktykach religijnych a tymi, które w ogóle nie biorą w nich udziału.
Niższy i bardziej zróżnicowany jest poziom praktyk religijnych. W naszym społeczeństwie największą
grupę stanowią osoby systematycznie praktykujące co najmniej raz w tygodniu (58%), ponad jedna
trzecia praktykuje nieregularnie - jeden lub dwa razy w miesiącu (15%) lub sporadycznie - kilka razy
w roku (19%). Nieuczestniczenie w praktykach, a więc brak więzi z Kościołem, deklaruje 8% Polaków.
Niemal identycznie kształtuje się poziom praktyk wśród ludzi wierzących, którzy stanowią
zdecydowaną większość społeczeństwa. Natomiast wśród niewierzących, będących w mniejszości,
ponad dwie trzecie konsekwentnie w ogóle nie praktykuje, jedna piąta czyni to sporadycznie, "od
wielkiego święta", a jedna dziesiąta przyznaje się do systematycznych (6%) lub nieregularnych (4%)
związków z Kościołem.
Ponad połowa polskiego społeczeństwa (58%) to osoby wierzące i systematycznie uczestniczące w
praktykach religijnych przynajmniej raz w tygodniu. Ponad jedna siódma Polaków deklaruje wiarę, ale
praktykuje nieregularnie - jeden lub dwa razy w miesiącu. Prawie jedną piątą stanowią ci, którzy
zaliczają siebie do wierzących, jednak w życiu Kościoła uczestniczą jedynie kilka razy w roku, "od
wielkiego święta". Najmniej jest w Polsce osób wierzących, ale w ogóle niepraktykujących (5%) oraz
tych, które konsekwentnie określają się jako niewierzące a zarazem niepraktykujące (3%) lub
praktykujące jedynie kilka razy w roku (1%).
Z powyższych analiz wynika, że religijność jest jednym z elementów polskiej kultury najbardziej
odpornych na przemiany. Mimo zasadniczych zmian ustrojowych, politycznych, ekonomicznych i
społecznych w Polsce ostatniej dekady, religijność Polaków - zdiagnozowana na podstawie
13
autodeklaracji - pozostaje prawie niezmieniona. Wniosek ten znajduje potwierdzenie w badaniach z
zakresu socjologii religii Wskazują one jednak również na przemiany innych, nie uwzględnionych w
tym opracowaniu, wymiarów polskiej religijności - m.in. na wzrost selektywności wiary oraz na spadek
religijności manifestacyjnej, w znacznej mierze opartej na motywach patriotycznych i politycznych.
Przywiązanie do praktyk religijnych zależy przede wszystkim od wielkości miejsca zamieszkania - im
mniejsza miejscowość, tym częściej jej mieszkańcy systematycznie uczestniczą w praktykach
religijnych, tym mniej jest wśród nich katolików praktykujących "od wielkiego święta" oraz osób w
ogóle nie związanych z Kościołem. Spośród grup społeczno-zawodowych właśnie rolnicy deklarują
największe przywiązanie do praktyk religijnych (70% systematycznie praktykuje i tylko 2% w ogóle
nie uczestniczy w praktykach).
Dla porównania, w społecznościach dużych i wielkich miast osoby niepraktykujące lub czyniące to
sporadycznie, kilka razy w roku, stanowią ponad jedną trzecią mieszkańców (odpowiednio 35% i
41%). Ponadto wielkie aglomeracje, liczące ponad 500 tys. mieszkańców, wyróżniają się wyjątkowo
małym odsetkiem osób systematycznie praktykujących (42%).
O niskim poziomie religijności wielkomiejskiej w znacznym stopniu decyduje skład społeczny
mieszkańców wielkich miast, którzy - statystycznie rzecz biorąc - są lepiej wykształceni i sytuowani, a
wiadomo, że poziom wykształcenia i dochodów wyraz
nie różnicuje uczestnictwo w praktykach
religijnych.
14