Konserwacja przeciwdrobnoustrojowa leków
Zygmunt Muszyński1, Magdalena Ratajczak1
Katedra i Zakład Bakteriologii Farmaceutycznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
zewnętrznie. Substancja o właściwościach bakterio-
Antimicrobial preservation of pharmaceuticals · The drug bójczych musi niszczyć drobnoustroje, które mo-
contamination with microorganisms may be both a source and medium głyby dostać się do leku podczas jego stosowania.
of patient infection. Chemical preservation of drugs aims at either Takie substancje dodaje siÄ™ przede wszystkim do le-
keeping them sterile or maintaining the specified microbiological ków jałowych, np. preparatów do oczu, rzadziej in-
purity by protecting them against secondary contamination and the iekcyjnych oraz niektórych środków stosowanych
development of microorganisms during storage and usage of the drug zewnętrznie [3, 6, 7].
e.g. from the multiple usage packages such as eye drops. The research Rozwój drobnoustrojów zależy od wielu czyn-
included test microorganisms, the preparation of tested suspension, ników związanych z samym lekiem, należy wśród
chemical characteristics, methods of research in preservation test and nich wymienić skład leku, jak np. składniki pocho-
acceptance criteria of antimicroorganism activity evaluation during the dzenia biologicznego, postać leku  bakterie lepiej
28 days of conducting the preservation test for the parenteral and eye się rozmnażają w leku płynnym niż np. w maści,
pharmaceuticals, topical and oral preparations. a ich rozwój zależy od typu emulsji O/W lub W/O,
Keywords: preservation, chemicals, effectiveness, acceptance criteria oraz właściwości hydrofobowych. Ważnym czyn-
nikiem są również warunki produkcji oraz stopień
ochrony leku przed wtórnym zanieczyszczeniem
onserwacja leków ma na celu zachowanie ja- mikrobiologicznym. Związek chemiczny, aby mógł
Kłowości lub wymaganej czystości mikrobio- służyć do konserwacji, musi odpowiadać określo-
logicznej leku przez cały okres jego przydatności nym wymaganiom ustalonym z punktu widzenia
oraz ochronę gotowego leku przed wtórnym zanie- bezpieczeństwa chorego i zachowania odpowied-
czyszczeniem i rozwojem drobnoustrojów podczas niej jakości leku.
przechowywania lub pobierania z opakowań prze-
znaczonych do wielokrotnego użytku [1, 2]. Cechy dobrego środka konserwującego
Konserwację zaleca się, gdy postać lub skład leku wg [2 4]
sprzyjają przeżyciu i rozwojowi drobnoustrojów,
stosuje się ją zarówno dla preparatów jałowych np.  Cechy związku:
kropli ocznych, jak i tych, dla których jałowość nie " rozpuszczalność w leku w wymaganym do kon-
jest wymagana. Zanieczyszczenie leku drobnoustro- serwacji stężeniu,
jami może być z
ródłem zakażenia u pacjenta leczo- " właściwości lipofilowe i hydrofilowe,
nego danym preparatem, może także spowodować " brak zapachu, smaku i barwy,
rozkład substancji czynnych zawartych w leku, co " trwałość i aktywność bójcza w środowisku
może ograniczyć jego przydatność terapeutyczną. o różnym pH i temperaturze,
Dodawanie środków konserwujących nie może jed- " brak wpływu na działanie farmakologiczne
nak zastępować Zasad Dobrej Praktyki Wytwarza- leku nawet w czasie długiego przechowywa-
nia (GMP) [3 5]. nia,
Środki konserwujące to substancje chemiczne, " odporność na działanie światła i tlenu;
które dodane do leku zabezpieczają go przed rozwo-  Działanie na drobnoustroje:
jem drobnoustrojów. Mogą to być substancje bak- " działanie w niskich stężeniach,
teriostatyczne, uniemożliwiające rozmnażanie się " szybkie działanie przeciwbakteryjne,
drobnoustrojów obecnych w lekach, dla których nie " trudności w wytwarzaniu form opornych;
jest wymagana jałowość lub dostających się do leku  Działanie na organizm człowieka:
podczas jego nieaseptycznego stosowania. Dotyczy " brak działania toksycznego, alergizującego
to głównie preparatów doustnych oraz stosowanych i drażniącego.
132 Tom 65 · nr 2 · 2009
T E O R I A I P R A K T Y K A
Do chwili obecnej nie znaleziono zwiÄ…zku che- konserwujÄ…cych np. na
micznego, który w pełni odpowiadałby wszystkim pałeczkę Pseudomonas Konserwacja leków
tym wymaganiom, każdy ze stosowanych ma pewne aeruginosa kroplach do ma na celu zachowanie
ograniczenia. Niektóre ze znanych związków przeciw- oczu [3 5, 14]. jałowości lub wymaganej
bakteryjnych są bliższe tym wymaganiom i znalazły czystości mikrobiologicznej
zastosowanie w konserwacji leków. Środki konser- Fenol i jego leku przez cały okres jego
wujące wywodzą się z grupy substancji o działaniu pochodne przydatności oraz ochronę
przeciwbakteryjnym, stosowanych w dezynfekcji, an- gotowego leku przed
tyseptyce, a niekiedy także w chemioterapii. Nale- Fenol to substan- wtórnym zanieczyszczeniem
żą do różnych grup chemicznych i różny jest zakres cja stała, rozpuszczal- i rozwojem drobnoustrojów
ich działania. W stężeniach stosowanych do konser- na w wodzie w ilości podczas przechowywania
wacji leków spełniają podstawowe zadania  unie- 6,7%. Jest używany do lub pobierania z opakowań
możliwiają rozwój drobnoustrojów, czyli działają konserwacji surowic przeznaczonych
bakteriostatycznie lub zabijają drobnoustroje  dzia- i szczepionek oraz he- do wielokrotnego użytku.
łają bakteriobójczo [2, 5]. paryny w stężeniu od
0,4 do 0,5%. W zakresie
Formy leków, w których należy stosować pH 3 6 0,2% stężenie fenolu wystarcza do konserwa-
chemiczne środki konserwujące wg [4, 5] cji insuliny cynkowo-protaminowej. Fenol najskutecz-
niej działa w środowisku kwaśnym, jego siła działania
 leki do oczu z wyjątkiem pojemników jednodaw- obniża się w obecności substancji organicznych i ole-
kowych [8 10] jów, a zwiększa w obecności chlorku sodowego lub
 roztwory iniekcyjne i zawiesiny (pojemniki wielo- oleinianu sodowego oraz alkoholi. Wykazuje działa-
dawkowe, surowice i szczepionki np. autoszcze- nie na formy wegetatywne pałeczek Gram-ujemnych
pionki, organopreparaty) [11]  w stężeniu polecanym do konserwacji niszczy je
 krople do nosa [3] w czasie do 8 godzin. Nie działa na grzyby i formy
 leki doustne [12, 13] przetrwalnikowe bakterii. Silniejsze działanie prze-
 roztwory leków stosowanych zewnętrznie oraz ma- ciwbakteryjne wykazują alkilowe pochodne fenolu,
ści o charakterze emulsji np. typu O/W i W/O [3]. a jego działanie wzmaga się po wprowadzeniu do
jego czÄ…steczki atomu chlorowca. Z pochodnych feno-
Czynniki warunkujące skuteczność działania li wymienia się przede wszystkim krezole, chlorokre-
środka konserwującego [2, 3, 5, 14] zole oraz heksachlorofen, obecnie wycofany z użytku
z powodu działania toksycznego. Krezole są bójcze
Środki konserwujące wykazują różną aktyw- dla form wegetatywnych bakterii, ale z
le rozpuszczal-
ność i różny zakres działania przeciwdrobnoustro- ne w wodzie, co ogranicza ich zastosowanie. Są sto-
jowego. Jest to związane z ich budową chemiczną sowane do konserwacji szczepionek w stężeniu 0,5%
i mechanizmem działania na żywą komórkę. Dlate- i surowic w stężeniu 0,3 0,4%.
go w różnym pH lub różnym składzie środowiska
konserwanty mogą być skuteczne w stosunku do Alkohole i ich pochodne
pewnych grup drobnoustrojów. Stopień aktywno-
ści zależy także od stężenia danego konserwantu. Z alkoholi, które znalazły zastosowanie w konser-
Drobnoustroje charakteryzują się określonymi wła- wacji leków należy wymienić: alkohol etylowy, ben-
ściwościami gatunkowymi wynikającymi z cech ich zylowy, glikol propylenowy, chlorobutanol i alkohol
metabolizmu oraz obecnych w nich enzymów, i to fenyloetylowy. Alkohol etylowy w stężeniu 25% jest
decyduje o stopniu i rodzaju wrażliwości na niszczą- stosowany do konserwacji szczepionek, alkohol ben-
ce je związki chemiczne. Z punktu widzenia potrzeb zylowy w stężeniu 1 3% używany jest do konserwacji
konserwacji różnych grup leków najważniejsza wy- roztworów przeznaczonych do iniekcji. Chlorobuta-
daje się aktywność w stosunku do pałeczek Gram- nol w stężeniu 0,2 0,5% jest polecany do konserwa-
-ujemnych Pseudomonas aeruginosa w lekach do cji kropli i maści do oczu, kropli do nosa i niektórych
oczu, rodzaju Pseudomonas i gronkowców w le- leków parenteralnych. Najsilniej działa na drobno-
kach dermatologicznych oraz grzybów w lekach do- ustroje Gram-ujemne, słabiej na Pseudomonas aeru-
ustnych. ginosa, przy zastosowaniu w stężeniu 0,5% niszcząc
Najczęściej stosowane środki konserwujące na- je w czasie około 1 godziny.
leżą do grupy fenoli, alkoholi, kwasów organicznych,
biguanidów, organicznych związków rtęciowych Kwasy
i czwartorzędowych zasad amoniowych, możliwe
jest wykorzystanie działania wspomagającego EDTA Spośród kwasów używanych w konserwacji na-
lub addycji czy synergizmu dla działania środków leży wymienić kwas benzoesowy, dehydrooctowy,
Tom 65 · nr 2 · 2009 133
sorbowy i borowy. Kwasy należą do środków konser- fenylortęciowy oraz etylortęciotiosalicylan sodu (tio-
wujących używanych głównie do leków podawanych mersal). Tiomersal jest bardzo dobrze rozpuszczalny
doustnie oraz do stosowania zewnętrznego w posta- w wodzie, do konserwacji polecany w stężeniach od
ci maści i zasypek, są bardzo aktywne w niskich pH. 0,1 do 0,001%, używany do konserwacji kropli do oczu
Działają głównie na grzyby oraz na niektóre bakte- głównie z antybiotykami. Działa skutecznie na formy
rie. Kwas benzoesowy jest polecany do konserwacji wegetatywne bakterii, silniej na drobnoustroje Gram-
w stężeniu od 0,04 do 0,2%,optimum jego działania -dodatnie niż Gram-ujemne.
przeciwbakteryjnego przypada na pH poniżej 5. Kwas
sorbowy jest stosowany głównie do zahamowania Czwartorzędowe związki amoniowe
rozwoju pleśni i drożdży w stężeniu od 0,05 do 0,2%.
Używa się go do konserwacji leków doustnych, np. sy- Najczęściej do konserwacji stosuje się chlorek i bro-
ropów, maści i emulsji. mek benzalkoniowy oraz cetrimid. Ich zastosowanie
ogranicza łatwość, z jaką bakterie (np. pałeczka Pseu-
Estry kwasu p-hydroksybenzoesowego domonas aeruginosa) nabywają na nie oporność oraz
(parabeny, nipaginy, aseptiny) to, że są łatwo adsorbowane np. przez gumę i tworzy-
wa sztuczne, co ma znaczenie podczas przechowy-
Środki te są znane jako związki o działaniu prze- wania leków w opakowaniach z tworzyw sztucznych
ciwbakteryjnym od lat 30. XX wieku. Do konserwacji z zatyczką gumową. Zaletą czwartorzędowych związ-
leków używane są estry metylowy, propylowy i bu- ków amoniowych jest ich mała toksyczność i szybkie
tylowy. Znalazły one zastosowanie w lekach do oczu działanie bakteriobójcze. Są stosowane w konser-
w stężeniach 0,065 0,15% oraz w maściach i lekach wacji preparatów do użytku zewnętrznego i leków
doustnych w stężeniu 0,5%. Zaletą nipagin jest mała do oczu.
toksyczność i działanie w szerokim zakresie pH (4 8).
Nie tworzą niezgodności recepturowych, toteż moż- Bronopol
na je dodawać do wielu leków. Wadą nipagin jest ich
ograniczona rozpuszczalność, dlatego stężenia moż- Jest to związek dobrze rozpuszczalny w wodzie, ak-
liwe do stosowania w lekach okazały się tylko bakte- tywny wobec licznych bakterii Gram-dodatnich i Gra-
riostatyczne. m-ujemnych. Działa aktywnie w środowisku kwaśnym
w stężeniu 0,2 0,5%, a podwyższenie temperatu-
Organiczne związki rtęci ry zwiększa jego działanie. W stężeniach używanych
w konserwacji jest mało toksyczny i nie ma działania
Spośród związków rtęci w praktyce farmaceutycz- drażniącego, dlatego jest używany jako środek kon-
nej znalazły zastosowanie połączenia organiczne, po- serwujący w maściach i kosmetykach.
nieważ zawierają trudno uwalniający się jon rtęci,
są aktywniejsze od nieorganicznych, mało toksycz- Chlorheksydyna
ne i mało drażniące. Mechanizm działania przeciw-
bakteryjnego związków rtęci polega na ich łączeniu Znalazła szerokie zastosowanie w medycynie za-
z białkami komórki bakteryjnej. Są polecane do kon- równo ze względu na właściwości przeciwbakteryj-
serwacji leków do oczu, rzadziej roztworów iniekcyj- ne i małą toksyczność. Najlepiej działa w środowisku
nych  np. autoszczepionek. Sole fenylortęciowe są o lekko alkalicznym pH. Jest stosowana głównie do
polecane do konserwacji kropli ocznych i innych leków konserwacji leków do oczu, kropli do nosa, leków ze-
wielodawkowych. Najczęściej stosuje się azotan feny- wnętrznych i doustnych w stężeniu od 0,01 do 0,05%
lortęciowy w stężeniu 0,002%, rzadziej boran, octan w postaci dwuglukonianu lub dwuoctanu. Działanie
bakteriobójcze chlorheksydyny jest bardzo wolne,
Tabela 1. Zalecane mieszaniny środków konserwujących a drobnoustroje szybko stają się nań oporne, toteż jej
do leków do oczu wg FP V (1996) zastosowanie jest ograniczone. Zalecane jest jej sto-
sowanie w mieszaninie z innymi zwiÄ…zkami przeciw-
I bromek benzalkoniowy 0,005%
bakteryjnymi.
octan chlorheksydyny 0,01%
II bromek benzalkoniowy 0,005%
Åšrodki konserwujÄ…ce zalecane
alkohol ²-fenyloetylowy 0,4%
do stosowania w lekach do oczu
III boran fenylortęciowy 0,001%
W polskich badaniach doświadczalnych przeprowa-
alkohol ²-fenyloetylowy 0,4%
dzono analizę mikrobiologicznej skuteczności związ-
IV tiomersal 0,02%
ków konserwujących stosowanych w 30 najczęściej
alkohol ²-fenyloetylowy 0,4%
wytwarzanych lekach do oczu z uwzględnieniem kry-
V boran fenylortęciowy 0,001%
terium mikrobiologicznego, jak również niezgodności
134 Tom 65 · nr 2 · 2009
T E O R I A I P R A K T Y K A
recepturowych. Listę zalecanych dla leków do oczu Tabela 2. Wybrane synergistyczne połączenia związków konserwujących
mieszanin środków konserwujących przedstawiono i EDTA wg [2, 3, 5, 15, 16]
w tabeli 1, wybrane synergistyczne połączenia środ-
Stężenie Stężenie
Związek konserwujący Połączenie
ków konserwujących i EDTA  w tabeli 2. [%] [%]
chlorek 0,01 azotan fenylortęciowy 0,001
benzalkoniowy
Alfabetyczny wykaz środków
0,01 chlorbutanol 0,5
konserwujących, mogących wchodzić
0,005 chlorheksydyna 0,002
w skład produktów leczniczych,
0,005 ²-fenyloetanol 0,4
wg załącznika do rozporządzenia ministra
0,01 EDTA 0,05
zdrowia z dnia 16 stycznia 2003 r. w sprawie
0,01 EDTA, cetrimid 0,1
środków konserwujących, barwników
i przeciwutleniaczy, które mogą wchodzić bromek 0,01 EDTA 0,05
benzalkoniowy
w skład produktów leczniczych
0,005 chlorheksydyna 0,002
0,005 ²-fenyloetanol 0,4
 alkohole: benzylowy, etylowy, fenyloetylowy, izo-
0,005 bronopol 0,05
propylowy, chlorobutanol,
chlorheksydyna 0,002 chlorek lub bromek 0,005
 chlorek i bromek benzalkoniowy,
benzalkoniowy
 bromek benzododecyniowy,
0,01 bronopol 0,05
 bronopol,
0,01 ²-fenyloetanol 0,4
 cetrimid,
0,01 EDTA 0,05
 chlorek benzoksoniowy, benzetoniowy i cetylopi-
chlorokrezol 0,05
rydyniowy,
 chlorowodorek, dwyglukonian i octan chlorheksy- chlorokrezol 0,05 ²-fenyloetanol 0,4
dyny,
EDTA 0,05
 fenol,
chlorbutanol 0,5 ²-fenyloetanol 0,4
 fenoksyetanol,
EDTA 0,05
 krezol, chlorokrezol,
nipagina M + P 0,065 ²-fenyloetanol 0,4
 glikol propylenowy,
azotan i boran 0,004 ²-fenyloetanol 0,4
 p-hydroksybenzoesany  benzylu, butylu, etylu,
fenylortęciowy
metylu i propylu,
azotan 0,002 ²-fenyloetanol 0,4
 kwasy: benzoesowy i jego sól sodowa, dehydrooc-
fenylortęciowy
EDTA 0,05
towy i jego sól sodowa, propionowy i jego sole so-
mertiolat 0,01 ²-fenyloetanol 0,4
dowa i wapniowa, sorbowy i jego sole potasowa,
sodowa i wapniowa,
bronopol 0,2 ²-fenyloetanol 0,4
 sole fenylortęciowe, np. boran, azotan, octan,
 tiomersal (etylortęciotiosalicylan sodu),
 tymol. (tabela 3), wymagane inokulum wprowadzane do
leku, czas kontaktu szczepu z lekiem, pożądany sto-
Badanie skuteczności ochrony pień przeżycia drobnoustrojów, czas trwania i liczbę
przeciwdrobnoustrojowej  test konserwacji przeprowadzonych badań. Do badań wybrano bak-
[2, 3, 5] terie Gram-dodatnie i Gram-ujemne, drożdże i ple-
śnie, biorąc pod uwagę drobnoustroje chorobotwórcze
W badaniu miesza się badany preparat, najlepiej i drobnoustroje będące ogólnym wskaz
nikiem stanu
w końcowym pojemniku, z określonym inokulum higienicznego oraz mogące wpływać na procesy roz-
odpowiednich drobnoustrojów (tabela 3), inkubu- kładu leku. Test konserwacji, poza kryteriami mikro-
je go w określonej temperaturze, pobiera się prób- biologicznymi, bywa rozumiany także jako badanie
ki z pojemnika w ściśle określonych odstępach czasu oceniające trwałość środka konserwującego w czasie,
i oznacza się w nich jkt/ml  liczbę żywych komórek dające także pośrednie informacje o jego rozkładzie
drobnoustrojów. i adsorpcji. Zwraca się uwagę na zależność tych zjawisk
W razie potrzeby przedstawiony w tabeli wykaz od wielu czynników, a zwłaszcza zależność stopnia
może być poszerzony o inne drobnoustroje, reprezen- adsorpcji i rozkładu środka konserwującego od stop-
tujące możliwe zanieczyszczenia leku lub preparatu nia zanieczyszczenia leku. Jakość konserwacji i jej sku-
w czasie jego produkcji, transportu, przechowywania teczność można ocenić również przez badanie ubytku
i stosowania, jak np. pałeczka Listeria spp. dla suple- środka konserwującego po zastosowaniu sztucznego
mentów diety [3]. zanieczyszczenia preparatu. Zależność miedzy tymi
W teście konserwacji [2, 3, 8, 9, 17] ustalono naj- zjawiskami a wielkością zanieczyszczenia jest wprost
ważniejsze parametry  wybór szczepów testowych, proporcjonalna.
Tom 65 · nr 2 · 2009 135
Tabela 3. Drobnoustroje testowe wg. FPVII, tom 1 (2006) Zawiesinowa metoda badania wg FP VII
tom 1 (2006)
Nazwa rodzaju i gatunku Kolekcja
Pseudomonas aeruginosa ATCC 9027,
Zawiesinę każdego szczepu należy aseptycznie do-
NCIMB 8626,
CIP 82.118 dać do odrębnego pojemnika z badanym produktem
tak, aby otrzymać 105 do 106 jtk w 1 ml lub 1 g prepa-
Staphylococcus aureus ATCC 6538,
NCTC 10788,
ratu. Dokładnie wymieszać, przechowywać produkt
NCIMB 9518,
w temperaturze 20 20°C i chronić przed Å›wiatÅ‚em. Po-
CIP 4.83
brać 1 ml lub 1 g w odstępach czasu określonych dla
Candida albicans ATCC 10231,
rodzaju produktu. Oznaczyć wartość jtk/ml lub g zdol-
NCPF 3179
IP 48.72 nych do życia drobnoustrojów.
Aspergillus niger ATCC 16404
IMI149007
Metoda z użyciem sączków membranowych
IP1431.83
wg FP VII tom 1 (2006)
Escherichia coli* ATCC 8739,
NCIMB 8545,
Stosuje siÄ™ w niej sÄ…czki membranowe o wiel-
CIP 53.126
koÅ›ci porów nie wiÄ™kszej niż 0,45 µm, dla których
Zygosaccharomyces rouxi** NCYC 381,
udowodniono skuteczność zatrzymywania bakterii.
IP 2021.92
Odpowiednią objętość preparatu należy przenieść na
* Szczep zalecany w badaniu preparatów doustnych.
sączek membranowy i niezwłocznie przesączyć. Są-
** Szczep zalecany w badaniu preparatów doustnych zawierających
duże ilości cukru. czek przemywa się trzema porcjami, każda po ok. 100
ml, odpowiedniego płynu, np. zbuforowanym roztwo-
Kryteria akceptacji, w zakresie obniżenia liczby ko- rem chlorku sodu z peptonem o pH 7,0 i przenosi na
mórek drobnoustrojów w czasie, są różne dla różnych podłoże agarowe z hydrolizatem kazeiny i soi. Płytki
kategorii preparatów w zależnoÅ›ci od zamierzonego inkubuje siÄ™ w temp. 30 35°C przez 5 dni. SÄ…czek prze-
stopnia ochrony. Spośród różnych metod stosowanych znaczony do oznaczania liczby grzybów należy prze-
w badaniu oceniającym skuteczność działania związ- nieść na podłoże agarowe Sabouraud. Płytki inkubuje
ków konserwujÄ…cych należy wymienić okreÅ›lanie naj- siÄ™ w temp. 20 25°C przez 5 dni. Wybiera siÄ™ pÅ‚ytki
mniejszych stężeń hamujących wzrost drobnoustrojów z największą liczbą kolonii, ale mniejszą niż 100 i obli-
 bakteriostatycznych (MIC) i bakteriobójczych (MBC). cza jtk w gramie lub mililitrze badanego produktu.
Ma ono charakter ogólnie orientacyjny i używa się go
do analizy wstępnej. Za najbardziej wiarygodny test Metoda bezpośredniego posiewu wg FP VII
uważa się badanie przeżywalności drobnoustrojów tom 1 (2006)
w czasie po ich sztucznym wprowadzeniu do środowi-
ska preparatu leczniczego. Poza tymi testami w ocenie Metoda płytek lanych. Do każdej płytki Petriego
działania związków konserwujących analizuje się na- odmierza się 1 ml próbki i 15 ml upłynnionego podłoża
rastanie oporności oraz trwałości substancji w czasie. agarowego z hydrolizatem kazeiny do hodowli bakterii
Badania te są traktowane jako testy dopełniające. na- lub podłoża Sabouraud do hodowli grzybów. Tempe-
leży podkreślić znaczenie wykonywania walidacji te- ratura upłynnionego podłoża nie może być wyższa niż
stu konserwacji preparatów [3]. 45°C. PÅ‚ytki inkubuje siÄ™ przez 5 dni w temp. 30 35°C
W ocenie zwiÄ…zków konserwujÄ…cych stosuje siÄ™ (bakterie) lub 20 25°C (grzyby). Wybiera siÄ™ pÅ‚ytki
niekiedy badania in vivo. Dotyczy to analizy działań odpowiadające jednemu rozcieńczeniu z największą
niepożądanych oraz testów potwierdzających in vivo liczbą kolonii, mniejszą niż 300 (100 kolonii grzybów).
wyniki badań uzyskanych w analizie in vitro. Oblicza się średnią arytmetyczną i przelicza wynik na
liczbÄ™ jtk w gramie lub mililitrze.
Metoda posiewu powierzchniowego. Po osusze-
Tabela 4. Preparaty pozajelitowe i do oczu  wymagane kryteria skuteczności niu w cieplarce płytek Petriego z podłożem agarowym
środków konserwujących wg FP VII, tom 1 (2006) z hydrolizatem kazeiny i soi i podłożem agarowym Sa-
bouraud rozprowadza się po powierzchni podłoża od-
Log redukcji
Drobnoustroje Kryterium
mierzoną objętość 0,1 ml badanej próbki. Na każde
6 h 24 h 7 dni 14 dni 28 dni
badanie używa się dwóch płytek. Należy je inkubo-
A 2 3   BW*
wać przez 5 dni w temp. 30 35°C (bakterie) lub 20 25°C
Bakterie
B  1 3  BN**
(grzyby). Wybiera się płytki odpowiadające jednemu
A   2  BN
rozcieńczeniu z największą liczbą kolonii, mniejszą niż
Grzyby
B    1 BN
300 (100 kolonii grzybów), oblicza średnią arytmetyczną
i przelicza wynik na liczbÄ™ jtk w gramie lub mililitrze.
* BW  brak wzrostu zdolnych do życia drobnoustrojów
** BN  liczba drobnoustrojów nie zwiększa się
136 Tom 65 · nr 2 · 2009
T E O R I A I P R A K T Y K A
Wymagane kryteria skuteczności środków Tabela 5. Preparaty do stosowania miejscowego  wymagane kryteria
konserwujących wg FP VII tom 1 (2006) skuteczności środków konserwujących wg FP VII, tom 1 (2006)
Log redukcji
Drobnoustroje Kryterium
Kryteria oceny aktywności przeciwdrobnoustrojo-
2 dni 7 dni 14 dni 28 dni
wej podano w tabelach 4 6, wyrażając je jako loga-
A 2 3  BN*
rytm redukcji liczby zdolnych do życia drobnoustrojów
Bakterie
B   3 BN
w czasie 28 dni w stosunku do wartości uzyskanej dla
A   2 BN
poziomu zanieczyszczenia wyjściowego.
Grzyby
Właściwości konserwujące preparatu są odpo-
B   1 BN
wiednie, jeżeli w warunkach badania po określonym
* BN  liczba drobnoustrojów nie zwiększa się
czasie i w określonej temperaturze w zanieczyszczo- Kryterium A wyraża zalecaną skuteczność przeciwdrobnoustrojową. W przypadkach gdy kryterium
A nie może być przyjęte z przyczyn zwiększonego ryzyka działań niepożądanych należy przyjąć
nym drobnoustrojami testowymi preparacie następu-
kryterium B.
je znaczÄ…cy spadek lub nie dochodzi do wzrostu liczby
żywych komórek drobnoustrojów (jtk) po 28 dniach.
Tabela 6. Preparaty doustne  wymagane kryteria
Podsumowanie skuteczności środków konserwujących wg FP VII,
tom 1 (2006)
Na rzeczywistą aktywność związków konserwują-
Log redukcji
Drobnoustroje
cych wpływa wiele czynników związanych z właści-
14 dni 28 dni
wościami samych związków i warunkami środowiska,
Bakterie 3 BN*
w którym kontaktują się one z drobnoustrojami. Na
Grzyby 1 BN
stopień działania wpływa odczyn środowiska, tem-
peratura i obecność związków powierzchniowo- * BN  liczba drobnoustrojów nie zwiększa się
czynnych. Ważnym czynnikiem jest postać leku.
Przykładem jest lek dwufazowy w postaci maści,
6. Fels P.: Antimicrobial preservation. Pharm. Ind., 1987, 49, 1.
w którym o aktywności związku konserwującego de- 7. Guide to Good Manufacturing Practice for pharmaceutical products.
Pharmaceutical Inspection Convention (PIC), PH 5/92, 1992.
cyduje współczynnik rozdziału między fazy emulsji
8. Woz
niak-Parnowska W., Zembrzuska E., Milewska E.: Badanie dzia-
leku. Na skuteczność wpływa również zjawisko ad-
łania przeciwbakteryjnego związków konserwujących w różnych po-
staciach leków ocznych. Farm. Pol. 1979, 35, 269.
sorpcji związku na niektórych elementach opakowa-
9. Woz
niak W., Zembrzuska E.: Z badań nad działaniem antybakteryj-
nia (guma, tworzywa sztuczne). Skuteczny zwiÄ…zek
nym związków konserwujących leki oczne. Farm. Pol. 1974, 30, 749.
przeciwbakteryjny niekiedy nie może być stosowa- 10. Zembrzuska E.: Badania skuteczności działania przeciwbakteryjne-
go związków konserwujących krople oczne. I-Ocena działania bak-
ny do danego leku z powodu tworzenia niezgodności
teriobójczego związków pojedynczych. Farm. Pol. 1978, 34, 179.
recepturowych [2, 3, 5]. O możliwości zastosowania
11. Zembrzuska-Sadkowska E.: Skuteczność konserwacji leków recep-
turowych w szpitalu. Farm. Pol. 1992, 48, 275.
w konserwacji decyduje również stopień toksyczności.
12. Zembrzuska-Sadkowska E.: Mikrobiologiczne badanie jakości wy-
Występujące czasem działanie drażniące lub alergizu-
branych leków doustnych i warunków ich właściwej konserwacji. I.
jÄ…ce dyskwalifikuje zwiÄ…zek jako czynnik konserwujÄ…-
Badanie syropów: Calcium i Salbutamol. Farm. Pol. 1988, 44, 393.
13. Zembrzuska-Sadkowska E., Warakso B., Woz
niak-Parnowska W.: Mi-
cy i uniemożliwia wprowadzenie go do leku.
krobiologiczne badanie jakości wybranych leków doustnych i wa-
runków ich właściwej konserwacji. II. Badanie Gelatum Aluminii
Piśmiennictwo
Phosphorici i jego półproduktu. Farm. Pol. 1988, 44, 530.
14. III Report of the Committee of FIP. The Test for the Effectiveness Antimi-
crobial Preservation of Pharmaceuticals. Pharm. Acta Helv., 1980, 55, 40.
1. Lingnau J.: Die Möglichkeiten zur Konservierung pharmaceutischer
15. Zembrzuska E.: Badania skuteczności działania przeciwbakteryjne-
Zubereitungen. Pharm. Ind., 1970, 32, 266.
go związków konserwujących krople oczne. II. Poszukiwanie sku-
2. Muszyński Z: Środki konserwujące dla preparatów farmaceutycz-
tecznych mieszanin. Farm. Pol. 1978, 34, 233.
nych, W: Przygotowanie i kontrola mikrobiologiczna leków i materia-
16. Zembrzuska E.: Badania skuteczności działania przeciwbakteryjne-
łów medycznych (red. W. Kędzia.), PZWL, Warszawa 1978, 189-207.
go związków konserwujących krople oczne. III. Ocena działania bak-
3. Muszyński Z.: Badania własne, 2005-2007, wyniki niepublikowane.
4. Muszyński Z., Ratajczak M.: Monitoring mikrobiologiczny środowi- teriobójczego wybranych mieszanin w środowisku leku. Farm. Pol.
1978, 34, 301.
ska produkcji leków, Farm. Pol. 2008, 64/14, 637.
5. Parnowska W.: Konserwacja leków. W: Mikrobiologia farmaceutycz- 17. Woz
niak-Parnowska W., Zembrzuska E.: Szybkość działania bakte-
riobójczego farmakopealnych związków konserwujących. Acta Po-
na, Problemy produkcji i kontroli leków (red. W. Parnowska), PZWL,
lon. Pharm. 1976, 33, 107.
Warszawa 1998, 91-115 i 186-198.
Tom 65 · nr 2 · 2009 137