1

1.

FINANSE PRZEDSIĘBIORSTWA NA TLE FINANSÓW JAKO DYSCYPLINY NAUKI.

W naszej literaturze fachowej używa się zamiennie określenia „finanse przedsiębiorstwa" z określeniem
„zarządzanie finansami przedsiębiorstwa", a określeń tych nawet ze względu na ich zakres nie można identyfikować.
Sama nazwa „zarządzanie finansami przedsiębiorstwa", przyjęta za literaturą zachodnią, budzi już pewne
kontrowersje. Wynikają one zarówno z wątpliwości co do treści, jak i zakresu rozpatrywanych zagadnień. Niektórzy
autorzy w Polsce, przyjmując nazwę „zarządzanie finansami przedsiębiorstwa", chcą się odciąć od tradycyjnej nazwy
„finanse przedsiębiorstw", zwracając uwagę na to, że w podręcznikach z tej dyscypliny są opisywane procesy
gromadzenia i wydatkowania pieniądza w nie istniejących już warunkach systemu nakazowo-rozdzielczego. Innym
wysuwanym argumentem jest to, że zarządzanie finansami firmy stanowi przede wszystkim pomoc w podejmowaniu
decyzji przez praktyków — osoby kierujące przedsiębiorstwami, a zatem jest pożądana koncentracja na problemach
organizacji i techniki podejmowania decyzji, zwłaszcza czasu, ryzyka i kryterium. Nie negując tych ostatnich
stwierdzeń, trzeba jednak zauważyć, że kryją one w sobie niebezpieczeństwo istotnego ograniczenia przedmiotu
badań nad finansami przedsiębiorstwa, które dotyczą przecież całości zjawisk i procesów finansowych zachodzących
w przedsiębiorstwie, a nie tylko pewnych ich wycinków i to w sferze praktyki decyzyjnej. Dlatego jesteśmy za
szerokim traktowaniem tego przedmiotu, bez względu na spór o jego nazwę, chociaż stwierdzić należy, że określenie
„finanse przedsiębiorstwa" wydaje się bardziej adekwatne do treści i zakresu tej dyscypliny.

Przedmiot finanse przedsiębiorstwa może być rozpatrywany w różny sposób. Przede wszystkim w
encyklopedycznym ujęciu nauki o finansach traktuje się finanse przedsiębiorstw jako element ogółu zjawisk
ekonomicznych związanych z gromadzeniem i podziałem zasobów pieniężnych lub jako element
pieniężnego mechanizmu wymiany i podziału wartości rzeczowych i usług. Finanse występują w sferze
wymiany i podziału. Ich szczególną cechą, która różni je od innych form, jest pieniężny charakter. Do
podziału dóbr i usług dochodzi w drodze przeplatania się przepływów różnych kategorii strumieni
pieniężnych, które generalnie można podzielić na:

rynkowe (ekwiwalentne), charakteryzujące się głównie bezpośrednim związkiem przepływu pieniądza z
przepływem dóbr lub usług,

transferowe, których właściwością jest przepływ pieniądza bez ekwiwalentu,

kredytowe (dochody kredytowe), które są skutkiem bankowej kreacji pieniądza przez udzielanie kredytu,

oszczędności, które różnią się od poprzednich tym, że są zatrzymanym w ruchu strumieniem pieniężnym, a więc w
rzeczywistości zasobem.

Przepływ pieniądza i tworzenie zasobów odbywają się przez działania określonych podmiotów — osób fizycznych i
prawnych. Właściwości tych podmiotów pozwalają na wyodrębnienie grup finansów (a w konsekwencji procesów i
zjawisk finansowych), które można podzielić na:

finanse ludności lub gospodarstw domowych,

finanse budżetu państwa, samorządów terytorialnych i parabudżety,

finanse ubezpieczeń,

finanse banków i instytucji kredytowych,

finanse przedsiębiorstw.

Finanse przedsiębiorstwa są przede wszystkim wiedzą stosowaną — pragmatyczną, a jej cechami
charakterystycznymi są:

mikroekonomiczny punkt widzenia przy ocenie zjawisk finansowych, tzn. punkt widzenia właściciela, a niekiedy
zarządzającego (menedżera),

ograniczenie zakresu badań do wyodrębnionej sfery działalności jednostki, tzn. oddzielenie tej działalności od
gospodarstwa domowego (dlatego przedmiotem rozważań nie jest np. gospodarka chłopska, gdzie brak jest
wyraźnego rozgraniczenia między warsztatem pracy a gospodarstwem domowym

1

),

identyfikacja zjawisk finansowych w przedsiębiorstwie i jego otoczeniu,

badanie wpływu regulacji prawnych na postawy przedsiębiorców,

treść, metody i sposoby oceny gospodarki finansowej przedsiębiorstwa.

2

Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa jest zatem częścią finansów przedsiębiorstwa. Finanse przedsiębiorstwa
to opis i analiza mechanizmu finansowego przedsiębiorstwa, zarządzanie zaś to sfera decyzji — tak bieżących, jak i
rozwojowych — podejmowanych przy użyciu odpowiednich, sformalizowanych narzędzi. Ich stosowanie — po to, aby
mogły przynieść pożądany efekt — jest uwarunkowane głęboką znajomością funkcjonowania zjawisk finansowych.

2. GOSPODARKA FINANSOWA PRZEDSIĘBIORSTWA

Gospodarka finansowa przedsiębiorstwa to czynności polegające na racjonalnym uruchamianiu strumieni
pieniężnych oraz ich osiadaniu, czyli tworzeniu oszczędności z uwzględnieniem opłacalności, związanej z
„unieruchomieniem" pewnego, większego lub mniejszego, zasobu pieniędzy. Inaczej rzecz ujmując, gospodarkę
finansową można rozumieć jako mechanizm ciągłego, odpowiednio zorganizowanego procesu gromadzenia
przychodów i dochodów oraz realizacji wydatków. Oznacza to, że w toku funkcjonowania gospodarki finansowej
mamy do czynienia z występowaniem zespołu różnego typu rozliczeń. W tym kontekście rozliczenia te należy
rozumieć szeroko. Będą nimi np.: pozyskiwanie kapitału własnego i obcego, realizowane na podstawie prowadzonego
rachunku opłacalności i dostępności źródeł finansowania, wydatki przeznaczone na inwestycje o charakterze
rzeczowym i finansowym, zakup surowców, wypłaty wynagrodzeń pracowniczych, świadczenia podatkowe i quasi-
podatkowe. Przytoczone tu przykładowo tytuły rozliczeń są oparte na kryterium przedmiotowym. Natomiast zgodnie z
kryterium podmiotowym można, przykładowo, wymienić: procesy rozliczeń z pracownikami, instytucjami
ubezpieczeniowymi, bankami, budżetem, dostawcami, odbiorcami, giełdą papierów wartościowych.

Gospodarka finansowa to prowadzenie nieustającej działalności w sferze operacji pieniężnych. Nie można jej
rozpatrywać statycznie, gdyż jest ona działaniem, co oznacza konieczność rozpatrywania dynamicznego — w ciągłym
ruchu i zmienności przepływów pieniężnych.

Prowadzenie gospodarki finansowej oznacza więc nie tylko samo uzyskiwanie i wydatkowanie pieniędzy, lecz
także programowanie tych działań w krótkim i długim okresie oraz ich analizę i ocenę w celu kształtowania na tej
podstawie przyszłych decyzji.

Mamy tu zatem do czynienia z występowaniem określonych czynności:

poprzedzających ruch pieniądza — przygotowanie operacji pieniężnych obsługujących pożądane przez
przedsiębiorcę procesy (ich prognozowanie, przewidywanie, czy też planowanie oraz podejmowanie decyzji z
uwzględnieniem dwóch istotnych czynników: czasu i ryzyka),

związanych z rzeczywistą realizacją operacji pieniężnych,

polegających na zapisie zrealizowanych operacji finansowych, analizie przebiegu zaszłych zjawisk finansowych i
wreszcie wnioskowaniu, które służy kształtowaniu tych zjawisk w przyszłości, a więc podejmowaniu decyzji w
sferze rzeczowego oraz finansowego zarządzania przedsiębiorstwem.

Warto zwrócić uwagę na to, że w ogólnej definicji finansów (rozpatrywanej z makroekonomicznego punktu
widzenia) eksponuje się jako cechę finansów ruch pieniądza realnego, co nie może oznaczać, zwłaszcza w sferze
mikroekonomicznej, że zakładając racjonalne gospodarowanie, mniejszą wagę należy przykładać do roli pieniężnej
ewidencji i planowania przepływów oraz kształtowania zasobów pieniężnych.

W konsekwencji procesy zachodzące w gospodarce finansowej przedsiębiorstwa można przedstawić jako działania
występujące w trzech następujących po sobie fazach (etapach):

przygotowawczej,

realizacji,

ewidencji, analizy i wnioskowania.

Obraz ruchu okrężnego kapitału i przemieszczania się wartości rzeczowych

Procesy gospodarcze w przedsiębiorstwie można wyodrębnić jako ruch rzeczy i wartości (kapitału). W układzie
rzeczowym mamy do czynienia z przesuwaniem się przedmiotów i usług od producenta do ostatecznego nabywcy —
odbiorcy (konsumenta, inwestora, zagranicy).

Kapitał jako wartość zaangażowanych pieniędzy, środków i przedmiotów pracy, krąży w przedsiębiorstwie na
zasadzie formuły (uproszczonej): pieniądz — towar — pieniądz. Ruch okrężny wartości (kapitału) w przedsiębiorstwie
produkującym dobra materialne przedstawiono na rysunku 1. We wstępnej fazie powstawania przedsiębiorstwa
pieniądz jest uzyskiwany z kapitałów (funduszy) własnych oraz z pożyczek — kapitałów obcych. To samo, aczkolwiek
zazwyczaj w mniejszej skali, odbywa się w toku działania istniejącego już przedsiębiorstwa. Pozyskany pieniądz jest
przeznaczony na zakup środków produkcji, które są angażowane w proces wytwarzania. W procesie produkcji jedne
ze środków produkcji służą wielu cyklom produkcyjnym w niezmienionej fizycznie postaci. Są to w przybliżeniu środki

3

trwałe. Inne natomiast są przekształcane w wyrób gotowy, który jest sprzedawany. Są to w uproszczeniu środki
obrotowe. Utarg podlega rozliczeniu.

Część pieniędzy wypada z ruchu okrężnego w postaci:

płac,

innych wynagrodzeń pracowniczych,

funduszy celowych,

amortyzacji (może zasilać po rozliczeniu utarg),

dochodów osobistych właścicieli,

podatkowych i niepodatkowych świadczeń na rzecz instytucji finansowych,

spłat pożyczek.

W tej fazie, oprócz spłaty pożyczek, występuje także ich pozyskiwanie, a sporadycznie także dotacje z budżetu
(państwa, miasta itp.) lub ze scentralizowanych funduszy celowych (np. na ochronę środowiska). Dotacje budżetowe
mają głównie charakter przedmiotowy. Zasilają one ruch okrężny w pieniądz. Występują najczęściej w sytuacji, gdy
państwo ustala cenę jakiegoś produktu na niskim poziomie. Wówczas dotacja jest skierowana do przedsiębiorstwa,
które ma sztucznie zaniżony utarg. Państwo dopłaca do takiej działalności.

Ruch okrężny w usługach i handlu ma uproszczoną postać. Produkcja usług zamienia się bezpośrednio w utarg, a
w działalności handlowej nie występuje element produkcji w toku — występuje produkt (towar), który przekształca
się w utarg.

Po to, aby ruch okrężny wartości mógł być w przedsiębiorstwie realizowany, muszą być przestrzegane następujące
prawidłowości:

fazy ruchu okrężnego, czyli faza zaopatrzenia (faza I), faza produkcji (faza II), faza zbytu (faza III), muszą
występować kolejno po sobie,

rozmieszczenie wartości składników majątkowych powinno wynikać z rodzaju działalności i w pewnym zakresie
zależeć od jakości gospodarowania (np. w przemyśle ciężkim główna część wartości powinna być zaangażowana w
fazę produkcji w toku, a w przemyśle lekkim — w fazy zaopatrzenia i zbytu),

wszystkie fazy powinny występować nie tylko kolejno, lecz także jednocześnie.

Na obraz uzależnienia struktury środków zaangażowanych w ruchu okrężnym od jakości gospodarowania
wpływają decyzje o charakterze strategicznym i taktycznym, np. lokowanie trwałych lub przejściowych nadwyżek na
rynku finansowym.

Z przebiegu ruchu okrężnego wartości środków (kapitału) wynikają liczne konsekwencje. Najbardziej ogólną
konsekwencją przebiegu ruchu okrężnego w przedsiębiorstwie jest traktowanie go jako podstawy do klasyfikacji
zjawisk finansowych. Warto dodać, że wszelkie zjawiska finansowe zawierają się w fazach I i III ruchu okrężnego,
tzn. tam, gdzie mamy do czynienia z przemianą pieniądza w wartość rzeczową lub odwrotnie oraz z podziałem
pieniądza na poszczególne kierunki wydatkowania. Taki podział zjawisk finansowych pozwala na wyodrębnienie tych,
które dotyczą fazy I — pozyskiwania przez przedsiębiorstwo kapitału i zaopatrzenia w środki produkcji, oraz tych,
które występują w fazie III — uzyskiwania podstawowych przychodów przedsiębiorstw i ich podziału.

4

Rys. 1. Forma ruchu okrężnego przedsiębiorstwa wytwarzającego dobra materialne

Nowy cykl

Pieniądz

Ś

rodki produkcji

Proces produkcji

Utarg po rozliczeniu

Wyrób gotowy

Fundusze własne

(Kapitał własny)

Fundusze obce

(Kapitały obce)

Amortyzacja

Utarg przed rozliczeniem

Fundusze budżetowe

i parabudżetowe

Inne wynagrodzenia

Płace

Fundusze celowe

Instytucje wierzycielskie,

Kapitały obce

Dochód właścicieli

5

Ruch okrężny w przedsiębiorstwie ma charakter otwarty, tzn. że zarówno w fazie
zaopatrzenia, jak i w fazie zbytu następuje powiązanie z funduszami zewnętrznymi (banki,
instytucje ubezpieczeniowe, budżet, kontrahenci). Powiązanie to może mieć charakter bierny
(absorpcja środków) i czynny (lokowanie środków na rynku finansowym).

3. ŚRODKI TRWAŁE (MAJATEK TRWAŁY).

W ruchu okrężnym środki produkcji zachowują się niejednakowo — część z nich
całkowicie się zużywa i przenosi swoją wartość na wyrób gotowy, część zaś zużywa się
stopniowo, utrzymując w wielu cyklach produkcyjnych swoją postać rzeczową. Jest to
podstawa do wyróżniania środków trwałych i obrotowych. Na skutek tego, że cykl
produkcyjny przebiega niejednakowo (od kilku godzin do kilkunastu miesięcy) rozróżnienie
środków trwałych i obrotowych, wynikające z ruchu okrężnego, ma jednakową klasyfikację
prawną o charakterze konwencji (umowy prawnej). Do środków trwałych zaliczamy te
obiekty, których okres użytkowania w danej jednostce jest dłuższy niż jeden rok.

Jednolita klasyfikacja umożliwia ewidencję majątkową w układzie sprawozdawczym, w
różnych przekrojach, a także tworzy podstawy do amortyzowania majątku wraz z
konsekwencjami dla opodatkowania. Niekiedy przepisy formułują także granice kwotowe,
przy których istnieje obowiązek amortyzowania obiektu (nie można go jednorazowo wliczyć
w koszty w momencie zakupu). I tak, obecnie obowiązujące w Polsce przepisy
stanowią, że obiekty majątkowe zaliczane do środków trwałych o wartości
początkowej (nabycia, wytworzenia) ponad 3500 PLN podlegają odpisom
amortyzacyjnym. Odpis amortyzacyjny obciąża koszty i w tym samym stopniu pomniejsza
wartość przychodu, liczonego dla celów opodatkowania dochodów. Jeżeli wartość
początkowa jest mniejsza niż 3500 PLN, to sposób amortyzowania jest uzależniony
od decyzji podatnika. Może on wliczyć pełną wartość amortyzacji do kosztów uzyskania
przychodów lub też jedynie jej część, a pozostałą stopniowo rozliczać w następnych latach
podatkowych. Zasady te mają na celu skojarzenie interesów podatnika i budżetu państwa z
punktu widzenia oddziaływania na inwestycje.

Istnieje wiele wyjątków wyłączających poszczególne obiekty z grupy majątku trwałego.
Środkami trwałymi nie są np.:

księgozbiory,

dzieła sztuki,

obiekty muzealne,

obiekty o charakterze dydaktycznym,

urządzenia sygnalizacyjne i przeciwpożarowe.

Niezaliczanie trzech pierwszych grup przedmiotów do środków trwałych wynika z
odwrotności procesu utraty wartości. Zazwyczaj wraz z upływem czasu nie zmniejszają one,
ale odwrotnie — zwiększają swoją wartość. Natomiast w zakresie obiektów o charakterze
dydaktycznym, urządzeń sygnalizacyjnych i przeciwpożarowych jest to rozwiązanie
wygodniejsze dla podatnika, ponieważ całą wartość może on od razu uznać za koszt
uzyskania przychodu.

Jako majątek trwały traktuje się również wartości niematerialne i prawne.

Są to: koszty nabycia patentu, praw majątkowych (np. wieczyste użytkowanie gruntu),
znaków firmowych, wartość Firmy oraz programy komputerowe.

Gdyby rozpatrywać ruch okrężny, ograniczając się do środków obrotowych, wówczas
moglibyśmy mówić, że mamy do czynienia z nierównomiernym i równomiernym ruchem
okrężnym tych środków (rysunek 2).

6

Nierównomierność ruchu okrężnego jest głównie związana z sezonowością produkcji
(pory roku, przyzwyczajenia), sezonowością konsumpcji (także pory roku i przyzwyczajenia)
i w konsekwencji sezonowością sprzedaży. Sezonowość powoduje, że ten ruch okrężny ma
charakter periodycznych zmian w skali roku. Mamy zatem stale powtarzające się, w pewnych
okresach, natężenia i spadki działalności. Jak widać, na rysunku 2 wartość zaangażowana w
ruchu okrężnym nie maleje poniżej pewnej wielkości. Wielkość tę można uznać za stałe
zaangażowanie środków obrotowych w ruchu okrężnym i określić mianem równomiernego
ruchu okrężnego środków obrotowych.

Wartość środków obrotowych, przewyższającą stałe, normalne zaangażowanie,
nazywamy czasowym zapotrzebowaniem na środki obrotowe.

Rysunek 2

Nierównomierny i równomierny ruch okrężny środków obrotowych

Czas

Rozróżnienie zapotrzebowania stałego i przejściowego ma fundamentalne znaczenie dla
gospodarki finansowej przedsiębiorstwa, ponieważ stałe zaangażowanie środków obrotowych
w ruchu okrężnym wymaga względnie stałych źródeł finansowania. Temu celowi najlepiej
odpowiadają kapitały własne (fundusze własne) — jeśli nawet część stałego zapotrzebowania
jest finansowana funduszami obcymi (kapitałami obcymi), to praktycznie bez ograniczenia
zakresu działalności nie ma możliwości spłaty zobowiązań kapitałowych. W takiej sytuacji
kapitały obce są tak samo trwale zaangażowane w finansowanie, jak własne. Różnica polega
jednak na tym, że kapitały obce są z reguły udzielane odpłatnie. Występuje więc koszt
stałego zaangażowania źródeł finansowania.

Stałe i okresowe zapotrzebowanie na źródła finansowania tworzy podstawę do
rozgraniczenia kapitałów własnych i obcych. Te ostatnie występować mogą w
przedsiębiorstwie w wielkościach zmiennych. Jeżeli przedsiębiorstwo dysponuje kapitałami
własnymi przewyższającymi stałe zapotrzebowanie, to fakt ten umożliwia mu uczestniczenie
w operacjach finansowych (pożyczki, lokaty itp.).

Każde przedsiębiorstwo musi dysponować majątkiem, umożliwiającym prowadzenie
działalności gospodarczej. Majątek z punktu widzenia roli, jaką spełnia w procesach
gospodarczych, dzieli się na:

majątek trwały,

Nierównomierny ruch okrężny
ś

rodków obrotowych

Równomierny ruch okrężny
ś

rodków obrotowych

7

majątek obrotowy.

Podział majątku na trwały i obrotowy jest konsekwencją ruchu okrężnego środków.

Charakterystyczną cechą majątku trwałego jest to, że jest on wykorzystywany
w działalności gospodarczej, na ogół, w wielu cyklach produkcyjnych, przez
stosunkowo długi okres, dłuższy niż jeden rok i nie wchodzi w naturalnej postaci
do wytworzonego produktu. W skład majątku trwałego wchodzą najbardziej trwałe
składniki majątku przedsiębiorstwa, a tym samym ich zużycie jest stosunkowo wolne i
następuje stopniowo w czasie gospodarczego wykorzystania. Środki trwałe przenoszą więc w
każdym procesie produkcyjnym na wytworzony produkt gotowy tylko niewielką część swojej
wartości. Pełny zatem obrót ich wartości następuje dopiero po wielu cyklach produkcyjnych,
wobec czego wymagają one otworzenia nie po każdym, ale po wielu procesach produkcji.

Składniki majątku trwałego można sklasyfikować według funkcji, które pełnią w
procesach gospodarczych. Można więc wyodrębnić cztery podstawowe grupy majątku
trwałego :

rzeczowy majątek trwały,

wartości niematerialne i prawne,

finansowy majątek trwały,

należności długoterminowe.

Do rzeczowego majątku trwałego przedsiębiorstwa można zaliczyć:

grunty własne,

budynki o różnym przeznaczeniu (np. hale produkcyjne, magazyny, biurowce, budynki
mieszkalne),

budowle (np. bocznice kolejowe, gazociągi, wodociągi, sieć centralnego ogrzewania,
podstacje trakcji elektrycznej, oświetlenie terenu),

urządzenia techniczne i maszyny,

środki transportu,

inwentarz żywy,

inwestycje rozpoczęte

2

,

zaliczki na poczet inwestycji

3

.

W skład wartości niematerialnych i prawnych przedsiębiorstwa wchodzą:

nabyte prawa majątkowe nadające się do gospodarczego wykorzystania

4

, o

przewidywanym okresie użytkowania dłuższym niż rok,

koszty

organizacji

poniesione

przy

założeniu

lub

późniejszym

rozszerzeniu

przedsiębiorstwa

5

,

2

Jest to suma kosztów, które poniosło przedsiębiorstwo na budowę w toku, montaż lub przekazanie do użytku

nowego środka trwałego lub ulepszenie istniejącego.

3

Są to środki pieniężne wydatkowane na rzecz przyszłych dostaw, robót lub usług związanych z inwestycjami nie

rozliczonymi.

4

Na przykład prawo użytkowania wieczystego gruntu, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, prawa autorskie,

prawo do patentów, projektów, znaków towarowych, wzorów, programów komputerowych.

8

wartość firmy, którą jest różnica między ceną nabycia określonego przedsiębiorstwa (lub
jego części) a niższą od niej wartością rynkową wszystkich składników majątkowych
przedsiębiorstwa

6

,

koszty zakończonych prac rozwojowych, czyli badania, albo w inny sposób uzyskana
wiedza, której wynik może być wykorzystany do produkcji nowych lub ulepszenia
dotychczasowych produktów lub technologii.

Finansowy majątek trwały przedsiębiorstwa obejmuje:

udziały w obcych podmiotach gospodarczych,

pożyczki długoterminowe udzielane innym przedsiębiorstwom,

długoterminowe papiery wartościowe, które uznano za lokaty, a ich termin realizacji
przypada co najmniej po upływie roku

7

.

Za należności długoterminowe przedsiębiorstw są uważane te, dla których termin
wymagalności jest dłuższy od jednego roku. Przedsiębiorstwo może zaliczyć do majątku
trwałego te środki, które są:

wykorzystywane dłużej niż jeden rok,

w momencie przekazania kompletne i zdatne do użytkowania,

jego własnością lub współwłasnością,

przeznaczone na jego potrzeby lub do oddania w użytkowanie na podstawie
umowy najmu, dzierżawy lub innej o podobnym charakterze,

o wartości początkowej ponad 3500 PLN

8

i podlegają odpisom amortyzacyjnym,

obcymi środkami trwałymi używanymi przez przedsiębiorstwo na podstawie
umowy najmu, dzierżawy lub innej o podobnym charakterze i przedsiębiorstwo
ma prawo do ich amortyzowania

9

.

Na majątek trwały przedsiębiorstwa składają się środki trwałe, które przedsiębiorstwo:

zakupiło,

wytworzyło, przebudowało i zmodernizowało,

otrzymało bezpłatnie w formie darowizny, spadku lub w inny
nieodpłatny sposób,

przyjęto w formie aportu (wkład niepieniężny) od udziałowca,
akcjonariusza lub wspólnika,

5

Zalicza: wydatki poniesione na utworzenie przedsiębiorstwa, które nie służą nabyciu przedmiotów materialnych

(doradztwo, opłaty notarialne i sądowe itp.), wydatki na wyposażenie przedsiębiorstwa w kapitał własny i jego
powiększenie (opłaty skarbowe, bankowe, giełdowe, wydatki na drukowanie dokumentów akcyjnych itp.), wydatki
związane z uruchomieniem przedsiębiorstwa (doradztwo organizacyjne, badanie rynku itp.), wydatki na rozszerzenie
działalności, powiększenie liczby zakładów, wejście na nowe rynki zbytu.

6

Wartość firmy zależy przede wszystkim od spodziewanych dochodów przedsiębiorstwa. Te, z kolei, pozostają pod

wpływem takich trudno wymiernych czynników, jak pozycja przedsiębiorstwa na rynku, opinia w bankach i wśród
kontrahentów, struktura organizacyjna! możliwość pozyskania kapitałów, technicznie i handlowe doświadczenie.

7

Na przykład akcje, obligacje, długoterminowe weksle, bony, listy zastawne.

8

Środki o wartości nie wyższej niż 3500 PLN przedsiębiorstwo może zaliczyć do środków trwałych lub nie.

9

Rozporządzenie Ministra Finansów z 6 kwietnia 1993 r. w sprawie zaliczenia przedmiotu umów najmu lub dzierżawy rzeczy albo praw majątkowych do składników majątku stron tych umów

[Dz. U. Nr 28, póz. 129], Ustawa z dnia 20 listopada 1999 r. o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych [Dz. U. Nr 95, póz. 1101].

9

użytkuje na podstawie umowy najmu, dzierżawy lub leasingu.

Wartość początkową nowych środków trwałych, które przedsiębiorstwo wykorzystuje w
procesach gospodarczych, zalicza się do majątku trwałego w wysokości rzeczywistej ceny
nabycia lub kosztów poniesionych na ich wytworzenie, przebudowę, rozbudowę lub
modernizację. Natomiast wartość początkową nabywanych używanych środków trwałych
ustala się w wysokości rzeczywistej ceny zakupu powiększonej o koszt transportu, remontu
oraz zainstalowania. Środki trwałe, które przedsiębiorstwo otrzymało nieodpłatnie,
powiększają wartość majątku przedsiębiorstwa o kwotę stanowiącą wartość rynkową tego
środka w dniu otrzymania, chyba że umowa o nieodpłatnym przekazaniu określa tę wartość
w niższej wysokości. Wartość środków trwałych wniesionych do przedsiębiorstwa w postaci
aportu zwiększa kwotę ustaloną przez dany podmiot gospodarczy samodzielnie, przy czym
nie może być ona wyższa od ich wartości rynkowej.

Do środków trwałych nie zalicza się:

dzieł sztuki,

eksponatów muzealnych,

mebli i dywanów,

książek,

środków dydaktycznych,

urządzeń rozbieralnych stanowiących wyposażenie placów oraz zaplecza budów,

urządzeń sygnalizacyjnych.

Czterech pierwszych przedmiotów nie zalicza się do środków trwałych, ponieważ w miarę
upływu czasu nie tracą one na wartości, lecz — wręcz przeciwnie — zyskują. Natomiast
pozostałe przedmioty, ze względu na specyficzną rolę, jaką spełniają, wygodniej jest zaliczać
w koszty niż przez wiele lat amortyzować. Wynika to z chęci pobudzania do ich nabywania,
ze względu na ich znaczenie społeczno-gospodarcze.

Wszystkie środki trwałe wykorzystywane w przedsiębiorstwie w wielu powtarzających się
cyklach produkcyjnych zużywają się stopniowo, przenosząc wartość zużycia na wytworzone
wyroby. Jednocześnie następuje zmniejszenie początkowej wartości majątku trwałego w
przedsiębiorstwie.

Zużycie środków trwałych może mieć charakter:

zużycia fizycznego,

zużycia ekonomicznego (moralnego).

Zużycie fizyczne środków trwałych polega na zmianie ich początkowych właściwości i
zależy bezpośrednio od materiałów, z których środki trwałe były wykonane, konstrukcji tych
środków, a także od stopnia ich wykorzystania itp. Można wyróżnić dwa rodzaje fizycznego
zużycia:

zużycie wynikające z uczestnictwa środka trwałego w procesach produkcyjnych,

zużycie wynikające z oddziaływania na ten sam środek trwały sił przyrody i warunków
zewnętrznych, takich jak deszcz, śnieg, zmiany temperatury.

Ekonomiczne (moralne) zużycie środków trwałych polega na utracie przez te środki wartości
jeszcze przed upływem okresu ich rzeczywistego fizycznego zużycia. Może to być
spowodowane przez:

tempo postępu technicznego,

10

skonstruowanie bardziej wydajnych środków trwałych,

unowocześnienie technologii produkcji wytwarzania środków trwałych,

import nowocześniejszych linii produkcyjnych,

brak popytu na wyroby wytwarzane przez dane środki trwałe,

konieczność zmian charakteru produkcji.

Przedsiębiorstwa powinny racjonalnie gospodarować swoim majątkiem trwałym,
sukcesywnie wykonywać prace remontowo-naprawcze, których celem jest przywracanie
środkom trwałym ich poprzedniej wartości użytkowej utraconej w procesach produkcyjnych
(reprodukcja częściowa). Proces otworzenia całkowicie zużytego środka trwałego nazywamy
reprodukcją całkowitą i zazwyczaj nowy środek trwały jest unowocześniony, wytworzony na
bazie nowych rozwiązań technologicznych.

Proces zużywania fizycznego i ekonomicznego środków trwałych, powodujący w
konsekwencji zmniejszanie się wartości majątku trwałego, określa się mianem
umorzenia. Natomiast to samo zmniejszanie w procesie produkcji wartości środków
trwałych przez stopniowe przenoszenie ich wartości na nowe produkty wytwarzane za ich
pomocą zaliczane do kosztów produkcji prowadzonej przez przedsiębiorstwo działalności
gospodarczej nazywa się amortyzacją.

4. PROBLEMY AMORTYZACJI.

„Wyrażając w formie pieniężnej stopniowy ubytek wartości produkcyjnych środków
trwałych, amortyzacja stanowi równocześnie instrument obciążenia równowartością tego
ubytku kosztów produkcji oraz narzędzie gromadzenia zasobów finansowych niezbędnych do
reprodukcji środków trwałych" [L. Swatler, 1985, s.].

Konsekwencją tak zrozumianej amortyzacji jest możliwość wyodrębnienia trzech jej
głównych funkcji [J. Szczepański, L. Szyszko, 1999, s. 43]:

funkcji umorzeniowej, która polega na korekcie wartości początkowej środka trwałego
przez uwzględnienie zużycia fizycznego i ekonomicznego,

funkcji kosztowej, która polega na obciążeniu kosztów przedsiębiorstwa kwotą obliczonej
amortyzacji,

funkcji finansowej, która polega na gromadzeniu funduszy pieniężnych przeznaczonych na
reprodukcję środków trwałych.

W naszym kraju, w celu ustalenia odpisów amortyzacyjnych od środków trwałych,
przyjęto zasadę

10

, że podstawą do tych odpisów jest wartość początkowa środka trwałego.

Możliwe są cztery sposoby ustalania wartości początkowej

11

:

cena nabycia,

koszt wytworzenia,

wartość rynkowa,

indywidualne ustalenie wartości początkowej, gdy inny sposób nie jest możliwy.

W Polsce istnieje swoboda, w granicach przepisów prawa podatkowego, w wyborze
metod, stóp stawek amortyzacji. Wybór określonej metody amortyzacji jest samodzielną
decyzją przedsiębiorstwa lub wynika ze szczegółowych przepisów podatkowych

12

.

10

Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 17 stycznia 1997 r. w sprawie amortyzacji środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych [Dz. U. Nr 6, póz. 36, ust. l].

11

Zob. podrozdział 6.1 oraz Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 17 stycznia 1997 r. Za podstawę naliczania odpisów amortyzacyjnych można przyjąć również wartość bieżącą oraz wartość

odtworzeniową (zob. [W. Romanowska, 1998, s. 242-243]).

11

W praktyce są stosowane cztery grupy metod amortyzacji środków trwałych. Są to:

metoda naturalna,

metody czasowe,

metody specjalne,

metody jednorazowego odpisu.

Naturalna metoda amortyzowania środka trwałego, zwana również metodą produkcyjną,
bierze za podstawę do obliczenia nakłady na środek trwały oraz efekt, jaki można uzyskać
dzięki wykorzystaniu tego środka. Uzależnia więc wysokość stawek amortyzacyjnych od
wielkości produkcji w ujęciu fizycznym w danym okresie. Metoda ta może być
wykorzystywana przez przedsiębiorstwa, które mają produkcję jednorodną.

Stawkę amortyzacji przy metodzie naturalnej można obliczyć na podstawie wzoru:

A =

W
Pp

Pw,

gdzie:

A — stawka odpisu amortyzacyjnego,

W — wartość początkowa środka trwałego

13

,

Pp — planowana wielkość produkcji w całym okresie użytkowania środka trwałego,

Pw — wielkość produkcji wykonana w danym okresie.

Przykład

Przedsiębiorstwo X zakupiło maszynę, której wartość początkowa wyniosła 10 000 PLN.
Przewidywana liczba wyrobów, które mogą być wykonane za pomocą tego środka, to 50 000
sztuk. W pierwszym roku przedsiębiorstwo wyprodukowało 5000 wyrobów gotowych.

A =

10 000
50 000

x 5000 = 1000
PLN

Roczna stawka amortyzacji ustalona metodą naturalną wyniosła 1000 PLN.

Stawka ta jest zmienna i uzależniona od wielkości produkcji. W praktyce ta metoda
liczenia odpisów amortyzacyjnych jest bardzo rzadko stosowana. Przedsiębiorstwa
najczęściej stosują czasowe metody naliczania odpisów amortyzacyjnych na fundusz
amortyzacyjny, do których zaliczamy:

metodę liniową,

metodę degresywną, w tym:



malejącej wartości bieżącej,

12

Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 17 stycznia 1997 r.

13

Wartość początkowa środka trwałego w niektórych przypadkach jest pomniejszana o wartość rezydualną (wartość likwidacyjną środka trwałego).

12



zmodyfikowaną,



wykorzystującą sumę lat użytkowania,

metodę progresywną.

Metoda liniowa jest najprostszą, najczęściej stosowaną metodą liczenia amortyzacji.
Polega ona na tym, że przez cały okres użytkowania wartość odpisów amortyzacyjnych od
środków trwałych jest jednakowa, niezależnie od intensywności wykorzystania tego środka i
jego rzeczywistego zużycia. Przy zastosowaniu tej metody wartość środka trwałego
równomiernie się rozkłada na poszczególne lata użytkowania. Stawkę amortyzacji rocznej
można obliczyć w następujący sposób:

A =

W
t

x 5000 = 1000
PLN

gdzie t to czas użytkowania,

lub:

A = A% x W

gdzie A% to stopa odpisu amortyzacyjnego (A% = 100%/t).

Gdy nie znamy okresu użytkowania środka trwałego, a znana jest stopa amortyzacji,
wówczas czas użytkowania środka trwałego obliczamy z wzoru:

t =

100 %
A %

Przykład 2

Przedsiębiorstwo Ygrek kupiło maszynę o wartości początkowej 10 000 PLN i okresie
użytkowania 8 lat. Jaka będzie roczna stawka odpisu amortyzacyjnego ?

A =

10 000

8

= 1250 PLN

lub

A %=

100 %

8

= 12,5 %

A = 12,5 % x 10 000 – 1250 PLN

Roczna stawka odpisu amortyzacyjnego, przy zastosowaniu metody liniowej, będzie co roku
przez 8 lat wynosiła 1250 PLN.

Metody degresywne polegają na zastosowaniu malejących odpisów amortyzacyjnych od
środków trwałych w miarę upływu lat ich użytkowania. Jest to uzasadnione tym, że w miarę
upływu lat zmniejsza się przydatność środka trwałego oraz jego wartość. Dlatego też na

13

początku okresu użytkowania, gdy za pomocą tego środka można wykonać większą liczbę
określonych wyrobów, odpisy są większe, a następnie maleją, gdy środek trwały się zużywa i
dodatkowo wymaga nakładów na remonty, które — co prawda — przywracają utraconą w
procesie produkcji wartość środka trwałego, ale powiększają także koszty danego okresu.

Stawkę amortyzacji rocznej przy metodzie malejącej wartości bieżącej

14

można obliczyć

jako:

A =

A % x WB
100 %

gdzie WB to wartość bieżąca środka trwałego, która stanowi różnicę między wartością
początkową tego środka a zakumulowaną wartością rat umorzeniowych.

W naszym kraju stosuje się zmodyfikowaną metodę malejącej wartości bieżącej środka
trwałego. Modyfikacja ta polega na zastąpieniu metody malejącej wartości bieżącej środka
trwałego przez metodę amortyzacji liniowej w momencie, gdy stawka amortyzacji liczona tą
metodą degresywną będzie mniejsza niż stawka amortyzacyjna liczona metodą liniową. W
ten sposób można przyspieszyć tempo odtwarzania środków trwałych i tworzenia funduszu
amortyzacyjnego.

Stawka amortyzacji, przy zastosowaniu metody wykorzystującej sumę lat użytkowania

15

do obliczenia stawki odpisów amortyzacyjnych od wartości początkowej środka trwałego, na
początku jest wysoka i z każdym rokiem maleje. Wartość rocznych stawek odpisów
amortyzacyjnych jest uzależniona od przypisanego ułamka. Licznik tego ułamka to lata
użytkowania maszyny uporządkowane od najwyższego do najniższego, natomiast mianownik
jest stały i odpowiada sumie wszystkich lat użytkowania środka trwałego.

Sumę lat użytkowania środka trwałego można obliczyć z wzoru:

S = 1 + 2 + 3 + ... + t,

gdzie:

S — suma,

t — ostatni rok użytkowania maszyny,

albo z wzoru:

S =

t (t + 1)
2

Natomiast stopę amortyzacji w tej metodzie dla danego roku użytkowania można
obliczyć w postaci ułamka:

14

Metoda malejącej wartości bieżącej jest również nazywana metodą geometryczno-degresywną [H. Litwińczuk, 1995, s. 41] oraz metodą malejącej podstawy amortyzacji DDB (double declining

balance) [J.G. Siegel, J.K. Shim, S.W. Hartman, 1997, s. 156].

15

Metoda wykorzystująca sumę lat użytkowania jest nazywana metodą arytmetyczno-degresywną [H. Litwińczuk, 1995, s. 41] oraz metodą sumy numerów lat SYD (sum of the year's digits) [J.G.

Siegel, J.K. Shim, S.W. Hartman, 1997, s. 155].

14

A =

t (1 - ru)
S

gdzie ru to rok użytkowania środka trwałego.

Zastosowane przez przedsiębiorstwa w metodach liniowej oraz degresywnej stopy
odpisów

amortyzacyjnych

mogą

w

niektórych

przypadkach

16

być

podwyższone.

Przyspieszona amortyzacja środków trwałych

17

sprzyja postępowi technicznemu,

gdyż szybciej jest tworzony fundusz na odtworzenie tego środka (nim jeszcze
nastąpi jego fizyczne zużycie).

Natomiast metody progresywne naliczania odpisów amortyzacyjnych na fundusz
amortyzacyjny polegają na tym, że w pierwszym roku użytkowania środka trwałego odpisy
są najniższe, a następnie co roku są wyższe. W praktyce metoda ta jest rzadko stosowana,
ponieważ nie odpowiada procesowi zużywania się środków trwałych.

W przypadku gdy przedsiębiorstwa wykorzystują unikalne składniki majątku trwałego lub
gdy nie istnieje możliwość obliczenia stawek amortyzacyjnych dla pojedynczych składników
majątku trwałego są stosowane specjalne metody amortyzacji, do których można zaliczyć:

metodę szacunkową amortyzacji,

metodę kosztów likwidacyjnych lub wymiany,

metodę grupową amortyzacji.

W Polsce istnieje — jak już wspomniano — również możliwość stosowania metody
jednorazowego odpisu amortyzacyjnego od środków trwałych oraz wartości niematerialnych i
prawnych, gdy ich wartość początkowa jest równa lub mniejsza od pewnej kwoty (np. 3500
PLN).

Należy podkreślić, że niezależnie od zastosowanej metody amortyzacji środków trwałych
łączna kwota odpisów amortyzacyjnych jest zawsze taka sama. Metody amortyzacji różnią
się między sobą wielkością kwoty odpisów i okresami amortyzacji, a w konsekwencji
szybkością gromadzenia funduszu amortyzacyjnego.

Zwrócić należy uwagę na fakt, że przedsiębiorstwo zalicza odpisy amortyzacyjne do
kosztów wytworzonej produkcji, jednak jest to „specyficzny" koszt, z którym nie jest
związany przepływ pieniądza. Wielkość tego „kosztu" (odpisu amortyzacyjnego) jest
uzależniona od zastosowanej metody amortyzacji, okresu umarzania środków trwałych oraz
metody wyceny środków trwałych.

W naszym kraju, zgodnie z Ustawą o rachunkowości, istnieje pełna swoboda w wyborze
przez przedsiębiorstwo metod amortyzacji, stóp i stawek amortyzacyjnych, ale stosowanych
przy sporządzaniu sprawozdań finansowych. Nie wszystkie jednak metody dokonywania
odpisów amortyzacyjnych mogą być uwzględnione przy obliczaniu podstawy opodatkowania
podatkiem dochodowym. Polskie przepisy podatkowe zobowiązują przedsiębiorstwa do
powszechnego stosowania metody liniowej, z uwzględnieniem obowiązujących stawek

16

Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie amortyzacji [par. 9, ust. 3] przewiduje, że można podwyższać stawki, gdy eksploatacja środka trwałego występuje w warunkach pogorszonych

lub złych, lub bardziej intensywnie wykorzystuje się środek w stosunku do warunków przeciętnych, występuje konieczność zachowania szczególnej sprawności technicznej ze względu na
specyfikę środka trwałego oraz gdy środek trwały jest poddany szybszemu postępowi technicznemu.

17

Dla określonych grup maszyn i urządzeń o charakterze produkcyjnym oraz środków transportu (z wyjątkiem samochodów osobowych) przyjętych do użytkowania po l stycznia 1991 r. stawki

amortyzacyjne stosowane przy metodzie liniowej mogą być podwyższone przy zastosowaniu współczynników nie wyższych niż 2, a w przypadku ich używania w gminach o szczególnym
zagrożeniu bezrobociem strukturalnym — nie wyższych niż 3 [Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie amortyzacji, par. 9, punkty 7 i 8].

15

amortyzacyjnych zawartych w tabeli, z możliwością zastosowania dla określonych środków
trwałych

18

metody degresywnej zmodyfikowanej.

Przedsiębiorstwo, podejmując decyzję o zastosowaniu określonej metody amortyzacji
środka trwałego, wpływa jednocześnie na wysokość wyniku finansowego, kosztów, cen,
rachunku nadwyżki finansowej oraz na wysokość obciążeń podatkiem dochodowym.
Zaliczenie

w

koszty

uzyskania

przychodów

większych

kwot

z

tytułu

odpisów

amortyzacyjnych na początku okresu użytkowania środka trwałego wpływa na wykazanie w
tym okresie wyższych kosztów i mniejszego wyniku, co powoduje w konsekwencji mniejszy
odpływ środków pieniężnych z tytułu podatku dochodowego.

Ponadto, biorąc pod uwagę wartość pieniądza w czasie, zastosowanie metod amortyzacji
przyspieszonej w przedsiębiorstwie, które przynosi zyski, może spowodować znaczne
oszczędności.

Zaliczenie przez przedsiębiorstwo w koszty uzyskania przychodów mniejszych kwot
odpisów amortyzacyjnych powoduje mniejsze koszty danego okresu i większy dochód, ale
jednocześnie wyższy podatek dochodowy, a w konsekwencji wyższy odpływ środków
pieniężnych z przedsiębiorstwa.

Przedsiębiorstwo, wybierając metodę amortyzowania środków trwałych, musi także
podjąć decyzję: czy będzie dążyło do maksymalizacji zysku, czy do jak najszybszego
odtworzenia środków trwałych przez większe odpisy amortyzacyjne, a w efekcie do
maksymalizacji nadwyżki finansowej?

Dodać należy, że szybsze gromadzenie przez przedsiębiorstwo funduszy amortyzacyjnych
na odtworzenie środków trwałych umożliwia, do czasu ich zużycia, wykorzystanie tych
funduszy na finansowanie nowych inwestycji, które po przyjęciu do użytkowania będą także
amortyzowane, zwiększając środki na tym funduszu.

5. MAJĄTEK OBROTOWY I JEGO STRUKTURA.

Majątek Obrotowy obok majątku trwałego jest składnikiem majątku firmy. Składniki
majątku obrotowego obejmują te składniki majątku firmy, które w procesie gospodarczym
mogą zmieniać postać na pieniężną. O zakwalifikowaniu poszczególnych pozycji do majątku
trwałego lub obrotowego decyduje zamiar w jakim go kupowano. Majątek obrotowy jest
finansowany z kapitału stałego (kapitał własny, zobowiązania długoterminowe, zysk nie
podzielony).
Podstawą obliczania majątku obrotowego firmy są pozycje jej bilansu, które połączono w
zespoły o podobnych cechach. Majątek obrotowy ma płynny charakter, co oznacza, że firma
może obracać gotówką w okresie krótszym od sprawozdawczego. W okresie
sprawozdawczym majątek obrotowy ulega ciągłym, sezonowym i znacznym zmianom, co
jest wynikiem kondycji firmy, jej pozycji na rynku oraz odzwierciedla ogólne tendencje
branży.

Majątek Obrotowy Netto = Majątek Obrotowy - Zobowiązania Bieżące

Biorąc pod uwagę powyższy wzór zarządzanie majątkiem obrotowym będzie wynikiem:

•

Wysokości zapasów w firmie na które składają się:

o

materiały dla produkcji;

18

Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie amortyzacji [par. 9, ust. 3].

16

o

półprodukty i produkty w toku;

o

produkty gotowe w magazynach;

o

towary;

o

zaliczki na poczet przyszłych dostaw materiałów.

•

Wysokości należności i roszczeń:

o

należności z tytułu dostaw, robót i usług wykonywanych przez firmę;

o

należności z tytułu podatków, dotacji i ubezpieczeń społecznych;

o

należności wewnątrzzakładowe;

o

należności dochodzone na drodze sądowej;

o

pozostałe należności.

•

Wartości papierów wartościowych przeznaczonych do obrotu:

o

udziały lub akcje własne do zbycia;

o

inne papiery wartościowe.

•

Środków pieniężnych znajdujących się w dyspozycji firmy:

o

środki pieniężne w kasie;

o

środki pieniężne na bieżącym rachunku w banku;

o

inne środki pieniężne (weksle, czeki obce itp.).

•

Zobowiązań bieżących:

o

zobowiązań terminowych wobec dostawców, instytucji, budżetu i
pracowników;

o

kredytów otrzymanych w bankach;

o

pożyczek.

Tak obliczony majątek obrotowy jest testem pokazującym płynność finansową firmy i jej
pozycję rynkową. Jeżeli określimy majątek obrotowy w dwóch okresach, to jego wzrost lub
spadek oznacza strumień pieniądza przychodzącego lub odchodzącego z firmy. Wzrost
majątku obrotowego oznacza dodatkowe zapotrzebowanie na pieniądz, natomiast spadek
uwalnia środki pieniężne. Do uwolnienia środków pieniężnych w firmie może przyczynić się:

•

spadek należności lub wzrost zobowiązań. Firmom oczekującym na zapłatę zależy na

skróceniu tego okresu, ponieważ są zmuszane w skrajnych przypadkach do

zaciągania wysoko oprocentowanych kredytów;

•

spadek zapasów, który jest wynikiem spadku sprzedaży lub poprawy funkcjonowania
zaopatrzenia.

17

Skokowy wzrost majątku obrotowego może być przejawem szybkiego rozwoju firmy,
ponieważ gwałtownemu wzrostowi sprzedaży towarzyszy wzrost wszystkich aktywów -
składników majątku obrotowego netto. Tempo tego wzrostu zależy przede wszystkim od
szybkości obiegu środków obrotowych. Jeżeli wzrostowi sprzedaży będzie jednocześnie
towarzyszyła poprawa organizacji obiegu elementów majątku obrotowego to niekoniecznie
musi wystąpić dodatkowe zamrożenie środków pieniężnych w obrocie.
Przyspieszenie obrotu wyzwala zawsze dodatkowe środki pieniężne, które można użyć do
realizacji dodatkowych zadań.

Do majątku obrotowego przedsiębiorstwa zaliczamy wszystkie pozostałe składniki
majątkowe, które nie zostały zaliczone do środków trwałych, a są niezbędne do prowadzenia
działalności gospodarczej. Są to te składniki majątkowe, które przedsiębiorstwo zamierza
zużyć, spieniężyć lub sprzedać w ciągu jednego cyklu gospodarczego. W związku z tym
środki obrotowe w przedsiębiorstwie są w ciągłym ruchu okrężnym, przechodząc kolejno fazę
zaopatrzenia, produkcji i zbytu. W zależności od działu, gałęzi, wielkości, zasobności, miejsca
położenia oraz charakteru przedsiębiorstwa występuje różna struktura rodzajowa środków
obrotowych. W większości przedsiębiorstw można wyodrębnić pięć podstawowych grup
środków obrotowych.

Są to:

zapasy,

należności i roszczenia,

papiery wartościowe przeznaczone do obrotu,

środki pieniężne,

nakłady przyszłych okresów.

Do zapasów w przedsiębiorstwie można zaliczyć :

zapasy materiałowe:



materiały podstawowe, które stanowią podstawę wytwarzanych wyrobów,



materiały pomocnicze, które zapewniają dodatkowe właściwości (np. kolor), a także
utrzymują oraz konserwują urządzenia produkcyjne (np. smar),



paliwo to zapasy przeznaczone na cele technologiczne, energetyczne i gospodarcze
zmagazynowane w przedsiębiorstwie,



opakowania,



części zapasowe do maszyn i urządzeń, które nie zostały zaliczone do środków
trwałych,

zapasy produkcyjne:



produkcja w toku to środki obrotowe, które są zaangażowane w procesie produkcji w
okresie ich przetwarzania,



półfabrykaty to produkty o pewnym stopniu przetworzenia, które ukończyły pewien
etap produkcji,

18



wyroby gotowe to produkty wytworzone, w pełni ukończone i przeznaczone do
sprzedaży,

towary to środki obrotowe przeznaczone na sprzedaż, ale nie wytworzone w danym

przedsiębiorstwie.

Należności

Kolejną grupą środków obrotowych w przedsiębiorstwie są należności, które powstają
wówczas, gdy moment sprzedaży wyrobów gotowych, towarów czy usług nie pokrywa się z
terminem zapłaty.
Należności są elementami majątku obrotowego firmy. Należności są to kredyty handlowe
udzielane nabywcom jako element umowy sprzedaży. Wielkość tej pozycji jest więc zależna
od polityki kredytowej firmy. Udział należności w sprzedaży danej firmy zależy od wielu
czynników,m.in. od branży i stopnia występującej w niej konkurencji.






Należności obliczamy według wzoru:

Należności= [(okres kredytu - miesiące)/12 miesięcy] x całkowita sprzedaż roczna

Należności mogą być długoterminowe i krótkoterminowe. Przez należności krótkoterminowe
rozumie się należności, których okres spłaty na dzień bilansowy jest nie dłuższy niż jeden
rok.Przy należnościach długoterminowych okres ten jest większy niż jeden rok.

Natomiast roszczenia występują wtedy, gdy kontrahent kwestionuje w całości lub części
należność.

W przedsiębiorstwie mogą wystąpić następujące należności i roszczenia:

należności z tytułu dostaw i usług,

należności z tytułu podatków, dotacji i ubezpieczeń społecznych,

należności wewnątrzzakładowe,

pozostałe należności,

należności dochodzono na drodze sądowej.

Do papierów wartościowych przeznaczonych do obrotu zaliczmy te składniki majątku
obrotowego, które przedsiębiorstwo zakupiło z zamiarem odsprzedania w ciągu roku. Są to
akcje obce oraz obligacje obce, bony skarbowe itp.

19

.

Do środków pieniężnych

20

w przedsiębiorstwie można zaliczyć następujące składniki majątku

obrotowego:

pieniądze krajowe i zagraniczne (banknoty, monety) w kasie,

19

Dopuszcza się nabywanie akcji własnych tylko w przypadku egzekucji roszczeń spółki i w celu umorzenia udziałów lub w związku z łączeniem się spółek [T. Fijałkowski, 1997, s. 106, 169,

139, 194].

20

Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości [Dz. U. Nr 121, póz. 591, art. 3, pkt. 15].

19

środki krajowe i zagraniczne na rachunkach bankowych,

czeki i weksle, jeżeli są płatne w ciągu trzech miesięcy od daty wystawienia,

metale szlachetne, jeżeli nie są zaliczone do rzeczowych składników majątku obrotowego.

Nakłady przyszłych okresów są to wydatki poniesione w krótkim okresie, które stopniowo
obciążają koszty, ponieważ dotyczą dłuższego okresu (remonty, reklama, czynsze i
dzierżawy płatne z góry itp.).

Środki obrotowe w przedsiębiorstwie znajdują się w ustawicznym ruchu, podlegając
procesom transformacyjnym. W wyniku obrotu zarówno łączna kwota środków obrotowych,
jak i ich wewnętrzna struktura podlegają stale zmianom. W związku z tym strukturę środków
obrotowych w przedsiębiorstwie można badać albo według stanu na jakiś określony moment,
albo według stanu średniego w określonym czasie. Przyjęcie do badań stanów średnich w
okresach miesięcznych, kwartalnych czy rocznych pozwala wyeliminować czynniki
przypadkowe, mogące mieć wpływ na tę strukturę.

Struktura środków obrotowych jest uzależniona przede wszystkim od rodzaju i
charakteru działalności przedsiębiorstwa. W przedsiębiorstwach przemysłowych znaczną
część środków obrotowych stanowią zapasy materiałowe, produkcyjne oraz wyroby gotowe,
które prawie nie występują w przedsiębiorstwach handlowych. W przedsiębiorstwach
handlowych natomiast podstawową i największą grupą środków obrotowych są towary obcej
produkcji przeznaczone do sprzedaży, które, z kolei, nie występują prawie w
przedsiębiorstwach przemysłowych. W przedsiębiorstwach budowlanych, ze względu na długi
cykl produkcyjny i rozliczeniowy, duży jest udział w całości środków obrotowych produkcji w
toku i należności od odbiorców, których znaczenie w innych rodzajach przedsiębiorstw jest
znacznie mniejsze.

Zupełnie

inaczej

będzie

się

kształtowała

struktura

środków

obrotowych

w

przedsiębiorstwach dużych i małych oraz w przedsiębiorstwach zasobnych w środki
finansowe i takich, które mają znaczne trudności z pozyskaniem tych środków.

Do czynników wpływających na strukturę środków obrotowych zaliczyć można także
lokalizację przedsiębiorstwa i możliwości komunikacyjne.

Struktura środków obrotowych danego przedsiębiorstwa odzwierciedla prawidłowości
występujące w ich obrocie, a w szczególności szybkość tego obrotu. Dla pełnej przemiany
form wartości przez środki obrotowe potrzebny jest czas — inny w różnych rodzajach
przedsiębiorstw i zupełnie inny w stosunku do różnych rodzajów środków obrotowych.

Wielkość poszczególnych rodzajów środków obrotowych niezbędnych przedsiębiorstwu do
prowadzenia działalności gospodarczej jest uzależniona od:

wielkości i rodzaju działalności gospodarczej,

umiejętności gospodarowania środkami obrotowymi,

szybkości obiegu środków obrotowych wykorzystywanych w działalności gospodarczej.

Szybkość obiegu środków obrotowych wykorzystywanych w działalności gospodarczej
przez przedsiębiorstwo „... jest to szybkość przechodzenia tych środków przez poszczególne
fazy ich ruchu okrężnego, czyli szybkość, z jaką dokonują pełnego obrotu" [L. Swatler, 1985,
s. 431]. Im szybciej następuje proces transformacyjny środków obrotowych w
poszczególnych fazach ruchu okrężnego, tym mniejsza ich suma jest potrzebna do
prowadzenia działalności gospodarczej. Natomiast wolny przebieg ruchu środków w
określonej fazie powoduje wzrost ich udziału w łącznej sumie środków obrotowych.

Przedsiębiorstwa, dążąc do racjonalnej gospodarki środkami obrotowymi i szukając dróg
przyspieszania ich obiegu, posługują się wskaźnikami sprawności działania (zwanymi także

20

wskaźnikami sprawności wykorzystania zasobów, a także obrotu lub rotacji). Istnieje duża
liczba wskaźników, które umożliwiają ocenę efektywności wykorzystania zasobów
majątkowych przedsiębiorstwa. Do najczęściej używanych należą:

wskaźnik obrotu zapasami,

wskaźnik obrotu zapasami w dniach,

wskaźnik obrotu należnościami,

wskaźnik obrotu należnościami w dniach.

Zapasy

Zapotrzebowanie na kapitał obrotowy jest w dużej części zależne od środków zamrożonych
w
postaci zapasów. Firma powinna podejmować wszelkie możliwe działania w celu
zredukowania (minimalizowania) zapasów. Zapasy można podzielić na kilka elementów:

•

materiały do produkcji. Poziom zapasów zależy od źródeł i sposobu dostarczania,

solidności kontrahentów i ich liczby, sezonowości dostaw, spodziewanych wahań cen;

•

części zamienne. Poziom zapasów zależy od źródła zaopatrzenia, od procedury

importowej, od istnienia warsztatów naprawczych w firmie, od charakteru

działalności gospodarczej;

•

produkcja w toku. Poziom zapasów zależy od technologii procesu produkcyjnego i

stopnia przetworzenia materiałów w procesie technologicznym;

•

produkty gotowe. Poziom zapasów zależy od rodzaju produkcji, sieci handlowej,

sposobu dystrybucji, rynku zbytu, ilości odbiorców.

Wielkości zapasów i należności przy obliczaniu wskaźników powinny odpowiadać stanom
średnim w analizowanym okresie. W związku z tym obliczamy je jako średnie arytmetyczne
z początku i końca rozpatrywanego okresu (stan początkowy + stan końcowy podzielone
przez 2). Bardzo istotnym wskaźnikiem do oceny gospodarki majątkiem obrotowym jest
wskaźnik obrotu zapasami

21

:

Wskaźnik obrotu zapasami

=

Sprzedaż netto
Średni stan zapasów

Wskaźnik ten informuje, ile razy w ciągu roku następuje rotacja zapasów.
Przedsiębiorstwo musi utrzymywać pewną część zapasów w celu zachowania rytmiczności
produkcji i sprzedaży. Jednocześnie nie może zamrażać w zapasach zbytniej części kapitałów
obrotowych, gdyż prowadzi to do zachwiania płynności finansowej. Jeżeli zwiększa się
wskaźnik rotacji zapasów, czyli zapasy wystarczają na coraz mniejszą liczbę dni sprzedaży,
to taka sytuacja jest na ogół korzystna dla przedsiębiorstwa. Zmniejszają się koszty

21

Można spotkać także odmienną definicję wskaźnika. Jest on określany jako relacja kosztów wytworzenia

sprzedanych produktów w danym roku do stanów zapasów [J. Gajdka, E. Walińska, 1998, t. l, s. 207; V. Jog, C.
Suszyński, 1994, s. 39].

21

magazynowania zapasów i następuje uwolnienie kapitałów obrotowych zaangażowanych w
finansowanie tych zapasów.

Kolejnym wskaźnikiem, który informuje o stopniu zamrożenia kapitałów w zapasach, jest
wskaźnik obrotu zapasami w dniach:

Wskaźnik obrotu zapasami w

dniach =

Średni stan zapasów x 360
dni

Sprzedaż netto

Wskaźnik ten informuje, co ile dni przedsiębiorstwo odnawia swoje zapasy dla
zrealizowania określonej sprzedaży. Im niższy wskaźnik rotacji zapasów w dniach, tym
korzystniejsza sytuacja przedsiębiorstwa. Wielkość wskaźnika w dużym stopniu jest
uzależniona od branży, w której działa analizowany przedmiot gospodarczy. Analiza rotacji
zapasów nie powinna się ograniczać do badania wielkości zagregowanej. Należy ocenić także
poszczególne grupy zapasów, np. zapasy materiałowe, zapasy produkcyjne, zapasy wyrobów
gotowych.

Na stopień płynności majątku obrotowego znaczny wpływ wywiera szybkość
otrzymywania należności od odbiorców. Wskaźnik obrotu należnościami obliczamy w
następujący sposób:

Wskaźnik obrotu należnościami

=

Sprzedaż netto
Średni stan
należności

Wskaźnik ten informuje, ile razy w ciągu roku przedsiębiorstwo odtworzyło stan swoich
należności. Przedsiębiorstwa, chcąc uatrakcyjnić i ułatwić sprzedaż swoich wyrobów,
udzielają kredytu towarowego swoim klientom. Przyjmuje się, że przedsiębiorstwo powinno
odtwarzać należności 7-10 razy w roku [M. Sierpińska, T. Jachna, 1994, s. 83]. Wskaźnik
mniejszy niż 7 informuje o tym, że przedsiębiorstwo ma kłopoty ze ściąganie należności od
swoich klientów, na zbyt długi okres udziela im kredytu i samo może mieć trudności z
płynnością finansową.

Wskaźnik obrotu należnościami często jest liczony w dniach:

Wskaźnik obrotu należnościami w

dniach =

Średni stan należności x 360
dni
Sprzedaż netto

Wskaźnik obrotu należnościami, nazywany też cyklem inkasa należności, informuje o
liczbie dni sprzedaży, za którą nie otrzymano zapłaty oraz jak długo środki pieniężne są
zamrożone w należnościach. Mały wskaźnik, a zarazem krótki termin ściągania należności
jest niejednokrotnie wynikiem rygorystycznej polityki finansowej, która w efekcie może
doprowadzić do ograniczenia sprzedaży. Przyjmuje się, że im krótszy okres ściągania
należności, tym korzystniejsza sytuacja przedsiębiorstwa. Zwiększenie wartości wskaźnika
może oznaczać wydłużenie średniego czasu spływu należności, powstanie zatorów
płatniczych i przeterminowanie części należności płatnych do jednego roku.

22

6. INWESTYCJE I KAPITAŁ OBROTOWY

Finansowanie kapitału obrotowego — cykl konwersji pieniądza

Łączną

wartość

składników

majątku

obrotowego,

wykazaną

w

aktywach

przedsiębiorstwa, można określić jako kapitał obrotowy brutto.

Kapitał obrotowy brutto (pole 2 na rysunku) pomniejszony o kwotę zobowiązań bieżących
(kapitał obcy krótkoterminowy; pole 5) to kapitał obrotowy netto przedsiębiorstwa (pole 2—
pole 5), nazywany kapitałem ob-

Rysunek 3.

Struktura źródeł finansowania majątku w przedsiębiorstwie

Aktywa trwałe

(pole 1)

Kapitał własny

(pole 3)

Kapitał obcy długoterminowy

(pole 4)

Aktywa bieżące (kapitał

obrotowy brutto)

(pole 2)

Kapitał obcy

krótkoterminowy

(pole 5)

rotowym lub kapitałem pracującym. Innymi słowy, kapitał obrotowy to ta część bieżących
aktywów przedsiębiorstwa, która jest finansowana kapitałem stałym (pole 3 + pole 4), czyli
łącznie kapitałem własnym i kapitałem obcym długoterminowym.

Finansowanie kapitału obrotowego jest związane z wieloma działaniami z zakresu
zarządzania majątkiem obrotowym oraz zobowiązaniami bieżącymi przedsiębiorstwa.

Składniki majątku obrotowego, ich stan oraz postać rzeczowa ulegają ciągłym zmianom
w toku procesu wytwarzania w przedsiębiorstwie, co stwarza konieczność podejmowania
decyzji związanych z wyborem źródeł ich finansowania w krótkim, a nawet bardzo krótkim
okresie. Właśnie dlatego w odniesieniu do zarządzania kapitałem obrotowym używa
się czasem pojęcia „zarządzanie krótkookresowe".

Problem wyboru sposobu zarządzania kapitałem obrotowym jest niezwykle
ważny dla jednostki prowadzącej działalność gospodarczą, m.in. dlatego, że
przesądza o poziomie płynności danego podmiotu, a tym samym kształtuje jego
zdolność (lub jej brak) do terminowego regulowania zobowiązań.

Dobre zarządzanie kapitałem obrotowym przedsiębiorstwa to przede wszystkim
prowadzenie właściwych działań w odniesieniu do, z jednej strony, należności, zapasów oraz
stanu środków pieniężnych, z drugiej zaś krótkoterminowych zobowiązań.

Czynnikiem, który w decydującym stopniu wpływa na wartość kapitału obrotowego
przedsiębiorstwa w danym momencie, jest skala prowadzonej działalności, a zwłaszcza
wielkość realizowanej sprzedaży. Istotną rolę odgrywa również czynnik czasu.

Kapitał obrotowy — jak już wspomniano — zmienia się nieustannie wraz ze zmianą stanu
poszczególnych składników aktywów bieżących, przyjmujących przemiennie formę rzeczową
i pieniężną. Od szybkości tego ruchu, a w konsekwencji również ruchu kapitału obrotowego,
zależy kwota kapitału niezbędnego do finansowania bieżącej działalności danej jednostki.

23

Inwestycje w środki obrotowe przedsiębiorstwa — podobnie jak w jego środki trwałe —
powinny być prowadzone zgodnie z zasadą minimalizacji nakładów i możliwie
najefektywniejszego wykorzystania zamrożonych środków, ale jednocześnie powinny
zapewniać utrzymanie ciągłości funkcjonowania przedsiębiorstwa. Im szybciej poszczególne
składniki bieżących aktywów zmieniają swoją postać, a więc im szybszy jest ich obrót, tym
mniejsza kwota kapitału wystarcza na sfinansowanie ich ruchu okrężnego.

Wielkość całkowitego zapotrzebowania przedsiębiorstwa na środki finansowe niezbędne
do finansowania działalności bieżącej — jak już wspomniano — zależy nie tylko od wielkości
sprzedaży oraz szybkości obrotu angażowanych środków rzeczowych, lecz także od sposobu
wykorzystania krótkoterminowego zadłużenia.

Dla danego zakresu działalności poziom środków pieniężnych potrzebnych do
sfinansowania kapitału obrotowego zależy od długości okresu, jaki upływa od momentu ich
wydatkowania do chwili, w której wrócą one do przedsiębiorstwa w formie środków
pieniężnych uzyskanych ze sprzedaży, czyli od długości cyklu kapitału obrotowego. Im
krótszy jest cykl kapitału obrotowego, tym mniej pieniędzy przedsiębiorstwo potrzebuje na
jego sfinansowanie.

Mniejsze nakłady na kapitał obrotowy pozwalają osiągnąć z niego relatywnie większy
dochód

22

. Z tego względu odpowiednie zarządzanie kapitałem obrotowym, a w szczególności

prowadzenie prawidłowej strategii i taktyki jego finansowania, wywiera istotny wpływ na
wyniki uzyskiwane przez przedsiębiorstwo i — pośrednio — na jego wartość rynkową.

Strategia finansowania kapitału obrotowego

Przedsiębiorstwo bez względu na fazę cyklu ruchu okrężnego utrzymuje zawsze
określony, stały poziom rezerwy aktywów bieżących, który pozwala utrzymać ciągłość
działalności. Przedsiębiorstwo dzięki tej rezerwie zyskuje również pewną elastyczność
działania, która w razie wystąpienia nagłych, nieprzewidzianych trudności powinna umożliwić
szybkie podjęcie niezbędnych kroków „ratunkowych".

Kierownictwo przedsiębiorstwa wybierając źródła pozyskania kapitału, w celu
sfinansowania poszczególnych składników majątku, tak trwałego, jak i obrotowego, powinno
starać się dopasować „cykl życia" określonej formy, kapitału do „cyklu życia" aktywu, do
sfinansowania którego kapitał ten ma, być wykorzystany. I tak np. nie jest pożądane, aby
aktywa trwale zaangażowane w przedsiębiorstwie były finansowane jego zobowiązaniami
bieżącymi.

Utrzymywana w przedsiębiorstwie określona rezerwa aktywów bieżących, takich jak
środki pieniężne, zapasy surowców czy zapasy półproduktów oraz wyrobów gotowych
stanowi de facto stałą część majątku, nie podlegającą wahaniom cyklicznym. Z tego względu
źródła kapitału, które przedsiębiorstwo zdecyduje się wykorzystać do sfinansowania tej stałej
części aktywów obrotowych, powinny mieć charakter źródeł długoterminowych. Środki
obrotowe stale znajdujące się w ruchu okrężnym przedsiębiorstwa, określane
mianem kapitału obrotowego — jak już wspominaliśmy — to ta część aktywów
bieżących, która jest finansowana funduszami długoterminowymi.

Z funduszy krótkoterminowych powinny być finansowane jedynie te składniki majątku
obrotowego, których wielkość zmienia się w czasie trwania cyklu obrotowego
przedsiębiorstwa.

Trudno określić taką wielkość kapitału obrotowego w przedsiębiorstwie, którą byłoby
można uznać za najlepszą dla wszystkich uczestników rynku. Wśród podmiotów
prowadzących działalność gospodarczą występuje bowiem znaczne zróżnicowanie, chociażby

22

Im mniejszy nakład, tym większa część wypracowanego zysku przypada na jednostkę nakładu.

24

pod względem formy organizacyjno-prawnej, czy przedmiotu i skali działania. Generalnie,
przyjmuje się, że większy, względnie stały kapitał obrotowy w przedsiębiorstwie zapewnia
większe bezpieczeństwo działania oraz większą możliwość szybkiego i — co więcej —
właściwego reagowania w przypadku wystąpienia nagłych, nieprzewidzianych trudności.
Innymi słowy, odpowiednio duży, głównie własny kapitał obrotowy zmniejsza ryzyko
działania, zapewniając kierownictwu przedsiębiorstwa pewien komfort zarządzania.

Czasem zdarza się, że wartość zobowiązań bieżących przedsiębiorstwa przewyższy
wartość jego majątku obrotowego (pole 2 — pole 5 < O)

23

. Kapitał obrotowy takiego

przedsiębiorstwa jest ujemny. Przedsiębiorstwo zdobywa środki finansowe niezbędne do
uregulowania bieżących zobowiązań wyprzedając część swojego majątku trwałego. Jest to w
wielu przypadkach sytuacja bardzo niebezpieczna, gdyż może prowadzić do utraty płynności
i, w konsekwencji, do upadłości.

Źródła finansowania krótkoterminowego

Kredyt kupiecki oferowany przez dostawcę lub kredyt krótkoterminowy udzielony przez
bank, inne przedsiębiorstwo lub osobę fizyczną to podstawowe źródła finansowania
krótkoterminowego.

Sprzedaż z odroczonym terminem płatności, czyli tzw. kredyt kupiecki, nazywany też
kredytem towarowym lub kredytem handlowym, jest dla wielu, zwłaszcza małych
przedsiębiorstw jedną z ważniejszych form finansowania działalności kapitałem obcym.

Zmiany systemowe zapoczątkowane w polskiej gospodarce w 1989 r. stworzyły
sprzyjające warunki do rozwoju i upowszechnienia transakcji kredytowych, wcześniej mało
znanych, a obecnie stosowanych przez wiele przedsiębiorstw.

Jedną z zalet kredytu kupieckiego jest jego dostępność. Może go uzyskać prawie każdy
stały odbiorca, przy czym podmiot oferujący sprzedaż na warunkach kredytowych, w
zasadzie, nie wymaga od nabywcy żadnego zabezpieczenia.

Kredyt handlowy jest nazywany źródłem samoczynnego finansowania, gdyż — aby z
niego skorzystać — wystarczy odebrać towar w stosownym momencie i zadeklarować
gotowość dotrzymania warunków płatności, proponowanych przez sprzedawcę.

Kredyt kupiecki zostaje zaciągnięty automatycznie z chwilą wydania towaru, z
pominięciem wszelkich czasochłonnych i kłopotliwych formalności, wymaganych przez banki,
a jego wysokość odpowiada wartości zawartej transakcji. Jego wielkość zwiększa się wraz ze
wzrostem sprzedaży i maleje, gdy sprzedaż się zmniejsza. Jest to zatem bardzo wygodny i
łatwy sposób finansowania zakupów, dostępny dla większości uczestników rynku.

Z kredytu towarowego szczególnie chętnie korzystają przedsiębiorstwa małe i słabe,
które nieczęsto dysponują wolnymi środkami na sfinansowanie niezbędnych zakupów i które
nie mają jednocześnie szans na uzyskanie kredytu w banku.

Wiele przedsiębiorstw występuje jednocześnie zarówno w roli kredytobiorcy, jak i
kredytodawcy. Konsekwencją zakupów kredytowych jest okresowy wzrost zobowiązań
przedsiębiorstwa-nabywcy, natomiast sprzedaż kredytowa jest związana z czasowym
zwiększeniem należności przedsiębiorstwa – sprzedawcy. Jeżeli kwota zobowiązań
przewyższa kwotę należności, to przedsiębiorstwo zajmuje na rynku pozycję kredytobiorcy. I
odwrotnie, przedsiębiorstwo jest kredytodawcą, gdy zobowiązania przedsiębiorstwa są
mniejsze od jego należności.

7. ZARZĄDZANIE MAJĄTKIEM OBROTOWYM PRZEDSIĘBIORSTWA

Zarządzanie zapasami

23

Zob. rysunek 3.

25

Pomiar kapitału obrotowego wiąże się z próbą wyznaczenia przez przedsiębiorstwo
zapotrzebowania na środki związane z finansowaniem działalności.

Próba ta jest związana z zarządzaniem majątkiem obrotowym, który składa się z [zob. też
M. Sierpińska, T. Jachna, 1992; M. Gmytrasiewicz, A. Karmańska, I. Olchowicz, 1997; J.
Ostaszewski, 1993]:

zapasów,

środków pieniężnych,

należności.

Celem zarządzania zapasami jest optymalizacja stanu zapasów przez zbilansowanie
korzyści związanych z utrzymywaniem zapasów z kosztami ich utrzymywania — nakładem
kapitałowym, kosztami magazynowania i ryzykiem starzenia. Przedsiębiorstwo realizuje ten
cel, optymalizując częstotliwość i wielkość zamówienia.

Podstawowy model optymalnego zamówienia zakłada równomierność zapotrzebowania w
danym okresie na materiały lub towary (7) i dąży do wyznaczenia zapasu przeciętnego
(teoretycznego; 1/2 na rysunku 16.1). Jeżeli w modelu dodatkowo będzie uwzględniony
wymagany zapas bezpieczeństwa (rezerwa — m), to teoretyczny stan zapasów
przedsiębiorstwo może wyznaczyć zgodnie z rysunkiem 16.2.

Wielkość pojedynczego zamówienia jest w modelu podstawowym ustalana za pomocą
następujących wzorów:

Rysunek 4.

Teoretyczny stan zapasów

Sztuki

20

10

0

Czas

Rysunek 5

Teoretyczny stan zapasów z rezerwą bezpieczeństwa

Sztuki

1/2

1

26

30

20

10

0

Czas

dla sytuacji przedstawionej na rysunku 4:

W =

l
n

gdzie:

w — wielkość pojedynczego zamówienia (w sztukach),

l — zapotrzebowanie w danym okresie na materiały lub towary (w sztukach),

n — liczba zamówień,

dla sytuacji przedstawionej na rysunku 5:

W =

l + m
n

gdzie m to wymagany zapas bezpieczeństwa (rezerwa).

Wielkość pojedynczego zamówienia może być — jakby się wydawało — dowolnie
kształtowana przez przedsiębiorstwo przez odpowiednie zmniejszanie (zwiększanie)
liczników lub mianowników tych wzorów. Ponieważ jednak tworzenie zapasów jest związane
z zamrożeniem strumienia pieniężnego, to nie bez znaczenia dla zarządzania finansami
przedsiębiorstwa jest koszt utrzymania zapasów oraz koszt zamrożenia kapitału.

Problem ten dla modelu podstawowego przedsiębiorstwo może rozwiązać, przyjmując
następujące procedury i założenia:

całkowity koszt dostaw w danym okresie jest równy iloczynowi liczby dostaw i
jednostkowego kosztu dostawy:

Kd = n kj

gdzie:

kd — całkowity koszt dostaw,

n — liczba zamówień,

1/2

1

m

27

kj — jednostkowy koszt dostaw,

przeciętny kapitał zaangażowany w zapasy jest iloczynem średniego stanu zapasów i ceny

jednostkowej:

K =

W
2

Cj

gdzie:

K — przeciętny kapitał zaangażowany,

w — wielkość pojedynczego zamówienia (w sztukach),

Cj — jednostkowa cena nabycia (netto),

koszt zamrożenia kapitału jest iloczynem przeciętnego kapitału zaangażowanego i kosztu

kapitału:

Kf = K kk

=

W
2

Cj kk.

gdzie:

kf — koszt zamrożenia kapitału,

kk — koszt kapitału (dla analizowanego okresu),

koszt całkowity utrzymania zapasów jest równy sumie kosztów dostaw i kosztu

zamrożenia kapitału w odniesieniu do:



liczby zamówień w analizowanym okresie:

Kz = kd + kf = nkj

+

W
2

Cj kk.



wielkości przeciętnego zamówienia (dla analizowanego okresu):

Kz = kd + kf = nkj

+

L
w

Kj +

W
2

Cj kk

gdzie kz to całkowity koszt utrzymania zapasów w analizowanym okresie.

Całkowity koszt utrzymania zapasów — zgodnie z założeniem — powinien osiągnąć
minimum. Należy więc wyznaczyć optymalną wielkość pojedynczego zamówienia lub
optymalną liczbę dostaw, przy której koszt ten osiąga minimum. Optymalną wielkość
pojedynczego zamówienia (wo) wyznaczamy w następujący sposób:

obliczamy pierwszą pochodną całkowitego kosztu utrzymania zapasów:

Kz’ =

L
W2

Kj +

Cj + kk
2

przyrównujemy ją do zera:

L
W2

Kj +

Cj + kk
2

= 0

28

wyznaczamy optymalną wielkość pojedynczego zamówienia:

Wo =

2 l kj

cj + kk

Zarządzanie środkami pieniężnymi

Inwestycję w środki pieniężne (pomijamy w tych rozważaniach środki pieniężne w kasie)
można traktować — podobnie jak w przypadku zapasów — jako inwestycję wiążącą strumień
finansowy. Należy jednak pamiętać, że zamrożenie środków łączy się z określonymi
kosztami.

W.F. Baumol opracował model, w którym zarządzanie środkami pieniężnymi potraktował tak
samo, jak zarządzanie zapasami [J. Gajdka, E. Walińska, 1998, s. 497]. Jeżeli:

rozkład wydatków pieniężnych przebiega równomiernie w czasie,

stopa procentowa rachunku bankowego i rentowność papierów dłużnych są stałe (dla
analizowanego okresu),

prowizja bankowa również jest stała,

to można — zgodnie z tym modelem — wyznaczyć, na podstawie szacunków wielkości
okresowych wydatków netto, optymalną wielkość konwersji papierów dłużnych na środki
pieniężne. I tak:

Y =

gdzie:

y — optymalna wielkość konwersji papierów dłużnych,

a — szacowane zapotrzebowanie na środki pieniężne,

ky — jednostkowy koszt konwersji (prowizja),

rd — rentowność papierów dłużnych,

r — oprocentowanie rachunku bieżącego.

Rysunek 6.

29

Środki pieniężne nie zarządzane

Czas

Rysunek 7.

Środki pieniężne zarządzane

Czas

Zarządzanie należnościami

Należności w przedsiębiorstwie dzielimy na należności:

z tytułu dostaw i usług,

z tytułu podatków, dotacji i ubezpieczeń społecznych (publicznoprawnych),

wewnątrzzakładowe,

pozostałe,

dochodzono na drodze sądowej.

Zarządzanie

należnościami

sprowadza

się

przede

wszystkim

do

zarządzania

należnościami z tytułu dostaw i usług, przy wykorzystaniu elementów polityki kredytowej i
dyskontowej (biorąc pod uwagę zdecydowanie największy udział w należnościach).

Elementy polityki kredytowej polegają na wyznaczaniu warunków, które musi spełniać
odbiorca, aby mógł dokonać wpłaty z odroczoną płatnością. Zarządzanie elementami polityki
dyskontowej polega na określeniu poziomu dyskonta, otrzymywanego przez odbiorcę przy
płatności natychmiastowej.

Docelowa wartość środków
pieniężnych

---- Saldo
zarządzane

---- Saldo
docelowe

30

Zarządzanie elementami polityki kredytowo-dyskontowej, uwzględniając podejście
merytoryczne, polega na próbie szacowania przepływu strumienia:

operacyjnego, wyznaczonego przez sumę przychodów ze sprzedaży netto pomniejszoną o
sumę kosztów operacyjnych, koszty ogólne zarządu i koszty sprzedaży, powiększoną o
pozostałe przychody operacyjne, pomniejszoną lub powiększoną o wynik operacji
finansowych (bez kosztu kapitału) i nadzwyczajnych, pomniejszoną o podatek dochodowy
oraz powiększoną o amortyzację,

inwestycyjnego, traktowanego jako wynik zamrożenia kapitału obrotowego w toku
produkcji lub też jako zakupy towarów,

finansowego, określonego jako koszt zamrożenia kapitału w kapitale obrotowym.

MAJĄTEK OBROTOWY

Składniki

majątku

firmy,

które

w

procesie

gospodarczym

mogą

zmieniać postać na pieniężną. O zakwalifikowaniu poszczególnych pozycji do
majątku obrotowego lub trwałego decyduje zamiar z jakim dokonywany jest
zakup.

Płynny charakter tzn. firma może obracać gotówką w okresie krótszym od
sprawozdawczego

Do czego służy obliczanie wartości majątku obrotowego firmy?

Majątek obrotowy jest testem pokazującym płynność finansową firmy i jej
pozycje na rynku.

Wzrost wartości majątku obrotowego oznacza dodatkowe zapotrzebowanie na
pieniądz.

Spadek wartości majątku obrotowego uwalnia środki pieniężne.

Jak obliczyć wartość majątku obrotowego?

Majątek obrotowy netto = majątek obrotowy – zobowiązania bieżące

zobowiązania terminowe pożyczki

31

kredyty otrzymane w bankach

Jak obliczyć wartość należności?


Należności = [ ( okres kredytu – miesiące) / 12 miesięcy ] x całkowita sprzedaż roczna

Składniki majątku obrotowego:

Wysokość zapasów w firmie :
-

materiały dla produkcji

-

półprodukty i produkty w toku

-

produkty gotowe w magazynach

-

towary

-

zaliczki na poczet przyszłych dostaw materiałów

Wysokość należności i roszczeń :
-

należności z tytułu dostaw, robót i usług

-

należności z tytułu podatków, dotacji i ubezpieczeń

-

należności dochodzone na drodze sądowej

-

pozostałe należności

Wartości papierów wartościowych przeznaczonych do obrotu :
-

udziały lub akcje własne do zbycia

-

inne papiery wartościowe

Środki pieniężne znajdujące się w dyspozycji firmy :
-

środki pieniężne w kasie

-

środki pieniężne na bieżącym rachunku w banku

-

inne środki pieniężne ( weksle, czeki obce itp. )

Zobowiązania bieżące :
-

zobowiązania terminowe wobec dostawców, instytucji, budżetu i pracowników

-

kredyty otrzymanych w bankach

-

pożyczki