Wielkanoc

to jedno z najpi

ę

kniejszych

ś

wi

ą

t chrze

ś

cija

ń

skich.

W Wielk

ą

Niedziel

ę

dzwony w ko

ś

ciele ogłaszaj

ą

ś

wiatu,

ż

e Chrystus

zmartwychwstał. Cała rodzina zasiada do uroczystego

ś

niadania.

Na wielkanocnym stole stoi koszyczek, a w nim cukrowy baranek, pisanki

i pokarmy po

ś

wi

ę

cone w Wielk

ą

Sobot

ę

. Wszyscy dziel

ą

si

ę

jajkiem,

ż

ycz

ą

c sobie pomy

ś

lno

ś

ci, zdrowia i błogosławie

ń

stwa Bo

ż

ego.

Z Wielkanoc

ą

wi

ąż

e si

ę

wiele pi

ę

knych legend i ludowych zwyczajów.

Przypomnijmy niektóre z nich, te zwi

ą

zane z .. jajkiem.

Wła

ś

nie ono, raz w roku, na Wielkanoc, wyst

ę

puje w głównej roli!

„JAJKOWE” PRZES

ĄDY

Jajko

– to znak wszelkiego pocz

ą

tku, narodzin i zmartwychwstania.

W ludowych wierzeniach jajko było lekarstwem na choroby, chroniło przed
po

ż

arem i złymi duchami, zapewniało urodzaj w polu i ogrodzie, a nawet

powodzenie w miło

ś

ci. Wierzono,

ż

e jajko ma znaczenie magiczne,

dlatego u

ż

ywano go jako kamienia w

ę

gielnego przy budowie nowych

domów. Taczanie jaja po ciele chorego miało "wlewa

ć

" w niego nowe siły.

Noworodka myło si

ę

w wodzie, do której wkładano, poza innymi

przedmiotami maj

ą

cymi zapewni

ć

szcz

ęś

cie i bogactwo, równie

ż

jajo.

Wydmuszki pisanek wielkanocnych poło

ż

one pod drzewami owocowymi

miały chroni

ć

je przed szkodnikami. Wierzono,

ż

e wrzucone w płomienie

ugasz

ą

po

ż

ar.

Ś

wi

ę

conym jajkiem dotykano zwierz

ą

t gospodarskich - co

miało ochroni

ć

przed chorobami. Pisank

ę

zakopywano pod progiem domu

w celu zagrodzenia dost

ę

pu siłom nieczystym.

W mitologiach wielu ludów mo

ż

na znale

źć

opowie

ść

o jaju, z którego

powstał

ś

wiat. Jajko uwa

ż

ano równie

ż

za symbol zmartwychwstania,

ukrytego w zarodku nieustannie odradzaj

ą

cego si

ę

ż

ycia w przyrodzie,

tajemniczej siły istnienia. Z jajka wykluwa si

ę

kurczak, który jest

symbolem nowego

ż

ycia.

SK

ĄD WZIĄŁ SIĘ ZWYCZAJ MALOWANIA JAJ?

Podanie greckie z X wieku zapewnia,

ż

e zwyczaj malowania jaj na

Wielkanoc zapocz

ą

tkowała Maria Magdalena, której przy grobie

Chrystusa ukazał si

ę

anioł i powiedział: „Nie płacz, Maryjo! Chrystus

zmartwychwstał”. Uradowana pobiegła do domu i ze zdziwieniem
stwierdziła,

ż

e wszystkie jajka, jakie miała w misce, zabarwiły si

ę

na

czerwono. Wyniosła je na drog

ę

i podarowała przechodz

ą

cym wła

ś

nie

apostołom. Oznajmiła przy tym nowin

ę

o zmartwychwstaniu. Czerwone

jajka zamieniły si

ę

w ptaki, które,

ć

wierkaj

ą

c, wyfrun

ę

ły z r

ą

k apostołów i

uniosły w niebo. Odczytano to jako znak,

ż

e po

ś

mierci nast

ę

puje

zmartwychwstanie i nowe

ż

ycie.

Zwyczaj zdobienia jaj i wykorzystywania ich w celach magicznych si

ę

ga

staro

ż

ytno

ś

ci. Wykorzystywano je w obrz

ę

dach pogrzebowych i

zwi

ą

zanych z kultem zmarłych. Najstarsze pisanki - datowane na III w. -

odnaleziono w grobowcach i wykopaliskach w Asharah na Bliskim

Wschodzie. Sztuka zdobienia jajek znana była Egipcjanom, Persom,
Chi

ń

czykom, Fenicjanom, Grekom i Rzymianom. Najdawniejsze polskie

pisanki pochodz

ą

z X w., cho

ć

przyjmuje si

ę

powszechnie,

ż

e zdobienie

jaj było znane Słowianom ju

ż

wcze

ś

niej. Fragmenty najstarszych pisanek

odnaleziono pod Wrocławiem i Opolem.

CO MO

ŻNA ZROBIĆ Z PISANKĄ

Pisanki

dawano w podarunku jako dowód

ż

yczliwo

ś

ci i sympatii.

Dostawali je członkowie rodziny, dzieci chrzestne, osoby zaprzyja

ź

nione.

Je

ś

li chłopakowi podobała si

ę

jaka

ś

panna, oznajmiał jej o tym, wr

ę

czaj

ą

c

pisank

ę

. Je

ż

eli dziewczyna j

ą

przyj

ę

ła i w zamian dała swoj

ą

, znaczyło to,

ż

e odwzajemnia uczucia kawalera. Ale tylko panny na wydaniu mogły

robi

ć

pisanki!

„ Kogo kocham i miłuj

ę

, temu jajko podaruj

ę

.”

Pisanki nosiło si

ę

nawet na cmentarze, gdzie kładziono je na groby

bliskich.
Pełniły one te

ż

rol

ę

wykupu w obrz

ę

dach wielkanocnych, np. w czasie

smagania, dyngusu, chodzenia z barankiem lub kurkiem.

Panna mogła dosta

ć

tak

ż

e słodkie jajo z czekolady i marcepanu - czasem

znajdowała w nim pier

ś

cionek z brylantem, ofiarowany przez adoratora.

Tak od XVIII w. obdarowywano si

ę

w wytwornym towarzystwie.

Najbardziej kosztowne s

ą

ze złota, przyozdobione szlachetnymi

kamieniami. Francuski jubiler Faberge produkował takie ekskluzywne
egzemplarze na zamówienie cara Rosji. Pierwsze "jajko" zostało
zamówione przez cara Aleksandra III w 1885 r. i stało si

ę

własno

ś

ci

ą

carycy El

ż

biety. Dla mniej wymagaj

ą

cych s

ą

jaja z drewna, porcelany i

gliny.

Cho

ć

pisanki z Cepelii

S

ą

stołu ozdob

ą

,

Ja tam wol

ę

pisanki

Własnego wyrobu.

Tadeusz Fangrat „Pisanki”

Pisanki słu

ż

yły do zabawy w „taczanki”. Turlało si

ę

po stole malowane

jaja, zderzaj

ą

c je ze sob

ą

. Wygrywał ten, czyja pisanka pozostała

niestłuczona. Znana te

ż

była zabawa polegaj

ą

ca na turlaniu jajek z

opartej o ziemi

ę

deseczki. Wygrywało jajko, które potoczyło si

ę

najdalej.

Jak pisze Kadłubek — „Polacy z dawien dawna (...) bawili si

ę

z panami

swymi jak z malowanymi jajkami". Owa zabawa, nazywana „na wybitki",
„w bitki" lub „walatka", polegała na uderzaniu jednej pisanki o drug

ą

—

wygrywał ten, kto stłukł jajko przeciwnika.

„Zwyczaj malowania jaj wielkanocnych był powszechny w narodzie" —
pisze Gloger w „Encyklopedii staropolskiej” i podaje ró

ż

ne sposoby, do

dzi

ś

zreszt

ą

stosowane, przygotowywania pisanek i kraszanek.

„Rysuj

ą

jajko rozpuszczonym woskiem, aby farba miejsc powoskowanych

nie pokryła. Rysowanie zowi

ą

«pisaniem», st

ą

d nazwa «pisanki», tak jak

dawnych «dzbanów pisanych» (...). Upowszechnione desenie maj

ą

swe

nazwy od wzorów i podobie

ń

stw, rysuj

ą

wi

ę

c w gał

ą

zki, w drabinki, w

wiatraczki, w jabłuszka, w serduszka, w kurze łapki itd. Jako narz

ę

dzi do

pisania u

ż

ywaj

ą

szpilek, igieł, kozików, szydeł, słomek i drewienek".

RODZAJE JAJ WIELKANOCNYCH

Nazwy jaj wielkanocnych zale

żą

od sposobu ich barwienia.

Kraszanki – jajka o czerwonej barwie, od staropolskiego słowa „krasi

ć

” –

barwi

ć

, upi

ę

ksza

ć

.

Malowanki – jajka jednobarwne o innych kolorach.
Skrobanki – na jednolitym tle kraszanki lub malowanki wyskrobuje si

ę

wzorek (np. szpilk

ą

).

Wyklejanki – jajka z naklejonym obrazkiem z listków, sitowia, włóczki itp.
Nalepianki – jajka ozdobione nalepionymi na skorupk

ę

ró

ż

nobarwnymi

wycinkami z papieru.
Pisanki – przed zanurzeniem jajka w barwnym roztworze robi si

ę

na nim

wzory woskiem. Tam, gdzie był wosk, zostawał biały, niepomalowany

ś

lad

na kolorowym tle. Dawniej po naniesieniu wzoru na skorup

ę

jajka,

farbowano je u

ż

ywaj

ą

c naturalnych barwników, które dawały pi

ę

kne

kolory. I tak kolor zielony uzyskiwano z listków młodego

ż

yta, kolor

czerwonawo-

ż

ółty z łusek cebuli, kolor ciemnobr

ą

zowy i czarny z kory

ś

liwy lub olchy, kolor czerwony uzyskiwano dzi

ę

ki burakom a kolor

niebieski z płatków kwiatu bławatka. Po wykonaniu wzoru woskiem i
zabarwieniu skorupy, z wysuszonego jajka

ś

cierano wosk uzyskuj

ą

c

zaplanowane, białe wzory, tworz

ą

ce pi

ę

kn

ą

, dwubarwn

ą

pisank

ę

.

Pisanki, kraszanki, malowanki miały sens symboliczny. Uwa

ż

ano,

ż

e

malowanie jaj jest jednym z warunków istnienia

ś

wiata. Ich zdobieniem we

wzory geometryczne lub ro

ś

linne zajmowały si

ę

dawniej tylko kobiety,

które wyp

ę

dzały z izby ka

ż

dego przybysza płci m

ę

skiej i odczyniały urok,

który mógł rzuci

ć

na pisanki i jeszcze nie ozdobione jajka:

"Sól tobie w oczach, kamie

ń

w z

ę

bach. Jak ziemia woskowi nie szkodzi,

tak twoje oczy niech nie szkodz

ą

pisankom".

Barwy pisanek maj

ą

swoje symboliczne znaczenie; tak wi

ę

c fioletowa i

niebieska oznacza

ż

ałob

ę

i Wielki Post, czerwona - krew Chrystusa

przelan

ą

na krzy

ż

u za nasze grzechy, a zielona, br

ą

zowa i

ż

ółta - rado

ść

ze zmartwychwstania.

PISANKOWE ZWYCZAJE

W ró

ż

nych krajach

ś

wi

ę

towanie z jajkami wygl

ą

da inaczej. W Holandii

dzieci szukaj

ą

jajek ukrytych w domu, we Francji – w ogrodzie. W

Niemczech pomalowane na zielono jajka wr

ę

cza si

ę

przyjaciołom, w

Szwecji za

ś

cała rodzina z ochot

ą

bawi si

ę

w „taczanki”.

W Bułgarii czerwone wielkanocne jajka maluje si

ę

w Wielki Czwartek albo

w Wielki Pi

ą

tek. Pierwszym umalowanym na czerwono jajkiem babcia

kre

ś

li znak krzy

ż

a na czołach dzieci,

ż

eby były zdrowe i rumiane przez

cały rok. To jajko kładzie si

ę

przed domow

ą

ikon

ą

, w skrzyni z wianem

dziewczyny albo zakopuje si

ę

na

ś

rodku pola,

ż

eby chroniło je przed

gradem.

Patrzcie,
Ile na stole pisanek!
Ka

ż

da ma oczy

Malowane,
Naklejane.

Ka

ż

da ma u

ś

miech

Kolorowy
I le

ż

y na stole grzecznie,

Ż

eby si

ę

nie potłuc

Przypadkiem
W dzie

ń

ś

wi

ą

teczny.

Ale pami

ę

tajcie!

Pisanki
Nie s

ą

do jedzenia.

Z pisanek si

ę

wykluj

ą

Ś

WI

Ą

TECZNE

Ż

YCZENIA.

Dorota Gellner „Pisanki”

Ż

YCZYMY WESOŁYCH PISANEK W KOLORACH T

Ę

CZY

I

Ś

WI

Ą

TECZNEGO U

Ś

MIECHU!

Bibliografia:

Duralska-Macheta Teresa „Wielkanocne

ś

wi

ę

towanie”.

Ś

wierszczyk 1998 nr 7 s. 18-

19
Duralska-Macheta Teresa „Wielkanocne

ś

wi

ę

towanie wczoraj i dzi

ś

”.

Ś

wierszczyk

1999 nr 7 s. 18-19
Hry

ń

-Ku

ś

mierek Renata,

Ś

liwa Zuzanna „Encyklopedia tradycji polskich”. Pozna

ń

,

Podsiedlik-Raniowski i Spółka 2000
Kamocki Janusz „Od andrzejek do do

ż

ynek”. Warszawa, Młodzie

ż

owa Agencja

Wydawnicza 1986.
Lenkiewicz Krystyna „Wybór wierszy okoliczno

ś

ciowych dla klas I-III”. Warszawa,

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1994
Martin Jerzy W. „O jajku”.

Ś

wierszczyk 2003 nr 8 s. 6-7

Szantyr-Królikowska Katarzyna „Przy wielkanocnym stole”.

Ś

wierszczyk 2001 nr 7 s.

18-19

http://www.kwbturow.com.pl/aktualnosci/biuletyn4_02/6.php

http://www.pk.org.pl/ppk/00/ppk.asp?dzial=16&artykul=Bulgarskie_tradycj
e_wielkanocne

http://boleslawiec.home.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=45
53

http://www.wolsztyn.pl/archiwum/kwiecien2004/04042004/04042004.html

oprac. Jadwiga Tomczyk