Asertywność — podstawowe zagadnienia

1

Asertywność — podstawowe zagadnienia

Asertywność — podstawowe zagadnienia

1. Pojęcie asertywności

2. Pozycje psychologiczne
3. Twoje prawa jako źródło asertywności

4. Zachowanie asertywne a uległość i agresywność
5. Czy musimy być asertywni?

Słownik
Bibliografia

1

Asertywność — podstawowe zagadnienia

1. Pojęcie asertywności

W potocznym rozumieniu asertywność oznacza umiejętność mówienia Nie. Jednak
w rzeczywistości umiejętność odmowy to tylko jedna z wielu cech człowieka asertywnego.
Generalnie, człowiek asertywny nie boi się wyrażać swojego zdania, potrafi reagować na
krytykę, cieszyć się z komplementów i głęboko wierzy w to, że jest osobą wartościową.
Wynika z tego, że aby być prawdziwie asertywnym, trzeba mieć głęboko zakorzenione
poczucie własnej wartości — w przeciwnym przypadku człowiek może nauczyć się reakcji
asertywnych, jednak będzie mu bardzo trudno wprowadzić je w życie. Kurs ten należy
traktować jako pierwszy etap na drodze do asertywności — Ci, którzy chcą osiągnąć
sukces, muszą zagłębić się w swoją psychikę i znaleźć obszary, które utrudniają bycie
asertywnym (np. kompleks niższości, nieśmiałość, lęk przed oceną czy byciem „innym”).
Natomiast jeśli ktoś nie podejmie takiego wyzwania, nauczy się tylko pewnych sztuczek.
Oczywiście każdy ma prawo wyboru...

Zachowanie asertywne oznacza bezpośrednie, uczciwe i stanowcze wyrażenie
wobec innej osoby swoich uczuć, opinii lub pragnień, w sposób respektujący
uczucia, opinie, prawa i pragnienia drugiej osoby. Asertywność oznacza szacunek
dla siebie i innych. Należy ją rozumieć jako zasadnicze przeświadczenie jednostki,
że jej opinie, przekonania, myśli i uczucia są równie ważne jak innych ludzi, a inni
również mają prawo żywić takie przekonanie. W zachowaniu asertywnym nie
chodzi o osiągnięcie za wszelką cenę tego, czego się pragnie, lecz o pełną
świadomość swoich potrzeb i pragnień (Król-Fijewska, 1993; Rees, Roderick,
2002).

Asertywność związana jest głęboko z poczuciem własnej godności. Jeden z klasyków
treningu asertywności, Herbert Fensterheim, udziela następującej rady:

„Jeśli masz wątpliwości, czy dane zachowanie jest asertywne, sprawdź, czy choćby
odrobinę zwiększa ono Twój szacunek do siebie. Jeśli tak, jest to zachowanie asertywne.

Jeśli nie — nie jest to zachowanie asertywne”.

Król-Fijewska, 1993

Podstawowym warunkiem zachowań asertywnych jest szczerość. Tak więc, jeśli chcesz
być człowiekiem asertywnym, powinieneś mówić wprost, o czym myślisz i czego chcesz,
nie możesz kłamać. Oczywiście, asertywność jest zmienna i zależy od okoliczności
— czasem łatwo wyrażać uczucia czy upomnieć się o swoje prawa, a czasem nie — są
sytuacje, w których szczere wyrażanie własnych uczuć przeraża nas (Lindenfield, 1999).

2

Asertywność — podstawowe zagadnienia

Sprawdź, czy jesteś asertywny/a (odpowiadając Tak lub Nie na poniższe
pytania):

⎯ Jeśli ktoś bardzo nalega, nie potrafię mu odmówić.
⎯ Jeśli ktoś mi przeszkadza, nie proszę go, żeby przestał.
⎯ Jeśli ktoś niesłusznie mnie obwinia, nie protestuję.
⎯ Często mam poczucie krzywdy.
⎯ Niezbyt dobrze umiem upominać się o moje sprawy.
⎯ Nie wiem, jak domagać się zwrotu pożyczonej rzeczy.
⎯ Czasem czuję się wykorzystywany/a.
⎯ Trudno mi rozpoczynać rozmowy z kimś, kogo dobrze nie znam.
⎯ Jeśli ktoś mnie chwali, czuję się zażenowany/a i nie wiem, co odpowiedzieć.
⎯ Nie umiem chwalić innych.
⎯ Nie wiem, jak się zachować, kiedy jestem krytykowany/a.
⎯ Nie potrafię prosić o pomoc.
⎯ Nie umiem być całkiem szczery/a.
⎯ Nie wiem, co zrobić, kiedy jestem zakłopotany/a.
⎯ Nie umiem bronić swojego zdania.
⎯ Złoszczę się, kiedy ktoś ma inne zdanie niż ja.
⎯ Odczuwam silną tremę, kiedy muszę wypowiadać się publicznie.
⎯ Często ulegam innym.
⎯ Bywam bardzo agresywny/a.

Zdarza się, że krzykiem wymuszam spełnienie moich próśb (Hamer, 1994).

Policz teraz, ile razy odpowiedziałeś/aś Tak.

0–5: Brawo! W wielu sytuacjach zachowujesz się asertywnie. Kurs ten będzie więc dla
Ciebie wsparciem teoretycznym i szansą na udoskonalenie posiadanych już umiejętności.
6–10: Są sytuacje, w których radzisz sobie całkiem nieźle, są też takie, w których trudno
Ci zachować się asertywnie.
11–20: Jest sporo do zrobienia, postaraj się jak najwięcej skorzystać z kursu, spróbuj
dotrzeć do przyczyn Twoich problemów związanych z asertywnością.

Ten kurs może Ci pomóc w rozpoczęciu pracy nad wyćwiczeniem zachowań asertywnych,
pamiętaj jednak, że prawdziwej asertywności nie można nauczyć się w jeden wieczór.

Asertywności nie można nauczyć się z podręcznika czy na kursie. Prawdziwa asertywność
rodzi się w nas — jeśli chcesz być asertywny/a, musi to wypływać z Twojej wewnętrznej
potrzeby. Nauka zachowań asertywnych i ich ćwiczenie wymaga czasu. Aby osiągnąć
pożądany efekt, zacznij obserwować nie tylko swoje zachowania, ale także reakcje osób

3

Asertywność — podstawowe zagadnienia

z Twojego otoczenia (Phelps, Austin, 2003). Musisz zdać sobie sprawę z tego, że dla
wielu ludzi Twoje asertywne zachowania będą niewygodne, niektórzy z nich będą
reagować agresywnie, inni będą zaskoczeni, jeszcze inni mogą nawet przestać Cię lubić.
Od niektórych usłyszysz, że jesteś egoistą, jeszcze inni uznają Cię za osobę bezczelną.

Od tej pory zaczynasz bowiem głośno wyrażać swoje poglądy i opinie — w pełni wyrażać
siebie. Nie ma to oczywiście nic wspólnego z egoizmem. Wielu ludzi nie radzi sobie
z zachowaniami asertywnymi, ponieważ największą wartością jest dla nich grzeczność,
skromność, uległość, słuchanie starszych, podporządkowywanie się przełożonym itp.
Musisz liczyć się z reakcjami otoczenia i zastanowić się, czy jesteś na nie gotowy/a.
Pamiętaj jednak: warto stać się osobą asertywną!

4

Asertywność — podstawowe zagadnienia

2. Pozycje psychologiczne

Jak już zaznaczyliśmy w definicji tego pojęcia — zachowania asertywne wynikają
z przeświadczenia, że każdemu człowiekowi przysługuje prawo do zaspokajania potrzeb.
Powinieneś zatem darzyć szacunkiem nie tylko siebie, ale też innych ludzi. To pozytywne
nastawienie określa się w języku specjalistycznym mianem pozycji psychologicznej „Ja
jestem OK i Ty jesteś OK”. Pozycje psychologiczne charakteryzują stosunek ludzi do
samych siebie i do otoczenia.

Podstawowym warunkiem bycia asertywnym jest polubienie, a nawet pokochanie siebie.
Nie ma to nic wspólnego z zarozumialstwem czy egoizmem — już Fromm mówił, że:

„...egoizm i miłość własna nie tylko nie są tym samym, ale są wręcz przeciwstawne.
Egoista kocha siebie (...) za mało; w rzeczywistości nienawidzi siebie. (...) Prawdą jest, że

egoiści nie potrafią kochać innych, ale nie potrafią też kochać siebie samych.”

Fromm, 2002/1971: 68

Pozycja „Ja jestem OK i Ty jesteś OK” oznacza sympatię do innych ludzi, szacunek do
nich i uznawanie ich praw — podstawą jest jednak sympatia do siebie. „Moje własne ja
musi być w równym stopniu jak inny człowiek obiektem mojej miłości” (Fromm,
2002/1971: 67). Jeśli nie kochamy samych siebie, to jak mamy kochać innych i jak inni
mają nas kochać? Tak więc, ucząc się asertywności, należy zacząć od siebie. Nie oznacza
to ignorowania innych czy niebrania pod uwagę ich potrzeb i pragnień — jednak
pierwszym, niezbędnym krokiem prowadzącym do bycia asertywnym wobec innych jest
bycie asertywnym wobec siebie (Rees, Roderick, 2002).

Oczywiście, nie każdy z nas przeświadczony jest o tym, że wszyscy, włącznie z nim, są
„w porządku”. Określając postawy wobec siebie i innych, ludzie mogą bowiem dojść do
następujących wniosków: Jestem inteligentny, Jestem głupi, Jestem sympatyczny, Nie
jestem w stanie nikogo skrzywdzić, Jestem beznadziejny, Nikt mnie nie kocha, Ludzie są
źli, Zawsze znajdzie się ktoś, kto mi pomoże itd. Wymienione postawy można
pogrupować w następujący sposób: „Ja jestem OK” lub „Ja nie jestem OK” oraz „Ty
jesteś OK” lub „Ty nie jesteś OK”. W ten sposób powstają cztery kombinacje:
⎯ „Ja jestem OK, Ty jesteś OK”,
⎯ „Ja jestem OK, Ty nie jesteś OK”,
⎯ „Ja nie jestem OK, Ty jesteś OK”,
⎯ „Ja nie jestem OK, Ty nie jesteś OK”.

5

Asertywność — podstawowe zagadnienia

1. Pozycja „Ja jestem OK i Ty jesteś OK” oznacza, jak opisano wyżej, pozytywne

ustosunkowanie jednostki do siebie i otaczającego świata. Osoba taka lubi i szanuje
zarówno siebie, jak i innych, akceptuje swoje — ale też cudze — plany, potrzeby, gafy,
prawa, błędy. Chętnie wchodzi w kontakty z innymi ludźmi, ponieważ czuje się tak
samo wartościowa, jak oni. Jest ciekawa świata i chętnie podejmuje wyzwania, cieszy
się życiem.

2. Pozycja „Ja jestem OK, Ty nie jesteś OK” oznacza pozytywne ustosunkowanie się do

siebie, a negatywne do innych. Taka osoba często uważa się za lepszą od innych, lubi
więc ludźmi „dyrygować” i kontrolować ich, chętnie zrzuca na nich winę, aby przez to
móc dobrze myśleć o sobie. Uważa, że niczego dobrego nie można się po ludziach
spodziewać. Często jest to tylko maska, ukrywająca kompleksy.

3. Pozycja „Ja nie jestem OK, Ty jesteś OK” oznacza przeświadczenie, że inni ludzie są

bardziej kompetentni, mądrzejsi, ładniejsi — to poczucie bycia gorszym do nich. Wiąże
się z niską samooceną, kompleksami, nieśmiałością. Taka osoba niechętnie inicjuje
kontakty towarzyskie, ponieważ wstydzi się siebie i wciąż porównuje z innymi. W życiu
rodzinnym często przesadnie troszczy się o bliskich, zapominając o sobie.

4. Pozycja „Ja nie jestem OK, Ty nie jesteś OK” oznacza natomiast, iż dany człowiek nie

czuje się dobrze ani ze sobą, ani z innymi. Osoba taka przekonana jest o własnej
beznadziejności, ale także o tym, że cały świat jest do niczego. Często czuje się
nieporadna i zagubiona, ale nie prosi nikogo o pomoc z obawy przed odrzuceniem
— wszak po ludziach nie spodziewa się niczego dobrego. Postawa ta wiąże się z utratą
radości życia, pesymizmem, jest czynnikiem hamującym jakąkolwiek aktywność.

Warto jeszcze raz podkreślić, iż źródłem prawdziwej asertywności jest pozycja „Ja jestem
OK i Ty jesteś OK”. Pozostałe sposoby ustosunkowania się do siebie i świata w mniejszym
lub większym stopniu utrudniają bycie asertywnym. Przekonanie, że „Ja jestem OK, Ty
nie jesteś OK” będzie raczej źródłem zachowań agresywnych, a nie asertywnych (Skoro
jestem lepszy/a od innych, to mają mnie słuchać!). Osoby żywiące takie przekonanie
będą musiały nauczyć się szanować innych ludzi i zważać na ich prawa i potrzeby.
Natomiast przekonanie „Ja nie jestem OK, Ty jesteś OK” częściej pociąga za sobą
zachowania uległe (Skoro inni są lepsi ode mnie, to powinnam/powinienem im się
podporządkować). Osoby takie będą musiały najpierw pokochać siebie, a to nie jest
łatwe, ponieważ przekonania na swój temat i samoocena kształtują się już
w dzieciństwie. Najtrudniejsze zadanie stoi przed osobami, które uważają, że ani one, ani
inni nie są „w porządku” („Ja nie jestem OK i Ty nie jesteś OK”) — przed nimi długa
droga od pokochania samych siebie po zaakceptowanie innych.

Zanim więc przystąpisz do dalszej pracy, spróbuj przeanalizować swój stosunek do siebie
i innych ludzi. To bardzo ważne!

6

Asertywność — podstawowe zagadnienia

3. Twoje prawa jako źródło asertywności

Człowiek, który chce być asertywny (i tym samym być sobą) powinien przede wszystkim
uświadomić sobie własne prawa. Na prawa te nie musimy zasłużyć ani zapracować
— przyznajemy je sobie sami. Prawa asertywne stanowią o tym, że w każdej sytuacji
— zarówno prywatnej, jak i oficjalnej — człowiek ma prawo być traktowany w taki
sposób, aby jego godność osobista nie została naruszona. Prawa asertywne służą obronie
naszej intymności, naszych najbardziej osobistych potrzeb. Najważniejszym
indywidualnym prawem człowieka jest jego prawo do bycia sobą. Oznacza to, że może on
dysponować swoim czasem, energią i dobrami materialnymi oraz układać sprawy
osobiste według własnej woli i zgodnie z własnym interesem — o ile nie narusza to praw
innych osób. Każdy z nas ma właściwe sobie prawa indywidualne. Ponieważ jednak
żyjemy między innymi ludźmi, większość naszych indywidualnych praw ma charakter
interpersonalny — określa, w jaki sposób chcemy być traktowani przez otoczenie.
Różnimy się od siebie, ale mamy takie samo prawo do układania stosunków z innymi
ludźmi, zgodnie z własnymi potrzebami, upodobaniami, wartościami (Lindenfield, 1999;
McKay, Davis, Fanning, 2001).

Brak świadomości swoich praw prowadzi do tego, że wielu ludzi czuje się obco poza
obszarem swojego domu — w urzędach, sklepach, a nawet na ulicach czują się intruzami.
Boją się odezwać, a konieczność załatwienia czegokolwiek jest dla nich bardzo trudnym
wyzwaniem. Dzieje się tak, ponieważ ludzie spotykani w sklepach, urzędach, kinach,
przychodniach także mają swoje prawa i chcą, aby je przestrzegano. Czasami występuje
więc sprzeczność interesów (np. masz prawo być szybko obsłużonym w urzędzie, ale
urzędnik ma prawo być zmęczony, masz prawo wziąć urlop w lipcu, ale Twoi
współpracownicy również, a ktoś musi zostać w pracy). Zachowania asertywne to pomysł
na to, jak w kontaktach z innymi wykorzystać swoje prawa, nie przekraczając granicy
cudzych. Jeśli je przekroczymy, domagając się ustępstw na naszą korzyść, to zachowamy
się agresywnie. Jak rozpoznać tę granicę? Można postępować zgodnie z przysłowiem:
„Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe”. Jest bardzo prawdopodobne, że jeśli my nie
lubimy np. być obgadywani, to i inni ludzie tego nie lubią — w sytuacji, gdy mamy
jakiekolwiek wątpliwości, najbezpieczniej jest zapytać (Król-Fijewska, 1993).

Rodzice i nauczyciele rzadko uczą nas asertywności, ponieważ sami nie byli jej uczeni,
a poza tym o wiele trudniej jest wychowywać aktywne, pewne siebie, otwarcie
wyrażające swoje zdanie dziecko, niż takie, które jest uległe i bierne. Dla bardzo wielu
ludzi wciąż ideałem jest dziecko grzeczne, czyli ciche, spokojne, nierzucające się w oczy,

7

Asertywność — podstawowe zagadnienia

słuchające poleceń itd. Dlatego przekazywane są nam, często nieświadomie, pewne
zasady, które utrudniają bycie asertywnym, na przykład takie jak:

⎯ „Przedkładanie własnych potrzeb nad potrzeby innych to samolubstwo”,
⎯ „Popełnianie błędów to wstyd. Zawsze powinieneś reagować właściwie”,
⎯ „Powinieneś respektować poglądy innych, zwłaszcza, gdy mają oni władzę. Swoje

zdanie zachowaj dla siebie. Słuchaj i ucz się”,

⎯ „Powinieneś być elastyczny i umieć się dostosować. Nieładnie jest kwestionować to, co

robią inni”,

⎯ „Nie powinieneś zabierać innym ich cennego czasu na zajmowanie się twoimi

problemami”,

⎯ „Kiedy ktoś udziela ci rady, traktuj to poważnie. Inni mają przeważnie rację”,
⎯ „Sama świadomość, że zrobiłeś coś dobrze, jest już nagrodą. Nie bądź chwalipiętą.

Kiedy usłyszysz komplement, przyjmij go ze skromnością”,

⎯ „Nie bądź nietowarzyski. Ludzie pomyślą, że ich nie lubisz, jeśli powiesz im, że wolisz

przebywać sam, niż w ich towarzystwie”,

⎯ „Kiedy ktoś jest w kłopocie, zawsze powinieneś pomóc”,
⎯ „Nieładnie jest zbywać innych. Kiedy zadają pytania, udziel odpowiedzi” (McKay,

Davis, Fanning, 2001).

Jeśli nadal wierzysz w którekolwiek z tych założeń, stanie się asertywnym sprawi Ci wiele
trudności. Asertywność wiąże się bowiem ze znajomością swoich osobistych praw, które
podważają powyższe założenia.

Prawa człowieka wiążące się z asertywnością (Król-Fijewska, 1993; Rees,
Roderick, 2002):

⎯ prawo do robienia tego, co chcesz — dopóki nie narusza to praw kogoś innego,
⎯ prawo do zachowania godności przez asertywne zachowanie — nawet, jeśli rani to

kogoś innego — dopóty, dopóki Twoje intencje nie są agresywne, lecz asertywne,

⎯ prawo do przedstawiania innym swoich próśb — dopóty, dopóki uznajesz, że druga

osoba ma prawo odmówić,

⎯ prawo do dokonywania wyborów,
⎯ prawo do zmiany,
⎯ prawo do dysponowania swoim czasem, ciałem i własnością,
⎯ prawo do wyrażania opinii i przekonań,
⎯ prawo do myślenia dobrze o sobie,
⎯ prawo do informacji,
⎯ prawo do niezależności i nieingerencji ze strony innych,
⎯ prawo do odmowy i sprzeciwu,

8

Asertywność — podstawowe zagadnienia

⎯ prawo do poszanowania ze strony innych,
⎯ istnieją takie sytuacje między ludźmi, w których prawa nie są oczywiste, zawsze

jednak masz prawo do przedyskutowania danej sprawy z drugą osobą i wyjaśnienia jej
swojego stanowiska,

⎯ prawo do zachowania się w sposób asertywny lub nieasertywny,
⎯ prawo do korzystania ze swoich praw.

9

Asertywność — podstawowe zagadnienia

4. Zachowanie asertywne a uległość i agresywność

Kolejny etap uczenia się zachowań asertywnych to zdobycie umiejętności odróżnienia ich
od zachowań agresywnych i uległych. Często zachowujemy się ulegle, ponieważ tak nas
nauczono i wydaje nam się, że jeśli np. komuś ustąpimy, to znaczy, że jesteśmy grzeczni
i dobrze wychowani. W gruncie rzeczy robimy sobie krzywdę, tłumiąc prawdziwe myśli
i uczucia, co często skutkuje pogardą do siebie. Zresztą, co jest kulturalnego
w oszukiwaniu drugiego człowieka i zgadzaniu się z nim „dla świętego spokoju”? Z drugiej
strony, często zachowujemy się agresywnie, krzywdzimy drugiego człowieka, chcąc
osiągnąć własne cele za wszelką cenę i mylnie przypuszczając, że to jest właśnie
asertywność. Czas więc wyraźnie rozróżnić te zachowania.

Uległość to respektowanie praw innych i lekceważenie własnych, czyli postawa: „Ty
jesteś OK, ja nie jestem OK”. Agresja to respektowanie własnych praw, a lekceważenie
praw innych, czyli postawa „Ja jestem OK, ty nie jesteś OK”. Asertywność to
respektowanie własnych praw przy równoczesnym respektowaniu praw innych („Ja
jestem OK i ty jesteś OK”).

Styl pasywny (uległy)

1. Komunikacja pasywna to brak bezpośredniej ekspresji uczuć, myśli i życzeń. Osoba

uległa pozwala, aby inni podejmowali za nią decyzje, choć później może jej się to nie
podobać. Czuje się bezradna, bezsilna, niepewna, dlatego opinie i uczucia wyraża
pośrednio — marszcząc czoło, płacząc lub mówiąc coś pod nosem, albo całkowicie je
tłumiąc. Osoba, która komunikuje się z innymi w sposób pasywny, ma tendencję do
ciągłego uśmiechania się i podporządkowywania swoich potrzeb potrzebom innych.
Jeśli chce zakomunikować coś bezpośrednio, pomniejsza znaczenie swoich
wypowiedzi, rozpoczynając je od wyrażeń typu Nie jestem ekspertem, ale..., Co
prawda się na tym nie znam, ale wydaje mi się, że.... Dużą trudność sprawia jej
proszenie o coś. Kiedy zaś sama zostanie o coś poproszona — nie umie odmówić,
więc albo godzi się na coś, czego faktycznie robić nie chce, albo kłamie (McKay,
Davis, Fanning, 2001; Phelps, Austin, 2003).

Styl agresywny
Osoba posługująca się takim stylem potrafi dość dobrze wyrazić to, co czuje, myśli
i czego chce, ale często dzieje się to kosztem praw i uczuć innych osób. Jej ekspresja nie
ma zahamowań. Spotkanie z taką osobą często wytrąca z równowagi, ma ona bowiem
tendencję do poniżania innych przez sarkastyczne i rzekomo zabawne uwagi. Kiedy coś

10

Asertywność — podstawowe zagadnienia

dzieje się nie po jej myśli, zwykle przechodzi do ataku. Wzbudza w innych żal i poczucie
winy, kierując w ich stronę oskarżenia. Wypowiedzi zaczyna od Ty..., a kończy atakiem
lub przyczepieniem etykietki. Używa uogólnień typu zawsze i nigdy oraz wypowiedzi,
które sugerują jej wyższość i nieomylność (McKay, Davis, Fanning, 2001; Phelps,
Austin, 2003).

Styl pośrednio agresywny
Ponieważ jawna agresja spotyka się z wrogością otoczenia, a uległość utrudnia często
osiąganie celów, niektóre osoby wytworzyły nieszczery sposób komunikowania się. Taka
osoba, aby osiągnąć swój cel, ucieka się do oszustwa, uwodzenia albo manipulacji.
Postrzegana jest jako postać miła i nieśmiała, jednak kiedy wpadnie w złość, potrafi
podstępnie się zemścić (Phelps, Austin, 2003).

Styl asertywny
Komunikacja asertywna polega na formułowaniu jasnych wypowiedzi na temat uczuć,
myśli i życzeń. Osoba używająca tego typu komunikacji potrafi bezpośrednio,
spontanicznie i szczerze wyrażać to, co myśli i czego pragnie. Osoba asertywna dba
o poszanowanie swoich praw oraz szanuje prawa i uczucia innych. Daje innym odczuć, że
ich uważnie wysłucha. Jest otwarta na negocjacje i gotowa na ustępstwa, ale nie kosztem
swojej godności i praw. Nie zawsze osiąga zamierzone cele — rezultat nie jest dla niej
tak ważny jak sam proces asertywnego postępowania. Potrafi formułować bezpośrednie
prośby oraz otwarcie odmawiać. Wie, jak mówić i przyjmować komplementy. Umie
zaczynać i kończyć rozmowy. Skutecznie radzi sobie z krytyką (McKay, Davis, Fanning,
2001; Phelps, Austin, 2003).

11

Asertywność — podstawowe zagadnienia

Podsumowanie rozważań na temat stylów ujęte jest w poniższej tabeli.

Styl

Uległy

Agresywny

Pośrednio

agresywny

Asertywny

Postawa

ogólna

Coś jest ze mną

nie tak.

Coś jest z tobą

nie tak.

Coś jest z tobą nie

tak, ale pozwolę ci
myśleć, że wszy-

stko jest w po-
rządku.

I ze mną, i z tobą

wszystko jest
w porządku!

Podejmowanie
decyzji

Pozwala, aby inni
robili to za

niego/nią.

Decyduje za
innych bez wzglę-

du na to, czy im
się to podoba, czy

nie.

Jest podstępny/a
i ucieka się do

oszustwa w po-
dejmowaniu de-

cyzji (udaje nie-
winiątko, choć
doskonale wie,

czego chce).

Decyduje sam/a
za siebie i poz-

wala innym sa-
modzielnie po-

dejmować
decyzje.

Sygnały
niewerbalne

Głos proszący, za-
ciśnięte pięści, oczy

zwrócone w dół,
ciało pochylone.

Podniesiony głos,
krzyk, wskazy-

wanie palcem,
założone ręce.

Miły głos, pozycja
ciała w zależności

od sytuacji
— udawanie pew-

nych uczuć w celu
manipulowania
rozmówcą.

Głos spokojny,
opanowany, bez-

pośredni kontakt
wzrokowy, wy-

prostowane ciało.

Sygnały

werbalne

Może; Myślę, że...;

Zastanawiam się,
czy...; Tak mi przy-

kro; Ale...; No
wiesz...; Mam na-
dzieję, że nie

przeszkodzi ci...

Ty...; Powinie-

neś...; Idiota!;
Jeśli nie...; Uwa-

żaj; Lepiej, że-
byś...; Niedobrze.

Manipulowanie,

jadowite i kąśliwe
uwagi, sarkazm,

cynizm, oszuki-
wanie

Ja; Uważam,

że...; Czuję, że...;
Chcę; Jak to mo-

żemy załatwić?;
Co ty na to?; Co o
tym myślisz?

Źródło: Lindenfield, 1999, Phelps, Austin, 2003.

Przykładowe scenariusze zachowań uległych, agresywnych, pośrednio agresywnych
i asertywnych:

Co na obiad?
Scenariusz: państwo X mieszkają razem. Oboje pracują w pełnym wymiarze godzin
i dzielą się domowymi obowiązkami. Tego dnia ona wraca zmęczona do domu i zastaje
męża czytającego gazetę.

12

Asertywność — podstawowe zagadnienia

Ulegle: Pani X wzdycha, wchodząc do pokoju. Chciałaby wyjść gdzieś na obiad, czuje się
zbyt zmęczona, aby zabrać się do gotowania, ale nic nie mówi. Sili się na uśmiech i pyta
słodko: Co chciałbyś na obiad, kochanie? Potem wychodzi przygotować posiłek, przez
cały czas czując się jak męczennica. Szykując obiad, odbiera telefon od matki, której
skarży się, że sama musi zajmować się wszystkim.

Agresywnie: Pani X narzeka, że miała ciężki dzień. Krzyczy na męża: Chyba zwariowałeś,
jeśli myślisz, że będę dla ciebie gotowała, kiedy tak podle się czuję! Grozi, że od niego
odejdzie, jeśli on nie posprząta bałaganu w domu i nie zabierze jej do jakiejś przyzwoitej
restauracji. Nazywa go obrzydliwym leniem i wypomina mu, że nie dba ojej uczucia.

Pośrednio agresywnie: Pani X lekkim krokiem wchodzi do pokoju i pyta: Co chcesz dziś
zrobić z obiadem? Ma nadzieję, że mąż zaproponuje wyjście do restauracji lub
przynajmniej pomoc w gotowaniu, ale on szczerze odpowiada: Jestem zmęczony, czy
mogłabyś dzisiaj coś sama przygotować? Pani X stara się sprawiać wrażenie jeszcze
bardziej zmęczonej — ma nadzieję, że tym razem mąż pojmie aluzję. Niestety.
Zrezygnowana zgadza się ugotować obiad. Idzie do kuchni i z furią rzuca garnkami,
przygotowując coś, czego on nie cierpi, a w dodatku to przypala.

Asertywnie: Pani X zastaje męża w pokoju i pyta, czy mogliby porozmawiać o obiedzie.
Mówi, że miała ciężki dzień i czuje się zmęczona. Pyta, jak on się czuje. Proponuje, aby
razem przygotowali coś do jedzenia albo zjedli w mieście. Osiągają kompromis i żadne
z nich nie czuje się poszkodowane ani nie ma wrażenia, że się poświęca.

W kinie
Scenariusz: Państwo Y idą do kina. W kinie obok nich siedzi małżeństwo z dwójką dzieci:
dziesięciomiesięcznym i trzyletnim. Niemal od pierwszej sceny trzyletnia dziewczynka
zarzuca rodziców pytaniami: Kto to? i Co on robi? Dziesięciomiesięczne niemowlę
nieustannie pokrzykuje, a w końcu zaczyna głośno płakać. Państwo Y mają dość hałasu
i przeszkadzania.
Ulegle: Pan Y przewraca oczami i głęboko wzdycha, patrząc na krzyczące niemowlę.
Kaszle i znacząco chrząka, ale bez rezultatu. „No trudno — myśli pan Y — oni też mają
prawo tu być, nie mogę im nic powiedzieć. Jakoś wytrzymam”. Próbuje nie zwracać na
nich uwagi, choć hałas odbiera mu przyjemność oglądania.

Agresywnie: Pan Y od razu widzi, do czego prowadzi ta sytuacja i nie zamierza pozwolić
parze okropnych dzieciaków zakłócić oglądania filmu. Ostro mówi rodzicom maluchów, że
skoro są za skąpi, aby zatrudnić opiekunkę do dzieci, powinni zostać w domu

13

Asertywność — podstawowe zagadnienia

i wypożyczyć film na wideo. Kiedy hałas nie ustaje, pan Y kopie w krzesła rodziców dzieci
i mówi: Albo natychmiast uciszycie te dzieci, albo dopilnuję, aby kierownik was wyprosił!

Pośrednio agresywnie: Pani Y pochylając się, „niechcący” wylewa colę na kolana ojca
dzieci. Kiedy ten się ogląda, pani Y „przeprasza” przez zaciśnięte zęby. Gdy hałaśliwa
rodzina wciąż nie rusza się z miejsca, pani Y z siedzącą obok osobą wszczyna głośną
rozmowę o upadku kultury i manier w społeczeństwie.

Asertywnie: Ponieważ hałas zupełnie zagłusza film, pani Y delikatnie dotyka ramienia
matki i mówi spokojnie: Przepraszam, ale w tym hałasie nie można spokojnie oglądać.
Wiem, jak trudno uspokoić dzieci, ale byłabym wdzięczna, gdyby państwo zabrali
niemowlę na korytarz, dopóki się nie uspokoi. Po zakończeniu seansu pani Y znajduje
kierownika kina i prosi, aby wprowadzono zwyczaj nie wpuszczania na seanse dzieci
poniżej 5 roku życia.

Mimo że zachowania asertywne wydają się być najbardziej adekwatnym i rozsądnym
rozwiązaniem w różnych sytuacjach, każdy z nas zachowuje się czasem (lub zazwyczaj)
w sposób uległy czy agresywny. Dzieje się tak dlatego, iż każde z tych zachowań przynosi
pewne korzyści. Mają one jednak także mniej lub bardziej oczywiste wady.

14

Asertywność — podstawowe zagadnienia

Dlaczego jesteśmy ulegli?

Co ryzykujemy?

Jakie odnosimy korzyści?

• Boimy się utraty akceptacji

ze strony innych.

• Boimy się reakcji innych.
• Uważamy, że to grzeczne

zachowanie.

• Chcemy uniknąć konfliktu.
• Chcemy manipulować

innymi.

• Utratę poczucia własnej

wartości.

• To, że poczujemy się

skrzywdzeni, źli,

sfrustrowani.

• To, że zachęcimy innych do

dominacji.

• Wybuch agresji spowodo-

wany nagromadzeniem
uczuć.

• Poczucie bycia lubianym.
• Nie musimy się wysilać:

łatwiej być uległym niż
walczyć o swoje.

• Inni chwalą nas za

grzeczność i poświęcenie.

Dlaczego jesteśmy agresywni?

Co ryzykujemy?

Jakie odnosimy korzyści?

• Boimy się, że nie dostaniemy

tego, co chcemy.

• Nie wierzymy w siebie.
• Wcześniej okazywało się to

skuteczne.

• Chcemy zwrócić na siebie

uwagę.

• Chcemy pokazać swoją

władzę.

• Chcemy wyładować złość.
• Chcemy manipulować

innymi.

• Konflikt z innymi ludźmi.
• Utratę szacunku dla siebie.
• Utratę szacunku dla

innych.

• To, że staniemy się

nielubiani.

• Poważny stres.
• Możliwość, że dojdzie do

przemocy.

• Rezultaty przeciwne do

oczekiwanych.

• Czujemy się autorytetem.
• Czujemy się ważni.
• Inni nas słuchają.
• Nie pokazujemy własnych

słabości.

• Podtrzymujemy dobre

mniemanie o sobie przez

obarczanie winą innych.

• Kontrolujemy ludzi i sy-

tuacje.

• Sprawiamy wrażenie bardzo

pewnych siebie.

Dlaczego jesteśmy asertywni?

Co ryzykujemy?

Jakie odnosimy korzyści?

• Jesteśmy zadowoleni z się-

bie i innych.

• Mamy szacunek dla siebie

i innych.

• Mamy poczucie kontroli nad

własnym życiem.

• Jesteśmy uczciwi wobec

siebie i innych.

• Możemy nie być lubiani za

to, że wyrażamy się

otwarcie.

• Zmiany w naszych relacjach

z innymi.

• Pewien stres w początkowej

fazie bycia asertywnym.

• Możemy w pełni wyrazić

swoje potrzeby i uczucia.

• Mamy poczucie kontroli nad

własnym życiem.

• Łatwiej osiągamy cele.
• Mniej ranimy innych.
• Rośnie w nas wiara we

własne możliwości.

15

Asertywność — podstawowe zagadnienia

Ćwiczenie 1

Zdobycie umiejętności asertywnego zachowania to zupełnie co innego niż wykorzystanie
ich w rzeczywistych sytuacjach. Zanim więc podejmiesz wysiłek nauczenia się sztuki
asertywności, zapytaj siebie, czy warto w swoim życiu coś zmieniać. Bardzo uważnie
rozważ następujące pytania i spisz swoje refleksje:

⎯ Jakie osiągasz korzyści ze swojej pasywności?
⎯ Jakie są koszty takiego zachowania?
⎯ Jakie korzyści osiągasz ze swojej agresji?
⎯ Jakie są koszty takiego zachowania?
⎯ Co byś zyskał/a, przyjmując postawę asertywną? (McKay, Davis, Fanning, 2001;

Rees, Roderick, 2002)

Przykładowe odpowiedzi do ćwiczenia 1:

Zdarza się, że zachowuję się nieasertywnie, gdy koleżanki krytykują mój styl
ubierania. Często w takiej sytuacji „siedzę cicho”, zamiast powiedzieć, że uważam,
iż mam prawo ubierać się tak, jak chcę. Dlaczego tak się zachowuję?
⎯ jest to zachowanie, które dobrze znam — przyzwyczaiłam się zachowywać w ten

sposób w sytuacji, kiedy ktoś mnie krytykuje,

⎯ nie chcę się z nimi kłócić, ponieważ obawiam się, że stracę ich sympatię,
⎯ rodzice nauczyli mnie, że jest to właściwe zachowanie — należy być miłym dla innych.

Jakie są korzyści z takiego zachowania?

⎯ zgadzając się z nimi unikam konfliktów i sprzeczek,
⎯ mam pewność, że się na mnie nie obrażą i nadal będą lubić,
⎯ będę uznana za fajną osobę (zwłaszcza, kiedy przyznam im rację),
⎯ nie pogniewają się na mnie.

Jakie są koszty takiego zachowania?
⎯ daję sygnał, że z moim zdaniem można się nie liczyć,
⎯ koleżanki nie wiedzą, że robią mi przykrość,
⎯ tracę szacunek do siebie — nie potrafię bronić swojego zdania.
Co mogłabym osiągnąć, gdybym zachowała się asertywnie?
⎯ szacunek dla siebie,
⎯ być może szacunek koleżanek — zaczęłyby liczyć się z moim zdaniem,
⎯ większe szanse na osiągnięcie tego, czego naprawdę chcę,
⎯ inne osoby wiedziałyby, kiedy sprawiają mi przykrość.

16

Asertywność — podstawowe zagadnienia

Ćwiczenie 2

Wymień co najmniej pięć asertywnych celów. Opisz je jako sytuacje, w których
chciał/a/byś być asertywny/a. Napisz dokładnie, jak chciał/a/byś się zachowywać.
Wymień osoby, wobec których chcesz zachowywać się asertywnie w danej sytuacji.

Oto przykłady asertywnych celów:
1. Chcę umieć powiedzieć Nie moim znajomym, kiedy któryś z nich poprosi mnie

o pożyczenie pieniędzy.

2. Chcę powiedzieć mojemu mężowi, aby nie przełączał programu, kiedy coś oglądam

w telewizji.

3. Chcę powiedzieć mojej koleżance, jak się czuję, kiedy po raz kolejny krytykuje mój

ubiór lub fryzurę.

4. Chcę oddać wadliwy towar zakupiony w sklepie i otrzymać zwrot pieniędzy.
5. Chcę powiedzieć mojemu koledze z pracy, żeby bez pytania nie brał rzeczy z mojego

biurka.

17

Asertywność — podstawowe zagadnienia

5. Czy musimy być asertywni?

Wiele osób uczących się asertywności za dużo od siebie wymaga — chcą być asertywni
zawsze i wszędzie. A przecież są sytuacje, w których bycie asertywnym nie popłaca.
Często (choć na szczęście nie zawsze) zdarza się to w pracy — wystarczy wyobrazić sobie
sytuację, w której powiedzielibyśmy szefowi szczerze i otwarcie, co tak naprawdę
myślimy o jego projekcie. Czasem jest nam bardzo trudno zachowywać się asertywnie,
ponieważ ogarnia nas lęk przed oceną, nieśmiałość, czujemy opór przed wyrażeniem
swojego zdania — np. w gronie ludzi, którzy są autorytetami w jakiejś dziedzinie.
Czasami po prostu nie chcemy być asertywni (chłopak kłamie pięknej koleżance, że
niepotrzebna mu książka, którą jej pożyczył, ponieważ im dłużej ona ma tę książkę, tym
dłużej pozostają w kontakcie; pomagamy w matematyce młodszemu bratu, choć
wolelibyśmy iść do kina, ponieważ jest nam go żal, gdy męczy się nad ułamkami).
Kolejnym powodem jest lęk przed zmianą — mimo wszystko łatwiej zachowywać się
ulegle czy poświęcać się dla innych niż podjąć świadomy wysiłek walki o swoje prawa. Nie
zawsze łatwo być asertywnym. Nie należy załamywać się, jeśli — mimo najszczerszych
chęci — nie uda nam się w jakiejś sytuacji zachować asertywnie. Ważne jest, aby umieć
wyciągnąć z tego wnioski na przyszłość.

Pamiętaj, że każdy człowiek ma prawo do zachowań asertywnych, ale ma też prawo
działać nieasertywnie. Istotne jest, abyś robiąc coś wbrew sobie, postępował świadomie,
kierując się istotnymi dla siebie wartościami. Nie powinieneś zaś czuć się zmuszany,
poddany presji otoczenia i bezradny. To samo prawo powinniśmy przyznać innym
ludziom — oni też nie muszą zachowywać się asertywnie (Król-Fijewska, 1993; Phelps,
Austin, 2003).

Asertywność idealna

Asertywność prawdziwa

Muszę być maksymalnie asertywny/a.

Postaram się najlepiej jak potrafię, ale mogę

nie być doskonały/a.

On/ona musi asertywnie odpowiedzieć
na moją asertywność.

On/ona może zareagować uległością lub agresją
na moje asertywne zachowanie.

Inni muszą doceniać moją asertywność.

Innym moja asertywność może się nie

podobać.

Muszę zawsze chcieć być asertywny/a.

Czasem nie chcę ani nie dbam o to, czy jestem
asertywny/a.

Źródło: Phelps, Austin, 2003.

18

Asertywność — podstawowe zagadnienia

Ponieważ wszyscy jesteśmy tylko ludźmi, nie wymagajmy od siebie i innych idealnej
asertywności — ona po prostu nie istnieje, tak jak nie istnieją idealni ludzie. Jeśli
pozwolimy sobie i innym popełniać błędy i uznamy prawo innych do nieasertywności,
oszczędzimy sobie frustracji, a nauka zachowań asertywnych stanie się przyjemną
i naturalną drogą do wyrażenia siebie.

19

Asertywność — podstawowe zagadnienia

Słownik

Asertywna odmowa — jasne, czytelne, bezpośrednie, uczciwe i stanowcze powiedzenie
Nie. Oprócz słowa Nie w odmowie powinna znaleźć się jasna informacja o tym, jak
zamierzamy postąpić.
Asertywne cele — cele, które stawiamy sobie, aby nauczyć się reagować asertywnie;
zadania, które chcemy zrealizować (np. Powiem mężowi, żeby nie przełączał programu,
gdy oglądam coś w telewizji).
Asertywność — umiejętność jednoznacznego wyrażania swoich potrzeb, uczuć i opinii
oraz egzekwowania swoich praw przy poszanowaniu praw innych ludzi.
Asertywność idealna — postawa, którą charakteryzuje nierealne dążenie do
zachowywania się asertywnie w każdej sytuacji. Przeciwieństwo asertywności
prawdziwej, która pozwala nam na błędy i słabości.
Ja jestem OK, Ty jesteś OK — pozycja psychologiczna, oznaczająca pozytywne
ustosunkowanie jednostki do siebie samej i do otaczającego świata.
Ja jestem OK, Ty nie jesteś OK — pozycja psychologiczna oznaczająca pozytywne
ustosunkowanie się do siebie, a negatywne do innych.
Ja nie jestem OK, Ty jesteś OK — pozycja psychologiczna, za którą kryje się
przeświadczenie, że inni ludzie są bardziej kompetentni, mądrzejsi, ładniejsi. Poczucie
bycia gorszym od innych.
Ja nie jestem OK, Ty nie jesteś OK — pozycja psychologiczna oznaczająca, iż dany
człowiek nie czuje się dobrze ani ze sobą, ani z innymi.
Monolog wewnętrzny — wszelkie myśli (pozytywne i negatywne), jakie mamy na swój
temat. Rozmowa w myślach z samym sobą.
Pozycje psychologiczne — postawy ludzi wobec siebie i innych, wyrażające się
w następujących przekonaniach: „Ja jestem OK, Ty jesteś OK”, „Ja jestem OK, Ty nie
jesteś OK”, „Ja nie jestem OK, Ty jesteś OK”, „Ja nie jestem OK, Ty nie jesteś OK”.
Prawa asertywne — zestaw praw przynależnych każdemu człowiekowi jako jednostce.
Mówią one o tym, że w każdej sytuacji człowiek ma prawo być traktowany w taki sposób,
aby nie naruszało to jego godności osobistej. Najważniejszym indywidualnym prawem
człowieka jest prawo do bycia sobą.
Sonda — technika asertywnego radzenia sobie z krytyką, polegająca na dopytywaniu się
tego, co drugiej osobie przeszkadza w naszym zachowaniu, aby dowiedzieć się, czego
konkretnie dotyczy jej krytyka i móc na nią odpowiednio zareagować.
Styl agresywny — takie wyrażanie swoich myśli, uczuć i pragnień, którego ma na celu
dbałość jedynie o własne prawa (prawa drugiej osoby są naruszane).

20

Asertywność — podstawowe zagadnienia

Styl asertywny — wyrażanie swoich myśli, uczuć i pragnień, biorąc od uwagę prawa
własne i drugiej osoby.
Styl pasywny (uległy) — zachowanie mające na celu dbałość o prawa innych, przy
lekceważeniu praw własnych.
Styl pośrednio agresywny — nieszczery sposób komunikowania się. Osoba
wykorzystująca ten styl ucieka się do oszustwa, uwodzenia albo manipulacji, aby
osiągnąć swój cel. Jest to rodzaj agresji ukrytej.
Terytorium psychologiczne — wszystko, co w sposób podstawowy należy do nas
i zależy od nas — nasze myśli, czyny, potrzeby, postawy, prawa, tajemnice, sposób
dysponowania rzeczami, które są naszą własnością.
Wygórowane warunki asertywności — rodzaj zdań „dołujących”. Są to tak
sformułowane myśli, które pozwalają nam wycofać się z asertywnych zamierzeń, bez
utraty twarzy.
Zachowanie asertywne — bezpośrednie, uczciwe i stanowcze wyrażenie wobec innej
osoby swoich uczuć, postaw, opinii lub pragnień, w sposób respektujący uczucia,
postawy, opinie, prawa i pragnienia tej drugiej osoby.
Zacięta (zdarta) płyta — szczególna strategia asertywna; technika przydatna wówczas,
gdy chcemy powiedzieć Nie lub załatwić jakąś inną sprawę z osobą, do której nie dociera
to, co mówimy. Polega ona na systematycznym powtarzaniu jednego komunikatu.
Zamglenie — technika przydatna w radzeniu sobie z manipulacją i krytyką. Polega na
znalezieniu w danym stwierdzeniu elementu, z którym się zgadzamy i jednocześnie
wewnętrznym „trzymaniu się” swojego punktu widzenia.
Zdania „budujące” (pro-asertywne) — pozytywne, pomagające w byciu asertywnym
myśli na własny temat.
Zdania „dołujące” — negatywne myśli na własny temat. Należą do nich zdania
katastrofizujące, samokarzące oraz wygórowane warunki asertywności.
Zdania katastrofizujące — zdania, stwierdzenia, w których przewiduje się własną
klęskę lub porażkę w różnych sytuacjach życiowych.
Zdania samokarzące — zdania, stwierdzenia, które powszechnie nazywamy
„dokładaniem sobie”. Jest to karcenie się za własną klęskę, nieraz bardzo brutalnie.

21

Asertywność — podstawowe zagadnienia

Bibliografia

1. Hamer H., 1994: Klucz do efektywności nauczania, Wydawnictwo Veda, Warszawa.
2. Jachimska M., 1997: Scenariusze lekcji wychowawczych, Wydawnictwo UNUS,

Wrocław.

3. James M., Jongeward D., 1994: Narodzić się, by wygrać, Wydawnictwo Rebis, Poznań.
4. Król-Fijewska M., 1993: Trening asertywności, Instytut Psychologii Zdrowia

i Trzeźwości PTP, Warszawa.

5. Król-Fijewska M., 1996: Stanowczo, łagodnie, bez lęku, Wydawnictwo Intra,

Warszawa.

6. Lindenfield G., 1999: Asertywność, czyli jak być otwartym, skutecznym

i naturalnym, Wydawnictwo Ravi, Łódź.

7. McKay M., Davis M., Fanning P., 2001: Sztuka skutecznego porozumiewania się,

GWP, Gdańsk.

8. Phelps S., Austin N., 2003: Kobieta asertywna, Wydawnictwo Rebis, Poznań.
9. Rees S., Roderick S. G., 2002: Bądź sobą. Trening asertywności, Wydawnictwo

Książka i Wiedza, Warszawa.

22