C. G. Jung: Archetypy i symbole. Pisma wybrane. Czytelnik, Warszawa 1993.

O STOSUNKU PSYCHOLOGII ANALITYCZNEJ DO DZIEŁA LITERACKIEGO

-

uprawianie sztuki to czynność psychiczna, można je więc poddać analizie
psychologicznej;

-

przedmiotem psychologii może być ta część sztuki, która przejawia się w procesie
twórczości artystycznej;

-

psychologia może mówić tylko o procesie czynności artystycznych, nigdy o istocie
sztuki;

-

s. 377 jeśli jakieś dzieło sztuki wyjaśniamy dokładnie tak samo, jak jakąś nerwicę, to
albo dzieło sztuki jest nerwicą, albo też nerwica jest dziełem sztuki;

-

s. 378 – powstanie dzieła sztuki poprzedzają podobne warunki psychologiczne, co
powstanie nerwicy;

-

psychologia medyczna – Freud zapoczątkował nowy kierunek, pozwalający wiązać
własności dzieła sztuki z osobistymi przeżyciami poety;

-

psychoanaliza dzieła sztuki – jak analiza literacko-psychologiczna, ale różni się
stopniem niedyskrecji;

-

psychoanaliza dzieła sztuki wyprzedza dzieło sztuki, prowadzi w sferę psychologii;

-

redukcyjna metoda Freuda – z szaty dzieła sztuki wyłuskuje się nagą codzienność
homo sapiens. Polega na dotarciu do nieświadomości człowieka. Opiera się na
założeniu, że człowiek nerwowo chory tłumi pewne treści psychiczne i usuwa ze
świadomości. Te treści – infantylno-seksualne czy kryminalne. Nieświadomość daje
początek produktom fantazji, zakłóca procesy świadome. Źródło poznania treści
stłumionych – sny. Metoda redukcyjna zbiera przejawy nieświadomości i przez ich
analizę i interpretację rekonstruuje nieświadome procesy popędowe. Według Freuda –
treści pozwalające przeczuwać nieświadome tło psychiki – to symbole. Tak naprawdę
to znaki lub symptomy;

-

psychologia analityczna musi zrezygnować z podejścia „medycznego” do dzieła, bo
dzieło nie jest chorobą. Lekarz pyta o przyczynę choroby. Psycholog szuka znaczenia
dzieła;

-

sens i specyfika dzieła sztuki tkwią w nim samym, nie w warunkach zewnętrznych;

-

są dzieła, powstające jako rezultat zamiaru autora, poeta – jest twórczym działaniem.
Ale są też dzieła powstające jako skończone i gotowe, bez procesu tworzenia – tu
przemawia jaźń poety. Poeta nie identyfikuje się z procesem twórczym.

Są 2 możliwości powstania dzieła:

-

postawa introwertyczna (Schiller: sentymentalna) – akcentuje znaczenie podmiotu,
jego świadome cele;

-

postawa ekstrawertyczna (Schiller: naiwność) – podporządkowanie podmiotu
żądaniom przedmiotu.

Może się zdarzyć, że poeta tworzy pozornie świadomie:

-

dowody bezpośrednie – poeta mówi więcej, niż chce powiedzieć,

-

dowody pośrednie – za dobrowolnością tworzenia kryje się wyższa „konieczność”.

-

Proces twórczy – żywa istota z siedzibą w duszy człowieka (w psychologii
analitycznej to autonomiczny kompleks – może zakłócać procesy świadomości, albo
podporządkować sobie człowieka);

-

na podstawie dzieła można wnioskować o sposobie jego powstania (1) twórczość
zamierzona, 2) proces ze źródłem w nieświadomej naturze człowieka). Ale trzeba też
zbadać osobisty stosunek poety do dzieła;

1

-

dzieło symboliczne – chce powiedzieć więcej niż mówi  nie pozwala na osiągnięcie
pełni estetycznej rozkoszy. Niesymboliczne – daje harmonijną wizję doskonałości,

-

psychologia analityczna nie da wiedzy absolutnej;

-

sztuka jest pięknem. Jej znaczenie = interpretacja. Nie potrzebuje sensu. Sensy
pojawiają się przy stosunku psychologii do dzieła sztuki;

-

wyjście poza proces twórczy pozwala mówić o sensie.

Kompleks autonomiczny:

-

dzieło sztuki – to kompleks autonomiczny – wszystkie formy psychiczne, które
rozwijają się początkowo nieświadomie;

-

może zostać postrzeżony, nie może być poddany świadomej kontroli;

-

jest autonomiczny – bo niezależny od decyzji świadomości;

-

każda postawa i popęd ma cechy kompleksu autonomicznego;

-

powstaje, gdy aktywizacji ulega dotychczas nieświadomy rejon psychiki.

Nieświadomość zbiorowa – to sfera nieświadomej mitologii, której praobrazy są

wspólnym dobrem ludzkości.

Podświadomość osobowa – całość procesów i treści psychicznych, które mogłyby

zostać uświadomione, ale na skutek niemożności pogodzenia ich ze świadomością ulegają
stłumieniu.

Z nieświadomości zbiorowej powstają dzieła sztuki symboliczne. Z podświadomości

osobowej – symptomatyczne.
Nieświadomość zbiorowa:

-

nie jest stłumiona, nie jest zapomniana,

-

nie istnieje, jest dziedziczona jako możliwość (nie ma wrodzonych wyobrażeń, są
wrodzone ich możliwości).

Pierwotny zarys praobrazu można zrekonstruować na podstawie ukończonego dzieła

sztuki.

Praobraz – archetyp – postać, która powraca w toku dziejów tam, gdzie pojawia się

twórcza fantazja. Przede wszystkim postać mitologiczna. Rezultat doświadczeń przodków.
Obraz życia psychicznego,

-

s. 397 w każdym z tych obrazów zawarty jest fragment ludzkiej psychologii i ludzkiego
losu, fragment cierpienia i rozkoszy, które nieskończoną ilość razy przeżywali nasi
przodkowie,

-

najsilniej działają ideały, które są wariantami archetypu (np. ojczyzna jako matka),

-

s. 398 ten, kto mówi praobrazami, mówi jakby tysiącem głosów, przejmuje i porywa, a
zarazem to, co opisuje, przenosi z dziedziny jednorazowości i przemijalności w sferę
wiecznego bytu, los osobisty podnosi do rangi losu ludzkości,

-

proces twórczy to nieświadome ożywienie archetypu.

2