C. G. Jung: Archetypy i symbole. Pisma wybrane. Czytelnik, Warszawa 1993.

O STOSUNKU PSYCHOLOGII ANALITYCZNEJ DO DZIEŁA LITERACKIEGO

• uprawianie sztuki to czynność psychiczna, można je więc poddać analizie psychologicznej;

• przedmiotem psychologii może być ta część sztuki, która przejawia się w procesie twórczości artystycznej;

• psychologia może mówić tylko o procesie czynności artystycznych, nigdy o istocie sztuki;

• s. 377 jeśli jakieś dzieło sztuki wyjaśniamy dokładnie tak samo, jak jakąś nerwicę, to albo dzieło sztuki jest nerwicą, albo też nerwica jest dziełem sztuki;

• s. 378 - powstanie dzieła sztuki poprzedzają podobne warunki psychologiczne, co powstanie nerwicy;

• psychologia medyczna - Freud zapoczątkował nowy kierunek, pozwalający wiązać własności dzieła sztuki z osobistymi przeżyciami poety;

• psychoanaliza dzieła sztuki - jak analiza literacko-psychologiczna, ale różni się stopniem niedyskrecji;

• psychoanaliza dzieła sztuki wyprzedza dzieło sztuki, prowadzi w sferę psychologii;

• redukcyjna metoda Freuda - z szaty dzieła sztuki wyłuskuje się nagą codzienność homo sapiens. Polega na dotarciu do nieświadomości człowieka. Opiera się na założeniu, że człowiek nerwowo chory tłumi pewne treści psychiczne i usuwa ze świadomości. Te treści - infantylno-seksualne czy kryminalne. Nieświadomość daje początek produktom fantazji, zakłóca procesy świadome. Źródło poznania treści stłumionych - sny. Metoda redukcyjna zbiera przejawy nieświadomości i przez ich analizę i interpretację rekonstruuje nieświadome procesy popędowe. Według Freuda - treści pozwalające przeczuwać nieświadome tło psychiki - to symbole. Tak naprawdę to znaki lub symptomy;

• psychologia analityczna musi zrezygnować z podejścia „medycznego” do dzieła, bo dzieło nie jest chorobą. Lekarz pyta o przyczynę choroby. Psycholog szuka znaczenia dzieła;

• sens i specyfika dzieła sztuki tkwią w nim samym, nie w warunkach zewnętrznych;

• są dzieła, powstające jako rezultat zamiaru autora, poeta - jest twórczym działaniem. Ale są też dzieła powstające jako skończone i gotowe, bez procesu tworzenia - tu przemawia jaźń poety. Poeta nie identyfikuje się z procesem twórczym.

Są 2 możliwości powstania dzieła:

• postawa introwertyczna (Schiller: sentymentalna) - akcentuje znaczenie podmiotu, jego świadome cele;

• postawa ekstrawertyczna (Schiller: naiwność) - podporządkowanie podmiotu żądaniom przedmiotu.

Może się zdarzyć, że poeta tworzy pozornie świadomie:

• dowody bezpośrednie - poeta mówi więcej, niż chce powiedzieć,

• dowody pośrednie - za dobrowolnością tworzenia kryje się wyższa „konieczność”.

• Proces twórczy - żywa istota z siedzibą w duszy człowieka (w psychologii analitycznej to autonomiczny kompleks - może zakłócać procesy świadomości, albo podporządkować sobie człowieka);

• na podstawie dzieła można wnioskować o sposobie jego powstania (1) twórczość zamierzona, 2) proces ze źródłem w nieświadomej naturze człowieka). Ale trzeba też zbadać osobisty stosunek poety do dzieła;

• dzieło symboliczne - chce powiedzieć więcej niż mówi nie pozwala na osiągnięcie pełni estetycznej rozkoszy. Niesymboliczne - daje harmonijną wizję doskonałości,

• psychologia analityczna nie da wiedzy absolutnej;

• sztuka jest pięknem. Jej znaczenie = interpretacja. Nie potrzebuje sensu. Sensy pojawiają się przy stosunku psychologii do dzieła sztuki;

• wyjście poza proces twórczy pozwala mówić o sensie.

Kompleks autonomiczny:

• dzieło sztuki - to kompleks autonomiczny - wszystkie formy psychiczne, które rozwijają się początkowo nieświadomie;

• może zostać postrzeżony, nie może być poddany świadomej kontroli;

• jest autonomiczny - bo niezależny od decyzji świadomości;

• każda postawa i popęd ma cechy kompleksu autonomicznego;

• powstaje, gdy aktywizacji ulega dotychczas nieświadomy rejon psychiki.

Nieświadomość zbiorowa - to sfera nieświadomej mitologii, której praobrazy są wspólnym dobrem ludzkości.

Podświadomość osobowa - całość procesów i treści psychicznych, które mogłyby zostać uświadomione, ale na skutek niemożności pogodzenia ich ze świadomością ulegają stłumieniu.

Z nieświadomości zbiorowej powstają dzieła sztuki symboliczne. Z podświadomości osobowej - symptomatyczne.

Nieświadomość zbiorowa:

• nie jest stłumiona, nie jest zapomniana,

• nie istnieje, jest dziedziczona jako możliwość (nie ma wrodzonych wyobrażeń, są wrodzone ich możliwości).

Pierwotny zarys praobrazu można zrekonstruować na podstawie ukończonego dzieła sztuki.

Praobraz - archetyp - postać, która powraca w toku dziejów tam, gdzie pojawia się twórcza fantazja. Przede wszystkim postać mitologiczna. Rezultat doświadczeń przodków. Obraz życia psychicznego,

• s. 397 w każdym z tych obrazów zawarty jest fragment ludzkiej psychologii i ludzkiego losu, fragment cierpienia i rozkoszy, które nieskończoną ilość razy przeżywali nasi przodkowie,

• najsilniej działają ideały, które są wariantami archetypu (np. ojczyzna jako matka),

• s. 398 ten, kto mówi praobrazami, mówi jakby tysiącem głosów, przejmuje i porywa, a zarazem to, co opisuje, przenosi z dziedziny jednorazowości i przemijalności w sferę wiecznego bytu, los osobisty podnosi do rangi losu ludzkości,

• proces twórczy to nieświadome ożywienie archetypu.

1

---