Alkohol etylowy (etanol) to jedna

z najbardziej znanych z codziennego
¿ycia substancji chemicznych i chyba
najbardziej znana substancja orga-
niczna. Stosowany w celach spo¿yw-
czych jest podstawowym sk³adnikiem
napojów alkoholowych. Nale¿y jed-
nak zaznaczyæ, ¿e alkohol etylowy
jest przede wszystkim tanim w pro-
dukcji surowcem chemicznym, jedno-
czeœnie stosunkowo niegroŸnym dla
œrodowiska, dlatego doœæ powszech-
nie wykorzystuje siê go w wielu dzie-
dzinach gospodarki do rozmaitych
celów. Etanol jest jednym z podsta-
wowych i najbardziej znanych biopa-
liw na ca³ym œwiecie. Stanowi sub-
strat wielu syntez i bardzo dobry, tani
rozpuszczalnik.

Z drugiej strony produkcja alkoho-

lu etylowego stosowanego do celów
spo¿ywczych i obrót nim przynosi
znacz¹ce zyski. Wysoka cena pro-
stych napojów alkoholowych (czy-
stych wódek i spirytusu spo¿ywcze-
go) wynika nie tyle z kosztów jego
produkcji, ile z wysokich podatków
nak³adanych na te produkty. Przy-
chody z ob³o¿enia podatkiem akcy-
zowym napojów alkoholowych stano-
wi¹ istotne Ÿród³o dochodów bud¿etu
pañstwa. Ustawa z 23 stycznia 2004
r. o podatku akcyzowym [7] wprowa-
dza wiele nowych rozwi¹zañ dosto-
sowuj¹cych polskie regulacje podat-
kowe do standardów prawa Unii Eu-
ropejskiej. Utrzymana zosta³a zasa-
da, ¿e opodatkowaniu nigdy nie pod-
lega sam wyrób akcyzowy, lecz zwi¹-
zane z nim czynnoœci okreœlonego
podmiotu, które odnosz¹ siê do wyro-
bów akcyzowych i skutkuj¹ powsta-
niem obrotu. Jednak¿e zarówno ka-
talog tych czynnoœci, jak równie¿ wy-
kaz wyrobów akcyzowych jest

ukszta³towany inaczej ni¿ w dotych-
czasowym stanie prawnym. Poza
przedstawionymi w ustawie bardzo
œcis³ymi definicjami wyrobów akcyzo-
wych istotny wp³yw na opodatkowa-
nie akcyz¹ napojów alkoholowych
maj¹ równie¿ przepisy ustawy o po-
datku akcyzowym, dotycz¹ce zwol-
nieñ podatkowych.

Sytuacja, w której alkohol etylowy

i wyroby go zawieraj¹ce mog¹ zna-
cz¹co ró¿niæ siê w cenie, w zale¿no-
œci od rodzaju, czysto-
œci i przeznaczenia al-
koholu, sprzyja powsta-
waniu tzw. szarej strefy
i

dzia³alnoœci grup

przestêpczych zajmu-
j¹cych siê nielegalnym
otrzymywaniem, prze-
mytem lub wprowadza-
niem do obrotu jako na-
poje alkoholowe pro-
duktów zawieraj¹cych
alkohol etylowy prze-
znaczony do celów
przemys³owych, czêsto
ska¿ony chemicznie.
Dotychczas do najczê-
œciej spotykanych prze-
stêpstw mo¿na by³o
zaliczyæ prymitywn¹
produkcjê alkoholu sposobem domo-
wym, popularnie zwanego bimbrem,
przemyt na du¿¹ skalê tañszego al-
koholu z zagranicy oraz oczyszcza-
nie w nielegalnych rektyfikatorniach
spirytusu gorzelnianego.

W ci¹gu ostatnich paru lat do ba-

dañ w laboratoriach kryminalistycz-
nych na terenie ca³ego kraju zaczê³y
nap³ywaæ próbki alkoholu etylowego,
zawieraj¹ce ró¿nego rodzaju sub-
stancje chemiczne. Alkohol czêsto
znajduje siê w oryginalnych opako-

waniach, na których podany jest jego
sk³ad oraz przeznaczenie (np. pod-
pa³ka do grilla czy rozcieñczalnik do
farb i lakierów), ale okolicznoœci ich
zabezpieczenia wskazuj¹, ¿e mog³y
one byæ przedmiotem nielegalnego
oczyszczania lub nawet bezpoœred-
niego wprowadzenia do obrotu po
rozcieñczeniu jako napoje alkoholo-
we (ryc. 1). Wskazuje na to zabezpie-
czony alkohol w butelkach po marko-
wych wódkach, w których stwierdzo-

no obecnoϾ tych samych substancji
chemicznych co w ska¿onym spirytu-
sie do celów przemys³owych.

Równie¿ laboratoria celne zauwa-

¿y³y podobny proceder, badaj¹c alko-
hol etylowy i produkty stworzone na
jego bazie na potrzeby S³u¿by Cel-
nej, zw³aszcza w kontekœcie poboru
podatku akcyzowego. Zgodnie
z ustaw¹ o akcyzie organami podat-
kowymi w zakresie akcyzy stosownie
do ich w³aœciwoœci s¹ naczelnik urzê-
du celnego i dyrektor izby celnej, w³a-

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

46

Z PRAKTYKI

Etanol ska¿ony formaldehydem
w nielegalnym obrocie napojami alkoholowymi
– wykrywanie i oznaczanie

Ryc. 1. Rozcieñczalnik RFG-2 w oryginalnych butelkach
producentów. Niektóre partie towaru zawiera³y dodatek niebieskiego
barwnika.
Fig. 1. RFG-2 thinner in original bottles. Some batches of the
commodity contained addition of blue colorant.

œciwi ze wzglêdu na miejsce wykony-
wania czynnoœci podlegaj¹cych opo-
datkowaniu. Obok oczywistego po-
niesienia du¿ych strat przez Skarb
Pañstwa poprzez wprowadzanie do
obrotu produktów zawieraj¹cych
przemys³owy etanol jako napoje al-
koholowe lub spirytus, objête wysok¹
akcyz¹, jeszcze bardziej istotne jest
potencjalne nara¿enie ¿ycia i zdrowia
nieœwiadomych konsumentów tak
spreparowanych wyrobów alkoholo-
wych. Zw³aszcza ¿e alkohol ten roz-
prowadzany jest czêsto w butelkach
z nalepkami i oznakowaniem zna-
nych zagranicznych marek wódek,
g³ównie naszych wschodnich s¹sia-
dów. Ma to sugerowaæ, ¿e wyrób jest
bezpieczny i dobrej jakoœci, tyle ¿e
z przemytu (ryc. 2).

Produkcja alkoholu etylowego

Alkohol etylowy uzyskuje siê

w wyniku fermentacji cukrów roœlin-
nych lub w sposób syntetyczny, np.
poprzez bezpoœredni¹ syntezê z tzw.
gazu syntezowego. Metoda ta jest
tañsza od fermentacji i prowadzi do
powstania czystszego chemicznie
etanolu. W Unii Europejskiej oraz
wielu krajach œwiata u¿ycie etanolu
syntetycznego do celów spo¿yw-

czych jest zabronione. Taki alkohol
mo¿e byæ wykorzystywany wy³¹cznie
do celów przemys³owych. Jest to po-
dyktowane nie tyle wzglêdami zdro-
wotnymi, ile ochron¹ przemys³u spi-
rytusowego i zwi¹zanych z nim miej-
scami pracy. W praktyce etanol, za-
równo do celów spo¿ywczych, jak
i przemys³owych, w warunkach pol-
skich produkuj¹ gorzelnie poprzez
fermentacjê cukrow¹, w której Ÿró-
d³em cukrów s¹ zwykle zbo¿a oraz
ziemniaki.

Ska¿anie spirytusu
do celów przemys³owych

W Polsce czysty spirytus rektyfiko-

wany ska¿a siê jednym ze œrodków
ska¿aj¹cych, który zmienia smak, za-

pach albo zabarwienie al-
koholu etylowego w taki
sposób, ¿e bez zmiany
istotnych w³aœciwoœci eta-
nolu staje siê on niezdat-
ny do spo¿ycia. Reguluje
to ustawa z 2 marca 2001
r. o wyrobie alkoholu ety-
lowego oraz wytwarzaniu
wyrobów tytoniowych [8].
Œrodki dopuszczone do
ska¿ania alkoholu etylo-
wego oraz ich minimaln¹
iloœæ stosowan¹ w tym ce-

lu okreœla rozporz¹dze-
niem minister w³aœciwy do
spraw rynków rolnych.
Obecnie obowi¹zuje roz-
porz¹dzenie Ministra Rol-
nictwa i Rozwoju Wsi z 11
sierpnia 2003 r. w sprawie

œrodków dopuszczonych do ska¿ania
alkoholu etylowego [6]. W za³¹czniku
do tego rozporz¹dzenia wymieniono
38 œrodków ska¿aj¹cych. Obok tego
rozporz¹dzenia po wejœciu Polski do
Unii Europejskiej zaczê³o te¿ obowi¹-
zywaæ rozporz¹dzenie Komisji (WE)
nr 3199/93 w sprawie wzajemnego
uznawania procedur ca³kowitego ska-
¿enia alkoholu etylowego do celów
zwolnienia z podatku akcyzowego,
które zosta³o ostatnio zmienione roz-

porz¹dzeniem Komisji (WE) nr
1309/2005 z 10 sierpnia 2005 r.,
uwzglêdniaj¹cym procedury i ska¿al-
niki stosowane w nowych krajach
cz³onkowskich, w tym w Polsce [5].

Spirytus ska¿ony formalin¹

Mimo ¿e zgodnie z ustaw¹ o wyro-

bie alkoholu etylowego oraz wytwa-
rzaniu wyrobów tytoniowych œrodki
ska¿aj¹ce nie mog¹ zagra¿aæ zdro-
wiu lub ¿yciu ludzi, a jednoczeœnie
musz¹ uniemo¿liwiaæ spo¿ycie alko-
holu etylowego nimi ska¿onego,
w niektórych przypadkach, np. przy
ska¿aniu formalin¹ przy podanych
w rozporz¹dzaniu iloœciach, wp³yw
na zapach i smak spirytusu jest prak-
tycznie niezauwa¿alny. Nic dziwne-
go, ¿e tak ska¿ony spirytus szybko
sta³ siê obiektem zainteresowania
ró¿nych grup przestêpczych i Ÿró-
d³em kolosalnych zysków.

Nale¿y tu wspomnieæ o g³oœnej

sprawie rozcieñczalnika RFG-2 (96%
alkohol etylowy ska¿ony metanolem
i formalin¹), który by³ dostêpny na te-
renie ca³ego kraju (ryc. 3). Z atestu
Pañstwowego Zak³adu Higieny
w Warszawie wynika, ¿e RFG-2 sto-
sowany bywa do wyrobu i renowacji
niektórych instrumentów muzycz-
nych, przede wszystkim jednak u¿y-
wa siê go jako rozcieñczalnika do la-
kierów spirytusowych w przemyœle
meblarskim, zw³aszcza do syntetycz-

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

47

Z PRAKTYKI

Ryc. 2. Zakwestionowane wyroby alkoholowe zawieraj¹ce
formalinê wprowadzane do obrotu jako oryginalne produkty i
rozcieñczalnik RFG-2, który s³u¿y³ do ich produkcji.
Fig. 2. Questioned alcoholic products containing formaldehyde
introduced on the market as original articles; RFG-2 thinner used
for their production.

Ryc. 3. Przyk³ad jednej z etykiet rozcieñczalnika
RFG-2.
Fig. 3. Example of RFG-2 thinner bottle label

nych lub naturalnych politur. Ponie-
wa¿ produkcja i zainteresowanie
w Polsce meblami politurowanymi
jest stosunkowo niewielka, popular-
noϾ i zbyt RFG-2 w sklepach i hur-
towniach handluj¹cych farbami i la-
kierami jest znikoma. Mimo to produ-
cent, firma z Raciborza, tylko miêdzy
paŸdziernikiem 2001 a majem 2002 r.
wyprodukowa³a i sprzeda³a prawie
milion litrów rozcieñczalnika RFG-2,
przy czym wœród odbiorców nie by³o
podmiotu dzia³aj¹cego w przemyœle
meblarskim. Jeden z zatrzymanych
mia³ legalnie dzia³aj¹c¹ firmê, która
w kilku miastach wynajê³a puste ma-
gazyny. Tam przestêpcy zwozili ska-
¿ony formalin¹ spirytus przemys³owy,
odbarwiali go, przelewali do beczek
i sprzedawali hurtownikom, którzy
produkowali z niego wódkê.

Cel pracy

£atwoœæ w pozyskiwaniu spirytusu

przemys³owego i stosunkowo bez-
pieczny, z powodu istniej¹cych prze-
pisów prawnych, nielegalny proceder
przeróbki i wprowadzania alkoholu
przemys³owego do celów spo¿yw-
czych spowodowa³y, ¿e zjawisko to
zwiêksza swój zasiêg. Przed Policj¹,
S³u¿b¹ Celn¹ i innymi organami kon-
trolnymi stoi powa¿ne zadanie szyb-
kiej oceny i analizy kontrolowanych
próbek napojów alkoholowych i spiry-
tusu pod k¹tem obecnoœci w nich
ska¿alników i innych substancji che-
micznych.

W niniejszym opracowaniu, które

powsta³o w wyniku wspó³dzia³ania
bia³ostockich laboratoriów Komendy
Wojewódzkiej Policji oraz Izby Celnej
w Bia³ymstoku, autorzy przedstawi¹
zagadnienia zwi¹zane z jednym ze
ska¿alników, wspomnianej ju¿ forma-
liny, w roztworach wodno-alkoholo-
wych. W pracy zostan¹ omówione
sposoby identyfikacji i oznaczania for-
maliny, a w³aœciwie formaldehydu tak
w alkoholu etylowym przemys³owym,
jak i w nielegalnie z niego wytwarza-
nych wyrobach, wprowadzanych do

obrotu jako napoje alkoholowe. Labo-
ratoria Policji i S³u¿by Celnej w Bia-
³ymstoku od kilku lat wspólnie pracuj¹
nad niektórymi zagadnieniami anali-
tycznymi zwi¹zanymi z badaniami
œrodków odurzaj¹cych i substancji
psychotropowych oraz wyrobów alko-
holowych z przeœwiadczeniem, ¿e re-
zultaty tych badañ, opracowane wnio-
ski i metody zostan¹ w³¹czone do
standardowych badañ w pozosta³ych
laboratoriach kryminalistycznych i cel-
nych, a tak¿e mog¹ byæ pomocne
w innych laboratoriach badaj¹cych ja-
koœæ wyrobów alkoholowych.

Wykrywanie dodatku formaliny
w roztworach
wodno-alkoholowych

Metody chromatograficzne

Obecnie alkohole bada siê zwykle

metodami chromatograficznymi
i w zale¿noœci od rodzaju ska¿alnika
jest to chromatografia gazowa lub
cieczowa. Identyfikacja i oznaczanie
formaldehydu g³ównie metod¹ chro-
matografii gazowej jest dobrze i sze-
roko opisane w literaturze. Dotyczy to
jednak na ogó³ badañ wolnego for-
maldehydu w powietrzu lub uwolnio-
nego z innej matrycy (np. kosmetyki,
tekstylia). Tymczasem w laborato-
riach kryminali-
stycznych i cel-
nych rutynowo
bada siê zabez-
pieczone próbki
alkoholi bezpo-
œrednio metod¹
c h r o m a t o g r a f i i
gazowej z detek-
torem FID, co nie
jest na ogó³
skomplikowane,
przy obecnoœci
innych niskocz¹-
steczkowych al-
koholi, glikoli, ke-
tonów czy estrów.
W przypadku al-
koholu etylowego

ska¿onego formalin¹, z uwagi na
zdolnoϾ formaldehydu do polimery-
zacji w roztworze wodnym obecna
jest bardzo niewielka iloϾ wolnego
formaldehydu. Wiêkszoœæ tego
zwi¹zku wystêpuje w postaci krótko-
³añcuchowego poliformaldehydu. Do-
datkowo producenci przwa¿nie doda-
j¹ do formaliny kilka procent metano-
lu celem ograniczenia polimeryzacji
formaldehydu do sta³ej postaci kry-
stalicznej.

Przy rozdzia³ach chromatograficz-

nych na zwykle stosowanych w anali-
zie alkoholi kolumnach polarnych
z faz¹ FFAP lub CP-Wax 57CB piki
wskazuj¹ce na dodatek formaliny nie
nadaj¹ siê do celów diagnostycznych
i oznaczania ska¿alnika (ryc. 4a). Po-
za dobrze widocznym pikiem pocho-
dz¹cym od metanolu i bardzo nie-
wielkim sygnale od wolnego formal-
dehydu praktycznie nie jest widoczny
sygna³ pochodz¹cy od polimeru for-
maldehydu, który w takiej mieszani-
nie jest w przewadze.

Lepszy obraz chromatograficzny

uzyskuje siê na kolumnach o ma³ej
polarnoœci, przy czym identyfikacjê
zapewnia wykorzystanie detektora
mas. Na otrzymanym chromatogra-
mie GC-MS widaæ wyraŸne trzy piki
zwi¹zane z dodatkiem formaliny do
alkoholu etylowego (ryc. 4b). S¹ to

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

48

Z PRAKTYKI

Ryc. 4a. Chromatogram gazowy rozcienczalnika RFG-2: GC AutoSystem
XL Perkin Elmer, kolumna kapilarn¹ HP-FFAP o œrednicy wewnêtrznej 0,32
mm i d³ugoœci 25 m. Temperaturê kolumny programowano od 50oC do
160oC z przyrostem 10oC na minutê. Gaz noœny – argon, detektor FID (LK
KWP w Bia³ymstoku)
Fig. 4a. Chromatogram of RFG-2 thinner GC AutoSystem XL Perkin Elmer
chromatograph HP-FFAP, capillary column HP-FFAP with inner diameter
0,32 mm and length 25 m. Temperature was programmed from 50oC to
160oC with temperature gain 10oC/min. Carrier gas – argon, FID detector
(LK KWP in Bia³ymstok)

odpowiednio sygna³y od wolnego for-
maldehydu, alkoholu metylowego
i ³añcuchowego polimeru formalde-
hydu zidentyfikowane na podstawie
ich widm mas. Pola powierzchni tych
sygna³ów zmieniaj¹ siê w czasie, dla-
tego nie nadaj¹ siê do oznaczeñ ilo-
œciowych, a jedynie do potwierdzenia
obecnoœci formaldehydu w badanej

próbce. Wykorzystanie metody GC-
-MS do wykrywania dodatku formali-
ny w alkoholu jest niestety ograniczo-
ne dostêpnoœci¹ do tego rodzaju
urz¹dzeñ. Chromatografami gazowy-
mi z detektorem mas dysponuj¹ labo-
ratoria celne i spora liczba laborato-
riów kryminalistycznych w Polsce, ale
nie zawsze jest mo¿liwoœæ i zasad-
noϾ ich wykorzystania w tym celu.

Trudnoœci z wykryciem i oznacza-

niem formaldehydu przy rutynowej
analizie próbek alkoholi za pomoc¹
chromatografu gazowego z detektorem
FID sk³oni³y do wykorzystania i adapta-
cji dobrze znanej, prostej i szybkiej me-
tody identyfikacji i kolorymetrycznego
oznaczania formaldehydu.

Barwne reakcje chemiczne

Do ska¿ania spirytusu wykorzystu-

je siê formalinê, czyli wodny roztwór

38–40% formaldehydu (aldehydu
mrówkowego). Formaldehyd ze
wzglêdu na budowê cz¹steczki jest
substancj¹ dosyæ ³atwo wchodz¹c¹
w reakcje chemiczne. Co wa¿niejsze,
po pierwsze s¹ to reakcje specyficz-
ne, co znaczy, ¿e s¹ one charaktery-
styczne wy³¹cznie dla formaldehydu,
a po drugie s¹ to reakcje barwne,

przez co ³atwe do stwierdzenia. W li-
teraturze chemicznej mo¿na znaleŸæ
wiele klasycznych metod wykrywania
formaldehydu. Oto kilka przyk³adów:

1. Reakcja Marquisa: roztwór mor-

finy lub kodeiny w stê¿onym kwasie
siarkowym (VI) daje z formaldehy-
dem fioletowe zabarwienie.

2. Reakcja Michaela i Rydera: roz-

twór rezorcyny w stê¿onym kwasie
siarkowym (VI) daje z formaldehy-
dem fioletowe zabarwienie oraz czer-
wony osad.

3. Reakcja Voiseneta: roztwór

azotynu potasowego w stê¿onym
kwasie solnym daje z formaldehydem
czerwonofioletowe zabarwienie.

4. Reakcja z kwasem chromotro-

powym: roztwór kwasu chromotropo-
wego w stê¿onym kwasie siarkowym
(VI) daje z formaldehydem fioletowe
zabarwienie [4, 2] (ryc. 5).

Zarówno w LK KWP i LC Izby Cel-

nej w Bia³ymstoku zdecydowano siê
na wprowadzenie testów z kwasem
chromotropowym do codziennej
praktyki w badaniach alkoholi. G³ów-
nym powodem by³a prostota i szyb-
koϾ wykonania. Opisane w literatu-
rze metody wykonania testów dosto-
sowano do specyfiki otrzymywanych

przez laboratorium próbek i opraco-
wano nastêpuj¹c¹ procedurê postê-
powania:

a) Przygotowanie i przechowywa-

nie roztworu:

0,2 g soli sodowej kwasu chromo-

tropowego cz.d.a. rozpuœciæ w 100 ml
stê¿onego (96%) kwasu siarkowego
(VI). W zwi¹zku z tym, ¿e kwas chro-
motropowy s³abo rozpuszcza siê
w stê¿onym kwasie siarkowym (VI),
roztwór trzeba przygotowaæ na co
najmniej dzieñ przed wykonywaniem
analiz. Roztwór nale¿y przechowy-
waæ w szczelnie zamykanym naczy-
niu z ciemnego szk³a w lodówce
(temperatura oko³o +4

o

C). Tak przy-

gotowany i przechowywany roztwór
jest trwa³y przez pierwszy miesi¹c.
Po tym czasie nastêpuje zmiana bar-
wy, która mo¿e przeszkadzaæ w wy-
konywaniu oznaczeñ.

b) Wykonanie badania:
2 ml badanej próbki alkoholu

umieœciæ w szklanej probówce, a na-
stêpnie dodaæ 1 ml roztworu kwasu

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

49

Z PRAKTYKI

Ryc. 4b. GC 6890 z detektorem MS 5973 N Agilent, kolumna kapilarn¹
HP-5MS o œrednicy wewnêtrznej 0,25 mm i d³ugoœci 30 m. Temperaturê
kolumny programowano od 45oC do 300oC z przyrostem 10oC na minutê.
Gaz noœny – hel, detektor MS z jonizacj¹ EI. (Laboratorium Celne IC w
Bia³ymstoku)
Fig. 4b. Agilent GC 6890 with MS 5973 N detector, HP-5MS capillary
column with inner diameter 0,25 mm and length 30m. Temperature was
programmed from 45oC to 300oC with temperature gain 10oC/min. Carrier
gas – helium, detector MS with electron ionisation. (Customs Laboratory in
Bia³ystok)

SO

3

-

SO

3

-

HO

HO

2

+

HCHO

+

1

_

2

O

2

-2H

2

O

HO

HO

SO

3

H

SO

3

H

CH

OH

O

HO

3

S

HO

3

S

C

O

+

H

SO

3

-

SO

3

-

SO

3

-

HO

OH

-

O

3

S

( I )

( II )

Ryc. 5. Schemat reakcji barwnej formaldehydu z kwasem chromotropowym.
(II) – alternatywna do (I) struktura chromogenu [5].
Fig. 5. Scheme of colour reaction between formaldehyde and chromotropic
acid
(II) – alternative structure for chromogen (I) [5]

chromotropowego. W przy-
padku obecnoœci formaldehy-
du w badanej próbce na dnie
probówki powstaje ciemnofio-
letowe zabarwienie, które po
sk³óceniu roztworu siê rozja-
œnia. Intensywnoœæ barwy jest
uzale¿niona od stê¿enia for-
maldehydu w próbce. W przy-
padku badania alkoholi o du-
¿ym stê¿eniu procentowym
próbkê przed badaniem nale-
¿y rozcieñczyæ wod¹ destylo-
wan¹ w stosunku 1:1. Uwaga:
przed wykonaniem analizy na-
le¿y wykonaæ próbê kontroln¹
z roztworem alkoholu, zawie-
raj¹cego dodatek formaliny.

Badanie na obecnoϾ for-

maldehydu jest standardowo
wykonywane przy wszystkich
próbkach alkoholi przesy³a-
nych do badañ w LK KWP
w Bia³ymstoku oraz w Labora-
torium Celnym IC w Bia³ym-
stoku (ryc. 6).

Spektrofotometryczna metoda
oznaczania formaldehydu
w roztworach
wodno-alkoholowych

Zasada metody

W wielu przypadkach zachodzi po-

trzeba dok³adnego oznaczenia zawar-
toœci dodanej formaliny do alkoholu
etylowego. Ma to znaczenie przy kon-
troli prawid³owoœci procesu ska¿ania
oraz weryfikacji, czy tak ska¿ony alko-
hol nie by³ przedmiotem odka¿ania lub
innych czynnoœci maj¹cych na celu
os³abienie dzia³ania œrodka ska¿aj¹-
cego. Laboratorium Celne w Bia³ym-
stoku przystosowa³o znan¹ ogólnie
spektrofotometryczn¹ metodê ozna-
czania formaldehydu rekomendowan¹
przez Narodowy Instytut Zdrowia
i

Bezpieczeñstwa Zawodowego

w USA (NIOSH). W metodzie wyko-
rzystuje siê opisan¹ w poprzednim
punkcie reakcjê formaldehydu z kwa-
sem chromotropowym (kwasem 4,5-

dihydroksynaftaleno-2,7-di-sulfono-
wym) w obecnoœci stê¿onego kwasu
siarkowego jako utleniacza. Otrzyma-
ne w wyniku reakcji czerwono-fioleto-
we zabarwienie roztworu jest podsta-
w¹ oznaczenia spektrofotometryczne-
go przy d³ugoœci fali

λ = 570 nm. Wid-

mo barwnego produktu reakcji wy-
kazuje maksimum absorbancji przy
tej d³ugoœci fali (ryc. 7).

Wykonanie oznaczenia

Próbki alkoholu etylowego za-

wieraj¹ce formaldehyd nale¿y roz-
cieñczyæ 1000-krotnie poprzez
dwustopniowe rozcieñczanie. Na-
stêpnie do szklanych probówek
odmierza siê po 1 ml rozcieñczo-
nych próbek, dodaje po 6 ml roz-
tworu kwasu chromotropowego
o stê¿eniu 0,05% w stê¿onym
kwasie siarkowym (VI), roztwory
s¹ mieszane i odstawiane na
5 min. Po tym czasie dodaje siê
5 ml wody destylowanej, miesza
ostro¿nie bagietk¹ szklan¹ i pozo-
stawia na 15 min. Przygotowane
próbki s¹ trwa³e przez jeden dzieñ.
Analogicznie postêpuje siê, przy-
gotowuj¹c skalê wzorców. Krzywa
wzorcowa jest liniowa w zakresie

0,002

÷0,01 mg formaldehydu, wspó³-

czynnik korelacji wynosi powy¿ej
0,999.

Zgodnie z rozporz¹dzeniem Mini-

stra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 11
sierpnia 2003 r. w sprawie œrodków
dopuszczonych do ska¿ania alkoholu

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

50

Z PRAKTYKI

Ryc. 6. Wykonanie testu na formaldehyd z kwasem chromotro-
powym
Fig. 6. Performance of formaldehyde test with chromotropic
acid

Ryc. 7. Widmo barwnego produktu reakcji formaldehydu z kwasem chromotropowym w œrodowisku
kwasu siarkowego (VI)
Fig. 7. Spectrum of product of colour reaction between formaldehyde and chromotropic acid in sulphuric
acid solution (VI)

etylowego, alkohol etylowy ska¿ony
powinien zawieraæ nie mniej ni¿ 2 l
40-procentowego roztworu formalde-
hydu na 100 l 100-procentowego al-
koholu etylowego. Stê¿enie formal-
dehydu w ska¿onym alkoholu powin-
no wynosiæ nie mniej ni¿ 7,4 g/l
w przeliczeniu na 100-procentowy al-
kohol etylowy. Krzywa kalibracyjna
obejmuje zakres stê¿eñ 2–10 g/l, co
umo¿liwia wyznaczanie stê¿eñ powy-
¿ej i poni¿ej tej wartoœci.

W Laboratorium Celnym w Bia-

³ymstoku oznaczono opisan¹ metod¹
zawartoœæ formaldehydu w próbkach
dostarczonych przez Laboratorium
Kryminalistyczne Komendy Woje-
wódzkiej Policji w Bia³ymstoku:

Badane próbki pochodzi³y z alko-

holu zabezpieczonego procesowo
w latach 2002–2004, zarówno z ory-
ginalnie zamkniêtych butelek z roz-
puszczalnikami (RFG-2, RKAP-1),
jak i z butelek po wódce nape³nio-
nych w nielegalnych rozlewniach.
Z otrzymanych wartoœci stê¿enia for-
maldehydu w próbkach wynika, ¿e
tylko w jednym przypadku stê¿enie
formaldehydu by³o wy¿sze od mini-
malnej wartoœci 7,4 g/l. Nale¿y jed-

nak zaznaczyæ, ¿e spo¿ycie alkoholu
zawieraj¹cego formaldehyd, nawet
niewielkiej iloœci, jest szkodliwe.
ObecnoϾ formaldehydu we wszyst-
kich próbkach potwierdza, ¿e pier-
wotnym ich Ÿród³em by³ ska¿ony al-
kohol, który móg³ byæ przeznaczony
jedynie do celów przemys³owych.
Natomiast ró¿ne zawartoœci formal-
dehydu w zabezpieczonych prób-
kach alkoholi wskazuj¹ na ich roz-
cieñczanie, mieszanie lub ewentual-
ne próby oczyszczania. Nie jest te¿
wykluczone powstawanie nieprawi-
d³owoœci ju¿ na etapie ska¿ania spi-
rytusu przez producenta.

Podsumowanie

Bior¹c pod uwagê fakt, ¿e

wykorzystanie rozpuszczalni-
ka RFG-2 oraz innych roz-
puszczalników zawieraj¹cych
formalinê mia³o zasiêg ogólno-
krajowy, przedstawiona meto-
da z kwasem chromotropo-
wym mo¿e zostaæ wykorzysta-
na:

w laboratoriach kryminali-

stycznych do identyfikacji w ru-
tynowych badaniach próbek
alkoholi,

w laboratoriach celnych

do identyfikacji i oznaczania
iloœciowego formaldehydu
w celu kontroli i weryfikacji
przez organa celne prawid³o-
woœci ska¿ania spirytusu.

Wprowadzanie ska¿onego

alkoholu do nielegalnego obro-
tu spowodowa³o, ¿e dotych-

czas standardowo wykorzystywane
metody (chromatografia gazowa
z detektorem FID) przesta³y byæ wy-
starczaj¹ce. Analiza tego rodzaju
próbek jest trudna i wymaga zastoso-
wania nowoczeœniejszych metod
analitycznych, miêdzy innymi GC-
MS, choæ jak praktyka pokazuje, na-
wet ta metoda nie obejmuje wszyst-
kich substancji.

Aby zapobiec wprowadzaniu do

obrotu niezgodnie z przeznaczeniem

ska¿onego alkoholu, nale¿y zwróciæ
uwagê na firmy produkuj¹ce taki alko-
hol, w szczególnoœci odbiorców tych
firm, a tak¿e poprawnoœæ ska¿enia
i to, czy odpowiada ono normom po-
danym w obowi¹zuj¹cych przepisach.

Liczba ska¿alników jest d³uga i po-

tencjalnie mog¹ siê one znaleŸæ w al-
koholu nielegalnie wprowadzanym do
obrotu. Dodatkowo w przypadku od-
zyskiwania czy przetwarzania produk-
tów technicznych na bazie alkoholu
etylowego (np. spryskiwaczy do szyb,
rozpa³ki do grilla itp.) nale¿y liczyæ siê
z obecnoœci¹ innych œrodków che-
micznych spoza urzêdowej listy ska-
¿alników. Przyk³adem mo¿e byæ
ostatnio bardzo czêsto spotykany gli-
kol propylenowy. Powinno to sk³oniæ
do bardziej szczegó³owej analizy po-
dejrzanych napojów alkoholowych,
a przede wszystkim do wprowadzenia
i wdro¿enia szybkich i skutecznych
metod ich identyfikacji. Nale¿y siê za-
stanowiæ, czy rzeczywiœcie w rozpo-
rz¹dzeniu w sprawie œrodków do-
puszczonych do ska¿ania etanolu li-
sta tych œrodków musi byæ tak d³uga.
Wydaje siê, ¿e konieczne jest zmniej-
szenie listy ska¿alników, uregulowa-
nie krajowych procedur ska¿ania i za-
pewnienie harmonizacji tych przepi-
sów z ostatnio zmienionym rozporz¹-
dzeniem unijnym w sprawie wzajem-
nego uznawania procedur ca³kowite-
go ska¿enia alkoholu etylowego do
celów zwolnienia z podatku akcyzo-
wego. Proponowane zmiany pozwoli-
³yby na skuteczniejsz¹ kontrolê obro-
tu alkoholem etylowym.

Po przes³aniu artyku³u do redakcji

wesz³o w ¿ycie rozporz¹dzenie Mini-
stra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z
2 stycznia 2006 r. w sprawie œrodków
dopuszczonych do ska¿ania alkoholu
etylowego (DzU nr 8 poz. 49), w któ-
rym w stosunku do analogicznego
rozporz¹dzenia z 2003 r. zmniejszo-
no liczbê ska¿alników z 38 do 20.
W wykazie zawartym w nowym roz-
porz¹dzeniu nie ma formaldehydu.
Nie zmienia to jednak faktu, ¿e mo¿e
siê on znajdowaæ w alkoholu pocho-

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

51

Z PRAKTYKI

Lp.

Stężenie alkoholu

etylowego

[% obj.]

Zawartość

formaldehydu [g/l]

w przeliczeniu na
100-procentowy

etanol

1

90,9

1,5

2

95,1

3,7

3

93,5

9,8

4

93,5

2,7

5

95,5

3,2

6

94,7

0,3

7

95,0

4,6

8

37,4*

1,3

9

36,5*

1,7

10

34,3*

1,4

* próbki alkoholi zabezpieczone w butelkach po wódce

dz¹cym z nielegalnego obrotu i jest
substancj¹ toksyczn¹, której spo¿y-
cie jest groŸne dla ¿ycia i zdrowia.
W zwi¹zku z tym opisane w artykule
metody mog¹ byæ wykorzystywane
przy badaniach próbek alkoholu.

P. Liwarowski, A. Frankowski

J. Micha³owski, K. Baranowski

E. Dubis

zdj.: P. Liwarowski

BIBLIOGRAFIA

1. Fagnani E., Melios C. B., Pezza L.,

Pezza H.R.:

Chromotropic acid –

formaldehyde reaction in strongly acidic
media. The role of dissolved oxygen and
replacement of concentrated sulphuric
acid, „Talanta” 60 (2003), s. 171–176.

2. Georghiou P.E., Ho C.K.: The

chemistry of the chromotropic acid
method for the analysis of formaldehyde,
„Can. J. Chem.” 67 (1989), s. 871.

3. Krawczyk W.S.: Chromatografia

gazowa w kryminalistyce, Wyd. CLK KGP,
Warszawa 1999.

4. Rozp. Komisji (WE) nr 3199/93

z 22.11.1993 r. w sprawie wzajemnego
uznawania procedur ca³kowitego ska¿e-
nia alkoholu etylowego do celów zwolnie-
nia z podatku akcyzowego (DzU L 93
z 22.11.1993, s. 12); Rozp. ostatnio zmie-
nione rozporz¹dzeniem (WE) nr
1309/2005 (DzU PL L 208 z 11.08.2005 r.,
s. 12).

5. Rozp. Ministra Rolnictwa i Rozwoju

Wsi z 11.08.2003 r. w sprawie œrodków
dopuszczonych do ska¿ania alkoholu ety-
lowego (DzU nr 163, poz. 1582
z 18.09.2003 r.).

6. Ustawa o napojach spirytusowych

z 27.07.2002 r. (DzU nr 166, poz. 1362
z 13.09.2002 r., z póŸn. zm.)

7. Ustawa o podatku akcyzowym

z 23.01.2004 r. (DzU nr 29, poz. 257
z 26.02.2004 r., z póŸn. zm.)

8. Ustawa o wyrobie spirytusu, wyro-

bie i rozlewie wyrobów spirytusowych
oraz wytwarzaniu wyrobów tytoniowych
z 2.03.2001 r. (DzU nr 31, poz. 353
z 11.04.2001 r., z póŸn. zm.)

Wyjaœnianie w¹tpliwoœci odno-

sz¹cych siê do badañ osmologicz-
nych ma niebagatelne znaczenie dla
oceny dowodu z tych badañ w pro-
cesie karnym. Powinno ono byæ re-
alizowane przede wszystkim w dro-
dze badañ empirycznych, których
prowadzenie i publikacja, a
potem weryfikacja osi¹gniêtych wy-
ników zadecyduj¹, czy metoda
osmologiczna zostanie zaliczona do
dowodów naukowych. B³êdy pope³-
nione podczas realizacji badañ
osmologicznych (i to niestety
w sprawach medialnych) z pewno-
œci¹ nie przyczyni³y siê do populary-
zacji tej, sk¹din¹d nowej, metody
badañ wœród organów œcigania i wy-
miaru sprawiedliwoœci. Jej krytycy
oceniaj¹ j¹ przez pryzmat konkret-
nych przypadków [13], a b³êdy
w nich pope³nione – uogólniaj¹
i przenosz¹ na ca³¹ metodê.

Polska judykatura nie opracowa³a

jak dot¹d generalnego i uniwersalne-
go standardu, który mo¿na by³oby
zastosowaæ do oceny dowodów na-
ukowych. W literaturze mo¿na zna-
leŸæ wiele publikacji [10] opisuj¹cych
kryteria, jakie musi spe³niaæ metoda,
¿eby zasta³a zaliczona w poczet do-
wodów naukowych. Najczêœciej od-
wo³uje siê w niej do kryteriów sformu-
³owanych przez S¹d Najwy¿szy Sta-
nów Zjednoczonych w sprawie Dau-
bert v. Merrell Dow Pharmaceuticals.
Do kryteriów, które musz¹ byæ spe³-
nione, aby dopuszczono dowód, na-
le¿y m.in.:

warunek zbadania, czy zastoso-

wana przez bieg³ego metoda badañ
lub teoria naukowa zyska³y sobie po-
wszechn¹ akceptacjê specjalistów;

czy wykorzystana przez eksper-

ta teoria lub technika nadaje siê do
skontrolowania i czy by³a ju¿ takiej
kontroli poddana; zwraca siê przy
tym uwagê na fakt, ¿e warunkiem po-
prawnoœci teorii naukowej jest mo¿li-
woϾ poddania jej sprawdzeniom
empirycznym;

czy dana teoria lub technika by-

³y wczeœniej przedmiotem oceny na-
ukowej i publikacji w literaturze fa-
chowej, gdy¿ wymóg opublikowania
wzmacnia prawdopodobieñstwo wy-
krycia b³êdu w pracy eksperta, choæ
nie musi byæ bezwzglêdnie wymaga-
ny w ka¿dym przypadku;

czy jest znany lub przewidywa-

ny poziom b³êdów wystêpuj¹cych
w danej metodyce badawczej oraz
czy istniej¹ kontroluj¹ce j¹ standardy
naukowe [11].

Teoria kryminalistyki wymaga, aby

stosowane w badaniach identyfika-
cyjnych metody by³y pewne, a jakie-
kolwiek prawdopodobieñstwo wyst¹-
pienia pomy³ki – wykluczone. Jedno-
czeœnie wymóg ten wychodzi daleko
poza zakres mo¿liwoœci praktyki,
gdy¿ nale¿y zdaæ sobie sprawê, ¿e
tak¿e na gruncie kryminalistyki nie
ma metod 100-procentowo pewnych.
To samo ¿¹danie odnosi siê równie¿
do teorii naukowych wystêpuj¹cych
w danej metodzie badawczej.

Do chwili obecnej niewiele ekspe-

rymentalnych doœwiadczeñ oraz teo-
rii naukowych z zakresu badañ
osmologicznych zosta³o zweryfiko-
wanych. Jednym z takich doœwiad-
czeñ jest wykazanie przez Weso³ow-
skiego [12] mo¿liwoœci przeniesienia
zapachu osoby przez drug¹ osobê na
przedmiot poprzez gest powitalny
„podanie rêki”.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

52

Z PRAKTYKI

Próba okreœlenia mo¿liwoœci
przeniesienia zapachu osoby
na noœnik za poœrednictwem
gestu powitalnego „podanie rêki”

W swoim doœwiadczeniu Weso-

³owski wykorzysta³ telefon komórko-
wy i terminarz typu Tewo jako przed-
mioty, na które nanoszono zapachy.
Doœwiadczenie polega³o na tym, ¿e
osoba A skorzysta³a z telefonu ko-
mórkowego (nienale¿¹cego do niej),
a nastêpnie go od³o¿y³a. Po pewnym
czasie osoba A przywita³a siê z oso-
b¹ B przez podanie rêki, a po chwili
osoba A znowu skorzysta³a z telefo-
nu komórkowego. Zabezpieczono

œlady zapachowe z telefonu komór-
kowego i pobrano œlady zapachowe
od osoby B jako materia³ porównaw-
czy. Przeprowadzono próby badaw-
cze, w których cztery psy specjalne
wskaza³y zgodnoœæ zapachow¹ po-
miêdzy materia³em dowodowym (za-
bezpieczonym z telefonu komórko-
wego) a materia³em porównawczym
pobranym od osoby B. Przy takich
samych za³o¿eniach przeprowadzo-
no doœwiadczenie z wykorzystaniem
terminarza typu Tewo. W doœwiad-
czeniu wziê³y udzia³ inne osoby. Wy-
niki doœwiadczenia by³y takie same
jak z wykorzystaniem telefonu ko-
mórkowego.

Dokonano doœwiadczalnie weryfi-

kacji eksperymentu Weso³owskiego
w celu okreœlenia, czy mo¿liwe jest
przeniesienie zapachu osoby na no-
œnik za poœrednictwem gestu powital-
nego „podanie rêki”.

Materia³
i metodyka doœwiadczenia

Doœwiadczenie przeprowadzono

w pracowni badañ œladów zapacho-
wych ludzi Laboratorium Kryminali-
stycznego Komendy Sto³ecznej Poli-
cji w Warszawie. Wykonane zosta³o
ono jesieni¹ 2004 r. z u¿yciem 10
psów do badañ osmologicznych, któ-
re posiada³y aktualne atesty. Materia³
do badañ przygotowano w LK KSP
w dwóch wariantach.

W wariancie I osoby A i B wykona-

³y gest powitalny „podanie rêki”. Na-
stêpnie osoba A wziê³a do rêki tele-
fon komórkowy Sony CMD J70 (ryc.
1) w obudowie plastikowej, a osoba B
wziê³a do rêki organizer z ok³adkami
wykonanymi z tworzywa skóropodob-
nego (ryc. 2). Osoby trzyma³y przed-
mioty w d³oni przez 1 minutê i 20 se-
kund. Nastêpnie pobrano i zabezpie-
czono œlady zapachowe z obydwu

przedmiotów. Czas opóŸnienia wyno-
si³ ok. 2 minut, a czas pobrania œla-
dów 45 minut. Nie wszystkie czynno-
œci wykonywano zgodnie z „Metody-
k¹ badañ osmologicznych” [4]. Oso-
ba pobieraj¹ca œlady zapachowe
celowo nie u¿ywa³a rêkawiczek.
Gdyby by³o mo¿liwe przeniesienie
zapachu osoby za poœrednictwem
gestu powitalnego „podanie rêki”, po-
brane i zabezpieczone œlady zapa-
chowe z telefonu powinny zawieraæ

zapach osoby B z organizera osoby
A.

Tego samego dnia od ww. osób

pobrano materia³ porównawczy
z d³oni (czas pobrania 15 min). Czyn-
noœci tej dokona³a osoba pobiera-
j¹ca œlady zapachowe w tym sa-
mym pomieszczeniu, w którym za-
bezpieczano œlady zapachowe, nie
u¿ywaj¹c rêkawiczek i pêset. Na
potrzebê badania materia³ porów-
nawczy pobrany od osób oznaczono
ma³¹ liter¹ alfabetu, np. materia³ po-
równawczy pobrany od osoby A opi-
sano jako a. Materia³ uzupe³niaj¹cy
do budowy ci¹gu selekcyjnego po-
brano zgodnie z obowi¹zuj¹cymi
przepisami. Schemat uk³adu badaw-
czego w tym wariancie wraz z wy-
szczególnieniem ewentualnych ³¹cz-
ników badanych materia³ów przed-
stawiono w tabeli 1.

Po 6 tygodniach przeprowadzono

wariant II przygotowania materia³u do
doœwiadczenia. Wykorzystano te sa-
me przedmioty i osoby, które wyko-
na³y te same czynnoœci co w warian-
cie I. W tym wariancie wszystkie
czynnoœci zwi¹zane z pobieraniem
i zabezpieczaniem œladów i mate-
ria³u porównawczego przeprowa-
dzono zgodnie z obowi¹zuj¹c¹ me-
todyk¹. Schemat uk³adu badawcze-
go w tym wariancie wraz z wyszcze-
gólnieniem ewentualnych ³¹czników
badanych materia³ów przedstawiono
w tabeli 2.

Do budowy szeregu selekcyjnego

wykorzystywano dwukrotnie jeden
poch³aniacz z materia³em porównaw-
czym. By³ on przek³adany do czyste-
go s³oika i u¿yto go w badaniu
z udzia³em drugiego psa. Materia³
uzupe³niaj¹cy, znajduj¹cy siê w sze-
regu, by³ grupowo zbli¿ony do porów-
nawczego, tj. pobrany od osób tej sa-
mej p³ci, w tym samym przedziale
wiekowym, w tym samym czasie i t¹
sam¹ metod¹. Materia³ kontrolny od-
powiada³ tym samym wymaganiom
co uzupe³niaj¹cy. By³ on sprawdzony
pod k¹tem atrakcyjnoœci. Badanie
osmologiczne prowadzono zgodnie

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

53

Z PRAKTYKI

Ryc. 1. Telefon Sony CMD J70, z którego
zabezpieczano œlady zapachowe
Fig. 1. Sony CMD J70 mobile phone, scent
traces were recovered from

Ryc. 2. Organizer, z którego zabezpieczano
œlady zapachowe
Fig. 2. Personal agenda, scent traces were
recovered from

z obowi¹zuj¹c¹ metodyk¹. W pierw-
szej kolejnoœci przeprowadzono
z ka¿dym psem minimum 3 próby
kontrolne, w

tym obligatoryjnie

2 w uk³adzie kontroli pozytywnej
(gdzie z za³o¿enia istnia³a zgodnoœæ
zapachowa badanych materia³ów)
i jedn¹ w uk³adzie kontroli negatyw-
nej (gdzie z za³o¿enia nie istnia³a
zgodnoϾ zapachowa badanych ma-
teria³ów). Po sprawdzeniu, czy psy
by³y w dyspozycji do pracy wêcho-
wej, i wykazaniu, ¿e w ci¹gu selekcyj-
nym nie znajduj¹ siê atrakcyjne ma-
teria³y, przystêpowano do identyfika-
cji osmologicznej. W ci¹gu selekcyj-

nym wœród czterech materia³ów uzu-
pe³niaj¹cych umieszczono jeden po-
równawczy. W próbach kontrolnych
pies na pocz¹tku otrzyma³ do w¹cha-
nia materia³ kontrolny, a w trakcie
prób identyfikacyjnych – œlady zapa-
chowe zabezpieczone z telefonu ko-
mórkowego i organizera. Za wskaza-
nie prawid³owe w trakcie prób identy-
fikacyjnych uznano przejœcie psa
w szeregu selekcyjnym i niewskaza-
nie ¿adnego stanowiska.

Same badania œladów zapacho-

wych by³y prowadzone w ciemno
przez przewodników i drugiego eks-
perta z LK KSP, którzy nie znali za³o-

¿eñ realizowanego doœwiadczenia.
Ich zadaniem by³o ustalenie, czy ist-
nieje zgodnoœæ zapachowa miêdzy
badanymi przez nich materia³ami.

Wyniki doœwiadczenia

Przeniesienie zapachu osoby

na telefon komórkowy

za poœrednictwem gestu powitalnego

„podanie rêki”

Wyniki doœwiadczenia z wykorzy-

staniem materia³u badawczego za-
bezpieczonego w obydwu wariantach
z telefonu komórkowego przedsta-

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

54

Z PRAKTYKI

N

Nrr ssttaan

no

ow

wiissk

kaa

E

Elle

em

me

en

ntty

y m

mo

olle

ek

ku

u³³y

y

zzaap

paacch

ho

ow

we

ejj

*

*

w

w m

maatte

erriiaalle

e

n

naaw

wê

êsszzaan

ny

ym

m

1

1

M

MU

U

2

2

M

MP

P

3

3

M

MU

U

4

4

M

MU

U

5

5

M

MU

U

1

1.. Z

ZII o

osso

ob

by

y A

A llu

ub

b B

B

o

orraazz zzaab

be

ezzp

piie

ecczzaajj¹¹cce

ejj

œœllaad

dy

y zzaap

paacch

ho

ow

we

e

2

2.. Z

ZW

W

3

3.. Z

ZZ

Z

4

4.. Z

ZT

T

Brak elementów

moleku³y

zapachowej

mog¹cych byæ

³¹cznikami

1

1.. Z

ZII o

osso

ob

by

y A

A llu

ub

b B

B

o

orraazz zzaab

be

ezzp

piie

ecczzaajj¹¹cce

ejj

œœllaad

dy

y zzaap

paacch

ho

ow

we

e

2

2.. Z

ZZ

Z

3

3.. Z

ZT

T

Brak elementów

moleku³y

zapachowej

mog¹cych byæ

³¹cznikami

Brak elementów

moleku³y

zapachowej

mog¹cych byæ

³¹cznikami

Brak elementów

moleku³y

zapachowej

mog¹cych byæ

³¹cznikami

Tabela 1

Schemat uk³adu badawczego materia³u zabezpieczonego w wariancie 1 z wyszczególnieniem ewentualnych ³¹czników

badanych materia³ów w szeregu selekcyjnym

Scheme of examination setup of material recovered in variant 1 with specified possible links

in identification line-up

* Moleku³a zapachowa jest to umowna, najmniejsza cz¹steczka œladu zapachowego cz³owieka, sk³adaj¹ca siê z czterech wspó³istniej¹cych elementów, to jest
z: 1. Zapachu indywidualnego –

ZI

; 2. Zapachów wewn¹trzpochodnych –

ZW

; 3. Zapachów zewn¹trzpochodnych –

ZZ

; 4. Zapachu t³a –

ZT

.

MU – materia³ uzupe³niaj¹cy
MP – materia³ porównawczy

N

Nrr ssttaan

no

ow

wiissk

kaa

E

Elle

em

me

en

ntty

y m

mo

olle

ek

ku

u³³y

y

zzaap

paacch

ho

ow

we

ejj

*

*

w

w

m

maatte

erriiaalle

e n

naaw

wê

êsszzaan

ny

ym

m

1

1

M

MU

U

2

2

M

MP

P

3

3

M

MU

U

4

4

M

MU

U

5

5

M

MU

U

1

1.. Z

ZII o

osso

ob

by

y A

A llu

ub

b B

B

2

2.. Z

ZW

W

3

3.. Z

ZZ

Z

4

4.. Z

ZT

T

Brak elementów

moleku³y

zapachowej

mog¹cych byæ

³¹cznikami

1

1.. Z

ZII o

osso

ob

by

y A

A llu

ub

b B

B

2

2.. Z

ZZ

Z

Brak elementów

moleku³y

zapachowej

mog¹cych byæ

³¹cznikami

Brak elementów

moleku³y

zapachowej

mog¹cych byæ

³¹cznikami

Brak elementów

moleku³y

zapachowej

mog¹cych byæ

³¹cznikami

Tabela 2

Schemat uk³adu badawczego materia³u zabezpieczonego w wariancie 2 z wyszczególnieniem ewentualnych ³¹czników

badanych materia³ów w ci¹gu selekcyjnym

Scheme of examination setup of material recovered in variant 2 with specified possible links

in identification line-up

wiono w tabeli 3. Przeprowadzono 12
badañ, u¿ywaj¹c 10 psów. Do prób
identyfikacyjnych zakwalifikowano 10
psów w 12 badaniach.

W 10 badaniach (83,74%), w któ-

rych wykorzystano 10 psów, uzyska-
no wynik negatywny (psy nie wskazy-
wa³y w szeregu selekcyjnym œladu
zapachowego pobranego od osoby
B).

W 2 badaniach (16,26%) uzyska-

no wynik pozytywny (psy wskazywa-
³y œlad zapachowy pobrany od osoby
B). Psy te pracowa³y na tym samym
poch³aniaczu materia³u porównaw-
czego i mia³y tego samego przewod-
nika. Pies oznaczony jako nr 2 na
6

prób identyfikacyjnych tylko

w 3 wskaza³ œlad zapachowy pobra-
ny od osoby B.

Przeniesienie zapachu osoby

na organizer za poœrednictwem gestu

„podanie rêki”

Wyniki doœwiadczenia z wykorzy-

staniem materia³u badawczego za-
bezpieczonego w obydwu wariantach
z organizera przedstawiono w tabeli
4. Przeprowadzono 13 badañ, u¿y-
waj¹c 10 psów. 3 psy w 4 badaniach
w trakcie prób kontrolnych wskazy-
wa³y materia³ porównawczy pobrany

od osoby A (nie zosta³y dopuszczone
do prób identyfikacyjnych). Do prób
identyfikacyjnych zakwalifikowano
9 psów w 9 badaniach.

W 9 badaniach (100%), w których

wykorzystano 9 psów, uzyskano wy-
nik negatywny (psy nie wskazywa³y
w szeregu selekcyjnym œladu zapa-
chowego pobranego od osoby A).

W ¿adnym badaniu (0%) po wyko-

naniu przez psy prób kontrolnych
i zakwalifikowaniu ich do prób identy-
fikacyjnych nie uzyskano wyniku po-
zytywnego (psy nie wskaza³y w sze-

regu selekcyjnym œladu zapachowe-
go pobranego od osoby A).

Dyskusja

Niezale¿nie od zastosowanego

wariantu pobrania materia³u badaw-
czego, wyniki niniejszej pracy nie po-
twierdzaj¹ teorii Weso³owskiego, ¿e
zapach cz³owieka mo¿na przenieœæ
na noœnik za poœrednictwem gestu
powitalnego „podanie rêki”.

Tylko w 2 badaniach zrealizowa-

nych z u¿yciem 2 psów uzyskano
wyniki potwierdzaj¹ce teoriê Weso-
³owskiego. Wskazania tych psów nie
by³y jednak spowodowane przenie-
sieniem zapachu za poœrednictwem
gestu powitalnego „podanie rêki”.
Uzyskano je w badaniu materia³u ba-
dawczego pobranego do doœwiad-
czenia w wariancie I, w którym mate-
ria³ badawczy by³ pobrany niezgod-
nie z metodyk¹. Mog³y byæ one spo-
wodowane tym, ¿e w materiale na-
wêszanym przez psy na pocz¹tku
i badanym w szeregu selekcyjnym
(œladzie zapachowym pobranym od
osoby B) znajdowa³ siê zapach indy-
widualny osoby pobieraj¹cej te ma-
teria³y, mog¹cy byæ ³¹cznikiem bada-
nych materia³ów. Te same psy wyko-
rzystano do badania materia³u ba-
dawczego pobranego do doœwiad-

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

55

Z PRAKTYKI

Tabela 3

Wyniki badania przeniesienia zapachu osoby na telefon komórkowy

za poœrednictwem gestu „podanie rêki”

Results in case of transfer of human scent onto

mobile telephone in ”handshake” manner

W

Wy

yn

niik

k

P

Pssy

y

M

Maatte

erriiaa³³ b

baad

daan

ny

y w

w

sszze

erre

eg

gu

u

W

Waarriiaan

ntt II

W

Waarriiaan

ntt IIII

1

b

+

+

--

2

b

+

+

--

3–10

b

--

N

Niie

e b

baad

daan

no

o

„+” wskazania
„–” brak wskazania

Tabela 4

Wyniki badania przeniesienia zapachu osoby na organizer

za poœrednictwem gestu "podanie rêki"

Results in case of transfer of human scent onto

personal agenda in ”handshake”

W

Wy

yn

niik

k

P

Pssy

y

M

Maatte

erriiaa³³ b

baad

daan

ny

y w

w

sszze

erre

eg

gu

u

W

Waarriiaan

ntt II

W

Waarriiaan

ntt IIII

1

b

+

+

--

2

b

+

+

--

3–10

b

--

N

Niie

e b

baad

daan

no

o

„+” – wskazania
„–” – brak wskazania
„A” – pies wskazywa³ materia³ porównawczy w trakcie prób kontrolnych

czenia w wariancie II, w którym by³
on pobrany zgodnie z metodyk¹.
W trakcie identyfikacji osmologicznej
psy po nawêszeniu œladu zapacho-
wego pobranego z telefonu komór-
kowego nie wskazywa³y w szeregu
selekcyjnym œladu zapachowego po-
branego od osoby B.

Nie mo¿na kategorycznie wyklu-

czyæ, ¿e wskazania mog³y byæ rów-
nie¿ spowodowane b³êdami psów.
Jednym ze skutków b³êdów psów s¹
wskazania fa³szywie pozytywne, cze-
go wynikiem jest wskazanie w szere-
gu selekcyjnym zapachu osoby, od
której zapach w³aœciwie nie pocho-
dzi. Wp³yw na to ma wiele czynników.
Przyczyny takich b³êdów wymieni³
prof. T. Jezierski [3]. Mog¹ to byæ:

brak motywacji psa do pracy

wêchowej w danych warunkach,

s³abe wyszkolenie psa i niejed-

noznaczne sygnalizowanie zna-
lezienia próbki przez odpowied-
nie zachowanie,

mniej czu³y zmys³ wêchu u da-

nego psa (ró¿nice miêdzyraso-
we, osobnicze lub czasowa nie-
dyspozycja, bli¿ej nieokreœlona
awersja psa do zapachu danej
osoby),

zbyt s³aby œlad zapachowy (Ÿle

pobrany lub zbyt d³ugo przecho-
wywane próbki),

zbyt du¿a pobudliwoœæ lub zbyt

silna motywacja i zwi¹zana
z tym s³aba koncentracja psa
przy wykonywaniu zadania,

bli¿ej nieokreœlone preferencje

psa do zapachu okreœlonych
osób,

indywidualne podobieñstwo za-

pachowe niektórych osób, np.
œciœle spokrewnionych,

niedostateczna ostro¿noœæ przy

przenoszeniu próbek zapacho-
wych (kontaminacja zapachów
miêdzy próbkami),

nieœwiadome dawanie subtel-

nych sygna³ów psu przez prze-
wodnika, w przypadku gdy prze-
wodnikowi znane jest po³o¿enie

badanej próbki w szeregu zapa-
chowym lub domyœla siê go,
czyli tzw. efekt M¹drego Hansa.

Wyniki uzyskane przez Weso³ow-

skiego w doœwiadczeniu mog³y byæ
spowodowane omawianymi przyczy-
nami pope³niania b³êdów przez psy.
O tym, jak wa¿ny wp³yw mog¹ mieæ
pewne stereotypy na wskazania
psów, udowodni³o doœwiadczenie
Gajosa [2]. Z jego pracy wynika, ¿e
niektóre psy do badañ osmologicz-
nych mog¹ wskazywaæ w szeregu
selekcyjnym materia³ zapachowy,
który ju¿ raz zosta³ wskazany przez
psa. Jest to o tyle wa¿ne, ¿e w mo-
mencie realizacji doœwiadczenia
przez Weso³owskiego nie by³o praw-
nej obligatoryjnoœci budowania nie-
zale¿nych szeregów selekcyjnych
i wszystkie psy mog³y pracowaæ na
jednym szeregu selekcyjnym.

Nie mo¿na równie¿ wykluczyæ, ¿e

przyczyn¹ odmiennoœci uzyskanych
wyników w doœwiadczeniach by³o
wyst¹pienie b³êdu laboratoryjnego.
W prowadzonych przez GEDNAP
badaniach analizy DNA w ró¿nych
laboratoriach kryminalistycznych
b³¹d laboratoryjny wynosi³ 0,4–2,1%
[14].

Za wiarygodnoœci¹ wyników uzy-

skanych przez autora przemawiaj¹
wyniki doœwiadczeñ krajowych auto-
rów badaj¹cych mo¿liwoœæ wp³ywu
ró¿nych czynników na wskazania
psów do badañ osmologicznych
w uk³adzie kontroli negatywnej. Oni
równie¿ uznali za wskazanie prawi-
d³owe w trakcie prób identyfikacyj-
nych przejœcie psa w szeregu selek-
cyjnym i niewskazanie ¿adnego sta-
nowiska.

Bednarek [1], badaj¹c wp³yw laku

na wskazania psów w uk³adzie kon-
troli negatywnej, uzyska³ 87,5%,
a w uk³adzie kontroli pozytywnej
94,1% wskazañ prawid³owych. Wyni-
ki uzyskane przez Bednarka weryfi-
kowano statystycznie, okreœlaj¹c,
w jakim stopniu odbiegaj¹ one od
przypadkowoœci. Testy statystyczne

da³y wyniki odbiegaj¹ce w wysokim
stopniu od przypadkowoœci. Prawdo-
podobieñstwo przypadkowoœci by³o
ma³e i nie mieœci³o siê w tabelach po-
równawczych testu chi

2

(mniejsze ni¿

0,001).

Marciniak [4], sprawdzaj¹c do-

œwiadczalnie wp³yw kosmetyku na
wskazania psów i stosuj¹c praktycz-
nie takie same uk³ady badawcze jak
Bednarek, uzyska³ zerowy poziom
b³êdów u psów. Jest to obecnie naj-
lepszy wynik uzyskany przez prowa-
dz¹cych badania nad wp³ywem ró¿-
nych czynników na wskazania psów.
Fakt, ¿e tylko Marciniakowi uda³o siê
uzyskaæ zerowy poziom b³êdów
u psów, wskazuje na to, ¿e niektóre
psy wykazuj¹ pewien poziom b³êd-
nych odpowiedzi.

Autor niniejszej pracy [9], spraw-

dzaj¹c doœwiadczalnie mo¿liwoœæ
wp³ywu zapachu kobiety umieszczo-
nego w mêskim szeregu selekcyjnym
na wskazania psów do badañ osmo-
logicznych w uk³adzie kontroli nega-
tywnej, uzyska³ 87,5% wskazañ pra-
wid³owych.

Wyniki doœwiadczeñ pozwalaj¹ na

stwierdzenie, ¿e zdarzaj¹ce siê b³êdy
zwi¹zane z zapachami w szeregu s¹
pope³niane losowo.

Wnioski

Na podstawie przeprowadzonego

doœwiadczenia nale¿y stwierdziæ, ¿e:

1. Nie jest mo¿liwe przeniesienie

zapachu osoby na noœnik za
poœrednictwem gestu powital-
nego „podanie rêki”.

2. Wyniki doœwiadczenia powinny

zostaæ jeszcze raz zweryfiko-
wane w innej pracowni, gdzie
wykonuj¹cy badania œladów za-
pachowych powinien realizo-
waæ je w ciemno, nie znaj¹c za-
³o¿eñ doœwiadczenia.

3. Zdarzaj¹ce siê b³êdy zwi¹zane

z zapachami w szeregu selek-
cyjnym s¹ pope³niane losowo.

Miros³aw Rogowski

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

56

Z PRAKTYKI

BIBLIOGRAFIA

1. Bednarek T.: Próby okreœ³enia

wp³ywu laku, stosowanego w zabezpie-
czaniu œladów zapachowych na
prawid³owoœæ pracy psów specjalnych,
„Problemy Kryminalistyki” 1999, nr 226, s.
47–51.

2. Gajos K.: Próba okreœlenia wp³ywu

pozytywnego rozpoznania zapachu przez
pierwszego psa na wynik rozpoznania za-
pachu przez psa weryfikuj¹cego, „Proble-
my Kryminalistyki” 2001, nr 232, s.
53–565.

3. Jezierski T.: Podstawy fizjologii wê-

chu, uczenia siê i etologii zwierz¹t, Zeszy-
ty Metodyczne nr 4 „Badania Osmologicz-
ne”, Wydawnictwo CLK KGP, Warszawa
1999, s. 67–69,

4. Marciniak R.: Próby okreœlenia

wp³ywu kosmetyków na prawid³owoœæ
pracy psów, „Problemy Kryminalistyki”
1999, nr 226, s. 45–46.

5. Metodyka pobierania, zabezpiecza-

nia, powielania i rozpoznawania zabez-
pieczonych œladów zapachowych ludzi,
wprowadzona przez Dyrektora CLK KGP
do stosowania z dn. 16.06.1998 r.

6. Misiewicz K.: Badanie wp³ywu za-

pachu nikotyny na poprawnoœæ wskazañ
psów specjalnych do identyfikacji œladów
zapachowych, „Problemy Kryminalistyki”
2000, nr 229, s. 38–40.

7. Metodyka badañ osmologicznych,

wprowadzona do stosowania Decyzj¹ nr
36/2003 Dyrektora CLK KGP z dnia
29.05.2003 r.

8. Marciniak R.: Próby okreœlenia

wp³ywu kosmetyków na prawid³owoœæ
pracy psów, „Problemy Kryminalistyki”
1999, nr 226, s. 45–46.

9. Rogowski M.: Próba okreœlenia

mo¿liwoœci wp³ywu zapachu kobiety
wstawionego w mêski szereg selekcyjny
na wskazania psów do badañ osmolo-
gicznych, „Z Zagadnieñ Nauk S¹dowych”
2003, nr VL, s. 45–46.

10. Tomaszewski T.: DopuszczalnoϾ

dowodów naukowych w amerykañskim
procesie karnym, „Przegl¹d S¹dowy”
1991, nr 5–6; Tomaszewski T.: Korzysta-
nie z dowodów naukowych w œwietle no-
wego kodeksu postêpowania karnego,

Materia³y z Sesji Popularnonaukowej
„Rozwój techniki w kryminalistyce na
przestrzeni dziejów polskich s³u¿b policyj-
nych”, Pi³a 24.09.1999; Wójcikiewicz J.:
Identyfikacja cz³owieka przez psa na pod-
stawie zapachu jako dowód naukowy, „Z
Zagadnieñ Nauk S¹dowych” 2000, nr XLI,
s. 96–101.

11. Tomaszewski T.: Korzystanie

z dowodów naukowych w œwietle nowego
kodeksu postêpowania karnego, Materia-
³y z Sesji Popularnonaukowej „Rozwój
techniki w kryminalistyce na przestrzeni
dziejów polskich s³u¿b policyjnych”, Pi³a
24.09.1999, s. 17–30.

12. Weso³owski I.: Przeniesienie za-

pachu osoby poprzez drug¹ osobê na
przedmiot, Materia³y CLK KGP z warszta-
tów naukowych „Osmologia 2000”, Legio-
nowo 19–21.05.2000 r.

13. Widacki J.: Który wizerunek ba-

dañ osmologicznych jest prawdziwy?,
„Problemy Kryminalistyki” 2000, nr 229 s.
46–47.

14., Wójcikiewicz J.:

Mo¿liwoœci

i ograniczenia wspó³czesnej ekspertyzy
kryminalistycznej, IV Sympozjum Krymina-
listyczne PTK „Kryminalistyka – ci¹gle no-
we wyzwania”, £¹czna 15–18.06.2005 r.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

57

Z PRAKTYKI