1

Toksykologia to nauka o truciznach. Nazwa pochodzi od greckiego słowa toksikon – trucizna i logos

– wiedza, nauka.

Postęp wiedzy o truciznach był ściśle związany z rozwojem leczenia i znajomości leków.

Najdawniejsze znane zapisy o truciznach i ich stosowaniu pochodzą ze źródeł staroegipskich i hinduskich.
Zawierają informacje o stosowaniu opium, alkaloidów tropinowych, cykuty, akonityny, niektórych metali,
jak: arsen, ołów, antymon, miedź. Znana także była wyjątkowa siła toksyn zwierzęcych, głównie węży i
insektów.

Paracelsus, wybitny przedstawiciel postępowej myśli medycznej okresu średniowiecza, uznawany

przez współczesnych za prekursora toksykologii, sformułował pojęcie trucizny jako indywiduum
chemicznego o określonych właściwościach i strukturze. Paracelsus wskazuje na doświadczenie, jako
zasadnicze źródło informacji o wpływie trucizn na organizm, wprowadza pojęcie dawki – dominującego
parametru warunkującego terapeutyczne lub toksyczne działanie związku. Słynne jest i do dzisiaj aktualne
stwierdzenie Paracelsusa:” Wszystko jest trucizną i nic nią nie jest. Dawka decyduje tylko, czy coś nie jest
trucizną”.

TRUCIZNY, ZATRUCIA, PODZIAŁ

Toksykologia współczesna największą uwagę przywiązuje nie tylko do ostrych zatruć, lecz także do

chorób, które – ze względu na zanieczyszczenie środowiska obejmują nieraz całą populację lub grupy
ludności szczególnie wrażliwych lub narażonych.

Udowodniono, ze wiele czynników wpływa na zdrowie człowieka.

ŹRÓDŁO → SUBSTANCJA → EKSPOZYCJA → ORGANIZM → ODPOWIEDŹ
EKSPOZYCJI CHEMICZNA
powietrze właściwości * droga wiek natychmiastowa
woda fizykochemiczne wchłaniania rasa opóźniona
gleba z powietrzem płeć
żywność doustna wrażliwość
skórna status zdrowotny
pozajelitowa

•

wielkość ekspozycji

stężenie
dawka
szybkość wchłaniania

Właściwości fizykochemiczne, takie jak lotność, rozpuszczalność, warunkują rozmieszczenie w

różnych przedziałach środowiskowych.0Substancja chemiczna, zanim dotrze do badanego organizmu,
może podlegać wpływowi czynników środowiskowych. Takie czynniki, jak trwałość fizykochemiczna
(odporność na utlenianie, hydrolizę, promieniowanie itp.) określa, jaka część stężenia środowiskowego
jest aktywna w bezpośrednim sąsiedztwie badanych organizmów. Substancje chemiczne mogą docierać
do badanego organizmu na drodze łańcucha pokarmowego. W tym przypadku niektóre substancje mogą
być szybko wchłaniane i powoli wydalane, co przyczynia się do ich zwiększonych stężeń w niektórych
narządach.

Rozwój wiedzy ostatniego 20-lecia wyraźnie wskazuje, że czynniki środowiskowe mają bezpośredni

wpływ na wywołanie nowotworów u ludzi. Potwierdzają to doniesienia dotyczące wywoływania raka
„zawodowego” przez różne związki chemiczne, jak rak pęcherza moczowego u robotników narażonych na
aminy aromatyczne; nowotwory płuc u osób narażonych na chrom, arsen, eter dichlorometylowy.
Wykazano również dodatnia korelację między paleniem papierosów a zapadalnością na nowotwory płuc.
Należy także podkreślić, że nie zawsze istnieje korelacja między ostra toksycznością a rakotwórczością.
Często związek chemiczny o dużej ostrej toksyczności nie wykazuje działania nowotworowego, a związek
chemiczny, który wywołuje u zwierząt nieznaczne działania toksyczne w ostrym zatruciu może mięć
bardzo silne działanie rakotwórcze. Skutki działania toksycznego, w zależności od rodzaju substancji,
występują i rozwijają się nieraz po narażeniu powtarzanym i wynikają z kumulacji związku toksycznego

2

lub jego metabolitów w organizmie. Występuje wówczas okres utajenia, który może być bardzo długi,
zwłaszcza wtedy, kiedy dawka substancji chemicznej jest bardzo mała.

Trucizna jest to substancja, która po wchłonięciu do organizmu lub wytworzona w

organizmie powoduje zaburzenie jego funkcji lub śmierć.

Substancje uchodzące za szkodliwe wywołują określone efekty biologiczne lub zdrowotne, które

występują podczas narażenia lub w okresie późniejszym, a także w następnych pokoleniach. Bardzo
toksyczna substancja powoduje te skutki po podaniu bardzo małych ilości (dawek), natomiast substancja
mało toksyczna wywiera działanie szkodliwe po podaniu w odpowiednio dużej ilości.

Przy ocenie toksyczności należy brać pod uwagę nie tylko ilość (dawkę) substancji podanej lub

wchłoniętej, lecz także drogę podawania (np. wdychanie, podanie doustne, na skórę, wstrzyknięcie), a
także częstość podawania (jednorazowo, kilkakrotnie), czas potrzebny do wystąpienia zmian (efektów)
niekorzystnych oraz zakres i stopień uszkodzenia.

Narażenie (ekspozycja) jest to fizyczny kontakt żywego organizmu z czynnikiem

chemicznym, fizycznym lub biologicznym, wyrażony stężeniem lub natężeniem
i czasem trwania.

Podczas narażenia może występować pobranie substancji chemicznej, a następnie jej wchłonięcie,

które opisuje się dawką wchłoniętą. Obecność substancji chemicznej w próbkach materiału biologicznego
(powietrze wydechowe, płyny ustrojowe, tkanki) jest bezpośrednim dowodem narażenia. Brak substancji
chemicznej w tych próbkach nie musi oznaczać braku aktualnego narażenia. Narażenie wyrażone jest
także przez stężenie substancji w powietrzu bądź w wodzie do picia lub przez dawkę pobraną, tzn. ilość
wprowadzoną do organizmu wraz z odpowiednim nośnikiem, tj. powietrzem, wodą do picia lub
żywnością.

Efekt jest to każda biologiczna zmiana w organizmie, narządzie lub tkance

spowodowana lub związana z narażeniem na substancję chemiczną.

Efekt szkodliwy jest to nieodwracalna zmiana biologiczna pojawiająca się podczas lub po

zakończeniu narażenia. Jest to zaburzenie czynnościowe lub uszkodzenie morfologiczne, które może
wpływać na wydolność całego organizmu lub może zmniejszyć jego sprawność w warunkach
dodatkowego obciążenia, a także może zwiększyć jego wrażliwość na działanie innych czynników.

Zmiany niekorzystne lub „anormalne” występują wówczas, gdy wyniki pomiarów znajdują się

poza zakresem wartości prawidłowych. Zakres wartości prawidłowych jest oznaczany na podstawie
pomiarów wykonanych w grupie osobników uznawanych za zdrowych i wyrażony statystycznie jako 95
% przedział ufności dla wartości średniej lub dla poszczególnych osobników jako 95 % przedział
tolerancji.

Działanie niekorzystne, szkodliwe albo niepożądane dla zdrowia może być odwracalne lub

nieodwracalne. Odwracalne skutki działania związku chemicznego są odchyleniami od prawidłowej
struktury lub funkcji, które powracają do zakresów wartości fizjologicznych po przerwaniu narażenia.
Podstawowe znaczenie w tym przypadku ma pojęcie uszkodzenia biochemicznego, które może być
zdefiniowane jako zmiana biochemiczna lub defekt biochemiczny, bezpośrednio poprzedzający zmianę
patologiczną lub zaburzenia czynnościowe.

W przypadku skutków nieodwracalnych odchylenia pozostają lub nawet nasilają się po zakończeniu

narażenia. Niektóre skutki toksycznego działania substancji chemicznych, jak: uszkodzenie płodu,
mutacje, nowotwory złośliwe, choroby neurologiczne, marskość wątroby lub rozedma płuc są na ogół
nieodwracalne.

Termin „dawka” jest stosowany do wskazania ilości podanej, natomiast ilość obecna w medium

podlegającym badaniu jest określona terminem „stężenie”.

3

Stężenie krytyczne w komórce jest to stężenie, przy którym zachodzą zmiany
czynnościowe komórki odwracalne lub nieodwracalne, niepożądane lub szkodliwe.
Narządem krytycznym nazywamy narząd, który jako pierwszy osiąga stężenie
krytyczne substancji toksycznej.

Wrażliwość narządów może wykazywać różnice osobnicze. Za efekt krytyczny, zdrowotny przyjęto

swoisty efekt lub jego prekursora w warunkach narażenia na substancję chemiczną.

DAWKI

Działanie toksyczne substancji chemicznej zależy od jej dawki i stężenia w atakowanym
narządzie lub układzie. Dawka jest to ilość substancji chemicznej podana, pobrana lub
wchłonięta do organizmu w określony sposób, warunkując brak lub wystąpienie efektów
biologicznych wyrażonych odsetkiem organizmów odpowiadających na tę dawkę. Podawana
ona jest w jednostkach wagowych na masę lub powierzchnię ciała, niekiedy dodatkowo na
dobę.

W zależności od skutków (efektów) wywoływanych przez ksenobiotyki rozróżnia się niżej

wymienione dawki:

Dawka graniczna lub dawka progowa (dosis minima, DM). Jest to ilość substancji, która

wywołuje pierwsze spostrzegalne skutki biologiczne. Nazywamy to progiem działania, który jest
zdefiniowany jako najmniejszy poziom narażenia lub najmniejsza dawka,, które powodują zmiany
biochemiczne, przekraczające granice przystosowania homeostatycznego.

Dawka lecznicza (dosis therapeutica, dosis curtiva, DC). Wykazuje działanie farmakoterapeutyczne

i nie wywołuje istotnych zakłóceń procesów fizjologicznych.

Dawka toksyczna (dosis toxica, DT) jest to ilość substancji, która po wchłonięciu do organizmu

wywołuje efekt toksyczny.

Dawka śmiertelna (dosis letalis, DL) jest to ilość substancji powodująca śmierć organizmu po

jednorazowym podaniu.

We współczesnej toksykologii ważną rolę odgrywa ostatnia z podanych dawek określana jako

dawka śmiertelna medialna LD

50

, jest to statystycznie obliczona na podstawie wyników badań

doświadczalnych ilość substancji chemicznej, która powoduje śmierć 50% organizmów badanych po jej
podaniu w określony sposób.

RODZAJE ZATRUĆ

Zatrucie jest to proces chorobowy z klinicznymi objawami podmiotowymi i przedmiotowymi,

wywołany przez substancję chemiczną pochodzenia egzo- lub endogennego.

Biorąc pod uwagę dynamikę, mechanizm oraz działanie trucizny na organizm zatrucia można

podzielić na:

Zatrucia ostre. Charakteryzują się one szybkim rozwojem szkodliwych zmian w organizmie,

powstających w ciągu krótkiego czasu po wprowadzeniu jednorazowej dawki trucizny dożołądkowo,
inhalacyjnie lub po naniesieniu na skórę. Na ogół objawy uszkodzenia lub śmierć występują po 24 h.
Charakteryzują się przeważnie dużą dynamiką objawów klinicznych.

Zatrucia podostre. Szkodliwe zmiany w organizmie występują mniej gwałtownie po podaniu

jednorazowej lub kilkakrotnej dawki. W zatruciach podostrych wykrycie powstałych zmian
patologicznych jest często możliwe po zastosowaniu fizjologicznych badań czynnościowych narządów.

Zatrucia przewlekłe. Powstają wskutek działania małych dawek trucizny podawanych przez

dłuższy okres na ogół pod wpływem kumulacji trucizny w organizmie. Zatrucia przewlekłe powstają
zwykle w wyniku zatruć przypadkowych, np. przebieg zatruć zawodowych ma przeważnie charakter
przewlekły. Substancje toksyczne, zanieczyszczające środowisko człowieka, występują przeważnie w tak
małych stężeniach, że wywołują tylko działanie przewlekłe.

Reakcja organizmu na wnikanie związków toksycznych zależy od ich właściwości

fizykochemicznych, drogi wchłaniania, dawki, płci, wieku, ogólnego stanu zdrowia i odżywiania, a także
czynników zewnętrznych, jak: temperatura, okres narażenia, wilgotność powietrza.

Zatrucia występujące wśród ludzi można podzielić na:

4

Zatrucia rozmyślne (samobójcze lub zbrodnicze). Zatrucia rozmyślne, zwłaszcza lekami, stanowią

ciągle ważny problem społeczny. Najczęściej w tym celu były używane: barbiturany, chinina, leki
uspokajające, tabletki od bólu głowy, fosforek cynku, nieraz ze znaczną dawką alkoholu etylowego. W
zatruciach zbrodniczych najczęściej są używane: arszenik, strychnina, sublimat, cyjanek potasu. Obecnie
do prób samobójczych najczęściej wykorzystywane są opiaty (amfetamina, opiaty w połączeniu z lekami
z grup benzodiazepin, barbituranów, fenotiazyn).

Zatrucia przypadkowe. Zatrucia te mogą być ostre, jak w przypadku zatruć rozmyślnych lub

przewlekłe. Z zatruciami przypadkowymi można się często spotkać w życiu codziennym, np. omyłkowe
podanie leków lub ich przedawkowanie, zatrucia chemikaliami używanymi w gospodarstwie domowym,
spożywanie żywności nie tylko skażonej mikroorganizmami, lecz także zanieczyszczonej substancjami
toksycznymi, a szczególnie środkami ochrony roślin.

Toksyczność alkoholi

Alkohol metylowy

Metanol, karbinol, spirytus drzewny, Methanol, CH

3

OH, temp. wrz. 64,5°C..

Występowanie, zastosowanie, narażenie. Alkohol metylowy powstaje podczas suchej destylacji
drewna. Jest stosowany jako: środek zapobiegający zamarzaniu, rozpuszczalnik szelaku i lakierów,
znajduje się również w politurze meblowej oraz jest dodawany w celu skażenia alkoholu etylowego.
Stosowany jest ponadto w przemyśle chemicznym jako surowiec wyjściowy do otrzymywania aldehydu
mrówkowego oraz w reakcjach metylowania.
Alkohol metylowy to poważne źródło narażenia w przemyśle chemicznym i meblarskim. Może także
zagrażać zdrowiu i życiu jako środek konsumpcyjny (używka). Rocznie notuje się ok. 100 zgonów
spowodowanych spożyciem lub wdychaniem par alkoholu metylowego.

Losy w organizmie. Alkohol metylowy szybko wchłania się z układu oddechowego, przewodu

pokarmowego oraz przez skórę. Po wchłonięciu do krwi przemieszcza się do narządów i tkanek, w
których gromadzi się proporcjonalnie do ich uwodnienia. Jest to bardzo istotne zjawisko wyjaśniające
toksyczność narządową metanolu, a w tym oka.
Przemiana alkoholu metylowego to system dehydrogenazowy, który zdecydowanie przeważa w
utlenianiu alkoholu u małp i ludzi. Przemianę przy udziale dehydrogenazy alkoholowej (ADH) oraz
aldehydowej (AdDH) można przedstawić następująco:

ADH AdDH ½O

2

CH

3

-OH ↔ HCHO ↔ HCOOH ↔ CO

2

+H

2

O

Przemiana do kwasu mrówkowego zachodzi tak szybko, że próby wykrycia aldehydu mrówkowego we
krwi lub tkankach małp i ludzi, zatrutych dużymi dawkami alkoholu metylowego, nie powiodły się. Kwas
mrówkowy utlenia się na drodze aromatycznej, przy udziale kwasu foliowego jako kofaktora, do
dwutlenku węgla. Alkohol metylowy jest metabolizowany u ssaków naczelnych i u człowieka z
szybkością 5-krotnie mniejszą niż alkohol etylowy. Po pojedynczej dawce jego wydalanie przez nerki i
płuca trwa co najmniej 4 doby.
Alkohol metylowy nie kumuluje się w organizmie ssaków ani człowieka, natomiast w pewnym stopniu
w tkankach gromadzi się kwas mrówkowy.
Mechanizm działania toksycznego. Mechanizm ten jest złożony i związany przede wszystkim z
metabolitami metanolu, tj. aldehydem mrówkowym i kwasem mrówkowym.W organizmie człowieka oraz
ssaków wyższego rzędu przemiana alkoholu metylowego do dwutlenku węgla zachodzi znacznie wolniej
w układzie dehydrogenaz i obserwuje się kumulację kwasu mrówkowego lub mrówczanów w tkankach
oraz w oku.
Kwas mrówkowy prowadzi do ciężkiej kwasicy metabolicznej i charakterystycznych zmian
zwyrodnieniowych w oku. Formaldehyd, który jest silną trucizną protoplazmatyczną, powoduje zmiany
zwyrodnieniowe komórek miąższu wątrobowego, nerek i serca. W oku zmiany zwyrodnieniowe dotyczą
nie tylko siatkówki, lecz także nerwu wzrokowego oraz nabłonka rogówki.
Zatrucie ostre. Zatrucia ostre alkoholem metylowym zarówno wziewne, jak i przez skórę można
podzielić na zatrucia lekkie, średnio ciężkie i ciężkie.

5

Zatrucia lekkie. Charakteryzują się uczuciem zmęczenia, bólem głowy, nudnościami, a po 24-48 h
zaburzeniami widzenia.
Zatrucia średnio ciężkie. Występują w nich silne zawroty głowy, nudności, wymioty oraz depresja
o.u.n. Zaburzenia widzenia pojawiają 24-48 h i mogą być przemijające lub nieodwracalne.
Zatrucia ciężkie. W początkowej fazie charakteryzują się objawami zatrucia średnio ciężkiego. W
miarę rozwoju zatrucia obserwuje się nasilenie wentylacji płuc, szybki i płytki oddech spowodowany
kwasicą. Pojawia się sinica, spadek ciśnienia krwi, rozszerzenie źrenic, śpiączka oraz przekrwienie tarczy
nerwu wzrokowego z zatarciem jej konturów. Obserwuje się także zmniejszenie zasobu zasad, poniżej 20
mmol/1 (20 mEq/l), oraz wystąpienie niewyrównanej kwasicy. Zgon z powodu niewydolności
oddechowej następuje u 25% ciężko zatrutych.
Zatrucie przewlekłe. Są to głównie zatrucia inhalacyjne. Jako pierwszy objaw zatrucia występuje
często zaburzenie widzenia. Początkowo jest to lekkie upośledzenie widzenia, następnie przechodzi w
zwężenie pola widzenia i w całkowitą ślepotę.
Metody oceny narażenia. Stężenie metanolu we krwi określa się za pomocą chromatografii gazowej
lub metodą enzymatyczną wystandaryzowaną na metanol. Ocena zmniejszenia zasobu zasad wskazuje na
rozwijającą się kwasicę.
Wartości biologiczne i toksyczne. Najwyższe Dopuszczalne Stężenie alkoholu metylowego w
środowisku pracy (NDS) wynosi 100 mg/m

3

, w powietrzu dla obszarów chronionych 0,5 mg/m

3

i

specjalnie chronionych 0,1 mg/m

3

.

Dopuszczalne stężenie metanolu (DSB) w moczu u osób narażonych zawodowo wynosi 5 mg/g
kreatyniny dla moczu pobranego jednorazowo pod koniec ekspozycji.
Stężenie metanolu we krwi 10-100 mg/dm

3

wskazuje na zatrucie, a stężenie 500 mg/dm

3

jest

bezwzględnym wskazaniem do hemodializy.
Doustna dawka śmiertelna (LD

100

) metanolu dla osoby dorosłej wynosi ok. 100 cm

3

.

Leczenie zatruć alkoholem metylowym polega na wyrównaniu zaburzeń metabolicznych, blokowaniu
metabolizmu alkoholu metylowego przez podawanie alkoholu etylowego, a w przypadkach ciężkich na
przyspieszeniu wydalania alkoholu metylowego przez oczyszczanie pozanerkowe (hemodializa). Alkohol
etylowy podaje się we wlewie dożylnym w postaci 5-15% roztworu w 5% roztworze glukozy.
Początkowo należy podawać 750 mg alkoholu etylowego na 1 kg m.c., a później 500 mg/kg mc. co 4 h. W
tym czasie stężenie alkoholu etylowego osoby zatrutej powinno wynosić ok. 21,7 mmol/1 (100mg%).
Alkohol etylowy
Banol, Spiritus vini, Ethanol, Ethyl alcohol, C

2

H

5

OH, temp. wrz. 78°C.

Występowanie, zastosowanie, narażenie. Alkohol etylowy należy do najszerzej stosowanych
rozpuszczalników w przemyśle. Jest też używany w celach konsumpcyjnych oraz jako środek
dezynfekcyjny. W przemyśle gorzelniczym otrzymuje się go podczas fermentacji skrobi z ziemniaków,
żyta, ryżu oraz z melasy. Otrzymuje się go także syntetycznie z etylenu i acetylenu.
Zatrucia alkoholem etylowym występują przede wszystkim w związku z jego olbrzymim spożyciem w
różnej postaci przez setki milionów ludzi. W mniejszym zakresie na pary etanolu narażeni są pracownicy
przemysłów: spirytusowo-wódczanego, browarniczego oraz pracownicy przemysłu meblarskiego
(rozpuszczalnik lakierów i politur). Alkohol etylowy używany jest także do ekstrakcji i syntezy związków
organicznych w przemyśle chemicznym i farmaceutycznym. Ostatnio stosowany jest jako materiał
napędowy do silników spalinowych i do oświetlenia.
Losy w organizmie — Cząstki alkoholu etylowego są małe i hydrofilne, dzięki czemu łatwo
wchłaniają się z przewodu pokarmowego i pęcherzyków płucnych. Rozprzestrzeniają się swobodnie do
wszystkich przestrzeni wodnych organizmu. Etanol przenika również dobrze przez skórę. Biologiczny
okres półtrwania etanolu we krwi wynosi ok. 74 min, a u kobiet w ciąży skraca się do 42 min, co związane
jest z jego przemieszczaniem się do przestrzeni wodnej jaja płodowego.
Biotransformacja etanolu u człowieka oraz ssaków wyższego rzędu zachodzi w 35-90% przy udziale
układów enzymatycznych — dehydrogenazy alkoholowej (ADH) oraz aldehydowej (AdDH).
ADH AdDH
CH

3

-CH

2

-OH < > CH

3

CHO < ————> CH

3

-COOH

NAD NADH

2

NAD NADH

2

6

Enzymy te znajdują się w dużym stężeniu w wątrobie, która odgrywa główną rolę w przemianie
etanolu. Cały układ biotransformacji sprzężony jest z koenzymem NAD, który w czasie reakcji redukuje
się do NADH+H.
Drugi układ utleniań alkoholu etylowego, którego rola u ludzi jest nieznaczna, utlenia się tą drogą tylko
10- 15% etanolu, związany jest z aktywnością katalazową hepatocytów.

Katalaza
CH

3

—CH

2

—OH <——> CH

3

—CHO + H

2

O

Etanol + H

2

0

2

Aldehyd octowy

i wspomagany jest układem mikrosomalnych utleniań (MEOS) przy udziale tlenu i koenzymu NADPH

2

.

W przemianie tej znaczącą rolę odgrywa cytochrom P-450, który bierze udział w tworzeniu tlenu
rodnikowego. Produkt ostateczny biotransformacji etanolu, kwas octowy, uwalnia się następnie z
komórek wątrobowych i prawdopodobnie utlenia się poza wątrobą do dwutlenku węgla i wody.
Wydalanie niezmetabolizowanego alkoholu etylowego z organizmu odbywa się przez nerki i płuca.
Współczynnik oczyszczania nerkowego etanolu jest niski wynosi 4-5 cm

3

/min. Alkohol etylowy jest

metabolizowany w organizmie dorosłego człowieka z prędkością 7-8 g/h.
Mechanizm działania toksycznego. Został stosunkowo dobrze poznany. Wiąże się z jego
biotransformacją i dużą toksycznością metabolitów. Przede wszystkim na pierwszy plan wysuwa się
nagromadzenie w cytosolu komórki produktów przemiany w postaci zredukowanych nukleotydów,
NADH i NADPH, jonów wodorowych H

+

. Aldehyd octowy jest aktywną trucizną prtoplazmatyczną, a

więc związkiem denaturującym enzymy i białka, natomiast kwas octowy, jeden z mocnych kwasów
organicznych, szybko prowadzi do kwasicy.
Na szczególną uwagę w mechanizmie działania alkoholu etylowego zasługuje działanie depresyjne,
narkotyczne oraz hepatotoksyczne. Alkohol etylowy ze względu na swoją lipofilność narusza strukturę i
czynność neuronów oraz łatwo przenika do komórek nerwowych o.u.n., powodując ich niedotlenienie
prowadzące do zaburzeń czynnościowych. Działanie hepatotoksyczne alkoholu etylowego można ująć
jako działanie toksyczne alkoholu na komórkę wątrobową.
Alkohol etylowy dostarcza organizmowi 29,7 kJ/g (7,1 kcal/g) energii, co przy regularnym piciu
alkoholu, np. 200-250 g dziennie, dostarcza organizmowi 6280 kJ/24h (1500 kcal/24 h), a zatem połowę
dziennego zapotrzebowania energetycznego. Może to prowadzić do przeładowania energetycznego,
otyłości i stłuszczenia wątroby, a także do znacznego ograniczenia spożycia cennych produktów
białkowych i witaminowych, których alkohol jest pozbawiony. Ten niedobór istotnych dla zdrowia
czynników odżywczych może przyspieszać rozwój zmian degeneracyjnych wątroby, z jej marskością
włącznie.
Częste nadużywanie alkoholu etylowego przez kobiety będące w ciąży prowadzi do tzw. zespołu
poalkoholowego uszkodzenia płodu (Fetal Alcohol drom, FAS), który charakteryzuje się ograniczeniem
umysłowości dziecka, mikrocefalią i nerwowością. Noworodek rodzi się z niedowagą i ubogą strukturą
mięśniową.
Alkohol etylowy uznany został przez niektórych badaczy za prokarcynogen.
Zatrucie ostre. Zatrucie lekkie, przy stężeniu alkoholu etylowego we krwi 0,5-l,5g/dm

3

(0,5-l,5%o)

charakteryzuje się pobudzeniem, nieznacznym upośledzeniem widzenia, koordynacji ruchowej i
mięśniowej oraz wydłużeniem czasu reakcji.
Zatrucie umiarkowane, przy stężeniu alkoholu etylowego 1,5-3 g/dm

3

(l,5-3%o) we krwi powoduje

wyraźne upośledzenie widzenia, percepcji zmysłowej oraz koordynacji mięśniowej. Obserwuje się
wydłużenie czasu reakcji oraz bełkotliwą mowę.
Zatrucia ciężkie, przy stężeniu alkoholu etylowego 3-5 g/dm

3

(3-5%o) we krwi charakteryzują się

wyraźnymi zaburzeniami koordynacji, upośledzeniem widzenia lub widzeniem podwójnym. Zagraża
utrata przytomności. Niekiedy rozwija się ciężka hipoglikemia z hipotermią, sprzężone odchylenie gałek

ocznych. Pojawia się sztywność wyprostna kończyn, jedno- lub dwustronny objaw Babińskiego, drgawki
oraz szczękościsk. W grupie tej zdarzają się zgony.
Śpiączka występuje przy stężeniu ponad 5 g/dm

3

alkoholu etylowego we krwi. Obserwuje się utratę

przytomności, zwolniony oddech, osłabienie odruchów oraz całkowite zniesienie reakcji na bodźce
zewnętrzne. W tej grupie zatrutych występują już częste zgony.

7

Zatrucie przewlekłe. Doustne przewlekłe spożywanie alkoholu etylowego prowadzi do uzależnienia,
zwanego alkoholizmem.
Metody oceny narażenia. Metody te oparte są na badaniach laboratoryjnych określających stężenie
alkoholu we krwi. Polecane są przede wszystkim metody swoiste, do których należą: metoda
enzymatyczna, oparta na reakcji z dehydrogenazą alkoholową oraz metoda chromatografii gazowej.
Stężenie alkoholu etylowego w powietrzu wydychanym może być również wskaźnikiem zawartości
alkoholu.
W przewlekłym alkoholizmie bardzo pomocne są badania kliniczne i laboratoryjne, oceniające stan i
czynność wątroby oraz badania EKG mogące wskazywać na zwyrodnienie mięśnia sercowego.
Wartości biologiczne i toksyczne. Stężenie fizjologiczne alkoholu etylowego we krwi wynosi poniżej
0,01% (0,l%o), a po spożyciu lub ekspozycji na jego pary wzrasta.
Stężenie we krwi wynoszące 0,2 g/dm

3

(0,02%, 0,2%o) jest obecnie w Polsce wartością progową, od

której, z punktu widzenia prawnego, rozpoczyna się stan upojenia alkoholowego. Stężenia alkoholu
etylowego we krwi do 0,2 g/dm

3

(0,2‰) wskazują jedynie na spożycie lub kontakt z etanolem.

Etanol, jako rozpuszczalnik, stanowi niewielkie zagrożenie w przemyśle, dlatego wyróżnia się wysokim
NDS w środowisku pracy, które wynosi 1000 mg/m

3

.

Alkohole propylowe
Alkohol izopropylowy, (CH

3

)

2

CHOH, temp. wrz. 82,5°C.

Alkohol n-propylowy, CH

3

- CH

2

-CH

2

OH,

temp. wrz. 97-98

o

C.

Występowanie, zastosowanie, narażenie. Alkohole propylowe otrzymywane są przez frakcjonowaną
destylację oleju fuzlowego, z mieszaniny alkoholi i innych związków otrzymywanych syntetycznie.
Alkohol izopropylowy otrzymuje się z propylenu przez działanie na niego kwasem siarkowym, a
następnie zmydlenie wytworzonego estru oraz przez katalityczną redukcję acetylenu. Alkohole propylowe
stosowane są w przemyśle farb i lakierów nitrocelulozowych, w przemyśle meblarskim. W przemyśle
kosmetycznym do produkcji płynów po goleniu, płynów do nacierań stosuje się alkohol izopropylowy,
który może stanowić zagrożenie dla pracowników.
Losy w organizmie. Alkohol izopropylowy jest mniej toksyczny, niż alkohol n-propylowy. Alkohole
propylowe są mniej lotne od alkoholu etylowego, dlatego pary alkoholi propylowych nie stanowią
większego zagrożenia w przemyśle. Główną drogą zatrucia tymi alkoholami jest przewód pokarmowy, z
którego wchłaniają się dość szybko.
Alkoholi propylowe są 2-krotnie bardziej toksyczne od etanolu. Około 15% spożytego (wchłoniętego)
alkoholu izopropylowego ulega biotransformacji do acetonu.
Alkohole propylowe są wydalane przez nerki oraz inne narządy, w tym przez płuca, z potem i z kałem.
Mechanizm zatrucia alkoholami propylowymi jest podobny do mechanizmu zatrucia etanolem. Pojawia
się działanie narkotyczne, kwasica oraz acetonemia.
Zatrucie ostre. Podstawowym objawem zatrucia ostrego alkoholem propylowym jest depresja o. u. n.
Objawy zatrucia (wziewnego lub doustnego) są zbliżone do etanolu. Występują znaczne i dłużej trwające
nudności, krwawe wymioty, bóle brzucha. Towarzyszy im utrata przytomności, depresja oddechowa,
zniesienie odruchów oraz skąpomocz, przechodzący następnie w fazę wielomoczu. Opisany obraz
zatrucia, wraz ze śpiączką, występuje już przy mniejszym, w porównaniu z etanolem, stężeniu alkoholu
propylowego we krwi 1,5-2 g/dm

3

(l,5-2%o).

Zatrucie przewlekłe. Ma miejsce głównie w przemyśle. Narażenie na pary alkoholu izopropylowego
powoduje podrażnienie oczu, nosa i gardła oraz występowanie nudności.
Metody oceny narażenia. Opierają się na oznaczeniu stężeń alkoholu n-propylowego i
izopropylowego w atmosferze miejsca pracy. Oznaczać można metodą chromatografii gazowej. Starsza
metoda ilościowego oznaczenia alkoholu izopropylowego w płynach biologicznych i powietrzu oparta jest
na utlenianiu alkoholu dichromianem potasowym do acetonu i oznaczaniu go spektrofotometrycznie.
Ocenę narażenia uzupełniają badania kliniczne i laboratoryjne: aktywności enzymów wskaźnikowych
we krwi, stężenia hemoglobiny, stopnia hemolizy oraz azotu pozabiałkowego w surowicy.
Wartości biologiczne i toksyczne. W przemyśle NDS dla alkoholu propylowego określa się na 200
mg/m

3

. Dopuszczalnych stężeń biologicznych nie wyznaczono.

8

Alkohole butylowe
Butanole, C

4

H

9

OH (4 izomery), temp. wrz. 82,5-118°C.

Występowanie, zastosowanie, narażenie. Alkohol butylowy normalny (CH

3

—CH

2

—CH

2

OH),.

Alkohol butylowy drugorzędowy (CH

3

—CH

2

—CH(OH)CH

3

), Alkohol butylowy trzeciorzędowy,

(CH

3

)

3

COH, Alkohol izobutylowy, (CH

3

)

3

CH—CH

2

OH.

Powyższe alkohole, a głównie alkohol n-butylowy, są używane jako rozpuszczalniki lakierów
nitrocelulozowych. Narażenie i zatrucia alkoholami butylowymi występują w przemyśle chemicznym,
zwłaszcza podczas ich syntezy, w przemyśle lakierniczym i meblarskim, gdzie mogą być wchłaniane w
postaci par.
Losy w organizmie. Alkohole butylowe dobrze wchłaniają się z dróg oddechowych oraz z przewodu
pokarmowego. Biotransformacja n-butanolu polega na utlenianiu do aldehydu i kwasu masłowego.
Mechanizm tej przemiany jest analogiczny do metanolu i etanolu. Sam alkohol oraz jego metabolity
wydalane przez nerki i płuca.
Alkohol butylowy drugorzędowy metabolizowany jest do odpowiedniego ketonu. Podobnie jak
pozostałe izomery, alkohol wraz z metabolitami wydalany jen przez nerki i płuca.
Zatrucie ostre. Zatrucie ostre powoduje depresję o.u.n., następnie śpiaczkę oraz zatrzymanie czynności
serca.
Zatrucie przewlekłe. Jest to głównie zatrucie przemysłowe, a najczęstszymi objawami są:
podrażnienie oczu, zapalenie rogówki oraz podrażnienie błon śluzowych górnych dróg oddechowych. W
obrazie krwi obserwuje się rozwijającą niedokrwistość ze zmniejszeniem liczby krwinek czerwonych i
leukopenią. Może dojść do uszkodzenia nerek z białkomoczem.
Działania odległe. Często występuje niewydolność nerkowa z mocznicą,
Metody oceny narażenia. Opierają się na oznaczeniu alkoholu n-butylowego i izobutylowego na
stanowiskach pracy metodą chromatografii gazowej, pomocniczymi badaniami są badania
hematologiczne, ocena czynności wątroby i nerek.
Wartości biologiczne i toksyczne. NDS dla butanolu w miejscu pracy na 200 mg/m

3

. Stężenie

toksyczne butanolu we krwi określono na 0,05g/dm

3

. Dawkę śmiertelną (LD

100

) ocenia się na 1,7 g/kg mc.

Glikol etylenowy
Etandiol, OH—CH

2

—CH

2

—OH, temp. wrz. 197,5°C.

Występowanie, zastosowanie, narażenie. Glikol etylenowy jest stosowany jako rozpuszczalnik farb w
przemyśle farbiarskim, drukarskim oraz włókienniczym. Ponadto jest stosowany jako rozpuszczalnik
celulozy oraz do produkcji płynów nie zamarzających do chłodnic silników spalinowych. Ma
zastosowanie w przemyśle kosmetycznym oraz jako surowiec wyjściowy w produkcji materiałów
wybuchowych.
W postaci aerozoli oraz w podwyższonej temperaturze mogą powodować znaczne zagrożenia. Zatrucia
ostre glikolem powstają wyłącznie po wchłonięciu z przewodu pokarmowego.
Losy w organizmie. Glikol etylenowy wchłania się w postaci par i aerozoli z układu oddechowego, a w
postaci ciekłej przez skórę, a przede wszystkim z przewodu pokarmowego. W organizmie, w wątrobie jest
biotransformowany przez dehydrogenazę alkoholową (ADH), podobnie jak alkohole, do aldehydu, a
następnie przez pośrednie produkty utleniany do kwasu szczawiowego i dwutlenku węgla.
W wyniku tej przemiany wydala się z moczem kwas szczawiowy w mniejszej niż 2% przyjętej dawki
glikolu etylenowego. Dwutlenek węgla wydala się przez płuca, a największy odsetek nie zmienionego
glikolu wydala się przez nerki.
Ostra doustna dawka śmiertelna dla człowieka wynosi ok. 1,4 mg/kg mc. Sam glikol etylenowy nie
kumuluje się w organizmie, lecz jego metabolity — kwas szczawiowy i jego sole się w nerkach i mózgu.
Mechanizm działania toksycznego. Glikol etylenowy działa na o.u.n., wpływa na równowagę
kwasowo-zasadową organizmu, prowadzi do ciężkiej kwasicy. Kumulacja kwasu szczawiowego i jego
soli w kanalikach nerkowych jest przyczyną ciężkiej nefropatii. Szczawiany wapnia odkładają się w
części proksymalnej kanalików nerkowych, co prowadzi do zmian nekrotycznych nabłonka kanalikowego
oraz do niewydolności kanalikowej nerek. Zjawisko wystąpienia nefrotoksyczności można znacznie
opóźnić, a nawet przeciwdziałać mu, przez podanie witaminy B

6

. Ponieważ glikol etylenowy jest

biotransformowany przez dehydrogenazy alkoholowe, istnieje możliwość blokowania tej przemiany przez
konkurencyjne działanie alkoholu etylowego.

9

Zatrucie ostre. Zatrucie ostre powstaje najczęściej po wypiciu 50-100 cm

3

glikolu etylenowego.

Przeciętnie doustna dawka śmiertelna glikolu wynosi ok. 100 cm

3

. Objawy zatrucia występują szybko,

zapoczątkowuje je utrata świadomości przechodząca w głęboką śpiączkę, a po kilku godzinach kończą się
zgonem spowodowanym niewydolnością oddechową lub obrzękiem płuc.
W zatruciach ciężkich, oprócz utraty przytomności, występuje brak reakcji źrenic na światło i zniesienie
czucia bólu. Pojawia się przyspieszony oddech, rzężenie w płucach, przyspieszone tętno oraz głuche tony
serca. W zatruciu ostrym występuje zwiększona leukocytoza, znaczne ograniczenie wydzielania moczu
przechodzące w bezmocz i mocznicę. Może nastąpić nieodwracalne uszkodzenie mózgu w przypadku
przedłużającej się śpiączki lub drgawek . Zmniejszenie stężenia wapnia może być przyczyną tężyczki.
Zatrucie przewlekłe. Występuje najczęściej w przypadkach ekspozycji inhalacyjnej. Główne objawy
to utrata przytomności, wymioty, oczopląs oraz limfocytoza. W moczu pojawiają się duże ilości
szczawianów, a skąpomocz może wystąpić już w drugiej dobie. Rozwija się charakterystyczna dla glikolu
etylenowego nefropatia z wydalaniem z moczem białka, krwinek czerwonych oraz wałeczków.
Metody oceny narażenia. Metodę chromatografii gazowej wykorzystuje się do oznaczenia stężenia
glikolu w powietrzu w miejscu pracy oraz we krwi i w moczu. Uzupełniające są badania kliniczne i
laboratoryjne, które obejmują.: stężenie mocznika we krwi oraz badanie moczu na wydalanie białka,
elementów morfotycznych i nabłonków oraz określające wydalanie szczawianów.
Wartości biologiczne i toksyczne. NDS par glikolu etylenowego w miejscu pracy nie zostały
opracowane. Dopuszczalne stężenie glikolu w powietrzu atmosferycznym dla obszarów chronionych
wynosi 0,01 mg/m

3

, a specjalnie chronionych 0,003 mg/m

3

. Dawka śmiertelna doustna dla dorosłego

człowieka określana jest na 100-150 cm

3

.

Glikol propylenowy
1,2-Propandiol, CH

3

—CHOH—CH

2

OH, temp. wrz. 188,2°C, m.cz. 76,09.

Glikol propylenowy jest bezbarwną cieczą, łatwo rozpuszcza się w wodzie i rozpuszczalnikach
organicznych. Ze względu na bardzo małą prężność par w temperaturze pokojowej przedstawia małe
zagrożenie jako ciecz parująca .Zagrożenie wzrasta w podwyższonej temperaturze oraz przy stosowaniu
glikolu propylenowego w postaci aerozolu.
Występowanie, zastosowanie, narażenie. Glikol propylenowy jest stosowany jako rozpuszczalnik w
przemyśle farmaceutycznym, kosmetycznym oraz w przemyśle spożywczym. Stosowany jest również
jako składnik płynów nie zamarzających w chłodnicach silników spalinowych.
Losy w organizmie. Glikol propylenowy wchłania się w postaci aerozolu i par a przede wszystkim z
przewodu pokarmowego i może stanowić zagrożenie toksyczne. W organizmie człowieka i ssaków jest
metabolizowany do mleczanu lub pirogronianu.
Objawy zatrucia. Występują przeważnie po doustnym podaniu glikolu propylenowego lub częstym
wchłanianiu jego aerozolu. Głównym objawem jest działanie porażające ośrodki nerwowe, które w miarę
upływu czasu powoli ustępują. Glikol propylenowy jest mało toksyczny, dla dorosłego człowieka LD

100

określana jest na ok. 20 g/kg mc.
Wartości biologiczne i toksyczne. Nie zostały opracowane.

Toksyczność niektórych niemetali i ich połączeń nieorganicznych

Tlenki azotu
Azot tworzy z tlenem następujące tlenki: podtlenek azotu (N

2

O), tlenek azotu (NO), tritlenek diazotu

(N

2

O

3

), ditlenek azotu (NO

2

), tetratlenek azotu (N

2

O

4

),

pentatlenek azotu (N

2

O

5

). Najwięcej uwagi, z

toksykologicznego punktu widzenia, poświęca się ditlenkowi azotu, który występuje z tlenkiem azotu
przede wszystkie w aglomeracjach miejskich, gdzie powstaje głównie w wyniku działania człowieka.
Tlenek azotu jest gazem bezbarwnym i bezwonnym, w nieznacznym stopniu rozpuszczalnym w wodzie.
Ditlenek azotu występuje w równowadze ze swoim dimerem — tetratlenkiem azotu, który w niskich
temperaturach jest bezbarwną cieczą o swoistym, słodkawym i ostrym zapachu. W miarę podnoszenia
temperatury powstaje żółte zabarwienie cieczy. W temperaturze wrzenia (26°C) dwutlenek azotu tworzy
brunatne pary, które ze

wzrostem temperatury ciemnieją. W obecności wody ditlenek azotu tworzy kwas

azotawy i azotowy.

10

Występowanie, zastosowanie, narażenie. Źródłem tlenku i ditlenku azotu są

procesy spalania,

przebiegające w bardzo wysokich temperaturach. W większych ilościach w procesach spalania tworzy się
tlenek azotu wg reakcji:
O + N

2

<=> NO + N

O

2

+ N

NO + O

Procentowa emisja tlenku azotu zależy od źródła, tj. rodzaju stosowanego paliwa. Z dużych elektrowni
emitowane są największe ilości tlenków azotu natomiast paleniska domowe to mało znaczące źródła.
Środki transportu napędzane benzyną emitują średnio 40-50% całkowitej ilości tlenków azotu
przechodzących do atmosfery. Tlenek i ditlenek znajdujące się w powietrzu atmosferycznym, powstają
głównie w wyniku naturalnych zjawisk, jak: wybuchy wulkanów, wyładowania elektryczne, działalność
bakterii. Z wymienionych źródeł roczna emisja tlenku i ditlenku azotu wynosi przybliżeniu ok. 1100 mln
ton, natomiast roczna emisja wymienionych tlenków, powstała wskutek działalności człowieka, wynosi
tylko 53 mln ton.
Inne źródła emisji tlenku i ditlenku azotu to m.in. palenie papierosów i działalność domowych
urządzeń, jak: piecyki gazowe itp. Przyjmuje się, że dym papierosowy zawiera 98-135 mg/m

3

tlenku azotu

i 150-226 mg/m

3

ditlenku azotu. Urządzenia domowe zużywające gaz wytwarzają natomiast ditlenek

azotu w ilościach nawet 2 mg/m

3

(badania wykonywano w pobliżu palników na wysokości strefy

oddychania ludzi).
Na szkodliwe działanie tlenków azotu narażona jest również duża liczba pracowników przemysłu.
Tlenki azotu tworzą się bowiem przy spawaniu, podczas procesów technologicznych z zastosowaniem
kwasu azotowego, podczas produkcji różnych związków chemicznych. Narażeni na tlenki azotu są
górnicy, stosujący dynamit, i pracownicy zatrudnieni w tunelach o dużym natężeniu ruchu pojazdów
mechanicznych.
Mechanizm działania toksycznego. Na działanie tlenków azotu narażonych jest stosunkowo dużo
osób, są to jednak przeważnie ekspozycje złożone, a więc takie, w których równocześnie działa więcej
substancji. Powoduje to trudności w interpretacji wyników i określenia roli tlenków azotu w
uszkadzającym działaniu na organizm. Z powyższych względów przeprowadzono badania ludzi zdrowych
w warunkach kontrolowanych, uzyskując informacje o działaniu małych stężeń tlenków azotu. Wyniki te
są wzbogacone licznymi badaniami na zwierzętach. Są one bardzo istotne, gdy w grę wchodzą duże
stężenia.
Zdecydowanie najwięcej informacji uzyskano na temat działania ditlenku azotu. W badaniach ludzi
stwierdzono, że wyczuwalne powonieniem stężenie tlenku azotu wynosi 230 µg/m

3

. Wrażliwość na

zapach zwiększa się wraz z wilgotnością powietrza o 60-80%. Badano również wpływ ditlenku azotu na
czynność układu oddechowego, stwierdzając po upływie 5 min od rozpoczęcia ekspozycji przy stężeniu
5,6-7,5 mg/m

3

znaczące zaburzenia w procesie oddychania. W innych badaniach podobny rezultat

uzyskano po 10 min ekspozycji na działanie ditlenku azotu o stężeniu 7,5-8,4 mg/m

3

. Te oraz inne badania

potwierdziły fakt zróżnicowanej wrażliwości różnych osób na działanie ditlenku azotu na układ od-
dechowy.
Tlenek azotu w działaniu ostrym wykazuje ujemny wpływ na czynność płuc, lecz w mniejszym stopniu
od ditlenku azotu. Przeprowadzono wiele badań epidemiologicznych, których celem było określenie
wpływu ditlenku azotu na występowanie ostrych chorób układu oddechowego. Uzyskano potwierdzenie,
że ditlenek azotu wpływa na osłabienie odporności organizmu na zakażenie dróg oddechowych.
Płuca są głównym obiektem badań doświadczalnych na zwierzętach, których celem jest uchwycenie
działania ditlenku azotu. W pracach tych wykazano w płucach zmiany morfologiczne, czynnościowe i
biochemiczne. Nie oznacza, to, że ditlenek azotu nie wykazuje również innego rodzaju działania,
stwierdzono bowiem wpływ tego związku na wzrost i masę ciała zwierząt, wykazano zmiany w reakcjach
immunologicznych i hematologicznych oraz wpływ na rozrodczość.
Zatrucie ostre. Powstaje zazwyczaj podczas pracy w przemyśle, ma różny obraz kliniczny związany ze
zmianami układu oddechowego i krążenia oraz krwi. Bardzo duże stężenia tlenków azotu mogą
wywoływać gwałtowne reakcje, polegające na natychmiastowym porażeniu układu oddechowego i
krążenia. W zatruciu ostrym o nie tak gwałtownym przebiegu występują reakcje organizmu już w czasie
narażenia lub po krótkiej chwili od jego zakończenia. Są to: duszność, wymioty, sinica. utrata
przytomności i ostra niewydolność krążenia. Częściej jednak zatrucia ostre przebiegają dwuetapowo.
Najpierw podczas oddychania występuje kaszel i podrażnienie błon śluzowych. Drugi etap zatrucia to:

11

ostry stan duszności i silny kasze z wydalaniem plwociny zabarwionej krwią, duszność, bóle mięśni w
czasie oddychania, sinica i zaburzenia krążenia. Objawy powyższe występują kilka godzin po narażeniu,
najczęściej w nocy. Wówczas też może wystąpić ostry obrzęk płuc z niewydolnością krążenia i zgon.
Opisane są też późne objawy, tj. występujące po 2 - 3 tygodniach od narażenia. Po okresie utajenia
następuje nagła niedomoga układu oddechowego, prowadząca do śmierci. Taki przebieg zatrucia
związany jest z włóknikowym zamykającym zapaleniem oskrzelików. Stwierdzono również działanie
methemoglobinotwórcze ditlenku azotu.
Zatrucie przewlekłe. Zatrucia przewlekłe charakteryzują się w pierwszym okresie narażenia łagodnym
zapaleniem błony śluzowej układu tchawiczo-oskrzelowego, przechodzącym w zapalenie oskrzelików. W
zatruciach przewlekłych obserwuje się również podrażnienie spojówek, stany zapalne i owrzodzenia jamy
ustnej, uszkodzenie szkliwa i zębiny, spadek ciśnienia krwi i zwolnienie tętna.
Charakterystycznym objawem zatrucia tlenkami azotu jest żółte zabarwienie skóry i włosów, wywołane
reakcją ksantoproteinową.
Metody oceny narażenia. Oceny narażenia na działanie tlenków azotu dokonuje się przez pomiary ich
ilości w powietrzu.
Wartości biologiczne i toksyczne. Obowiązujący w Polsce NDS na stanowisku pracy dla 8-godzinnego
dnia pracy wynosi 5 mg/m

3

, natomiast Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Chwilowe (do 30 min) wynosi

10 mg/m

3

.

W powietrzu atmosferycznym dla ditlenku azotu Najwyższe Dopuszczalne Stężenie (NDS) wynosi: 500
µg/m

3

(stężenie 30-minutowe). Międzynarodowa grupa ekspertów WHO ustaliła dopuszczalną granicę dla

ekspozycji krótkotrwałej (l h) na poziomie 0,19 - 0,32 mg/m

3

ditlenku azotu. Jest ona zdania, że

dotychczas nie uzyskano dostatecznych dowodów, świadczących o powiązaniach przyczynowo-
skutkowych pomiędzy biomedycznymi objawami u ludzi a długotrwałą ekspozycją na ditlenek azotu, aby
zaproponować dopuszczalne wartości graniczne dla długich okresów narażenia.

Amoniak
Amoniak jest bezbarwnym gazem o charakterystycznym ostrym zapachu. W wodzie bardzo dobrze się
rozpuszcza. Przez ogrzanie można amoniak wydzielić z wody. Łatwo się skrapla. Wodny roztwór ma
właściwości zasadowe wskutek tworzenia się wodorotlenku amonowego. W powietrzu szybko przechodzi
w węglan. Mieszanina amoniaku z tlenem może być wybuchowa.
Występowanie, zastosowanie, narażenie. W przyrodzie amoniak powstaje jako produkt redukcji
związków azotowych oraz w procesach gnilnych roślin i zwierząt. W przemyśle wydziela się w procesie
suchej destylacji węgla kamiennego, a także podczas wielu innych procesów technologicznych. Szeroko
stosowany w chłodnictwie, jest składnikiem nawozów mineralnych. Najczęściej notowane są zatrucia
zawodowe amoniakiem w przemyśle chemicznym oraz innych gałęziach produkcji, gdy używany jest jako
surowiec lub powstaje jako produkt uboczny.
Losy w organizmie. Amoniak wchłania się głównie z dróg oddechowych, a także przez skórę i błony
śluzowe. W organizmie ulega związaniu. Wydalany jest głównie jako mocznik.
Mechanizm działania toksycznego. Reakcja organizmu na działanie amoniaku jest uzależniona od
jego stężenia i czasu narażenia. Charakterystyczna ostra woń amoniaku działa ostrzegawczo, chroniąc
człowieka przed narażeniem na duże stężenia toksyczne, dlatego rzadkie są ciężkie zatrucia gazowym
amoniakiem. Niesprzyjającym natomiast zjawiskiem jest szybko występujące, nawet przy małych
stężeniach, zmniejszenie wrażliwości na zapach amoniaku w czasie ekspozycji. Dzieje się tak, ponieważ
amoniak działa porażająco na zakończenia nerwów węchowych.
Zatrucie ostre. W zatruciach ostrych, w zależności od drogi narażenia, występują różne objawy
toksyczne.
Zatrucie doustne. Amoniak podany doustnie działa żrąco na błonę śluzową przełyku i żołądka,
wywołując ostry ból. Następnie pojawia się kaszel, wymioty i zapaść o charakterze wstrząsu. Może
nastąpić perforacja przełyku i żołądka, co powoduje zaostrzenie bólów żołądka i gorączkę. Z opóźnieniem
12-24-godzinnym może rozwinąć się podrażnienie płuc i obrzęk.
Zatrucie inhalacyjne. Amoniak w większych stężeniach w zetknięciu z wilgotną powierzchnią błon
śluzowych tworzy wodorotlenek amonowy o silnym działaniu żrącym, wywołujący nieżyt oskrzeli, a w
ostrych zatruciach obrzęk płuc. Skutkiem opisanego działania jest silny kaszel, plwocina śluzowa lub
krwawa, objawy duszności, sinica. W ciężkich przypadkach rozwija się odoskrzelowe zapalenie płuc,

12

obrzęk głośni, porażenie ośrodka oddechowego, niewydolność krążenia, co prowadzi do śmierci. U osób
wyleczonych pozostają czasami nieodwracalne zmiany w płucach.
Działanie na skórę. W dużych stężeniach, szczególnie w czasie pracy z ciekłym amoniakiem, może
dojść do ciężkiego oparzenia skóry z wytworzeniem pęcherzy.
Działanie na oczy. Duże stężenia amoniaku powodują obrzęk spojówek, zmętnienie rogówki. W okresie
późniejszym dochodzi do zaćmy, zaniku siatkówki oraz tęczówki.
Metody oceny narażenia. Ocenę narażenia na działanie amoniaku przeprowadza się oznaczając jego
stężenie w powietrzu.
Wartości biologiczne i toksyczne. Najwyższe Dopuszczalne Stężenie w powietrzu zakładów
przemysłowych dla 8-godzinnego dnia pracy wynosi 20 mg/m

3

, zaś Stężenie Dopuszczalne Chwilowe —

27 mg/m

3

. W powietrzu atmosferycznym NDS średniodobowe wynosi 0,2 mg/m

3

, średnioroczne 0,05

mg/m

3

, zaś 30-minutowe — 0,4 mg/m

3

.

Fluor i jego związki
Fluor jest gazem o żółtozielonkawej barwie i ma silny zapach zbliżony do zapachu kwasu podchlorowego.
Bardzo aktywny chemicznie. W powietrzu łączy się natychmiast z parą wodną, tworząc fluorowodór
działający silnie utleniająco i korozyjnie. Bezwodny fluorowodór jest cieczą bezbarwną, silnie dymiącą.
W wodzie dobrze się rozpuszcza. Zupełnie suchy nie atakuje metali, w obecności wilgoci reaguje ze
szkłem, tworząc tetrafluorek krzemu.
Występowanie, zastosowanie, narażenie. W przyrodzie fluor występuje głównie w minerałach. W
wodach znajduje się w wyniku procesów wietrzenia skał i ługowania, a także opadów atmosferycznych.
Stanowi zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego na skutek działalności różnych gałęzi przemysłu.
Związki fluoru są stosowane do: wytapiania, trawienia i polerowania metali, produkcji elektrod
spawalniczych, lutowania, w procesach galwanizowania, w przemyśle fotochemicznym, farbiarskim, w
produkcji szkła i emalii. Znaczne ilości połączeń fluoru powstają w procesie otrzymywania glinu metodą
elektrolityczną. Znane są też pestycydy i środki konserwujące drewno, zawierające w swym składzie
związki fluoru. Fluorowodór tworzy się przy produkcji superfosfatów. W niedużych ilościach fluor
znajduje się również w organizmach żywych, wchodząc w skład niektórych enzymów i uczestnicząc w
procesach tworzenia się kości i zębów.
Fluor, pomimo znacznej toksyczności, nie stanowi zagrożenia dla organizmów żywych, ponieważ
dzięki dużej aktywności chemicznej praktycznie nie występuje w stanie wolnym. Niebezpieczne są
natomiast związki fluoru, a zwłaszcza fluorowodór i fluorki.
Zatrucia ostre i przewlekłe związkami fluoru zdarzają się w przemyśle. Główne jednak niebezpieczeństwo
zatruć ludzi i zwierząt wynika ze wzrastającego zanieczyszczenia środowiska naturalnego. W 1942 r.
całkowita ilość fluorków przyjmowanych przez ludzi w czasie doby wynosiła średnio ok. 0,45 mg, w
1954 r. liczba ta została podwojona (0,8-0,9 mg), zaś w 1965 r. była 4-krotnie większa (2, l-2,4 mg). W
latach 70. stwierdzono średnie wartości 4,4 mg — było to 10-krotne zwiększenie. Dodatkową
okolicznością, zwiększającą ryzyko wystąpienia szkodliwego działania fluoru wskutek przedawkowania,
jest fluorowanie wody, zalecane jako działanie zapobiegające próchnicy zębów. Skuteczność tego
działania budzi dużo zastrzeżeń, dlatego oprócz zagorzałych zwolenników wiele autorytetów wypowiada
się krytycznie, wskazując na jego szkodliwość.
Losy w organizmie. Fluor i jego związki dostają się do organizmu drogą oddechową i przez przewód
pokarmowy. Gazowe związki fluoru wchłaniają się bardzo dobrze w płucach, np. fluorowodór w 99%.
Inne, dobrze rozpuszczalne związki fluoru, wchłaniają się również dobrze drogą oddechową i pokarmową
(90-96%).
Fluor odkłada się głównie w kościach i zębach, a także włosach i paznokciach. Około 20% wchłoniętej
dawki wydala się z moczem po 3 h, zaś 50% po 24 h, natomiast z kałem 6- 10%, z potem 13-23%.
Pozostała ilość kumuluje się w tkance kostnej.
Mechanizm działania toksycznego. Fluor jest niezbędny dla żywego organizmu. Ulega wbudowaniu,
w postaci fluoroapatytu, do kości i zębów. Zapotrzebowanie organizmu na fluor jest zaspokajane wskutek
jego obecności w pokarmach i w wodzie. Zarówno nadmiar, jak i niedobór fluoru powoduje zmiany
zwyrodnieniowe kości i zębów. Niedostateczna jego ilość sprzyja rozwojowi próchnicy. Fluor i fluorki
działają toksycznie bezpośrednio na komórki, zaburzają przemianę wapnia i procesy enzymatyczne,
ponieważ wywierają wpływ na metaloenzymy lub enzymy zależne od: magnezu, żelaza, miedzi i wapnia.

13

Duże dawki fluoru hamują oddychanie tkankowe, przemianę węglowodanów, lipidów, syntezę
hormonów, gruczołów przytarczycznych i przysadki, a także gruczołu tarczowego. Tworzą z wapniem
nierozpuszczalne połączenia, zmniejszając jego stężenie w surowicy krwi. Fluor i większość jego
związków działa żrąco; mogą przenikać przez naskórek i leżące głębiej tkanki, powodując głębokie
martwice.
Zatrucie ostre. W zatruciach ostrych z fluorków wprowadzonych do żołądka wydziela się
fluorowodór, który działa silnie żrąco na błony śluzowe, powoduje bóle brzucha, wymioty i biegunki.
Może również wystąpić ślinotok i nudności. Następnie rozwijają się: osłabienie, drżenia, płytki oddech,
kurcze dłoni i stóp, drgawki. Bezpośrednią przyczyną zgonu jest porażenie ośrodka oddechowego. Zgon
czasami poprzedzony jest żółtaczką i zatrzymaniem moczu. Pojawienie się objawów hipokalcemii, a w
cięższych zatruciach tężyczki, jest spowodowane gwałtownym wiązaniem wapnia.
Zatrucia inhalacyjne, spowodowane fluorowodorem, powodują wystąpienie gwałtownego kaszlu,
krztuszenie się, pojawiają się dreszcze, trwające 1-2 h po ekspozycji. Okres następny, bezobjawowy, trwa
1-2 dni, po czym pojawia się gorączka, kaszel, ucisk w klatce piersiowej, rzężenie, sinica wskazująca na
obrzęk płuc. Objawy nasilające się 1-2 dni powoli cofają się, co trwa nawet 4 tygodnie.
W ostrych zatruciach fluor można wykryć we wszystkich narządach, największe ilości w gruczole
tarczowym. Kontakt roztworu fluorowodoru ze skórą lub błoną śluzową powoduje oparzenia, zależne od
stężenia roztworu. Bardzo bolesne oparzenia, występujące natychmiast, spowodowane są 60% roztworem,
natomiast stężenia roztworu poniżej 50% powodują również dotkliwe uszkodzenia, ale dopiero po kilku
minutach.
Zatrucie przewlekłe. Przy obecnym stanie wiedzy trudno jest w sposób jednoznaczny przedstawić
okoliczności powstawania zatruć przewlekłych fluorem i jego związkami. Podaje się, że spożywanie
ponad 6 mg fluoru dziennie powoduje przewlekłe zatrucie. Według innych źródeł uważa się, że
przyjmowanie 10 mg fluorków dziennie nie jest szkodliwe dla człowieka. Inne źródła podają, że fluor
działa leczniczo w niektórych postaciach chorób kości (osteoporozie). Jako dawki lecznicze stosuje się
wówczas 30-100 mg/24 h, nawet przez 2 lata, bez objawów szkodliwego działania.
W publikacjach podnoszone są też obawy, że fluor sprzyja chorobom nowotworowym i niektórym
postaciom wad wrodzonych. Brak jest jednak należycie udokumentowanych danych, dlatego tego rodzaju
sporadyczne informacje nie stanowią przeciwwskazania do stosowania fluoru w lecznictwie i do wydania
zakazu fluorowania wody pitnej. Prowadzone od dłuższego czasu systematyczne obserwacje
mieszkańców używających fluorkowanej wody do picia nie potwierdzają powyższych obaw.
Podobnie nie sprawdziły się obawy, że fluor może uszkodzić nerki, powodując upośledzenie wydalania
składników mineralnych moczu. Faktem jest, że u robotników narażonych przez dłuższy czas na
wdychanie związków fluoru powstają zaburzenia w uwapnieniu kości zwane fluorzycą (fluorozą
zawodową). W badaniach rentgenologicznych obserwuje się obecność ognisk niedowapnienia
(osteoporoza) i przewapnienia (osteoskleroza) kości, zatarcie normalnego, beleczkowatego rysunku kości
i pojawienie się ognisk zwapnienia w miejscach nieprawidłowych.
Zmiany powyższe szczególnie często występują w kręgosłupie, czasami w miednicy, żebrach i innych
kościach. Po okresie zmian wstecznych w kościach następują procesy regeneracyjne tkanki kostnej,
prowadzące do nieprawidłowego uwapnienia kości, powstawania zwapnienia niektórych kości miękkich,
co prowadzi do usztywnienia kręgosłupa, przykurczów, zmniejszenia ruchomości stawów. Zmiany
powyższe określane są jako rozsiane stwardnienie kości. Podobne zmiany opisywane są również u osób
przyjmujących przez dłuższy czas związki fluoru doustnie, zwłaszcza z wodą pitną.
Występowanie w wielu krajach fluorzycy zębów związane jest, według opinii wielu badaczy, ze
spożywaniem wody bogatej w związki fluoru. Objawem tej choroby jest uzębienie o zmienionej barwie i
utkaniu szkliwa. Zęby mają plamy matowobiałe lub o zabarwieniu ciemnobrunatnym. Różnią się też od
zębów zdrowych kształtem i wielkością. Cechuje je odporność na próchnicę. W podobnych
okolicznościach obserwuje się również zmiany u dzieci przed okresem wyrzynania się zębów.
Niebezpieczne dla zdrowia, a nawet życia są uszkodzenia dróg oddechowych przez związki fluoru
występujące w powietrzu w postaci gazu lub pyłu. Objawami są: kichanie, duszność, kaszel. W cięższych
przypadkach dochodzi do obrzęku płuc i zgonu poprzedzonego drgawkami. Rozpuszczalne w wodzie
związki fluoru, a zwłaszcza fluorowodór, działając miejscowo powodują ciężkie oparzenia skóry i błon
śluzowych. Większe stężenia fluorowodoru działają znacznie silniej żrąco od chlorowodoru lub kwasu
solnego, powodując trudno gojącą się głęboką martwicę.

14

Metody oceny narażenia. Oceny narażenia na działanie fluorków dokonuje się wykorzystując wyniki
oznaczeń fluoru lub jego związków w różnych elementach środowiska (powietrzu, wodzie, żywności), a
także w moczu i krwi osób narażonych.
Wartości biologiczne i toksyczne. Najwyższe Dopuszczalne Stężenie (NDS) dla fluoru w środowisku
pracy wynosi: 0,05 mg/m

3

, zaś NDSCh — 0,4 mg/m

3

, dla fluorków (jako HF) odpowiednio: l mg/m

3

i 3

mg/m

3

, zaś dla fluorowodoru: 0,5 mg/m

3

i 4 mg/m

3

. W powietrzu atmosferycznym dla fluoru (jako suma

fluoru i fluorków rozpuszczalnych w wodzie) obowiązują następujące wartości: 30 µg/m

3

(stężenia 30-

minutowe), 10 µg/m

3

(stężenia średniodobowe) i 1,6 (µg/m

3

(stężenie średnioroczne).

Dla potrzeb toksykologii przemysłowej przyjmuje się jako dopuszczalne stężenia fluorków w moczu
przed rozpoczęciem pracy — 3 mg/g kreatyniny, zaś 7 mg/g kreatyniny w próbkach pobranych pod
koniec zmiany roboczej.
Optymalne stężenie w wodzie pitnej wynosi l mg/dm

3

, akceptowane mogą być wahania w granicach

0,5- 1,5 mg/dm

3

.

Dawka śmiertelna dla dorosłego człowieka wynosi 3-5 g fluorku sodu.

Chlor
Chlor jest gazem o barwie zielonej, skroplony jest żółtą cieczą. Ma przykry ostry zapach, wyczuwalny
w rozcieńczeniu 1:100000. W wodzie dobrze się rozpuszcza, tworząc wodę chlorową (3,1 dm

3

Cl

2

/dm

3

H

2

O). Chemicznie jest bardzo aktywny, reaguje z metalami i niemetalami, z wodorem tworzy mieszaninę

wybuchową.
Występowanie, zastosowanie, narażenie. Chlor gazowy stosowany jest w przemyśle chemicznym do
licznych syntez. W przemyśle włókienniczym i papierniczym służy jako środek wybielający. Jest również
używany do dezynfekcji wody i ścieków. W 1915 r. został użyty jako pierwszy gaz bojowy.
Mechanizm działania toksycznego. Ostre działanie toksyczne chloru, występującego w postaci
gazowej, jest spowodowane głównie powstawaniem chlorowodoru (kwasu solnego) przy zetknięciu z
wilgotnymi błonami śluzowymi lub wilgotną skórą.
Objawy zatrucia. W stężeniu w powietrzu 0,01 mg/dm

3

chlor wywołuje podrażnienie błony śluzowej

nosa, gardzieli i spojówek. Objawy wzmagają się ze zwiększeniem stężenia. Obserwuje się wówczas
odruchy kaszlu, kichania, łzawienie, obfite wydzielanie śliny, a także podrażnienie tchawicy i oskrzeli.
Plwocina może zawierać domieszki krwi. Pojawia się ból głowy. Bóle pod mostkiem, duszność,
niedomogi krążenia poprzedzają wystąpienie obrzęku płuc i zgon. Stężenia 0,04-0,06 mg/dm

3

powietrza

są niebezpieczne dla życia, jeśli trwają 0,5-1 h, natomiast śmiertelne są stężenia 0, l - 0,15 mg/dm

3

w

czasie 0,5-1 h działania. Ostry zapach chloru, wyczuwalny łatwo przy dużym nawet rozcieńczeniu,
zapobiega ciężkim i śmiertelnym zatruciom. Duże stężenia chloru powodują również żółte zabarwienie
skóry i uszkodzenia, zależnie od stężenia chlor wywołuje kumulację mikrouszkodzeń, np. w drogach
oddechowych (nadżerki błon śluzowych nosa i jamy ustnej), uszkodzenia szkliwa zębów, łzawienie oczu
itp.
Metody oceny narażenia. Ocena narażenia polega na pomiarach stężenia chloru w powietrzu.
Wartości biologiczne i toksyczne. W powietrzu atmosferycznym Najwyższe Dopuszczalne Stężenie
wynosi: 0,1 mg/m

3

(stężenie 30-minutowe), 0,03 mg/m

3

(stężenie średniodobowe), 0,0043 mg/m

3

(stężenie średnioroczne).
Najwyższe Dopuszczalne Stężenie dla warunków przemysłowych wynosi 1,5 mg/m

3

lub 9 mg/m

3

(dopuszczalne stężenie chwilowe).

Chlorowodór, kwas solny i jego sole
Chlorowodór jest bezbarwnym gazem, dobrze rozpuszczalnym w wodzie. Roztwór wodny to mocny
kwas zwany kwasem solnym. Stężony kwas (39%) dymi na powietrzu. Sole kwasu solnego dobrze
rozpuszczają się w wodzie, z wyjątkiem PbCl

2

, A1C1

3

, Hg

2

Cl

2

, T1C1, AgCl.

Występowanie, zastosowanie, narażenie. Chlorowodór ma szerokie zastosowanie w przemyśle
chemicznym do syntezy związków organicznych i nieorganicznych. Sole kwasu solnego mają duże
zastosowanie w przemyśle i życiu codziennym. Najbardziej popularne chlorki (sodu, potasu, wapnia,
magnezu) nie są niebezpieczne dla zdrowia. Zatrucia nimi zdarzają się tylko w wyjątkowych
okolicznościach.

15

Mechanizm działania toksycznego. Chlorowodór jest gazem drażniącym. W kontakcie z wodą, jako
kwas solny, działa żrąco na błony śluzowe dróg oddechowych, spojówki i skórę. W dużych stężeniach
wywołuje zmiany zapalne i martwicze dróg oddechowych, kończące się obrzękiem płuc i zgonem.
Niebezpieczne dla życia są stężenia 1,5-2,0 mg/dm

3

, gdy czas narażenia wynosi 0,5 h. Mniejsze stężenia

chlorowodoru w czasie długotrwałego narażenia powodują przewlekły nieżyt dróg oddechowych,
owrzodzenie błony śluzowej nosa nawet z perforacją przegrody nosowej.
Anion chlorkowy nie jest praktycznie toksyczny, natomiast zatrucia mogą wystąpić wówczas, gdy
kationem jest szkodliwy metal, np. bar, rtęć, lub po doustnym podaniu dużych ilości innych chlorków, np.
chlorku sodu, potasu. Dzienne zapotrzebowanie człowieka na sól kuchenną (chlorek sodowy) wynosi 10-
15 g. Znacznie większe ilości powodują występowanie zaburzeń izotonii i izosomii, co może nawet
spowodować zgon. Tego rodzaju wypadki notowano po omyłkowym podaniu niemowlętom chlorku sodu
zamiast glukozy.
Objawy zatrucia. Objawami zatrucia są sztywność mięśni, śpiączka z pogłębionym oddechem i
objawy uszkodzenia mózgu. W Chinach notowano śmiertelne zejścia samobójcze po spożyciu 250-500 g
soli kuchennej. W badaniach izotopowych wykazano, że po 24 h 60% podanej dawki znajduje się w
przestrzeni międzykomórkowej (wartość prawidłowa 9%), 25 - 30% w komórkach, zaś 10-15% w tkance
kostnej. Znane są również przypadki miejscowego działania drażniącego na błonę śluzową nosa u osób
zatrudnionych przy rozdrabnianiu i pakowaniu soli. Roztwory soli kuchennej mogą również powodować
uszkodzenie skóry rąk, trudno gojące się owrzodzenia w okolicach paznokci. Zmiany takie obserwuje się
u robotników zatrudnionych w przetwórniach ryb.
Metody oceny narażenia. Ocena narażenia na szkodliwe działanie chlorowodoru jest dokonywana
przez oznaczenia jego stężenia w powietrzu.
Wartości biologiczne i toksyczne. NDS w środowisku pracy wynosi 5 mg/m

3

, zaś Najwyższe

Dopuszczalne Stężenie Chwilowe 7 mg/m

3

. NDS w powietrzu atmosferycznym: 0,2 mg/m

3

(30-

minutowe), 0,1 mg/m

3

(średniodobowe), 0,025 mg/m

3

(średnioroczne).

Toksyczność metali
Wśród wielu związków toksycznych dla człowieka na szczególną uwagę zasługują metale ciężkie, takie
jak: ołów, kadm, rtęć i inne. Nawet minimalne stężenie substancji toksycznych w organizmie powoduje
zaburzenia metaboliczne, zmniejszenie wydolności organizmu, osłabienie procesów immunologicznych,
enzymatycznych, co w efekcie prowadzi do wielu chorób, a nawet może stać się przyczyną śmierci.
Wraz z rozwojem przemysłu zwiększyło się zastosowanie metali, zwłaszcza w takich gałęziach, jak:
przemysł metalurgiczny, wydobywczy, elektrotechniczny, chemiczny i inne. Spowodowało to nie tylko
większe narażenie ludzi w nich zatrudnionych, lecz także zwiększyło narażenie populacji generalnej,
zamieszkałej w pobliżu rejonów przemysłowych. śywność, powietrze atmosferyczne, woda z tych
terenów, okazały się głównymi źródłami narażenia człowieka na działanie różnych metali i metaloidów.
Niektóre z nich mają ważne znaczenie dla organizmu i nazywane są pierwiastkami niezbędnymi.
Spełniają one jednak tę funkcję tylko w określonych stężeniach w organizmie. Są dostarczane głównie z
pożywieniem i wodą.
Istotną rolę w rozwoju i funkcjonowaniu organizmu odgrywają takie pierwiastki, jak: żelazo, cynk,
miedź, wapń, magnez. Nie można również nie wymienić: arsenu, chromu, kobaltu, manganu, molibdenu,
niklu, selenu, wanadu, których organizm wymaga w dużo mniejszych ilościach. Inne metale, jak: rtęć
kadm, ołów, należą do grupy związków toksycznych, które nie są niezbędne dla organizmu. Są one
przyczyną zatruć ostrych i przewlekłych zarówno przemysłowych, jak i środowiskowych.
Stężenie takich pierwiastków, jak: glin, wanad, tytan, chrom, stront, ołów, kadm z biegiem lat życia
człowieka zwiększa się w różnych tkankach i w przypadku zwiększonego narażenia może ujawnić swoje
działanie toksyczne. Alkilowe połączenia metali, ze względu na swoje właściwości lipofilne, są łatwo
transportowane przez błony komórkowe tkanek.
Zmiany w syntezie białka i zaburzenia wytwarzania ATP są podstawowymi działaniami szkodliwymi,
które powodują metale, uszkadzając błony komórkowe, błony organelli komórkowych (mitochondriów,
lizosomów i jąder). Większość metali reaguje z grupami sulfhydrylowymi, karboksylowymi i
fosforowymi różnych ligandów biologicznych.

16

Zmiany procesów metabolicznych w organizmie pod wpływem metali ujawniane są w postaci skutków
biochemicznych lub klinicznych, których występowanie jest związane z krytycznym stężeniem
pierwiastków w narządach.
Uszkodzenie układów: pokarmowego, oddechowego, nerwowego, krążenia i krwiotwórczego, a także
nerek, stwierdzane u ludzi i zwierząt, występują po zatruciach ostrych i przewlekłych.
Niektóre pierwiastki wykazują także działanie rakotwórcze.

Arsen (As), liczba atomowa 33, m. atom. 74,92
Pierwiastek ten należy do grupy V układu okresowego. Może występować na różnych stopniach
utleniania od +3 do +5.
Występowanie, zastosowanie, narażenie. Arsen występuje w ponad 160 minerałach. Do najczęściej
spotykanych zalicza się: aurypigment (As

2

S

3

), realgar AsS), arsenolit (AsO

6

) i arsenopiryt (FeAsS).

Występuje też w postaci arsenków arsenosiarczków metali ciężkich (Fe, Ni, Co, Cu).
Metaliczny arsen otrzymuje się przez redukcję rud tlenkiem węgla lub przez bezpośrednie ogrzewanie.
Otrzymywany jest również ubocznie przy wydobywaniu złota, kobaltu, niklu, cynku i miedzi.
Związki arsenu stosowane są głównie w rolnictwie i leśnictwie (herbicydy, defolianty — arseniany
ołowiu i wapnia, arsenian sodu, a także organiczne połączenia arsenu). Arseniany miedzi, sodu i cynku są
stosowane jako środki konserwujące drewno. Związki te z drewnem tworzą nierozpuszczalną w wodzie
warstwę ochronną. Ponadto stosowane są w produkcji szkła, barwników i chemicznych środków
bojowych, arsen jest dodawany do wielu stopów jako środek zwiększający twardość i żaroodporność.
Arsen jest pierwiastkiem szeroko rozpowszechnionym w środowisku człowieka. śywność
produkowana w pobliżu hut miedzi może zawierać 100-2500 µg As/g, a stosowanie herbicydów i
defoliantów, zawierających arsen, powoduje stężenie tego pierwiastka nawet do 700 µg/g produktów
spożywczych. Duże stężenia arsenu znajdowane są w rybach i skorupiakach (do ponad 100 µg/g).
Stężenia arsenu w wodzie na ogół wynoszą 10 µg/dm

3

, ale w niektórych regionach świata zawartość

arsenu w wodzie może wynosić ponad 3 mg/dm

3

.

Losy w organizmie. Dzienne pobranie arsenu przez człowieka waha się granicach 10-370 µg.
Nieorganiczne związki arsenu trójwartościowego, dobrze rozpuszczalne w wodzie, wchłaniają się z
przewodu pokarmowego człowieka w 45 - 95%, organiczne związki arsenu z wydajnością 75-85%.
Wchłanianie arsenu z układu oddechowego zależy od właściwości chemicznych, postaci i rozmiaru
cząstek występujących w powietrzu. Badania na zwierzętach wykazały, że arsenowodór wchłania się w
60%.
Wchłanianie arsenu w organizmie zależy także od stopnia utlenienia arsenu: po podaniu arseninu sodu
wchłanianie jest większe niż po podaniu arsenianu. Arsen w organizmie ulega biotransformacji u ludzi i
zwierząt. Wydalanie arsenu następuje z kałem, moczem, potem, mlekiem, jest on znajdowany we włosach
i skórze. Arsen trójwartościowy w organizmie utlenia się do arsenu pięciowartościowego i jest
metylowany, natomiast arsen pięciowartościowy redukuje się do arsenu trójwartościowego i również jest
metylowany, As

5+

łącząc się z glutationem przechodzi do As

3+

, który ulega metylacji.

Produkty metylacji: kwas metyloarsenowy (MMA) i kwas dimetyloarsenow (DMA) oraz nieorganiczny
arsen (As-i) są wydalane z moczem.
Arsen kumuluje się w tkankach bogatych w keratynę, takich jak włosy,

paznokcie i skóra, oraz w

nabłonku przewodu pokarmowego. Odkłada się także w łożysku. Grupy sulfhydrylowe wiążą
trójwartościowy arsen.
Nieorganiczne związki arsenu wydalają się głównie przez nerki, niewielkie ilości wydalają się z
kałem lub innymi drogami.
Mechanizm działania toksycznego. Arsen i jego nieorganiczne związki mogą być przyczyną
powstawania nie tylko nowotworów układu oddechowego i skóry lecz także zmian nowotworowych
innych narządów.
Nieorganiczne związki arsenu uszkadzają procesy metaboliczne komórek wątroby oraz nerek. Inhibicja
enzymów, odpowiedzialnych za te procesy, występuje po zablokowaniu przez arsen grup sulfhydrylowych
białek. Bardzo ważną rolę odgrywa inhibicja enzymów NAD-zależnych.
Zatrucia ostre. Spośród nieorganicznych związków arsenu bardzo dużą toksycznością wyróżnia się
arsenowodór (AsH

3

).

17

Charakterystycznymi objawami zatrucia arsenowodorem są bóle brzucha, krwiomocz i żółtaczka.
Pierwszymi objawami, pojawiającymi się 2-24 h od zatrucia, są bóle i zawroty głowy, trudności w
oddychaniu. śółtaczka pojawia się po 2-48 h.
Dobrze udokumentowane są przypadki ostrych i podostrych zatruć tritlenkiem arsenu. Objawy mogą
pojawić się już po kilku minutach lub godzinach, zależnie od dawki i formy przyjęcia As

2

O

3

.

Obserwowane są przede wszystkim objawy ostrego nieżytu żołądkowo-jelitowego, prowadzące do
zaburzeń wodno-elektrolitowych i zapaści. Wskutek porażeń i uszkodzeń drobnych naczyń krwionośnych
skóra jest bladoszara. Następuje spadek ciśnienia krwi. Obserwuje się także niedokrwistość, leukopenię i
zaburzenia ze strony układu nerwowego.
Dawka 70-300 mg tritlenku arsenu uważana jest za przeciętną dawkę śmiertelną dla ludzi, są jednak
przykłady przeżycia po doustnym przyjęciu 500 mg tritlenku arsenu.
W przypadku zatrucia inhalacyjnego obserwuje się znaczne uszkodzenie błon śluzowych układu
oddechowego (nosa, gardła, oskrzeli), oczu (zapalenie spojówek) odsłoniętych partii skóry.
Zatrucia przewlekłe. Zmiany skóry i błon śluzowych, uszkodzenie nerwów obwodowych w postaci
polineuropatii, rogowacenie naskórka stóp i dłoni, zmiany zapalne skóry z owrzodzeniem. Ponadto
występuje perforacja przegrody nosowej. Brodawkowate zrogowacenia skóry mogą przekształcić się po
latach w zmiany nowotworowe. Charakterystyczne jest występowanie poprzecznych białych linii na
płytkach paznokciowych. Obserwuje się często niedokrwistość, zaburzenia ze strony układu
pokarmowego i zmniejszenie masy ciała. Występują objawy niedomogi krążenia obwodowego w wyniku
uszkodzenia naczyń krwionośnych.
Działania odległe. Badania epidemiologiczne dostarczyły dostatecznie dużo dowodów, aby stwierdzić,
że nieorganiczne związki arsenu wykazują działanie rakotwórcze u ludzi. Udowodniono, że po
długoletnim narażeniu inhalacyjnym znacznie się zwiększa zapadalność na raka płuc, natomiast po
doustnym przyjmowaniu związków arsenu obserwowano głównie objawy raka skóry.
Zmiany skórne, charakterystyczne dla przewlekłego zatrucia arsenem, stwierdzono u pracowników
zatrudnionych przy produkcji insektycydów (arseniany ołowiu i wapnia), wśród plantatorów winogron, a
także przy wydobywaniu złota i w hutnictwie metali nieżelaznych.
W grupie osób zażywających przez wiele lat płyn Fowlera (lek używany w leczeniu niedokrwistości
zawierający ok. 1% arsenu) częstotliwość występowania raka skóry zależna była od dawki skumulowanej.
Raka skóry po łącznym zażyciu arsenu w dawce 1,5 g stwierdzono u 5%, 6 g u 10% i 7,6 g u ponad 20%
badanych osób. Obserwowany był również mięśniak naczyniowy lub śródbłoniak krwionośny wątroby u
osób zażywający płyn Fowlera lub pijących napoje zanieczyszczone arsenem. Nowotwory pojawiały się
po upływie 17-28 lat od chwili pierwszego kontaktu z arsenem i po zażyciu 5 - 20 g arsenu.
Zwiększoną umieralność z powodu raka płuc obserwowano wśród robotników narażonych na
nieorganiczne związki arsenu przy produkcji pestycydów, wydobywaniu złota i w hutnictwie metali
nieżelaznych, szczególnie miedzi.
Z raportu Europejskiego Regionalnego Biura WHO [1985] wynika, że zawodowe narażenie na arsen w
stężeniu 50 µg/m

3

przez więcej niż 25 lat powoduje3-krotne zwiększenie liczby zgonów z powodu raka

płuc.
Wartości biologiczne i toksyczne. Ocenę narażenia na arsen i jego związki nieorganiczne można
przeprowadzić na podstawie stężeń tego pierwiastka w powietrzu, a także na podstawie stężenia w
materiale biologicznym, zwłaszcza we włosach lub w moczu.
Zakres fizjologicznych stężeń arsenu we krwi wynosi 0,002-0,06 mg/kg, moczu 0,01-0,06 mg/dm

3

i

włosach 0,01-0,81 mg/kg. U osób nie narażonych stosunek stężeń arsenu w krwinkach czerwonych do
osocza wynosi ok. l, natomiast u narażonych wzrasta i może osiągać wartość 3.
Stężenie arsenu we włosach stanowi dogodny wskaźnik oceny narażenia na arsen wchłonięty z
przewodu pokarmowego. W przypadku narażenia na arsen drogą inhalacyjną stężenie arsenu we włosach
wskazuje na narażenie, natomiast nie pozwala ocenić jego wielkości, ponieważ trudno jest wykluczyć
zewnętrzne zanieczyszczenie włosów tym metalem.
We włosach osób zawodowo narażonych na arsen (np. w hutach) stwierdza się bardzo duże jego
stężenia, sięgające 64-500 mg/kg.
We włosach pacjentów leczonych płynem Fowlera stwierdzono stężenia arsenu 10-40 mg/kg, zależnie od
okresu przyjmowania leku.

18

Z danych epidemiologicznych należy wnioskować, że stężenie arsenu 200 µg/dm

3

moczu jest wartością

wręcz niebezpieczną dla ludzi zawodo narażonych na arsen, nawet w okresie krótszym niż 25 lat.
Wartość Najwyższego Dopuszczalnego Stężenia (NDS) w Polsce ustalona dla nieorganicznych związków
arsenu wynosi 50 µg/m

3

Chrom (Cr), liczba atom. 24, m. atom. 51,996. Rozpuszcza się w rozcieńczonym kwasie siarkowym i
solnym oraz stężonym kwasie azotowym. Jest to metal bardzo twardy, srebrzystoszary o błękitnym
odcieniu. Może występować w stanach utlenienia od - 2 do +6, ale głównie na +3 i +6 stopniu utlenienia.
Występowanie, zastosowanie, narażenie. Najważniejszym źródłem chromu jest ruda chromowa
(chromit). Złoże to o największym stopniu czystości zawiera do 55% tlenku chromu (Cr

2

O

3

). Stężenie

chromu w wodzie rzek i jezior najczęściej wynosi 1-10 µg/dm

3

w wodzie morskiej 0,1-5 µg/dm

3

, w glebie

waha się od ilości śladowych do 100 µg/kg. Zawartość chromu w powietrzu atmosferycznym rejonów
miejskich wynosi zwykle w granicach 10-50 ng/m

3

.

Związki chromu są stosowane do produkcji barwników, garbników, cementu, a także w galwanizacji.
Zakłady przemysłowe, które spalają paliwa płynne lub różnego rodzaju odpady, są źródłem chromu w
powietrzu i wodzie.
Prawie cały chrom sześciowartościowy obecny w środowisku pochodzi z działalności człowieka.
Powstaje on w przemysłowym procesie utleniania rud chromu oraz ze spalania paliw, drewna, papieru itd.
Na szóstym stopniu utlenienia związki chromu są względnie trwałe w powietrzu i czystej wodzie. W
kontakcie ze związkami organicznymi pochodzącymi z materiału biologicznego, gleby i wody chrom
redukuje się do trzeciego stopnia utlenienia.
Obecnie uznaje się, że biologiczne znaczenie mają połączenia chromu na zerowym, drugim, trzecim i
szóstym stopniu utlenienia. Skutki działania związków na trzecim i szóstym stopniu utlenienia są tak
zasadniczo różne, że należy bezwzględnie rozpatrywać te związki oddzielnie.
Związki chromu sześciowartościowego również w życiu codziennym stanowią jedno z częstszych
źródeł powodujących uczulenia (chromowana skóra, zapałki, popiół, kleje, farby chromowe, środki
wybielające). Obecność związków chromu w środkach piorących może być przyczyną wyprysku
uczuleniowego.
Losy w organizmie. Chrom trójwartościowy jest niezbędny do zachowania prawidłowego metabolizmu
glukozy u ludzi i zwierząt. Wchodzi w skład czynnika (lub czynników) określonego mianem czynnika
tolerancji glukozy (GTF, Glucose Tolerance Factor). Metal ten spełnia również istotną funkcję w metabo-
lizmie niektórych białek i lipidów, a zwłaszcza cholesterolu. Wchodzi też w skład enzymów (np.
trypsyny), występuje w niektórych kwasach rybonukleinowych, tromboplastycznie przyspieszając
krzepnięcie krwi, zwiększa aktywność β-glukuronidazy.
Opisywano przypadki zaburzeń na skutek niedoborów chromu trójwartościowego u ludzi.
Początkowym objawem niedoboru jest zmniejszenie aktywności insuliny, a zarazem zmniejszenie
tolerancji glukozy. Dalsze objawy to: ogólne osłabienie, ograniczenie wzrostu, zaburzenia w
metabolizmie białek oraz zmiany w układzie krążenia. Dzienne pobieranie chromu przez dorosłego
człowieka mieści się w granicach 60-290 µg. Najwięcej chromu zawiera żywność o dużej zawartości
białka zwierzęcego i roślinnego.
Chrom trójwartościowy słabo wchłania się z przewodu pokarmowego (ok. 1% dawki). Wydajność
wchłaniania chromianów u zwierząt też jest niewiele większa i wynosi np. u szczurów ok. 3-6%. Dzieje
się tak prawdopodobnie dlatego, że sok żołądkowy redukuje chrom sześciowartościowy do słabo
wchłanianego chromu trójwartościowego.
Rozmieszczenie chromu w organizmie jest prawdopodobnie związane z mniejszą przepuszczalnością
błon biologicznych dla chromu trójwartościowego, niż dla sześciowartościowego z równoczesnym
wiązaniem powstającego chromu trójwartościowego z makrocząsteczkami. Wszystkie związki chromu, z
wyjątkiem chromianów, są szybko usuwane z krwi. Chrom podany doustnie gromadzi się w wątrobie i
nerkach.
Duże stężenia chromu, stwierdzane w płucach ludzi narażonych na ten metal, wskazują, że co najmniej
część chromu magazynowana jest w tym narządzie w formie związków nierozpuszczalnych. Związki
chromu (sodu, cynku i ołowiu) powodują kumulację tego metalu w śledzionie i szpiku kostnym, a w
przypadku chromianu sodowego i cynkowego znaczne ilości chromu gromadzą się również w wątrobie i
nerkach.

19

Wiązanie chromu z elementami krwi i transport chromu przez krew zależy głównie od wartościowości.
Chrom sześciowartościowy łatwo przenika przez błony krwinek czerwonych i po zredukowaniu do
chromu trójwartościowego łączy się z hemoglobiną. Rozpuszczalne w wodzie chromiany mogą być
transportowane z krwinkami zanim nastąpi ich redukcja.
Związki chromu trójwartościowego i sześciowartościowego łatwo przenikają przez skórę. Ustalono, że
wchłanianie (godzina/cm

2

skóry) dla chromu trójwartościowego wynosi 315-330 mmol, a dla chromu

sześciowartościowego jest ok. 2 razy większe.
Główną drogą wydalania chromu z organizmu jest mocz.
Mechanizm działania toksycznego. Związki chromu, poza uszkodzeniem układu oddechowego,
przewodu pokarmowego i zmianami skórnymi, wykazują działanie rakotwórcze, mutagenne,
embriotoksyczne i teratogenne.
Działanie toksyczne jest ściśle związane z utleniającymi właściwościami chromu
sześciowartościowego. Udowodniono, że w redukcji chromu sześciowartościowego do trójwartościowego
biorą udział cytochromy P-450 i Cyt-b

5

, a także krwinkowy glutation. Chrom wykazuje powinowactwo do

wielu enzymów, pobudzając lub hamując katalizowane przez nie reakcje. Wewnątrz komórek, przy
udziale enzymów NADPH-zależnych, następuje redukcja chromu sześciowartościowego do
trójwartościowego, który można nazwać końcowym karcynogenem, ponieważ właśnie ta postać chromu
tworzy trwałe kompleksy z różnorodnymi cząsteczkami, m.in. z DNA. Połączenia takie, prowadzące do
uszkodzeń DNA, mogą powodować powstawanie działań mutagennych, ujawniających się w postaci
złośliwych nowotworów. Słuszność takiego mechanizmu działania rakotwórczego potwierdzają wyniki
badań, wykazujące, że silniejszym działaniem rakotwórczym charakteryzują się trudno rozpuszczalne
związki chromu sześciowartościowego, które w przeciwieństwie do związków dobrze rozpuszczalnych, a
więc łatwo usuwanych, pozostają długo w tkance, do której się dostały i mają większe możliwości
oddziaływania na makrocząsteczki.
Chrom sześciowartościowy może być uznany za prokarcynogen łatwo przedostający się i
rozmieszczający w organizmie, gdyż łatwo przenika przez błony biologiczne.
Procesy redukcji chromu sześciowartościowego do trójwartościowego, zachodzące wewnątrz komórek,
mogą być uznane za aktywację właściwości rakotwórczych chromu, zwiększają bowiem
prawdopodobieństwo oddziaływania chromu trójwartościowego na DNA
Chrom wykazuje interakcje z wieloma istotnymi dla prawidłowego funkcjonowania organizmu
biologicznie aktywnymi substancjami. Należą do nich substancje tworzące z chromem trójwartościowym
kompleksy, umożliwiające dyfuzję tych jonów, np.: pirofosforany, metionina, seryna, glicyna, leucyna,
lizyna i prolina.
Tworzenie trwałych kompleksów z białkami i zdolność wytrącania białek uznano za mechanizm
miejscowego, szkodliwego działania chromu na skórę i błony śluzowe.
Zatrucie ostre. Dane doświadczalne wskazują na bardzo dużą rozbieżność minimalnej dawki letalnej w
zależności od gatunku zwierzęcia i rodzaju związku. Za najbardziej toksyczny należy uznać chromian
potasu, a za najmniej toksyczny octan chromu. Większą toksyczność związków chromu
sześciowartościowego niż chromu trójwartościowego stwierdzono także w badaniach na myszach.
Zatrucia ostre związkami chromu u ludzi obserwowano w przypadkach samobójczego lub przypadkowego
przyjęcia związków chromu doustnie. Szacuje się, że śmiertelna dawka rozpuszczalnych chromianów dla
człowieka wynosi ok. 5 g. dwuchromianu potasowego 6-8 g, a kwasu chromowego l -2 g. Objawy
kliniczne ostrego zatrucia związkami chromu charakteryzują się silnymi bólami brzucha, wymiotami i
krwawą biegunką. Występuje ciężkie uszkodzenie nerek, z krwiomoczem prowadzącym do bezmoczu i
mocznicy, obserwuje się owrzodzenie przewodu pokarmowego.
Zatrucia przewlekłe powstają w warunkach narażenia zawodowego. Charakteryzują się zaburzeniami
układu oddechowego, zmianami skórnymi i zaburzeniami przewodu pokarmowego.
Już od pierwszych dni zatrudnienia w niewłaściwych warunkach higienicznych przy elektrolitycznym
chromowaniu, gdzie czynnikiem narażenia jest głównie aerozol kwasu chromowego, pracownicy skarżą
się na kaszel i wyciek śluzowo--ropny z nosa. W miarę przedłużania czasu zatrudnienia nasilają się
objawy podrażnienia głównych dróg oddechowych (krwawienie z nosa, suchość w gardle, chrypa),
łzawienie oczu, bóle i zawroty głowy, bezsenność, nerwowość, bóle w jamie brzusznej, biegunka i
wymioty.

20

Notowano przypadki owrzodzeń po 2 tygodniach, a perforacji przegrody nosowej po 2 miesiącach u
ludzi narażonych zawodowo na stężenie związkom chromu l mg/m

3

.

Ekspozycja inhalacyjna na pył chromianów i dymy kwasu chromowego może wywoływać u ludzi
dychawicę oskrzelową.
Kwas chromowy i roztwory innych związków chromu sześciowartościowego przy bezpośrednim
kontakcie wywołują u pracowników garbarni, galwanizerni, zakładów produkujących chromiany i
barwniki chromowe, wrzody na skórze, tzw. dziury chromowe. Powstają one przeważnie u nasady
paznokci, na kłykciach stawów paliczkowych dłoni, między palcami u rąk, a także na skórze przedramion.
Czasami wrzody te bywają bolesne, a proces gojenia przebiega bardzo wolno.
Uczulenie na związki chromu bywa często przyczyną wyprysku zawodowego u galwanizerów,
pracowników przemysłu graficznego, malarzy antykorozyjnych,

pracowników przemysłu skórzanego i

tłuszczowego. Najczęściej obserwowano objawy w postaci obrzęku powiek, pokrzywowych rumieni,
grudek obrzękowych i wysiękowych. Zmiany występują najczęściej na twarzy, szyi, przedramionach,
ramionach, przegubach dłoni i palców.
Działanie drażniące cementu i silnie zasadowe oddziaływanie zaprawy cementowej powodują
uszkodzenie mechanizmów obronnych skóry i przyczyniają się do powstawania uczulenia na śladowe
ilości chromu zawarte w cemencie. Występowanie wyprysku cementowego zwiększa się znacznie wśród
pracowników małych zakładów. W cementowniach i w wielkich zakładach budowlanych, w których
przygotowywanie zapraw cementowych jest zmechanizowane i ograniczone jest bezpośrednie stykanie się
robotników z cementem, liczba przypadków uczuleń kontaktowych jest mniejsza.
Działania odległe. Redukcja chromu (VI) w obrębie jądra komórkowego oraz powstawanie
kompleksów chromu (III) sugeruje, że chrom (III) może być uważany za końcową formę mutageniczną
chromu. Trójwartościowy chrom jest obecny w RNA i prawdopodobnie ma wpływ na trwałość jego
struktury.
Wyniki badań prowadzone na zwierzętach doświadczalnych wskazują, że związki chromu
sześciowartościowego, szczególnie te o małej rozpuszczalności, mogą wywoływać raka płuc. Badania
mutagenności dowiodły przekonująco, że chrom sześciowartościowy jest aktywny genetycznie.
Stwierdzono tworzenie się mikrojąderek w limfocytach krwi obwodowej u robotników narażonych na
chrom sześciowartościowy. Chrom szybko przedostaje się przez łożysko i gromadzi się w organizmie
płodu, powodując różnorodne wrodzone wady rozwojowe, takie jak: rozszczep podniebienia, przepukliny,
zmiany w kościach czaszki.
Badania epidemiologiczne z ostatnich 30 lat wykazały zwiększoną liczbę przypadków nowotworów
złośliwych, zwłaszcza układu oddechowego, u ludzi zawodowo narażonych na związki chromu
sześciowartościowego. Na podstawie badań przeprowadzonych w latach 1950 - 1952 oszacowano, że
wśród narażonych na chromiany występuje średnio ok. 25-krotne zwiększenie śmiertelności. Czas między
pierwszą ekspozycją na chromiany a diagnozą stwierdzającą nowotwór szacowany jest na ok. 15-17 lat.
Chrom sześciowartościowy został uznany za jeden z najgroźniejszych czynników rakotwórczych.
Wartości biologiczne i toksyczne. Największe fizjologiczne stężenie chromu u ludzi występuje we
włosach. Duże stężenia tego metalu znajdują się też w płucach, zwłaszcza w górnych płatach. Inne
narządy zawierają mniejsze stężenia chromu (wątroba i nerki). Stężenie chromu we wszystkich tkankach
zmniejsza się od momentu narodzin do ok. 10 roku życia, jedynie w płucach obserwuje się kumulację tego
metalu przez cały okres życia. Fizjologiczne stężenia chromu w moczu oceniane są średnio na 0,4-0,7
µg/dm

3

, ale notowane były także wartości l –2 µg/dm

3

.

Cynk (Zn), m. atom. 65,38. Należy do II grupy układu okresowego. Jest srebrzystym metalem o
niebieskawym odcieniu. Rozpuszcza się w kwasach i mocnych zasadach, występuje na +2 stopniu
utlenienia.
Występowanie, zastosowanie, narażenie. W przyrodzie cynk występuje w postaci minerałów.
Tlenek cynku (ZnO) w przyrodzie występuje jako minerał cynkit. Otrzymywany jest przez spalanie par
cynku oraz przez prażenie niektórych związków cynku. W postaci dymu występuje w czasie wytapiania,
odlewania metalu i jego stopów, podczas spawania i cięcia palnikiem acetylenowym, a także w trakcie
galwanizowania.
Cynk uwalniany jest do środowiska w postaci pyłów z hut cynku, wokół których notuje się duże
stężenie tego metalu w glebach, osiągające wartości 10-80 mg/kg. Istotnym źródłem zanieczyszczeń

21

środowiska cynkiem jest spalanie węgla, ropy naftowej i jej produktów. Spalanie stałych odpadów
komunalnych może wprowadzić ok. 75% cynku do powietrza atmosferycznego aglomeracji miejskich.
Również ścieki komunalne zawierają na ogól znaczne ilości cynku. Ze względu na łatwą rozpuszczalność
cynk zawarty w zwałowiskach odpadów górniczych i przemysłowych przedostaje się często do wód
gruntowych.
Stosowanie odpadów komunalnych i przemysłowych w rolnictwie powoduje nagromadzenie cynku w
powierzchniowych warstwach gleby. Dodatkowym źródłem tego metalu w glebach są niektóre preparaty
ochrony roślin, a także nawozy fosforowe.
Cynk znajduje szerokie zastosowanie, głównie jako składnik stopów, powłok antykorozyjnych, w
odlewnictwie ciśnieniowym, galwanizacji stali, przemyśle poligraficznym, okrętowym. Stosowany jest w
produkcji urządzeń elektrycznych, przemyśle narzędziowym, metalowym, oświetleniowym. Cynk
metaliczny stosowany jest w niektórych ogniwach galwanicznych (elektrody), do wyrobu klisz
drukarskich oraz w syntezie półproduktów dla przemysłu barwników.
Tlenek cynku znajduje zastosowanie jako biały pigment (tzw. biel cynkowa) de wyrobu farb i emalii.
Ponadto służy jako katalizator w syntezie metanolu. Używany jest w lecznictwie jako łagodny środek
ściągający i antyseptyczny. Znajduje również zastosowanie w przemyśle gumowym, kosmetycznym,
tekstylnym, papierniczym i ceramicznym. Chlorek cynkowy (ZnCl

2

) stosowany jest w procesach

wulkanizacyjnych, rafinacji olejów, przy produkcji barwników i środków odkażających.
Ekspozycja na dymy tlenku cynku stanowi potencjalne ryzyko narażenia w miejscach jego produkcji
(huty cynku, produkcja mosiądzu, wytapianie i galwanizacja).
Losy w organizmie. Cynk jako pierwiastek niezbędny w organizmie człowieka spełnia kilka
podstawowych funkcji metabolicznych. Duże dawki cynku powodują uszkodzenie wielu procesów
biochemicznych. Następuje odkładanie tego metalu w nerkach, wątrobie, gruczołach płciowych. Okres
półtrwania cynku waha się w granicach 162-500 dni. Wchłanianie cynku z przewodu pokarmowego u
ludzi waha się w granicach 58-77%, jest bardzo zmienne i zależy od wielu czynników m.in. od obecności
metali toksycznych, a także rodzaju pożywienia. Źródłem cynku dla człowieka jest pożywienie, z którego
pobierane jest ok. 95% całkowitej dawki należnej (10-15 mg dziennie).
Wchłonięty cynk początkowo gromadzi się w wątrobie, gdzie tworzy kompleksy z różnymi białkami.
W osoczu transportowany jest głównie jako kompleks: albuminowo-cynkowy, cynkowo-
makroglobulinowy oraz, w niewielkich ilościach, jako kompleks o małej masie cząsteczkowej —
metalotioneina. W organizmie człowieka znajduje się ok. 2 g cynku, a zawartość jego wynosi w mięśniach
60% kościach 20% i skórze 10- 15% w odniesieniu do ogólnej zawartości w organizmie
Cynk u człowieka wydalany jest głównie z kałem (70-80%). Wydalanie cynku z moczem gwałtownie się
zwiększa, jeżeli połączenie cynku w osoczu jest słabo związane z frakcją albumin, lub jeżeli cynk
występuje w połączeniu z małocząsteczkowymi kompleksami. Wzmożone wydalanie cynku z moczem
występuje u ludzi z zaburzeniami funkcji nerek. Wykazano ważną rolę nerek w utrzymaniu homeostazy
cynku w organizmie.
Mechanizm działania toksycznego. Cynk w organizmach zwierzęcych współdziała w procesach
metabolicznych z innymi niezbędnymi metalami (Cu, Fe i Ca) i powoduje różne zaburzenia w układzie
krążenia, a także może powodować zaburzenia psychiczne. Prawdopodobnie zaburzenia metabolizmu
metali niezbędnych dla organizmu człowieka pod wpływem cynku mogą być jedną z najważniejszych
przyczyn jego toksyczności u człowieka i zwierząt.
Zatrucie ostre. Związki cynku podawane doustnie uważa się za mało toksyczne. Dawka toksyczna
chlorku cynkowego dla szczura, myszy i świnki morskiej mieści się w granicach 200-300 mg/kg mc.
Wdychanie świeżo wytworzonych dymów, zawierających tlenek cynku w stężeniach powyżej 15 mg/m

3

,

powoduje wystąpienie choroby przypominającej grypę, znanej jako „gorączka odlewników".
Mechanizm jej powstawania nie jest wyjaśniony. Przypuszcza się, że małe cząstki tlenku cynku (ZnO)
wnikają do pęcherzyków płucnych oraz krwi i tworzą z białkami krwinek białych związki o
właściwościach pirogennych. Objawy chorobowe pojawiają się nagle, zwykle 4-12 h po zakończeniu
ekspozycji i mogą wystąpić po pierwszym kontakcie z dymami. Choroba zaczyna się objawami
podrażnienia górnych dróg oddechowych, bólami głowy, mięśni i stawów, uczuciem rozbicia i osłabienia.
Następnie pojawia się wysoka gorączka i leukocytoza, bóle w klatce piersiowej, dreszcze, poty. Objawy
ustępują samoistnie w ciągu 24-48 h.

22

Większość specjalistów wyraża pogląd, że występowanie objawów „gorączki odlewników" u ludzi
zawodowo narażonych na dymy tlenku cynku jest stosunkowo nieszkodliwe. Objawy te pojawiają się na
krótko, nie powodują następstw w postaci chronicznego uszkodzenia organizmu. Sugeruje się także, że
objawy występujące u ludzi narażonych na tlenek cynku mogą również pochodzić od substancji
towarzyszących. W przypadku narażenia zawodowego na tlenek cynku należy liczyć się z faktem, że
oprócz tego związku w powietrzu występują również inne metale (As, Cd, Mn, Pb, Be, Sb, Hg, Ni, Co)
znacznie bardziej toksyczne od cynku.
Zatrucie przewlekłe. U ludzi narażenie na długotrwałe działanie pyłu cynkowego i tlenku cynku
powoduje podrażnienie dróg oddechowych, objawy „gorączki odlewników", zaburzenia funkcjonowania
przewodu pokarmowego oraz niedokrwistość. Ponadto stwierdza się bezsenność, upośledzenie pamięci,
zaburzenia słuchu i nadmierną potliwość. Występują skłonności do zapalenia górnych dróg oddechowych
oraz zwiększona jest próchnica zębów. Istnieją również doniesienia opisujące wymioty i nieżyt żołądka,
spowodowane połykaniem pyłu, zawierającego związki cynku.
Chlorek cynku (ZnCl

2

) działa miejscowo drażniąco na skórę, błony śluzowe, spojówki, a w większych

stężeniach może powodować oparzenie. Działa również uczulająco. Po długotrwałej ekspozycji może
spowodować obrzęki i zapalenie płuc.
Ogólnie uważa się, że narażenie zawodowe na cynk nie powoduje zwiększonego występowania działania
rakotwórczego.
Wartości biologiczne i toksyczne. Stężenia fizjologiczne cynku we krwi, surowicy, osoczu i moczu
nie wykazują istotnych różnic w porównaniu ze stężeniami stwierdzanymi u osób narażonych na tlenek
cynku, co wskazuje na niewielką przydatność tych wskaźników do oceny narażenia. Są doniesienia, w
których opisywane były objawy nieżytu żołądka u osób, u których wydalanie cynku z moczem mieściło
się w normach fizjologicznych (400-600 µg/Zn w ciągu 24 h).
Wartość NDS dla dymów cynku (w przeliczeniu na cynk) w Polsce i innych krajach wynosi 5 mg/m

3

, a

dopuszczalne stężenie chwilowe mieści się w granicach 10 mg/m

3

.

Miedź (Cu), m. atom. 63,54. Jest to metal miękki, ciągliwy o barwie czerwonobrązowej. Występuje na
stopniu utlenienia +1-+4, przeważnie +2.
Występowanie, zastosowanie, narażenie. Miedź powszechnie występuje w skorupie ziemskiej,
najczęściej w postaci siarczków: CuS (kowelin), Cu

2

S (chalkozyn), CuFeS

3

(bornit) lub jako tlenki —

Cu

2

CO

3

(OH)

2

(malachit), CuSiO

3

• 2H

2

O (chryzolyt). Substancje organiczne, występujące w torfach,

wykazują szczególnie dużą pojemność sorpcyjną w stosunku do miedzi. Grupy sulfhydrylowe,
hydroksylowe, karboksylowe i fenylowe kwasów huminowych biorą największy udział w wiązaniu
miedzi.
Miedź, jako dobry przewodnik elektryczności, znajduje szerokie zastosowanie w przemyśle
elektrycznym, a także przy produkcji stopów (mosiądz, brąz, stopy z glinem, manganem, berylem).
Używana jest do impregnacji drewna, wchodzi w skład środków owadobójczych i grzybobójczych.
Największe skażenia środowiska miedzią notuje się w pobliżu kopalń i hut tego metalu (stężenie w
glebach w pobliżu hut wynosi 15-20 g/kg). Wpływ pyłów hutniczych obserwuje się nawet w zasięgu 50
km od źródła emisji. Ścieki komunalne i przemysłowe również stanowią istotne źródło zanieczyszczeń
rzek i zbiorników wodnych. Stężenie miedzi wynosi w nich 0,5-2,8 g/dm

3

.

Rośliny kumulujące miedź mogą stanowić przyczynę zatruć.
Losy w organizmie. Miedź jest pierwiastkiem niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania żywego
organizmu. Podstawową funkcją tego pierwiastka w organizmie jest jego udział w procesach
oksydacyjno-redukcyjnych, gdzie występuje jako koenzym, reguluje metabolizm i transport żelaza i
metabolizm kolagenu. Miedź w organizmie zwierzęcym występuje w ceruloplazminie, której mała
aktywność i niedobór może powodować chorobę Wilsona (zatrucia miedzią).
Stopień przyswajalności miedzi zależy od jej formy w pożywieniu i dla człowieka wynosi średnio 5-
20% całkowitej dawki (ok. 2,5 mg dziennie w normalnej diecie człowieka).
We krwi miedź występuje w postaci kompleksu z histydyną, treoniną, kwasem glutaminowym. Prawie
połowa dawki wchłoniętej do krwiobiegu jest metabolizowana przez ceruloplazminę.
Miedź w postaci kompleksu z aminokwasami lub albuminami transportowana jest do wątroby,
następnie nerek, jelit i innych tkanek. Od chwili podania pozajelitowego miedź związana z ceruloplazminą
pojawia się we krwi po 15-30 min. Większa część miedzi zawartej w komórce wątrobowej zwierząt

23

występuje we frakcji rozpuszczalnej. Nadmiar miedzi w diecie człowieka wywołuje niekorzystne dla
zdrowia skutki (zmniejszenie stężenia hemoglobiny, uszkodzenie wątroby i nerek).
Wątroba odgrywa główną rolę w metabolizmie miedzi. Zaabsorbowana miedź jest szybko usuwana z
krwiobiegu przez ten narząd i, w zależności od okoliczności, może być magazynowana, przenoszona do
osocza lub wydalana z żółcią. W wątrobie wchodzi w skład enzymów (oksydaza cytochromu c,
dysmutaza nadtlenkowa). Metalotioneina wątrobowa odgrywa również ważną rolę w wiązaniu tego
metalu — kontroluje wchłanianie jelitowe oraz reabsorpcję nerek.
Miedź wydala się głównie z kałem. Z moczem wydala się ok. 5% miedzi przyswojonej z przewodu
pokarmowego. Wydalanie miedzi z moczem może się zwiększać w chorobie Wilsona, a także innych
chorobach, zwłaszcza przy uszkodzeniu nerek. Około

2

/

3

spożywanej miedzi przez ludzi lub zwierzęta nie

jest przyswajane. U ludzi ok. 10% miedzi podanej dożylnie wydala się w ciągu 72 h z moczem i kałem, co
wskazywałoby, że biologiczny okres półtrwania tego metalu wynosi ok. kilku tygodni.
Zatrucia ostre. Zatrucia ostre solami miedzi zdarzają się bardzo rzadko. Najbardziej toksyczny jest
siarczan miedziowy (CuSO

4

), którego dawka toksyczna dla człowieka wynosi ok. 20 g. U człowieka

związek ten w dawce 500 mg powoduje wymioty. Objawy toksyczne po spożyciu tego związku to:
uszkodzenie wątroby, nerek, naczyń włosowatych, biegunka, boleści, skurcze jelit. Śmierć następuje po
kilku godzinach z zatrzymaniem czynności serca w skurczu, hipotermią, pogłębiającą się sinicą,
porażeniem oddechu. W przypadku przedłużającego się zatrucia występuje żółtaczka hemolityczna,
niedokrwistość hemolityczna.
W warunkach narażenia zawodowego ostre zatrucia są raczej nie spotykane.
Zatrucia przewlekłe. Tlenki miedzi, powstające w procesach technologicznych, mogą być przyczyną
zatruć przewlekłych. Wchłanianie związków miedzi przez drogi oddechowe powoduje przekrwienie błon
śluzowych nosa, nieżyt żołądka, biegunkę oraz objawy toksyczne, podobne do tych, które wywołuje cynk,
tj. „gorączka odlewników" i chroniczne uszkodzenie płuc. Objawy „gorączki odlewników" mogą być
wywołane narażeniem na pyły miedzi w stężeniu 0,1 mg/m

3

. Obserwowano także uszkodzenie czynności

wątroby. Zatrucia miedzią mogą również wystąpić po spożyciu produktów spożywczych (wina lub
owoców) zawierających nadmierną ilość siarczanu miedziowego.
Związki miedzi działają na nie uszkodzoną skórę, powodując jej swędzenie i zapalenie. Ponadto mogą
wywołać zapalenie spojówek, owrzodzenie i zmętnienie rogówki, błony śluzowej i gardła oraz
owrzodzenie przegrody nosowej.

Stężenie miedzi w surowicy i moczu człowieka fizjologiczne i po narażeniu

Stężenie miedzi

Płyn ustrojowy

fizjologiczne

po narażeniu*

Surowica
Mocz

0,8-l,2 mg/dm

3

17-59 µg/dm

3

0,8-2,0mg/dm

3

79-1145 µg/dm

3

* Stężenie miedzi w powietrzu huty wynosiło 30-40 mg/m

3

.

Wartości biologiczne i toksyczne. Stężenie miedzi w moczu lub surowicy może służyć jako
ewentualny wskaźnik narażenia na ten metal. Nie stwierdzono jednak dotychczas zależności między
występowaniem objawów toksycznych spowodowanych związkami miedzi u ludzi a stężeniem tego
metalu w surowicy lub w moczu.
Najwyższe Dopuszczalne Stężenie dla dymów i soli rozpuszczalnych miedzi wynosi 0,1 mg/m

3

Nikiel (Ni), m. atom. 58,71. Jest metalem srebrzystobiałym na +1, +2, +3, +4 stopniu utlenienia.
Najważniejsze nieorganiczne związki niklu to: tlenek niklowy, wodorotlenek niklowy, siarczan i chlorek
niklowy, a organiczne: karbonylek niklu, Ni(CO)

4

, który jest bezbarwnym lotnym płynem o temp. wrz.

43°C. W postaci jonowej nikiel występuje na drugim stopniu utlenienia.
Nikiel jest pierwiastkiem metalicznym, należącym do grupy VIIIb układu okresowego. Jest on odporny na
działania ługów, rozpuszcza się w rozcieńczonych kwasach utleniających. Węglany, siarczki i tlenki niklu
nie są rozpuszczalne w wodzie, natomiast chlorki, siarczany i azotany rozpuszczają się. W materiale

24

biologicznym rozpuszczony nikiel może tworzyć związki kompleksowe z różnymi ligandami oraz wiązać
się z cząsteczkami organicznymi.
Występowanie, zastosowanie, narażenie. Nikiel jest wszechobecnym śladowym metalem
występującym w glebie, wodzie, powietrzu i biosferze. Średnia zawartość niklu w skorupie ziemskiej
wynosi ok. 0,008%. Gleba uprawna zawiera 3-1000 mg Ni/kg. Stężenie niklu w wodzie do picia wynosi
od 2 do 10 µg/dm

3

, a w wodzie morskiej od 0,2 do 0,7 µg/dm

3

. Stężenie niklu w powietrzu atmosferycz-

nym na terenach nie uprzemysłowionych waha się od 0,1 do 3 ng/m

3

. Większość niklu stosowana jest do

produkcji stali nierdzewnej oraz innych stopów wykazujących wysoką odporność na korozję i działanie
temperatury.
Nikiel występuje w pokładach węglowych w ilości 4-60 mg/kg. Ropa naftowa zawiera ok. 50-350 mg/kg
tego metalu.
Metal ten znajduje zastosowanie w przemyśle chemicznym, spożywczym, do produkcji sprzętu
laboratoryjnego, narzędzi chirurgicznych, elektrod, baterii, stali stopowych, tworzyw sztucznych, do
galwanicznego pokrywania metalowych przedmiotów. Najbardziej niebezpieczny jest tetrakarbonylek
niklu, występujący przeważnie w rafineriach niklu.
Około 40% ogólnej produkcji niklu znajduje zastosowanie w produkcji stali. Na kontakt z niklem
narażeni są ludzie zatrudnieni przy wydobywaniu rudy, produkcji stopów, niklowaniu, produkcji farb,
emalii, tworzyw sztucznych. Ścieki przemysłu metalurgicznego doprowadzają znaczną ilość niklu do
rzek. Zawartość tego metalu w ściekach komunalnych i przemysłowych waha się w granicach 20-3924
mg/kg.
Istotnym źródłem zanieczyszczenia środowiska niklem jest jego emisja do powietrza atmosferycznego,
w wyniku procesu spalania węgli i paliw płynnych, przede wszystkim wydalanych przez silniki Diesla.
Dodatkowym źródłem zanieczyszczenia środowiska niklem jest przemysł związany z produkcją azbestu.
Nikiel w materiale tym występuje w stężeniu ponad 1,5 g/kg. Skażenie środowiska niklem jest groźne dla
roślin. Woda pitna zawiera go mniej niż 20 µg/dm

3

. Stężenie niklu w rafineriach może sięgać l,3 mg/m

3

powietrza, a w fabrykach produkujących baterie niklowo-kadmowe 10-150 mg/m

3

. Nikiel w stężeniach

powyżej 50 mg/kg suchej masy jest toksyczny dla większości roślin. Kumulację i toksyczne działanie
niklu obserwowano w warzywach rosnących na glebie użyźnianej szlamem kanalizacyjnym oraz
warzywach hodowanych w pobliżu źródeł emitujących nikiel. Duże stężenia niklu znaleziono u roślin
wodnych. U ryb żyjących w wodzie czystej stwierdzono, że stężenie niklu waha się od 0,02 do 2 mg/kg
mokrej masy. Stężenia u ryb żyjących w wodzie zanieczyszczonej mogą być do 10 razy większe.
Zawartość niklu w żywności wynosi zazwyczaj poniżej 0,5 mg/kg świeżej masy. Ziarno kakao, soi, a
także suche ziarna strączkowe oraz orzechy i płatki owsiane zawierają duże ilości niklu. Uwalnianie się
niklu z naczyń i przyborów kuchennych może istotnie zwiększyć pobranie drogą pokarmową. Pobranie
niklu inhalacyjnie w ilości 2 - 23 µg/dzień może wynikać z wypalenia 40 papierosów dziennie.
Codzienny kontakt skóry z przedmiotami pokrytymi niklem lub zawierającymi stopy niklu (np.
biżuteria, monety) może wywoływać oraz podtrzymywać odczyny alergiczne.
Losy w organizmie. Zawartość niklu w organizmie człowieka wynosi poniżej 30 mg. Dzienne
wchłanianie niklu przez człowieka waha się w granicach 0,3-0,5 mg.
U ludzi wchłanianie niklu z przewodu pokarmowego wynosi poniżej 10%. Wchłanianie związków niklu
jest uzależnione od ich rozpuszczalności. Związki o małej rozpuszczalności (pył metaliczny niklu,
siarczek i tlenek niklu) odkładają się w płucach. Roztwór siarczanu niklu, naniesiony na skórę człowieka,
po 24 h wchłania się w 55-75%.
Wchłonięty nikiel w organizmie człowieka i zwierząt jest transportowany głównie przez albuminy
surowicy. Ponadto nikiel znajdowano w kompleksach białkowych z α-makroglobuliną, histydyną,
plazminą. Prawie cała ilość niklu obecnego we krwi znajduje się w surowicy. U człowieka nikiel
znajdujący się w surowicy w 60% związany jest z albuminami. Największe stężenie niklu w organizmie
znajduje się w płucach, wątrobie, nerkach i jelitach. Stężenie niklu w płucach wzrasta z wiekiem.
Wchłanianie niklu w układzie oddechowym wraz z absorpcją w przewodzie pokarmowym (związki
rozpuszczalne i nierozpuszczalne) jest główną drogą wnikania niklu do organizmu ludzi na stanowiskach
pracy. Znaczne ilości wdychanego pyłu są najpierw usuwane z dróg oddechowych za pomocą
mechanizmu śluzówkowo-rzęskowego, a następnie połykane. Wchłanianie z pokarmem może być
zwiększone, jeżeli warunki higieniczne są nieodpowiednie oraz gdy nie przestrzega się przepisów bhp.
Absorpcja niklu przez skórę ma znaczenie w patogenezie nadwrażliwości kontaktowej. Absorpcja niklu

25

związana jest z rozpuszczalnością jego związków i układa się w następującą ogólną zależność: karbonylek
niklu > rozpuszczalne związki niklu > nierozpuszczalne związki niklu.
Absorpcja niklu w przewodzie pokarmowym jest zmienna i zależy od składu diety. Nikiel może być
wydalany z moczem, żółcią, potem, łzami, mlekiem i plwociną. Nie zaabsorobowany nikiel jest wydalany
z kałem.
Zatrucia ostre. Praktycznie nie są spotykane ostre zatrucia niklem lub jego solami. Wartość LD

5()

zależy od jego postaci fizykochemicznych, związków oraz drogi podania. Najbardziej toksycznym
związkiem niklu jest karbonylek niklu, który do organizmu wnika głównie przez drogi oddechowe i
częściowo przez skórę. Duże stężenia karbonylku niklu powodują: bóle i zawroty głowy, nudności,
wymioty, uszkodzenie błon śluzowych, oskrzeli, kaszel i duszności, osłabienie, zapalenie płuc.
Dolegliwości te mogą ustąpić, jednak po kilku godzinach lub kilku dniach. W ciągu 4-10 dni może
nastąpić również śmierć. U ludzi karbonylek niklu w stężeniu 30 mg/m

3

po 20 min może spowodować

zatrucie ostre i zgon.
Zatrucia przewlekłe. Nikiel i jego sole wywołują u ludzi objawy podrażnienia spojówek, błony
śluzowej górnych dróg oddechowych, owrzodzenia przegrody nosa. Powstają swędzące wypryski,
głównie na rękach i przedramionach (tzw. świąd niklowy). Te objawy uczulenia występują najczęściej u
ceramików, galwanizerów i jubilerów. Stwierdza się także objawy dychawicy i pylicy płuc. Uważa się, że
ok. 5-13% przypadków egzemy na skórze zostało wywołane niklem lub jego związkami.
Skutki ostrego zatrucia karbonylkiem niklu objawiają się silnym bólem głowy, zawrotami głowy,
mdłościami, wymiotami, bezsennością, podrażnieniem, po których następują objawy ze strony układu
oddechowego podobne do tych, jakie wywołuje wirusowe zapalenie płuc. Uszkodzona jest również
wątroba, nerki, nadnercza, śledziona oraz mózg. Opisano również przypadki zatrucia niklem u
pracowników galwanizerni, którzy przypadkowo napili się wody zanieczyszczonej siarczanem lub
chlorkiem niklawym. U robotników rafinerii niklu oraz galwanizerni zaobserwowano nieżyt nosa,
zapalenie zatok, perforacje przegrody nosowej oraz astmę. Opisano również zwłóknieniowe zmiany w
płucach u robotników wdychających pył niklu.
Nadwrażliwość wynikająca z kontaktu z niklem jest szeroko udokumentowana, tak w populacji
generalnej, jak i w wielu zawodach, w których robotnicy są narażeni na rozpuszczalne związki niklu. W
wielu krajach stwierdzono uczulenie na nikiel. Wśród uczulonych 40-50% to przypadki egzemy
pęcherzykowatej rąk, które niekiedy mogą mieć przebieg ciężki, prowadzący do utraty zdolności do
pracy.
Protezy oraz inne chirurgiczne wszczepienia wykonane ze stopów zawierających nikiel również
powodują uczulenia związane z obecnością niklu lub nasilają istniejące zapalenie skóry.
Działanie nefrotoksyczne, objawiające się zapaleniem nerek z przekrwieniem i degeneracją miąższu,
stwierdzono po zawodowym narażeniu na karbonylek niklu. Narażenie jatrogenne na nikiel może być
spowodowane: a) wszczepami zawierającymi nikiel (połączenia stawowe, gwoździe śródkostne, zastawki
serca, przewody stymulatora serca oraz protezy dentystyczne); b) płynami stosowanymi dożylnie
zanieczyszczonymi niklem; c) dializą krwi, w której płyn dializacyjny może być zanieczyszczony niklem.
Działania odległe. U osób narażonych zawodowo na nikiel występujący w postaci pyłu niklowego,
siarczku niklowego lub karbonylku niklu obserwuje się kilkakrotnie częstsze niż u ogółu populacji
występowanie nowotworów złośliwych zatok przynosowych i płuc. Stwierdzane były także przypadki
raka przewodu pokarmowego.
Rakotwórcze działanie niklu udowodniono w badaniach epidemiologicznych wśród hutników.
Działanie rakotwórcze przypisywane jest związkom niklu o małej rozpuszczalności w wodzie, podobnie
jak związkom chromu sześciowartościowego.
Stwierdzono, że u robotników zatrudnionych w rafineriach niklu na oddziałach, gdzie odbywa się prażenie
rud siarczkowych, z czym związana jest wysoka ekspozycja na podsiarczki, tlenki i prawdopodobnie
siarczany niklu, występuje bardzo wysokie ryzyko nowotworu płuc i nosa. Podobnie wysokie ryzyko
występuje w procesach produkcyjnych, w których ma miejsce narażenie na rozpuszczalne związki niklu
(proces elektrolizy, ekstrakcji siarczanów miedzi, w hydrometalurgii) często w połączeniu z ekspozycją na
tlenki niklu. U robotników zatrudnionych przy produkcji baterii niklowo-kadmowych, gdzie narażenie na
nikiel i kadm jest duże, można zaobserwować nieznacznie większe ryzyko nowotworów płuc.
Długotrwała ekspozycja na rozpuszczalne związki niklu na poziomie l mg/m

3

może powodować znaczący

wzrost względnego ryzyka raka płuc.

26

Mechanizm kancerogennego działania niklu wymaga nadal wyjaśnienia. Stwierdzono, że nikiel
wywołuje zaburzenie syntezy DNA, inhibicję procesów jego naprawy, wypadnięcie sekwencji DNA.
Istotny wpływ na te procesy wywiera interakcja niklu z cynkiem.
Wartości biologiczne i toksyczne. Stężenie fizjologiczne niklu wynosi w płucach 15,9µg/kg, wątrobie
8,7 µg/kg, sercu 6,1 µg/kg i krwi 4,8 µg/kg, a stężenie we włosach waha się w granicach 0,6 -1,0 µg/kg.
Stężenie niklu w surowicy oraz w moczu jest dobrym wskaźnikiem środowiskowego i zawodowego
narażenia ludzi.
W przypadku narażenia ludzi na rozpuszczalne sole niklu, występujące w powietrzu, wykazano wysoki
współczynnik korelacji (0,95) między stężeniem niklu w powietrzu a stężeniem w moczu.
Pomiar stężenia niklu w moczu może być wskaźnikiem także narażenia na działanie karbonylku niklu. W
przypadku narażenia ludzi na rozpuszczalne w wodzie związki niklu, stężenie tego metalu w moczu
poniżej 100 µg/dm

3

po pierwszych 8 h od przerwania ekspozycji może być uznane za narażenie

umiarkowane. Wykrycie natomiast w moczu 500 µg/dm

3

wskazuje na niebezpieczne dla zdrowia stężenia

niklu w powietrzu. Uwzględniając potencjalne działanie rakotwórcze związków niklu w Polsce
obowiązująca wartość NDS wynosi 0,25 mg Ni/m

3

. Obejmuje ona zarówno nikiel metaliczny, jak i jego

związki nierozpuszczalne.

Ołów (Pb), liczba atom. 82; m. atom. 207,19, jest niebieskawym lub srebrnoszarym miękkim metalem.
Temperatura top. ołowiu wynosi 327,5°C, a temp. wrz. w warunkach ciśnienia atomosferycznego 1740°C.
Ołów zawiera cztery naturalnie występujące izotopy (208, 206, 207 i 204 w kolejności częstości
występowania), których wzajemne stosunki ilościowe w różnych minerałach różnią się niekiedy znacznie.
Właściwość ta była wykorzystywana w badaniach środowiskowych i metabolicznych przy zastosowaniu
nieradioaktywnych znaczników.
Stopień utlenienia ołowiu w związkach nieorganicznych wynosi +2 i +4Do powszechnie znanych
związków organicznych należą tetrachlorek ołowiu i tetrametylek ołowiu. Mają one zastosowanie jako
dodatki do paliw. Są to bezbarwne płyny mniej lotne niż większość składników benzyny. Związki te są
rozkładane również pod wpływem promieniowania nadfioletowego lub śladowych ilości w powietrzu
takich chemikaliów, jak halogeny, kwasy lub czynniki utleniające.
Występowanie, zastosowanie, narażenie. Najważniejszym źródłem ołowiu są skały magmowe i
skały metamorficzne. Występuje on w różnych minerałach: galena (PbS ceruszyt (PbCO

3

), anglezyt

(PbSO

4

).Wydobywanie, wytop i oczyszczanie ołowiu, jak również wytwarzanie produktów zawierających

ołów może powodować emisję tego metalu do atmosfery. Narażenie na ołów występuje przy produkcji
akumulatorów, kabli, drutów, w przemyśle chemicznym, w czasie wyrobu stopów lutowniczych,
produkcji łożysk, czcionek drukarskich, osłon zabezpieczających przed promieniowaniem radioaktyw-
nym, przy produkcji barwników, insektycydów. Huty ołowiu są źródłem zanieczyszczenia otaczającego
środowiska. Strefa zanieczyszczenia powietrza przez dużą hutę może wynosić ok. 15 km.
Powietrze w pobliżu hut ołowiu może stanowić źródło narażenia mieszkańców, ponieważ zawiera go
nieraz powyżej 80 µg/m

3

. Stężenia ołowiu w wodzie pitnej w niektórych rejonach świata są większe niż

50 µg/dm

3

, a w żywności wynosi ponad 2,5 mg/kg (mięso, warzywa, ryby).

Ołów w glebie i kurzu gromadzi się w wyniku spalania benzyny z dodatkiem tetraetylku ołowiu oraz
emisji ze źródeł przemysłowych. Ze względu na to, że ołów nie ulega biodegradacji ani rozpadowi gleba i
kurz stanowią istotne źródło narażenia, szczególnie dla dzieci. Stwierdzono, że u dzieci bawiących się na
terenach zanieczyszczonych stężenia ołowiu we krwi mogą wzrastać od 30 do 70 µg/l .
Małe dzieci w wieku przedszkolnym są szczególnie narażone na ołów pochodzący z otaczającego
środowiska. Wynika to ze skłonności do lizania i żucia czy zjadania ciał obcych. Za główne źródło
nadmiernego wchłaniania ołowiu przez dzieci uważa się farby wytwarzane z użyciem związków ołowiu.
Ponadto stwierdzono, że różnego rodzaju kosmetyki mogą stanowić poważne narażenia dzieci.
Losy w organizmie. Ilość ołowiu wchłanianego ze środowiska do organizmu człowieka zależy od
postaci, w jakiej występuje ten metal, drogi wchłaniania, okresu narażenia, płci i wieku. Ołów wchłonięty
z żołądka i jelita cienkiego przez żyłę wrotną dostaje się do wątroby i do ogólnego krwiobiegu. Ołów
wchłonięty przez drogi oddechowe przechodzi bezpośrednio do układu krążenia, skąd przedostaje się
szybciej do różnych narządów i tkanek
Dane wskazują, że ok 40 ± 10% cząstek ołowiu, znajdujących się w powietrzu atmosferycznym, osadza
się w płucach dorosłego człowieka. Miejscem deponowania są pęcherzyki płucne. Osadzanie cząstek

27

pyłów w różnych częściach układu oddechowego ulega dużym wahaniom i jest uzależnione od rodzaju
ekspozycji (zawodowa lub środowiskowa). W przypadku ekspozycji przemysłowej ołów w większym
stopniu występuje w postaci tlenków, co umożliwia osadzanie się ich w głębszych odcinkach układu
tchawiczo-oskrzelowego. Związki chemiczne, w jakich ołów występuje w powietrzu atmosferycznym, są
zróżnicowane. Nierozpuszczalne związki ołowiu mogą być wchłaniane drogą fagocytozy. Pyły ołowiu
osadzają się też w górnych odcinkach dróg oddechowych, z których mogą być usunięte lub połknięte.
Dzienne pobieranie ołowiu przez człowieka z pożywieniem wynosi 100-500 µg, zaś jego wchłanianie
poniżej 10% i zależy od rozpuszczalności związków ołowiu. U dzieci wchłanianie ołowiu z przewodu
pokarmowego jest większe, niż u dorosłych i może wynosić powyżej 20% dawki. Proces ten u dzieci
związany jest prawdopodobnie z transportem przenośnikowym białek dostarczających również do
organizmu niezbędne metale.
Ołów wchłonięty do organizmu przedostaje się do krwi obwodowej, gdzie jest wiązany głównie przez
błony erytrocytarne (99%). Następnie zostaje rozmieszczony w różnych tkankach, w zależności od ich
ukrwienia oraz ich powinowactwa do ołowiu. Początkowo przedostaje się on do takich narządów, jak:
wątroba, płuca, serce i nerki, które wraz z krwią obwodową stanowią tzw. pulę szybkowymienną. Później
metal ten gromadzi się w skórze i mięśniach, stanowiących pulę o średniej szybkości wymiany.
Najwolniej, ale i na najdłuższy czas, ołów odkłada się w tkance kostnej.
Kumulacja ołowiu w organizmie rozpoczyna się w okresie płodowym, ponieważ metal ten łatwo
przenika przez łożysko. Stężenie ołowiu we krwi noworodka jest podobne do stężenia u matek. Stężenie
ołowiu w kościach, w przeciwieństwie do tkanek miękkich, zwiększa się przez całe życie i stanowi
odzwierciedlenie wielkości ekspozycji.
Ołów dostarczony do organizmu z pożywieniem prawie w 90% jest wydalany z kałem, a podany
pozajelitowe w postaci związków nieorganicznych wydalany jest głównie przez nerki. Z moczem wydala
się 76%, z kałem 16%, a innymi drogami 8% ołowiu. Podstawowym mechanizmem wydalania z moczem
jest filtracja kłębuszkowa. Szybkość wydalania ołowiu z organizmu nie jest równa szybkości wchłaniania.
Niedobór wynika ze stałego odkładania się części tego metalu w tkance kostnej w sposób nieodwracalny.
Po zakończeniu ekspozycji w krwi obserwuje się dwie fazy eliminacji. T

1/2

dla pierwszej fazy eliminacji z

krwi i tkanek miękkich wynosi ok. 20 -30 dni, druga z kości 10 -20 lat.
Przy stałym codziennym doustnym wchłanianiu ołowiu stałe stężenie tego metalu we krwi uzyskuje się po
blisko 4 miesiącach, a połowiczny okres jego eliminacji z krwi wynosi ok. 20 dni. U osób dorosłych, nie
narażonych zawodowo, ok. 95% ołowiu w organizmie znajduje się w kościach.
Całkowita zawartość ołowiu w organizmie osób narażonych zawodowo może w wieku 60-70 lat
wynosić 200 mg. W większości tkanek miękkich człowieka, po przekroczeniu 20 lat, nie obserwuje się
znaczącego zwiększenia ilości tego metalu.
W przypadku codziennej ekspozycji zawodowej na związki ołowiu, po 2 - 3 miesiącach w organizmie
człowieka ustala się stan równowagi między stężeniem ołowiu we krwi a wielkością narażenia.
Metabolizm tetraetylku ołowiu, badany u różnych zwierząt doświadczalnych, zachodzący z udziałem
enzymów mikrosomalnych wątroby, mózgu i nerek przebiega według następującego schematu:

(CH

3

CH

2

)

4

Pb → (CH

3

— CH

2

)

3

Pb

+

→ (CH

3

— CH

2

)

2

Pb

2+

→ Pb

2+

U ludzi metabolizm tetraetylku ołowiu zachodzi również z utworzeniem wymienionych pośrednich
metabolitów, a końcowym produktem przemiany tego związku jest ołów jonowy.
Metabolity czteroetylku ołowiu wydalane są z kałem i moczem, a u ludzi zawodowo narażonych
swoistym wskaźnikiem wchłaniania jest jego metabolit — dietylek ołowiu — wydalany z moczem.
Mechanizm działania toksycznego. Toksyczne działanie ołowiu na organizm ujawnia się w
zaburzeniach układu krwiotwórczego, syntezy hemu, inhibicji syntezy hemoglobiny, skróceniu życia
krwinek czerwonych i pobudzeniu erytropoezy. W późniejszych stadiach stwierdza się retikulocytozę i
niedokrwistość. Nie można wykluczyć, że zaburzenia te mogą poprzedzać i wywoływać toksyczne
działanie ołowiu w innych układach, np. uszkodzenie układu nerwowego, czynności nerek, zaburzenia
układu pokarmowego.
Ołów hamuje aktywność enzymów biorących udział w syntezie hemu. Proces biosyntezy hemu odbywa
się głównie w szpiku kostnym (w wątrobie tylko ok. 15%). Synteza hemu zaczyna się w mitochondriach.
W pierwszym etapie, pod wpływem syntetazy kwasu δ-aminolewulinowego (ALA-S), z glicyny i kwasu

28

bursztynowego tworzy się kwas δ-aminolewulinowy (ALA). Następnie, pod wpływem dehydratazy kwasu
δ-aminolewulinowego (ALA-D), z 2 cząstek ALA powstaje porfobilinogen (PbG). Cztery cząsteczki PbG,
pod wpływem syntezy uroporfirynogenu I (urogenu I) i kosyntetazy uroporfirynogenu III (urogenu III) są
syntetyzowane do uroporfirynogenu (urogenu). W wyniku tej reakcji koproporfirynogenu (koprogenu)
przekształca się w protoporfinę IX. Inny mitochondrialny enzym — ferrochelataza — powoduje
inkorporację żelaza do protoporfiryny, co prowadzi do powstania hemu.
Zatrucia ostre. Zatrucia ostre nieorganicznymi związkami ołowiu zdarzają się raczej rzadko i
występują pod postacią ostrej encefalopatii przy stężeniach ołowiu we krwi ok. 100 µg Pb/100 cm

3

. W

przypadku ostrych zatruć u człowieka występuje pieczenie w ustach, wymioty, kolka jelitowa, biegunka,
przechodząca w skurczowe zaparcie, spadek ciśnienia krwi i temperatury ciała. Jednocześnie występuje
krwiomocz, proteinuria, skąpomocz, uszkodzenie o.u.n.
Ołów powoduje inaktywację ALA-D (dehydrataza ALA), co przyczynia się do zahamowania syntezy
PbG i nagromadzenia w surowicy ALA, wydalonego następnie w dużej ilości z moczem. Ołów, hamując
również aktywność oksydazy koproporfirynogenu, zwiększa wydalanie z moczem koproporfiryny III, a
hamując aktywność ferrochelatazy powoduje w krwinkach czerwonych zwiększenie stężenia wolnych
protoporfiryn oraz zwiększenie stężenia żelaza w surowicy.
Objawami zaburzeń syntezy hemu są odbiegające od normy fizjologicznej stężenia prekursorów hemu
we krwi i w moczu. Związki alkilortęciowe są bardziej toksyczne od nieorganicznych połączeń ołowiu.
Toksyczne działanie tetraetylku ołowiu objawia się głównie uszkodzeniem układu nerwowego. Występują
wymioty, wzmożenie odruchów, drgawek, drętwienie języka i kończyn. Jednocześnie występuje bladość
skóry, spadek ciśnienia tętniczego krwi, zwolnienie czynności serca. W zatruciach ostrych tymi
związkami zgon może nastąpić w ciągu kilkunastu godzin lub kilku dni, w wyniku rozległych i
nieodwracalnych zmian w ośrodkowym układzie nerwowym oraz podrażnienia ośrodków oddechowego i
naczynioruchowego.
Dawka śmiertelna tetraetylku ołowiu dla dorosłego człowieka wynosi ok. 250 mg. Tetrametylek ołowiu
jest związkiem mniej toksycznym (LD

50

120 mg/kg mc. szczura) od tetraetylku ołowiu (LD

50

12-14

mg/kg mc. w przeliczeniu na ołów). Objawy zatrucia obu związkami są podobne.
Zatrucia przewlekłe. Długotrwałemu działaniu toksycznemu ołowiu towarzyszą różne objawy.
Zależności dawka-działanie w odniesieniu od stężenia ołowiu we krwi należy stosować w przypadkach
przewlekłego narażenia .
Dla tego metalu udowodniono zależność dawka-efekt i dawka-odpowiedź w odniesieniu do stężenia
ołowiu we krwi dla dorosłych i dla dzieci.
Niedokrwistość u osób dorosłych występuje przy większych stężeniach ołowiu we krwi,
przekraczających 70 µg/100 ml, a u dzieci, zwłaszcza z niedoborem żelaza, stężenie ołowiu w
niedokrwistości wynosi powyżej 50 µg/100 ml. Zmiany czynnościowe mózgu u dzieci występują już
powyżej stężenia ołowiu wynoszącego 10 µg/100 ml (obniżenie wartości ilorazu inteligencji iQ).
Ołów wywołuje także zaburzenia czynnościowe wątroby, przede wszystkim przy długotrwałym
narażeniu. Stwierdzono zwiększoną aktywność aminotransferazy asparaginowej (AspAT) u osób
zawodowo narażonych ze stężeniem ołowiu we krwi w granicach 70-100 µg/100 ml.
Ołów wpływa na funkcje ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego. Wpływ nieorganicznych
związków ołowiu na układ nerwowy zależy od wielkości i czasu narażenia, a także od wrażliwości osób
dorosłych i dzieci. Wpływ toksyczny ołowiu na o.u.n. obserwowany jest raczej u dzieci. U dorosłych
skutki toksycznego działania występują w obwodowym układzie nerwowym. Zmienia się szybkość
przewodzenia włókien nerwowych kończyn górnych, a zwłaszcza motorycznych. Następstwa
neurologiczne mogą być wynikiem ostrych i powtarzających się objawów encefalopatii ołowiczej,
zwłaszcza u dzieci. Objawami są: stany otępienia, niepokój, drażliwość, drżenie mięśniowe, zaburzenia
pamięci i koncentracji. U dzieci, które były leczone z powodu zatruć ołowiem, obserwowano zaburzenia
psychiczne i słabe wyniki w nauce.
Głównym miejscem działania ołowiu w obwodowym układzie nerwowym są włókna ruchowe.
Wywołane działaniem ołowiu zmiany patologiczne we włóknach ruchowych obejmują odcinkową
demielinizację lub zmiany zwyrodnieniowe aksonu. Klinicznym objawem tych zmian jest porażenie
prostowników. W przeszłości, przy bardzo wysokim narażeniu, obserwowano u robotników objaw
opadania ręki w wyniku porażenia nerwu promieniowego.

29

Na ośrodkowy układ nerwowy dziecka może także wpływać narażenie podczas życia płodowego.
Łożysko nie stanowi bariery dla ołowiu i w związku z tym stężenia w krwi matki i w krwi płodu są takie
same. U dzieci, u których w okresie płodowym stężenie ołowiu we krwi wynosiły 10-25 µg/10cm

3

,

stwierdzono zmniejszenie zdolności poznawczych w ciągu 24 miesięcy po urodzeniu w stosunku do grup
dzieci eksponowanych w mniejszym stopniu.
Przewlekłe narażenie na ołów wywiera również wpływ na nerki i układ sercowo-naczyniowy. Objawy
przewlekłej nefropatii stwierdzono w populacjach narażonych zawodowo. Objawy uszkodzenia nerek pod
wpływem ołowiu mogą prowadzić do niewydolności tego narządu przez dłuższy czas po zakończeniu
narażenia. Znane są przypadki, w których narażenie miało miejsce w dzieciństwie, a okres utajenia — do
wystąpienia niewydolności nerek wynosił 10-30 lat. Objawy działania ołowiu na proksymalny odcinek
kanalika charakteryzują się aminoacydurią, hipofosfatemią, z równoczesną hiperfosfaturią i glikozurią,
zwiększonym wydalaniem kwasu δ-aminolewulinowego (ALA-U), koproporfiryn (Cp-U) oraz ołowiu z
moczem.
Wartości biologiczne i toksyczne. Do diagnozowania zatruć oraz do określenia wielkości narażenia
posługujemy się oznaczeniem stężenia ołowiu we krwi i moczu.

Stężenie ołowiu we krwi i w moczu osób narażonych i nie narażonych na związki ołowiu

Stężenie
ołowiu

Stężenie dopuszczalne

Granice tolerancji

Zatrucie
niebezpieczne

Krew

Mocz

poniżej 40 µg/100 cm

3

poniżej 80 µg/dm

3

poniżej 80 µg/100 cm

3

poniżej 150 µg/dm

3

> 120µg/100 cm

3

> 250µg/100dm

3

Za górną granicę dopuszczalnego stężenia ołowiu we krwi u ludzi narażonych przyjmuje się 60 µg/100
ml, a w moczu l30 µg/dm

3

, powyżej tych wartości występuje niedokrwistość, encefalopatia, ołowica, a

także nefropatia.
W wyniku narażenia przemysłowego na ołów wczesnym objawem ostrzegawczym u ludzi jest kolka
ołowicza. Objawy te były stwierdzone równocześnie z objawami świadczącymi o zaburzeniu układu
erytropoezy. Stwierdzano duże stężenie koproporfiryny w moczu (CP-U), zwiększoną retikulocytozę,
liczne nakrapiania zasadochłonne i objawy niedokrwistości.
Niedokrwistość stanowi charakterystyczny objaw toksycznego działania ołowiu na organizm
człowieka. U dzieci, częściej niż u dorosłych, zaobserwowano występowanie niedokrwistości pod
wpływem tego metalu. Niedokrwistość ołowicza wywołana związkami nieorganicznymi ołowiu może się
pojawić u mężczyzn przy stężeniach hemoglobiny poniżej 13 g/100 cm

3

, a u kobiet poniżej 12 g/100 cm

3

.

Stężenia ołowiu we krwi (Pb-B) dla populacji nie narażonej zawodowo nie powinny przekraczać 20
µg/100 cm

3

, a kwasu δ-aminolewulinowego 6 mg/dm

3

moczu. Swoistym biomarkerem dla oceny

narażenia ludzi na tetraetylek ołowiu jest wydalany z moczem dietylek ołowiu.
W Polsce dla nieorganicznych związków ołowiu wartość NDS wynosi 0,05 mg/m

3

.

Dla tetraetylku ołowiu obowiązującą wartość NDS wynosi 0,05 mg Pb/m

3

.

ZATRUCIA TLENKIEM WĘGLA
Tlenek węgla (CO) jest bezbarwnym i bezwonnym gazem. W powietrzu w stężeniach 12-75 %

objętości tworzy mieszaniny wybuchowe. Słabo rozpuszcza się w wodzie, lepiej w alkoholu.

Tlenek węgla powstaje jako produkt niepełnego spalania węgla i różnych substancji pochodzenia

organicznego zawierających węgiel, jest również produktem działalności wielu gałęzi przemysłu.
Głównym źródłem tlenku węgla w środowisku są gazy spalinowe, gaz świetlny, gaz wodny (gaz
powstający wyniku działania pary wodnej na rozżarzony węgiel) oraz gazy wybuchowe.

Przyczyną dużej liczby zatruć przypadkowych są kominy o wadliwej konstrukcji i niewłaściwa

obsługa pieców domowych i przemysłowych, co doprowadza do tworzenia się węgla wskutek
niedostatecznego dopływu tlenu do palenisk.

Węgiel podczas prawidłowego spalania tworzy gazy spalinowe o zawartości ok. 1% tlenku węgla, a

podczas niewłaściwych warunków spalania może powstać aż 30% tlenku węgla. Niedostateczny dopływ

30

powietrza ma także miejsce również podczas niekorzystnej pogody. Nie ma wówczas tzw. ciągu
kominowego, co powoduje cofanie się gazów spalinowych do pomieszczenia, w którym znajduje się piec.
Złe, tj. niepełne spalanie występuje również w przypadku zbyt wczesnego zamknięcia zasuwy pieca, co
zwalnia szybkość spalania, sprzyjając równocześnie powstawaniu tego groźnego związku.

Innym, znaczącym źródłem zatruć jest gaz świetlny, zawierający 4-10 % tlenku węgla. Czasami jest

on wzbogacony gazem wodnym, zawierającym 30-40% tego związku, co znacznie zwiększa jego ogólną
zawartość w gazie świetlnym.

Zatrucia gazem świetlnym są przeważnie spowodowane nieszczelnością lub uszkodzeniem

przewodów gazowych, wadliwym działaniem palników, niewyłączenia gazu po zagaśnięciu płomienia,,
np. wskutek zalania podczas gotowania. W ostatnich latach zastępuje się gaz świetlny, produkowany w
gazowniach, gazem ziemnym o dużej zawartości metanu, propanu lub butanu. Śą to gazy
wysokoenergetyczne, wymagające do spalania dużej ilości tlenu. W przypadku niedostatecznej jego ilości
powstają znaczne ilości tlenku węgla. Gaz świetlny ma charakterystyczną woń, natomiast gaz ziemny jest
prawie bezwonny, dlatego dodaje się do niego substancji zapachowych, np. merkaptanów, spełniających
funkcję ostrzegawczą. Istnieją jednak tragiczne w skutkach wypadki spowodowane uszkodzeniem
gazowych rur ulicznych, z których ulatniał się bezwonny gaz. Okazało się, że po wydostaniu się z rur gaz
przechodził przez warstwy gleby, absorbujące substancje zapachowe, w wyniku czego gaz przenikający
do pomieszczeń był niewyczuwalny.

Znane są również wypadki zatruć podczas stosowania gazu świetlnego do ogrzewania pomieszczeń.

Było to spowodowane brakiem wentylacji, przy równoczesnym szybkim zużyciu tlenu koniecznego do
spalania gazu. Stwierdzono, że przy dostatecznym dopływie powietrza gaz spalający się niebieskim
płomieniem wytwarza mniej tlenku węgla, niż ma to miejsce w czasie spalania płomieniem żółtym. Mała
odległość między płomieniem palnika a powierzchnią ogrzewaną również sprzyja powstawaniu tlenku
węgla. Piecyk gazowy bez przewodu kominowego może w ciągu 1 min. wytworzyć 29 dm

3

tlenku węgla,

powodując śmiertelne zatrucie np. w małych łazienkach.

Spaliny powstające przy niecałkowitym spalaniu paliwa ciekłego w silnikach mogą zawierać 5-9%

tlenku węgla. Spaliny są szczególnie niebezpieczne w czasie regulacji silników i w czasie pracy silnika na
biegu „jałowym” w pomieszczeniach źle wentylowanych. Stwierdzono, że samochód emituje 324 g tlenku
węgla z 1 dm

3

paliwa, przeciętnie 50g/km przebytej drogi, przy spalaniu 5 dm

3

na 100 km.

W powietrzu atmosferycznym przeciętne stężenie tlenku węgla waha się w granicach 0,06-0,14

mg/m

3

, natomiast w dużych miastach średnie stężenia Co w powietrzu osiągają 20 mg/m

3

.

Dym tytoniowy tez zawiera tlenek węgla i to w znacznej ilości, bo ok. 4%.
Losy w organizmie. Tlenek węgla wchłania się do organizmu z dróg oddechowych w ilości zależnej

od jego stężenia w powietrzu, czasu narażenia i wentylacji płuc. Związek ten wydalany jest również przez
płuca, głównie w postaci niezmienionej. Tylko minimalne jego ilości mogą być wydalane w postaci
dwutlenku węgla.

Mechanizm działania toksycznego. W skutek wiązania się tlenku węgla z hemoglobiną dochodzi do

niedotlenienia organizmu. Powstaje karboksyhemoglobina (hemoglobina tlenkowęglowa, HbCO),
połączenie niezdolne do przenoszenia tlenu, co prowadzi do głodu tlenowego. Tlenek węgla wykazuje 210
razy większe powinowactwo do hemoglobiny niż tlen.

HbO

2

+ CO ←

→

HbCO + O

2

W pierwszej fazie szybkość reakcji jest bardzo duża, w miarę upływu czasu maleje, aż do ustalenia się

stanu równowagi, Reakcja jest odwracalna, lecz dysocjacja karboksyhemoglobiny przebiega 10 razy
wolniej niż oksyhemoglobiny. Szkodliwość tlenku węgla polega nie tylko na tym, że wykazuje duże
powinowactwo do hemoglobiny, zmieniając niekorzystnie jej właściwości, ale również i na tym, że
pogłębia niedobór tlenu wskutek zwiększenia stabilności połączenia hemoglobiny z tlenem. Z tego
powodu tlenek węgla zmniejsza ilość tlenu dostępną dla tkanek w dwojaki sposób.

Uszkodzeniu przez tlenek węgla ulegają w pierwszej kolejności narządy i tkanki najbardziej wrażliwe

na niedotlenienie i kwasicę metaboliczną, tj. układ sercowo-naczyniowy i ośrodkowy układ nerwowy. W
zatruciach tlenkiem węgla wykazano również zaburzenia w przemianie węglowodanowej. Skutki tego
działania można stwierdzić we krwi, gdzie występują zmiany w zawartości metabolitów (pirogronian,
mleczan).

31

Dawniej uważano, że dopiero powyżej 20% karboksyhemoglobiny we krwi powoduje objawy

szkodliwego działania. Obecnie wiadomo, że już przy zawartości 4% HbCO pogorszeniu ulega zdolność
rozróżniania wzrokiem niewielkich różnic oświetlenia, następuje pogorszenie wyników niektórych testów
psychologicznych, np. wybór właściwych liter, właściwych kolorów lub uzupełnienia liter. Stężenie 8-
10% karboksyhemoglobiny wywołuje znacznie wyraźniejsze błędy w badaniach testowych, m.in. błędy
arytmetyczne, w odnajdywaniu wyrazów w liczbie mnogiej itp.

Wypalenie 1 papierosa zmniejsza ilość tlenu dla tkanek o 8%, co odpowiada przebywaniu na

wysokości ok. 1200 m. U wielu palaczy stwierdza się do 10% karboksychemogobiny we krwi, a więc
osoby te kwalifikują się do grupy osób będących w stanie lekkiego zatrucia. Tlenek węgla w dymie
papierosowym jest przyczyną małej masy ciała dzieci matek palących papierosy.

Małe stężenie karboksyhemoglobiny, w granicach 1%, uważane jest za stężenie fizjologiczne,

zwłaszcza u ludzi zamieszkujących regiony miejskie. Pewne zaburzenia w reakcji organizmu obserwuje
się już w stężeniach 4-10%. W miarę zwiększenia stężenia karboksyhemoglobiny we krwi narastają
objawy zatrucia. Bardzo niebezpieczne są wzmagające się objawy porażenia i osłabienia mięśni kończyn,
co zazwyczaj występuje wówczas, gdy stężenie karboksyhemoglobiny osiąga 50%. Stan ten dlatego jest
niebezpieczny, ponieważ uniemożliwia ratowanie się ucieczką z miejsca zagrożenia i tylko pomoc z
zewnątrz może uratować osobę zagrożoną.

Jako stężenie krytyczne uważa się zawartość karboksyhemoglobiny w granicach 60%. Podane

wartości mogą być modyfikowane dodatkowymi czynnikami. Stwierdzona na przykład, że w
pomieszczeniach źle wentylowanych, przy dużym stężeniu tlenku węgla w powietrzu, już po kilku
głębokich oddechach może pojawić się tak duże stężenie karboksyhemoglobiny we krwi, że powstaje stan
zagrożenia życia.

Następstwa zatrucia tlenkiem węgla mogą być trudne do usunięcia. Zależy to głównie od stężenia

karboksyhemoglobiny i czasu. U osób uratowanych mogą powstawać w wyniku niedotlenienia zmiany i
zaburzenia trwałe lub przemijające, które mogą ustąpić dopiero po długim czasie, nawet po kilku latach.
Znane są wypadki osłabienia lub utraty pamięci, a także psychozy w postaci stanów pobudzenia lub
depresji. Mogą pojawić się silne bóle, mające związek ze stanem zapalnym nerwu kulszowego,
piszczelowego lub strzałkowego. Rejestrowano również inne następstwa zatruć, jak: zaburzenia mowy,
utratę całkowitą lub częściową mowy, a także wzroku, słuchu, smaku, powonienia. Inne obserwowane
zmiany to dokuczliwe zawroty i bóle głowy. U ludzi stwierdzono stosunkowo duże różnice wrażliwości,
np. młodzi są bardziej wrażliwi niż starsi.. Bardzo podatne na zatrucia są osoby ze zmianami
chorobowymi dróg oddechowych, serca, i układu krążenia, a także alkoholicy. Wrażliwość na działanie
tlenku węgla zwiększa się w podwyższonej temperaturze i wilgotności powietrza.

W zatruciach tlenkiem węgla stwierdza się różowe zabarwienie skóry, co jest spowodowane

obecnością karboksyhemoglobiny, która ma barwę karminową.

Zależność objawów zatrucia od stężenia karboksyhemoglobiny we krwi

HbCO we krwi

w %

Objawy zatrucia

< 4
4-8

8-10

10-20
20-30
30-40

40-50

50-60

60-70

70-80

Brak objawów
Pierwsze objawy szkodliwego działania (błędy w badaniach testowych)
Wyraźniejsze błędy w badaniach testowych
Uczucie ucisku i lekkiego bólu głowy, rozszerzenie naczyń skórnych
Ból głowy i tętnienie w skroniach
Silny ból głowy, osłabienie, oszołomienie, wrażenie ciemności,
nudności, wymioty, zapaść
Jak powyżej, przy czym zwiększona możliwość zapaści, zaburzenia
czynności serca, przyspieszenie tętna i oddychania
Zaburzenia czynności serca, przyspieszenie tętna i oddychania, śpiączka
przerywana drgawkami, oddech typu Cheyne-Stockesa
Śpiączka przerywana drgawkami, upośledzenie czynności serca i
oddychania, możliwość śmierci
Tętno nikłe, oddychanie zwolnione, porażenie oddychania i zgon

32

Zatrucia przewlekłe. Pomimo braku materialnej kumulacji stałe narażenie na małe nawet stężenia

tlenku węgla powoduje kumulację mikrouszkodzeń, prowadzących do powstawania trwałych zmian.
Powtarzające się niedotlenienia powodują narastające uszkodzenie tkanki mózgowej, utratę czucia w
palcach, osłabienie pamięci oraz upośledzenie psychiczne. U osób stale narażonych na małe stężenie
tlenku węgla w powietrzu po pewnym czasie występują bóle i zawroty głowy, uczucie zmęczenia, utrata
łaknienia, nudności, senność w ciągu dnia i bezsenność w nocy. Długotrwałe narażenie na małe stężenia
tlenku węgla powoduje również zmiany we krwi. Objawami pewnej adaptacji jest zwiększenie liczby
krwinek czerwonych i hemoglobiny. W innych przypadkach obserwowano zjawiska przeciwne, tj.
niedokrwistość, jako wyraz niedomagania narządów krwiotwórczych. Nie bez znaczenia są również
zaburzenia układu krążenia, charakteryzujące się kołataniem serca, niemiarowością tętna, zaburzeniami
ciśnienia krwi. Objawy bardzo łatwe do zauważenia to: skóra barwy szaroziemistej, drżenie kończyn,
przyspieszone tętno, utrata powonienia, zwiększenie odruchów, maskowaty wyraz twarzy, wszystkie
objawy typowego parkinsonizmu. Obserwowano również u osób narażonych „chód pingwini”. tzn.
ostrożne poruszanie się z szeroko rozstawionymi nogami i ramionami lekko ugiętymi w wymuszonej
pozycji.

Cyjanowodór i cyjanki
Cyjanowodór HCN (kwas pruski), jest cieczą bezbarwną o zapachu gorzkich migdałów. Jest bardzo łatwo
wyczuwalny już w stężeniach 0,002-0,005 mg/dm

3

. W stanie ciekłym łatwo wybucha, pali się płomieniem

fioletowym. Cyjanowodór daje połączenia z wieloma metalami, a także tworzy estry. Wszystkie związki,
z których w organizmie łatwe uwalnia się cyjanowodór, są silnymi truciznami.
Występowanie, zastosowanie, narażenie. Cyjanowodór występuje w przyrodzie w stosunkowo
dużych ilościach w postaci związanej jako heterozydy. Najbardziej znana jest amigdalina, występująca w
liściach i nasionach pestkowców (migdały, brzoskwinie, morele, śliwki, wiśnie). W pestkach zawartość
amigdaliny jest dość znaczna, np. w l g pestek wiśni znajduje się l ,7 mg, a w migdałach 4,5 mg
wspomnianego heterozydu. W przypadku spożycia pestek o uszkodzonej łupinie w przewodzie
pokarmowym następuje hydroliza, w wyniku której uwalnia się cyjanowodór, stąd może dojść nawet do
śmiertelnego zatrucia.
Znane są przypadki zatruć śmiertelnych po spożyciu 50-60 gorzkich migdałów przez osobę dorosłą.
Śmierć dziecka może spowodować spożycie 10 migdałów. Przyjmuje się, że l migdał gorzki zawiera ok. l
mg cyjanowodoru. Niebezpieczny jest również olejek z gorzkich migdałów, zawierający 4%
cyjanowodoru.
Cyjanowodór i jego estry są stosowane jako środki dezynsekcyjne i deratyzacyjne w magazynach z
artykułami żywnościowymi i wyrobami przemysłowymi, a także w obiektach mieszkalnych, statkach,
szklarniach. W czasie tych zabiegów ma miejsce kumulacja cyjanowodoru, np. w zbożu, która może
utrzymywać się nawet 3-4 miesiące, zaś w mące do 6 tygodni. Stwierdzono również znaczne ilości
cyjanowodoru w materiale ubrań, w pościeli i w betonie, dlatego obecnie zakazano używania tych
związków w akcjach sanitarnych przeprowadzanych na terenie budynków mieszkalnych.
Estrowe połączenia cyjanowodoru, tj. ester metylowy i etylowy, jako tzw. cyklon, były przyczyną
największej liczby zabójstw, podczas stosowania ich w hitlerowskich obozach zagłady w czasie II wojny
światowej. Znane są również zatrucia przypadkowe cyjanowodorem wskutek złego przechowywania
cyjanków, gdy następował ich rozkład pod wpływem wilgoci i dwutlenku węgla zawartych w powietrzu.
Z tych względów cyjanki należy przechowywać w szczelnie zamkniętych naczyniach. Duże ilości
cyjanowodoru wydzielają się w czasie spalania niektórych materiałów, np. celuloidu. Ofiarami zatruć
cyjankami są też pracownicy laboratoriów, ponieważ nie zawsze przestrzegają bardzo rygorystycznych
zaleceń bhp, obowiązujących w pracy z cyjankami. Inne przyczyny zatruć to nieprawidłowe lub
omyłkowe stosowanie kwasu cyjanowodorowego w różnych gałęziach przemysłu, m.in. w ekstrakcji złota
i srebra z rud, w galwanoplastyce, w procesach utwardzania stali, w fotografii oraz w syntezie chemicznej.
Cyjanki bywają również używane w celach samobójczych.
Przebieg zatrucia drogą pokarmową zależy często od rodzaju wypełnienia żołądka treścią pokarmową,
np. w obecności glukozy cyjanowodór tworzy nieszkodliwe połączenie cyjanohydrynę. Stwarza to
okoliczności ułatwiające udzielenie pomocy osobom zatrutym.

33

Na przebieg zatrucia ma również wpływ indywidualna wrażliwość, związana m.in. z szybkością
metabolizowania cyjanków. Stwierdzono również, że mała ilość kwasu solnego w żołądku zmniejsza
skutki toksycznego działania cyjanków.
Losy w organizmie. Cyjanowodór i zdecydowana większość jego połączeń wchłania się szybko przez
skórę, płuca i z przewodu pokarmowego. Wolne jony cyjanowe są w organizmie metabolizowane do
rodanków z udziałem enzymu siarkotransferazy tiosiarczanowej. Rodanki są ok. 200 razy mniej toksyczne
od cyjanków. Ilość siarkotransferazy tiosiarczanowej w wątrobie jest tak duża, że w większości
przypadków ciężkich zatruć mogłaby cyjanki przeprowadzić w rodanki, a tym samym zapobiec zatruciu
śmiertelnemu. Warunkiem jednak takiego działania jest obecność w organizmie dostatecznej ilości siarki.
Pozostała część cyjanków, która nie uległa przemianie do rodanków, jest utleniona do ditlenku węgla i
mrówczanów. Ditlenek węgla, wraz z niedużą ilością cyjanowodoru, wydalany jest przez płuca. Cyjanki
w niewielkiej ilości łączą się również w organizmie z cystyną.
Dzięki zastosowaniu techniki badań izotopowych, stwierdzono również obecność grup cyjanowych w
cyjanokobalaminie (witamina B

12

).

Mechanizm działania toksycznego. Cyjanowodór wykazuje silne działanie toksyczne, ponieważ
hamuje układ enzymatyczny oksydazy cytochromowej, przez co uniemożliwia wykorzystanie tlenu przez
komórki. Połączenie cyjanków z enzymami jest odwracalne, odblokowane enzymy odzyskują ponownie
swą aktywność, co jest wykorzystywane w ratowaniu zatrutych. Działanie innych układów
enzymatycznych ulega również osłabieniu, ale w mniejszym stopniu, ponieważ śmierć spowodowana
ustaniem oksydacyjnego metabolizmu następuje znacznie wcześniej, niż stężenie cyjanowodoru osiągnie
poziom powodujący znaczące unieczynnienie innych enzymów.
W pierwszym etapie zatrucia decydujące znaczenie ma duże niedotlenienie tkanek, następnie występują
zmiany zwyrodnieniowe, rozwijające się w pierwszej kolejności w o.u.n. Widocznym objawem zatrucia
jest jasnoczerwona barwa krwi żylnej, spowodowana zmniejszoną zdolnością tkanek do zużywania
dostarczanego im tlenu. Cyjanowodór może też wiązać się z hemoglobiną krwi, ale nie ma to większego
wpływu na przebieg zatrucia. Wiąże się natomiast łatwo z methemoglobiną, co zostało wykorzystane w
ratowaniu zatrutych. Istnieją również obserwacje świadczące o mutagennym i teratogennym działaniu
cyjanków. Cyjanowodór zawarty w dymie papierosów, oprócz tlenku węgla, jest prawdopodobnie jedną z
przyczyn małej masy ciała dzieci matek palących papierosy.
Objawy zatrucia. Narażenie na duże stężenie cyjanowodoru lub duże dawki cyjanków powoduje
prawie natychmiastową utratę przytomności. Osoba zatruta wydaje charakterystyczny okrzyk i pada
wskutek porażenia ośrodka oddechowego, po którym następuje porażenie czynności serca.

Działanie cyjanowodoru na człowieka

Stężenie HCN
(mg/dm

3

)

Działanie

0,3

Szybki zgon

0,2

Zgon po 10 min

0,12-0,15

Zgon po 0,5-1 h

0,02-0,04

Słabe objawy po
wielogodzinnym narażeniu

Częściej zdarzają się zatrucia przebiegające w nieco przedłużonym czasie, tj. takie, które rozwijają się
od kilku do 30 min i wówczas rozróżnia się kilka faz zatrucia.
1. Okres zwiastujący zatrucie: drapanie w gardle, palącogorzki smak w ustach, ślinotok, drętwienie ust i
krtani, osłabienie mięśniowe, utrudniona mowa, ból i zawroty głowy, mdłości, wymioty, parcie na stolec,
oddech przyspieszony, a następnie głęboki, kołatanie serca. Na świeżym powietrzu objawy szybko mijają.

34

2. Okres duszności: narasta ogólne osłabienie, ból i uczucie ucisku w okolicy serca, rzadkie i głębokie
oddechy, zwolnione tętno, silna duszność, mdłości, wymioty, rozszerzenie źrenic, wytrzeszcz gałek
ocznych.
3. Okres drgawek: wzmagająca się duszność, utrata przytomności, silne drgawki, kurczowe zwarcie
mięśni szczęk.
4. Okres porażenia: całkowita utrata czucia i odruchów, mimowolne oddawanie moczu i kału. Oddech
coraz rzadszy, nieregularny, aż do całkowitego ustania.
W zatruciach śmiertelnych cyjankami nie obserwuje się zmian anatomopatologicznych. W czasie sekcji
wyczuwa się charakterystyczny zapach gorzkich migdałów. Jedynie po doustnych zatruciach cyjankiem
potasu lub sodu pojawiają się przekrwienia i nadżerki błony śluzowej żołądka. W zatruciu cyjankami
charakterystyczne jest różowe zabarwienie skóry, spowodowane obecnością tlenu również we krwi żylnej.
U osób wyleczonych stwierdza się czasami dolegliwości będące następstwem przebytego zatrucia, a
mianowicie przyspieszone tętno, psychiczne i fizyczne znużenie, zakłócenie mowy, osłabienie pamięci.
Objawy mogą występować nawet po 2 latach po zatruciu. U ludzi stykających się przez dłuższy czas z
małymi dawkami cyjanowodoru lub cyjanków nie obserwuje się kumulacji materialnej tych związków,
ponieważ są one metabolizowane i wydalane w postaci rodanków. U osób tych można jednak stwierdzić
kumulowanie się tzw. mikrouszkodzeń, do których zalicza się m.in. zawroty i bóle głowy, znaczne
osłabienie, bóle jelitowe, wymioty, kurczowe bóle brzucha, powstanie wola z objawami niedoczynności
gruczołu tarczowego, utratę łaknienia, zmniejszenie masy ciała, rozsiane uszkodzenie układu nerwowego,
zaburzenia czynności serca i układu krążenia.
Metody oceny narażenia. Badanie narażenia na działanie cyjanowodoru dokonuje się przez
oznaczenie jego stężenia w powietrzu. Ilości cyjanków wchłonięte do organizmu można określić
oznaczając stężenie rodanków w moczu.
Wartości biologiczne i toksyczne. Najwyższe Dopuszczalne Stężenie cyjanowodoru i cyjanków, w
przeliczeniu na cyjanowodór, w powietrzu zakładów pracy wynosi: 0,3 mg/m

3

powietrza, zaś Najwyższe

Dopuszczalne Stężenie Progowe (NDSP)— 10 mg/m

3

(dotyczy cyjanowodoru). Na stężenie rodanków w

moczu ma wpływ palenie papierosów, w moczu mogą występować następujące stężenia rodanków
(mg/dm

3

): u osób niepalących brak, u osób mało palących l ,2, u nałogowych palaczy 9,0.

Śmiertelna dawka cyjanowodoru dla człowieka wynosi ok. l mg/kg mc., cyjanku potasowego 150-250
mg/70 kg mc.

TOKSYKOLOGIA LEKÓW
Zatrucia lekami stanowią stale wzrastający procent ostrych zatruć. Największy liczbę zatruć lekami
powodują związki działające na układ nerwowy. Zgony w wyniku zatruć lekami wynoszą około 1-2%
ogólnej liczby zatruć.
Lek - każda substancja lub produkt stosowany u ludzi zgodnie ze wskazaniami lekarskimi w celach
leczniczych, zapobiegawczych lub diagnostycznych, względnie dla zmodyfikowania czynności
fizjologicznych.
Podawanie leków jest związane z ryzykiem wystąpienia efektów ubocznych (AE — Adverse Event) i
niepożądanych działań leku (ADR — Adverse Drug Reactior).
Efekt uboczny (AE — Adverse Event): każdy niepożądany efekt, występujący u pacjenta, niezależnie
czy uznany jest za związany z danym produktem medycznym. czy też nie.
Poważny efekt uboczny to taki, który doprowadza do śmierci, stanowi zagrożenie życia, powoduje
uszczerbek na zdrowiu, lub też wymaga hospitalizacji, albo ją przedłuża. Ponadto za poważne efekty
uboczne uznawane są zawsze wady wrodzone lub wystąpienie nowotworów złośliwych.
Niepożądane działanie leku (ADR — Adverse Drug Reaction) każde szkodliwe i niezamierzone
działanie leku, które występuje przy jego podaniu. w dawce stosowanej zwykle u człowieka w celach
profilaktyki, diagnostyki i leczenia chorób lub w celu modyfikacji funkcji fizjologicznych. Każde
szkodliwe i niezamierzone działanie, wynikające z przedawkowania, nadużycia, uzależnienia oraz
interakcji z innymi lekami uznać należy za niepożądane działania leku.
Każdy lek jest dla żywego organizmu ciałem obcym i może wywołać liczne objawy niekorzystne i
szkodliwe (gr. pharmakon oznacza zarówno lekarstwo, jak i truciznę). Ryzyko wystąpienia tych objawów
jest często tym większe, im lek wykazuje silniejsze działania lecznicze. Wystąpienie objawów
toksycznych jest również związane z wielkością dawki. Praktycznie każdy lek, w odpowiednio dużej

35

dawce, może wywołać szkodliwe działanie i stać się trucizną. Działanie toksyczne może także wystąpić w
wyniku długotrwałego podawania leczniczych dawek leków. Znaczne zwiększenie częstości stosowania
leków sprawia, iż znacznie się zwiększa liczba powikłań polekowych i występowanie tzw. chorób
jatrogennych.
Niektóre niepożądane działania leków związane są z zasadniczym działaniem leku. Przykładem jest
działanie leków porażających czynności parasympatycznego układu nerwowego. Oprócz działania
rozkurczowego w przypadku kolki żółciowej lub nerkowej działanie leku występuje także w innych
układach i narządach, np. w oku, czynności serca lub w mięśniówce pęcherza.
Inne działania niepożądane leków nie są związane z podstawowym działaniem leku. Dla przykładu
aminoglikozydy wykazujące bakteriobójcze działanie w stosunku do bakterii Gram-ujemnych i prątków
gruźlicy wykazują ototoksyczne i nefrotoksyczne działanie nie mające nic wspólnego z ich podstawowym
działaniem przeciwbakteryjnym.
W zakresie niekorzystnego działania leków można wyróżnić działania niepożądane leku, zwane
dawniej ubocznymi, oraz działanie toksyczne leku. Działania niepożądane są to te wszystkie objawy,
które lek wywołuje poza swoim zasadniczym działaniem leczniczym, po podaniu go w dawkach
terapeutycznych. Działaniem toksycznym natomiast nazywamy te objawy niepożądane, które występują
po przedawkowaniu leku. Jest to zatrucie ostre lub przewlekłe.
Niekiedy niepożądane działanie leku lub jego działanie toksyczne występuje tylko u niektórych osób.
Ma to miejsce w przypadku niewydolności nerek, chorób wątroby, genetycznie uwarunkowanego
działania leków, podczas ciąży, u dzieci lub w wieku podeszłym oraz przy wystąpieniu uczulenia na lek
lub interakcji z innymi równocześnie stosowanymi lekami.
Działania niepożądane i toksyczne mogą mieć wieloraki charakter i przejawiać się w różnych postaciach.
Bardzo niebezpieczne są występujące po podaniu leku reakcje alergiczne. Dużym zagrożeniem dla
chorego są preparaty lecznicze, które mogą wykazywać działania rakotwórcze. U ciężarnych kobiet lek
może wywierać na płód działanie teratogenne lub embriotoksyczne. W wyniku przedawkowania leków,
ich kumulacji lub zwiększonej z różnych przyczyn wrażliwości chorego może dojść do zatrucia ostrego
lub przewlekłego.

Przyczyny zatruć lekami
Działanie toksyczne leków występuje przede wszystkim w wyniku stosowania większych dawek niż
dawki lecznicze lub kumulacji leku w organizmie podczas długotrwałego jego podawania.
Oprócz przedawkowania, bezwzględnego, może też wystąpić zatrucie w wyniku przedawkowania
względnego, tj. wówczas, gdy podawane choremu dawki lecznicze są dla niego zbyt duże. Przyczyn tego
stanu może być wiele, np. uszkodzenie wątroby, niewydolność nerek, osobnicza wrażliwość na działanie
leków.
Zatrucia przypadkowe
Do groźnych następstw może prowadzić omyłkowe podanie i przyjęcie niewłaściwego leku. Omyłki
mogą powstać w różnych miejscach wytwarzania leku: w przemyśle farmaceutycznym, spółdzielni
chemiczno-farmaceutycznej, w aptece lub podczas jego stosowania, tj. w przychodni, szpitalu i przy łóżku
chorego. Ponieważ przemysł farmaceutyczny nie produkuje i nie rozprowadza leków zawsze w takich
samych opakowaniach, z takimi samymi oznaczeniami, powoduje to często pomyłki. Dochodzi do nich
także wskutek zwykłej nieuwagi personelu aptek lub szpitali. Niejednokrotnie w pojemnikach po lekach
znajdują się inne płyny niż podane na etykietce, np. do butelki po płynach do wlewów kroplowych
dożylnych może być nalany inny płyn, co może spowodować omyłkowe zatrucie.
Podanie leku wymaga czasem doprowadzenia go do odpowiedniej, nadającej się do podania formy i
postaci (np. rozpuszczenie substancji do wstrzyknięcia w odpowiednim rozpuszczalniku). Także w tych
przypadkach zdarzają się w szpitalach i przychodniach tragiczne pomyłki.
Inną przyczyną zatrucia może być spożycie leku przeterminowanego, zawierającego toksyczne
produkty jego rozpadu. Typowym przykładem jest toksyczne działanie metabolitów tetracyklin, które
mogą spowodować niewydolność cewek nerkowych (zespół Fanconiego).
Leki zafałszowane lub niewłaściwie wykonane mogą doprowadzić do zaburzeń organizmu. Znajdujące
się w nich np. śladowe ilości antybiotyków, w oryginalnych opakowaniach producenta, mogą
spowodować wytworzenie szczepów opornych, a niejałowe leki do wstrzyknięć —powstanie ropni i
zakażeń.

36

Zatrucia są także jedną z przyczyn umieralności dzieci, a zwłaszcza niemowląt. Zazwyczaj są to nie
zamierzone nieszczęśliwe wypadki. Aktywność małych dzieci sprawia, że poruszają się po mieszkaniu,
biorąc wszystko do ust, co zwiększa znacznie ryzyko zatrucia.
Zatrucia rozmyślne
Przyczyną umyślnego zatrucia może być próba samobójstwa, niezwykle groźna w przypadku
równoczesnego wypicia większych ilości alkoholu. Dochodzi wtedy zazwyczaj do śmierci zatrutego.
Przyczyną zatruć lekami może też zbrodniczy zamiar spowodowania uszkodzenia ciała, a nawet
zabójstwa.
Umyślne działanie toksyczne może też wywołać człowiek nadużywając leków w celu wywołania
euforii. Prowadzi to do wystąpienia uzależnienia lekowego zarówno psychicznego, jak i fizycznego.

Czynniki powodujące toksyczność leków
Reakcje uczuleniowe
Cząsteczki leków lub ich metabolitów mają właściwości haptenów. Po połączeniu z endogennym
białkiem powstają antygeny. Przy pierwszym kontakcie z układem immunologicznym dochodzi do jego
uwrażliwienia i proliferacji tworzących przeciwciała limfocytów T i B. Pozostają one jako tzw. komórki
pamięci immunologicznej. Podczas kolejnego kontaktu przeciwciała są już obecne. Występuje odczyn
immunologiczny, który może przebiegać w czterech różnych typach reakcji jako reakcja anafilaktyczna,
reakcja cytotoksyczna, zapalenie naczyń wywołane kompleksem immunologicznym oraz kontaktowe
zapalenie skóry.
Uczulenie na lek występuje częściej u osób z genetyczną predyspozycją, może jednak wystąpić u
każdego chorego. Charakterystyczne jest to, iż w reakcjach uczuleniowych dochodzi do wystąpienia
odmiennych działań farmakologicznych niż typowe dla danego leku. Często też reakcja na lek jest
nieproporcjonalnie silna w stosunku do dawki leku.
Uczulenie na lek może występować w różnych postaciach. Najczęściej obserwuje się polekowe alergiczne
objawy skórne, o charakterze swędzącego rumienia, wyprysku lub pokrzywki. Następstwem reakcji
uczuleniowych może też być uszkodzenie układu krwiotwórczego i elementów morfotycznych krwi,
prowadzące do wystąpienia niedokrwistości, granulocytopenii, agranulocytozy lub trombocytopenii.
Mogą też wystąpić objawy obrzęku naczyniowego lub dychawicy oskrzelowej. Uogólnionym odczynem
alergicznym jest choroba posurowicza, a najcięższą postacią uczulenia polekowego jest wstrząs
anafilaktyczny, który wymaga natychmiastowego postępowania leczniczego w celu ratowania życia
chorego.
Uczulenie występuje po różnych lekach, najczęściej po antybiotykach (penicylina), sulfonamidach,
salicylanach, pochodnych pirazolonu, środkach miejscowo znieczulających, surowicach.
Szczególnym przypadkiem uczulenia na leki są odczyny fotoalergiczne. Skojarzone działania światła i
egzogennych substancji fotoalergizujących prowadzi do powstania skórnych zmian chorobowych,
określanych jako wyprysk kontaktowy. Promienie nadfioletowe powodują przekształcenie leku w hapten i
połączenie się z białkiem w pełny antygen. Do leków, po podaniu których może wystąpić ten typ
uczulenia, należą: sulfonamidy, związki tiazydowe i pochodne fenotiazyny. Znacznie częściej zmiany te
powstają po zewnętrznym zastosowaniu środków antyseptycznych i leków przeciwgrzybiczych.
Odczyny fototoksyczne
Nadwrażliwość na światło mogą też wywołać liczne leki, stosowane zewnętrznie lub ogólnie, bez
wywołania uczulenia. Są to odczyny fototoksyczne, które mogą wystąpić po licznych lekach
(tetracyklinach, lekach przeciwgrzybiczych, sulfonamidach i związkach tiazydowych). Obraz kliniczny
ma charakter oparzenia słonecznego.
Działanie rakotwórcze
Ze względu na duże niebezpieczeństwo występowania nowotworów złośliwych po długotrwałym
podawaniu leków, do lecznictwa dopuszczane są tylko takie preparaty, które zostały przebadane na
zwierzętach. Badania te wykonywane są zazwyczaj na młodych szczurach, chomikach lub myszach.
Powinny być wykonywane na dwóch rodzajach zwierząt i trwać 2 lata. Pozytywny wynik takich badań nie
wyklucza jednak możliwości, iż badany lek może się okazać rakotwórczy dla człowieka.
Do potencjalnych czynników rakotwórczych należy wiele leków. Długotrwale podawane środki
przeciwnowotworowe i immunosupresyjne mogą prowadzić do rozwoju procesu nowotworowego.
Podobnie substancje zawierające ugrupowanie steroidowe. Do potencjalnych czynników rakotwórczych

37

należą m.in. sulfonamidy, pochodne fenylobutazonu i kwasu izonikotynowego, preparaty stosowane w
leczeniu nadczynności tarczycy oraz gryzeofulwina.
Silne działania rakotwórcze wykazują nitrozoaminy. Powstają one w organizmie ze spożywanych w
pokarmie azotynów i amin oraz niektórych leków.
Działanie teratogenne i embriotoksyczne
Leki stosowane u kobiet w ciąży mogą wywierać, ze względu na dużą wrażliwość rozwijających się
tkanek płodu, niekorzystny wpływ na jego rozwój. Dlatego też wszystkie nowe leki, wprowadzane do
lecznictwa, bada się na 3 gatunkach zwierząt w celu wykluczenia ich działania teratogennego i
embriotoksycznego. Ponieważ istnieją duże różnice gatunkowe, ujemny wynik doświadczeń nie wyklucza
tego działania u ludzi.
Działanie teratogenne to toksyczne działanie leku na zarodek i płód ludzki w okresie jego
organogenezy. Jest to okres pierwszych 3 miesięcy ciąży. Lek podany kobiecie w tym okresie ciąży może
spowodować obumarcie zarodka lub jego uszkodzenie, w następstwie którego rozwijają się wady
wrodzone.
W drugim okresie ciąży, w okresie rozwoju płodu, obejmującym okres pozostałych 6 miesięcy, leki
mogą spowodować obumarcie płodu, poronienie lub różnego rodzaju uszkodzenia. Jest to działanie
embriotoksyczne.
Leki podane matce w okresie poprzedzającym bezpośrednio poród mogą utrudnić rozwój fizjologiczny
i czynności organizmu dziecka tuż po urodzeniu. Wiele leków podanych z mlekiem matki może uszkodzić
organizm noworodka.
Wady wrodzone będące wynikiem działania leków dzieli się na 3 grupy:
1. Ciężkie wady rozwojowe — są to wady, które zniekształcają cały organizm, uniemożliwiając
rozpoznanie zasadniczych przejawów ludzkiego fenotypu.
2. Malformacje — są to zmiany morfologiczne narządów lub ciała zarodka przekraczające zmienności
osobnicze w obrębie rodzaju.
3. Anomalie — są to morfologiczne odchylenia od powszechnie przyjętych norm przy zachowaniu
prawidłowej czynności poszczególnych narządów.
Opracowana została klasyfikacja działania leków w czasie ciąży (wg FDA).
KATEGORIA A. Kontrolowane badania u kobiet w ciąży nie wykazały, aby stosowanie leku w I
trymestrze przedstawiało wzrost ryzyka powstania wad rozwojowych u płodu (nie ma też dowodów na
wzrost tego ryzyka w późniejszych trymestrach), a możliwość szkodliwego wpływu na płód wydaje się
szczątkowa.
KATEGORIA B. Badania na zwierzętach nie wykazały wzrostu ryzyka teratogennego dla płodu, ani też
nie wykazały istnienia efektów ubocznych przy stosowaniu danego leku u zwierząt (z wyjątkiem
zmniejszonej płodności). Dane te jednak nie są potwierdzone kontrolowanymi badaniami kobiet w I
trymestrze ciąży (nie ma także dowodów na ich szkodliwe lub nieszkodliwe działanie w późniejszych
trymestrach ciąży).
KATEGORIA C. Badania na zwierzętach dowiodły niekorzystnych następstw dla płodu (teratogennych,
embriotoksycznych lub innych), nie ma jednak kontrolowanych badań nad kobietami w ciąży lub nie są
one dostępne. Lek powinien być podawany tylko wtedy, gdy potencjalne korzyści przewyższają
potencjalne ryzyko dla płodu.
KATEGORIA D. Istnieją dowody potencjalnego ryzyka wad rozwojowych dla płodów ludzkich przy
zażywaniu leku, jednakże korzyści płynące ze stosowania leku u ciężarnych mogą sprawić, że ryzyko to
staje się akceptowalne (np. jeśli lek jest niezbędny w sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia lub w
ciężkich schorzeniach. w których bezpieczny lek nie może być użyty lub nie jest wystarczająco
efektywny.
KATEGORIA X. Doświadczenia na zwierzętach oraz te uzyskane z analiz materiału dotyczącego ciąży u
człowieka jednoznacznie wskazują na zagrożenie powstaniem wad rozwojowych u płodu, a ryzyko użycia
leku u kobiety ciężarnej w oczywisty sposób przeważa jakiekolwiek możliwe korzyści. Lek jest
bezwzględnie przeciwwskazany u kobiet, które są w ciąży lub mogą zajść w ciążę (wskazana szczególna
ostrożność u kobiet w wieku reprodukcyjnym).
Lekami o potencjalnym działaniu teratogennym są leki przeciwnowotworowe i antybiotyki, zwłaszcza
tetracykliny i aminoglikozydy. Niebezpieczne są także hormony płciowe, które mogą wywołać liczne
zaburzenia endokrynologiczne płodu. Uszkodzenie płodu mogą wywołać steroidy. Uszkodzenia gruczołu

38

tarczowego i przysadki mogą być wynikiem stosowania leków przeciw nadczynności gruczołu
tarczowego. Niebezpieczne są także leki hamujące czynności o.u.n.
Obowiązuje zasada, aby kobietom w ciąży nie podawać żadnych leków, zwłaszcza w pierwszych 3
miesiącach ciąży, oczywiście z wyjątkiem stanów groźnych dla życia.

Leki przenikające do mleka
Odrębnym zagadnieniem jest wrażliwość noworodków i niemowląt, karmionych mlekiem matki, na
leki zażywane przez karmiącą kobietę. Podczas laktacji przepływ krwi przez gruczoł sutkowy jest
zwiększony. W gruczole sutkowym znajduje się też dużo tkanki tłuszczowej, w której gromadzą się leki.
Leki te, przechodzące z mlekiem matki do organizmu dziecka, mogą doprowadzić do wystąpienia działań
niepożądanych i toksycznych.
Z antybiotyków w niewielkich ilościach do mleka przechodzą penicyliny i cefalosporyny. Istnieje
raczej możliwość wystąpienia reakcji uczuleniowych niż działania toksycznego. W małych ilościach
pojawiają się także w mleku matek tetracykliny.
Antybiotyki aminoglikozydowe nie wchłaniają się z przewodu pokarmowego noworodka i stąd nie
stanowią niebezpieczeństwa. Niektóre chemioterapeutyki występują w mleku matek karmiących w
znacznie większym stężeniu niż w surowicy krwi. Należą do nich erytromycyna, kotrimoksazol,
metronidazol i hydrazyd kwasu izonikotynowego. Podczas stosowania wskazana jest więc szczególna
ostrożność.
Sulfonamidy nie przechodzą zazwyczaj do mleka matek w dużych ilościach, jednakże w przypadku
większego ich dawkowania mogą, wskutek wypierania bilirubiny z jej połączeń z białkami, prowadzić do
wystąpienia u noworodków żółtaczki.
Nienarkotyczne leki przeciwbólowe przechodzą do mleka matki w małej ilości, me stanowiąc w
zasadzie zagrożeń dla dziecka. Dotyczy to także narkotycznych leków przeciwbólowych oraz pochodnych
kwasu barbiturowego. Podobne obserwacje poczyniono w zakresie leków przeciwzakrzepowych
(heparyna w ogóle nie przenika do mleka).
U niemowląt, których matki zażywały środki przeczyszczające, występowała biegunka. Do pokarmu
matki przechodzi alkohol etylowy, co może doprowadzić do zatrucia dziecka. Kofeina może doprowadzić
do zwiększonej pobudliwości dziecka i wywołać bezsenność.
Działanie leków na organizm dziecka
Działania niepożądane i toksyczne leku mogą wystąpić nawet po podaniu dawek terapeutycznych.
Fizjologiczna i biochemiczna zmienność procesów życiowych w rozwijającym się organizmie sprawia, że
kolejne fazy przemiany leku przebiegają w odmienny sposób w zależności od wieku dziecka. Metabolizm
leków odbywa się głównie w wątrobie, w jej układzie mikrosomalnym. Aktywność biotransformacji
zwiększa się wraz z wiekiem dziecka. U noworodków i niemowląt układ mikrosomalny wątroby ma
bardzo małą aktywność i dlatego wiele leków podanych dzieciom działa bardzo silnie. Istnieje duże
niebepieczeństwo wystąpienia działania niepożądanego i toksycznego. Zdolność metabolizowania leków
zwiększa się z wiekiem dziecka i osiąga pełną sprawność dopiero w okresie dojrzewania.
Działanie leków na organizm w wieku podeszłym
Chorzy mogą reagować w wieku podeszłym na leki w sposób odmienny w wieku dojrzałym. Wraz z
wiekiem zmniejsza się bowiem aktywność enzymów metabolizujących leki w wątrobie. Upośledzenie
biotransformacji sprawia, że podane chorym w dawkach typowych dla wieku dojrzałego mogą się okazać
za duże i działać toksycznie. W wieku podeszłym dochodzi także do zmniejszenia czynności wydalniczej
nerek. Jest to dodatkowy czynnik, który może doprowadzić do przedawkowania leków podanych w
dawkach terapeutycznych.
Wpływ płci na działanie leków
Działanie niepożądane i toksyczne leków występuje częściej u kobiet niż mężczyzn. Jest to
prawdopodobnie związane z indukowaniem biotransformacji leków przez testosteron. Kobiety reagują
silniej na niektóre leki, np. leki pobudzające o.u.n. i układ adrenergiczny, leki uspokajające i nasenne. W
okresie miesiączkowania obserwuje się często toksyczne działanie środków przeczyszczających.
Także w okresie ciąży zmienia się wrażliwość kobiet na leki: główną przyczyną tego stanu jest
upośledzenie czynności detoksykacyjnych wątroby. Jest ona prawdopodobnie wynikiem działania
gestagenów, które są silnymi inhibitorami biotransformacji leków. Pod koniec ciąży zmniejsza się także
czynność wydalnicza nerek.

39

Uwarunkowania genetyczne
Genetycznie uwarunkowane reakcje na lek mogą prowadzić do wystąpienia działania toksycznego po
podaniu dawek terapeutycznych. Przyczyną nieprawidłowych reakcji na lek są enzymopatie. Na przykład
występowanie u niektórych chorych genetycznie uwarunkowanego niedoboru acetylocholinoesterazy
prowadzi do znacznie opóźnionego rozkładu suksametonium. Wywołuje to długotrwały bezdech o
tragicznych nieraz konsekwencjach. Różna aktywność acetylotransferazy powoduje, iż u połowy ludzi w
Polsce dochodzi do przedłużonego rozkładu leków ulegających acetylacji, np. hydrazydu kwasu
izonikotynowego, co powoduje wystąpienie działania toksycznego po tych lekach. Odmienny fenotyp
oksydacji (zmniejszona aktywność cytochromu P-450) sprawia, iż u wielu chorych jest zwolniony
metabolizm trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych. Sprzyja to wystąpieniu objawów
toksycznych, typowych dla przedawkowania tych leków.
Methemoglobinemię, na skutek braku reduktazy methemoglobiny, wywołują następujące leki:
sulfonamidy, chloramfenikol, fenacetyna, chinina, chinidyna, sole bizmutu oraz azotyny i azotany. Te
same leki mogą spowodować hemolizę u chorych z niedoborem dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej.
Porfirię wątrobową, u chorych z genetycznymi zaburzeniami syntezy porfiryn, mogą wywołać pochodne
kwasu barbiturowego, pochodne benzodiazepiny, sulfonamidy i leki steroidowe.
Stan patologiczny narządów i układów
Stan patologiczny narządów i układów organizmu wpływa na działanie leków. Choroby wątroby, a
zwłaszcza te, które przebiegają z uszkodzeniem miąższu, upośledzają w znacznym stopniu metabolizm
leków, co prowadzi do kumulacji leków i znacznie zwiększa ryzyko wystąpienia działania toksycznego po
podaniu dawek terapeutycznych dostosowanych do wieku chorego.
Duże znaczenie w mechanizmie działania leku ma jego wydalanie. Choroby nerek mogą spowodować
zmniejszenie wydalania leków, wskutek czego przedłuża się ich biologiczny okres półtrwania, zwiększa
działanie oraz ryzyko wystąpienia działania toksycznego. Dotyczy to przede wszystkim tych leków, które
wydalane są z organizmu głównie przez nerki, np. antybiotyki (aminoglikozydy, tetracykliny).
Interakcja leków
Współczesna terapia rzadko ogranicza się do stosowania pojedynczego leku. Najczęściej są stosowane
równocześnie 2 lub kilka leków. Ta polipragmazja, w przeciwieństwie do monoterapii, zwiększa znacznie
ryzyko wystąpienia działania toksycznego w wyniku wzajemnego oddziaływania leków, czyli ich
interakcji.
W zakresie interakcji farmakokinetycznych, w których wzajemne oddziaływanie leków występuje
podczas kolejnych etapów przemian leków w organizmie, istnieją możliwości zwiększenia siły działania
leku aż do wystąpienia działania niepożądanego i toksycznego. Podczas dystrybucji leków może dojść do
wypierania cząsteczek leków z ich wiązań z białkami krwi przez cząsteczki innych równocześnie
podanych leków. Pochodne kwasu salicylowego mogą wypierać z połączeń z białkami sulfonamidy
przeciwcukrzycowe, wywołując w ten sposób nadmierne zmniejszenie stężenia cukru we krwi, które
może doprowadzić do wystąpienia objawów niedocukrzenia (hipoglikemii), aż do drgawek włącznie.
Działanie niepożądane może być spowodowane przez inhibitory enzymatyczne hamujące
biotransformację leków. Zwiększa to siłę ich działania, a także częstość występowania działania
niepożądanego i toksycznego. Przykładem takiego działania jest hamujący wpływ leków
przeciwzakrzepowych na metabolizm fenytoiny. Podobnym inhibitorem w stosunku do metabolizmu
fenytoiny jest fenylobutazon. Pochodne kwasu salicylowego hamują rozkład chloropromazyny.
Jak wynika z tych kilku przykładów, w wyniku interakcji leków może dojść do powstania chorób
polekowych, tzw. chorób jatrogennych. Do najbardziej niebezpiecznych należą: wstrząs hipoglikemiczny,
zapaść, przełomy nadciśnieniowe, choroba wrzodowa, skazy krwotoczne, uszkodzenie wątroby i szpiku
kostnego.

LEKI CHEMIOTERAPEUTYCZNE

ANTYBIOTYKI
Antybiotyki stosowane są w zakażeniach wywoływanych przez bakterie, grzyby, pierwotniaki i wirusy.
Toksyczność ich jest bardzo wybiórcza. Jest znacznie większa w stosunku do bakterii niż do komórki
ludzkiej. Ich działanie na drobnoustroje chorobotwórcze polega na hamowaniu niezbędnych do życia i
rozwoju układów enzymatycznych.

40

Toksyczność antybiotyków dla człowieka wynika z ich działania na układy enzymatyczne, które są
podobne do występujących w drobnoustrojach. Najbardziej toksyczne są te antybiotyki, których
mechanizm działania polega na hamowaniu biosyntezy kwasów nukleinowych. Biosynteza ta przebiega
bowiem u ludzi tak samo jak u drobnoustrojów. Są to antybiotyki polienowe, polipeptydowe oraz
większość antybiotyków przeciwnowotworowych.
Antybiotykami o umiarkowanej toksyczności dla ludzi są tetracykliny, makrolidy, aminoglikozydy i
ryfamycyny. Mechanizm ich działania na komórkę drobnoustrojów polega na hamowaniu biosyntezy
białka, która w organizmie ludzkim przebiega w nieco inny sposób.
Najmniejszą toksyczność dla ludzi wykazują te antybiotyki, które hamują biosyntezę ściany komórki
bakteryjnej. Są to penicyliny i cefalosporyny.
Działanie toksyczne jest niekiedy bardzo typowe dla pewnych grup antybiotyków. Aminoglikozydy
uszkadzają ucho wewnętrzne, co może prowadzić przy długotrwałym podawaniu tych antybiotyków do
trwałej głuchoty. Ototoksyczne działanie wywierają także polimyksyny i wankomycyna.
Także działanie nefrotoksyczne wywołane jest przede wszystkim przez aminoglikozydy. Podobne
działanie obserwuje się przy długotrwałym podawaniu polimyksyn i amfoterycyny. Działanie
nefrotoksyczne obserwuje się także przy podawaniu cefalosporyn pierwszej generacji.
Niektóre antybiotyki wywierać mogą toksyczne działanie na wzrost kości. Należą do nich tetracykliny.
Fluorochinolony natomiast uszkadzają chrzęstne powierzchnie stawów. Uszkodzenie szpiku kostnego
prowadzące do wystąpienia niedokrwistości aplastycznej wywołać może chloramfenikol.
Liczne antybiotyki prowadzą do uszkodzenia komórek wątroby. Należą do nich makrolidy, tetracykliny,
ryfamycyny i amfoterycyna.
Uczulenia stanowią częste powikłanie stosowania antybiotyków i mogą wystąpić po zastosowaniu
różnych preparatów. Szczególnie często uczulenie związane jest ze stosowaniem penicylin. Po tych
antybiotykach zdarzają się też najczęściej wstrząsy anafilaktyczne, które są zagrożeniem życia chorego.
W wyniku stosowania antybiotyków, szczególnie preparatów o szerokim zakresie działania
przeciwbakteryjnego, dochodzi do zahamowania wzrostu nie tylko bakterii chorobotwórczych, lecz także
licznych drobnoustrojów saprofitycznych, które stanowią fizjologiczną florę organizmu ludzkiego.
Zaburzenie to nazywane dysbakteriozą prowadzi do licznych patologicznych zmian błon śluzowych
przewodu pokarmowego oraz umożliwia pojawienie się nadkażeń. Są to przede wszystkim zakażenia
grzybicze.
Penicyliny
Penicyliny to grupa antybiotyków beta-laktamowych obejmująca, oprócz naturalnej penicyliny
benzylowej z jej różnymi postaciami, także penicyliny półsyntetyczne.
Benzylopenicylina (Penicylina G, sól potasowa penicyliny benzylowej). Jest to antybiotyk wytwarzany
przez Penicillium notatum i P. chrysogenum. Aktywność biologiczna jest uwarunkowana obecnością
wiązania beta-laktamowego między dwoma aminokwasami. Penicyliny działają bakteriobójczo, hamując
biosyntezę ściany komórkowej bakterii (hamowanie wbudowanego kwasu muraminowego do ściany).
Benzylopenicylina jest podawana pozajelitowo, gdyż w żołądku pod wpływem kwasu solnego
hydrolizuje. Wchłania się szybko po podaniu domięśniowym i w 30-60 min osiąga stężenie terapeutyczne
we krwi. W około 40-60% wiąże z białkami. Biologiczny okres półtrwania wynosi 30 min - l h.
W celu dłuższego utrzymania we krwi terapeutycznego stężenia penicyliny stosowane jest połączenie
penicyliny benzylowej z prokainą (penicylina prokainowa). Umożliwia ono utrzymanie stężenia
przeciwbakteryjnego przez 4 h.
Ze względu na mechanizm działania penicyliny wykazują niewielką w stosunku do innych
antybiotyków toksyczność. Penicyliny wykazują natomiast, zwłaszcza benzylopenicylina, silne
właściwości uczulające, co sprawia, iż przed zastosowaniem tych leków istnieje obowiązek wykonania
próby uczuleniowej za pomocą preparatu zawierającego antygen penicylinowy.
Najpoważniejszą reakcją uczuleniową jest wstrząs polekowy. W obrazie klinicznym obserwuje się
bladość i sinicę skóry, zimne poty i zamroczenie. Stwierdza się krótki, przyspieszony oddech,
przyspieszenie tętna oraz spadek ciśnienia tętniczego krwi. Stan ten wymaga natychmiastowej interwencji
lekarskiej.
Często objawem uczulenia są tylko niegroźne wysypki i rumienie skórne, gorączka lub zapalenie
nerwów obwodowych. Wbrew powszechnemu przekonaniu o małej toksyczności penicylin duże dawki
mogą spowodować uszkodzenie tętniczek i kłębuszków nerkowych, powodując ostrą niewydolność nerek.

41

Może także wystąpić hamowanie agregacji płytek, co wpływa na przedłużenie czasu krwawienia. Duże
dawki penicyliny podane dożylnie mogą spowodować wystąpienie drgawek.
Wstrzyknięcie domięśniowe preparatów penicyliny może wywołać typowe zespoły polekowe.
1. Zespół Nicolaua. Występuje przede wszystkim u dzieci. Charakteryzuje się wystąpieniem zaburzeń z
zatorem tętnic kończyn dolnych. Przyczyną wystąpienia tego zespołu jest niewłaściwe wstrzyknięcie
penicyliny, powodujące przedostanie się kryształków leku do tętnicy.
2. Zespół Hoigne'a. Występuje także po niewłaściwym wstrzyknięciu penicyliny, szczególnie
prokainowej, i związany jest z przenikaniem kryształków penicyliny do żył i wystąpieniem mikrozatorów.
Objawy dotyczą przede wszystkim o.u.n. i narządów zmysłu. Opisane powyżej niepożądane działania
penicylin, z wyjątkiem opisanych 2 zespołów występujących po niewłaściwym wstrzyknięciu penicyliny,
mogą też wystąpić, chociaż w znacznie mniejszym nasileniu, po podawaniu tych leków przez dłuższy
czas.
Penicyliny półsyntetyczne, podawane przede wszystkim doustnie, wywołują znacznie mniej działań
niepożądanych. Bardzo rzadkie są reakcje uczuleniowe, a zwłaszcza wstrząs polekowy. Przeważają
objawy ze strony przewodu pokarmowego, występujące podczas długo trwającego podawania leku. Mogą
także wystąpić inne działania toksyczne — obserwowano śródmiąższowe zapalenie nerek po metycylinie,
uszkodzenie układu krwiotwórczego po metycylinie i ampicylinie, hamowanie agregacji płytek po
karbenicylinie oraz nadkażenia, zwłaszcza po penicylinach o szerokim zakresie działania
przeciwbakteryjnego.
Penicyliny z inhibitorami
W walce z opornością bakterii wykorzystano związki będące inhibitorami beta-laktamaz łącząc je z
penicylinami. Do takich inhibitorów należą kwas klawulanowy, sulbaktam i tazobaktam.
Do najbardziej znanych i powszechnie stosowanych w terapii należą augmentyna, będąca połączeniem
amoksycyliny i klawulanianu potasu, oraz Unasyn zawierający ampicylinę z sulbaktamem. Działanie
niepożądane po tych preparatach obejmuje zaburzenia żołądkowo-jelitowe oraz wysypki uczuleniowe.
Cefalosporyny
Do związków beta-laktamowych należą także cefalosporyny. Najsilniej działającą grupą na bakterie
Gram-ujemne i Gram-dodatnie oraz beztlenowe są cefalosporyny III generacji. Wykazują też dużą
oporność na działanie beta-laktamaz. Mechanizm działania cefalosporyn polega na hamowaniu biosyntezy
ścian komórki bakteryjnej.
Większość cefalosporyn nie wchłania się z przewodu pokarmowego, dlatego przede wszystkim są
stosowane pozajelitowo. Cefalosporyny wiążą się z białkami w bardzo różnym stopniu, różny jest też ich
biologiczny okres półtrwania. Są wydalane z moczem w postaci nie zmienionej.
Toksyczność cefalosporyn, zwłaszcza III generacji, jest niewielka. Obserwowano działanie
nefrotoksyczne, prowadzące do martwicy kanalików nerkowych. Dotyczy to szczególnie cefalosporyn I
generacji. Czasami stwierdza się uszkodzenie układu krwiotwórczego oraz wątroby. Częste są objawy
uczuleniowe w postaci odczynów skórnych, gorączki, choroby posurowiczej. Rzadko zdarza się wstrząs
anafilaktyczny. Antybiotyki te podawane dożylnie mogą wywołać, wskutek działania drażniącego,
zakrzepowe zapalenie żył. Podane doustnie powodować mogą nudności i wymioty.
Makrolidy
Makrolidy są to antybiotyki, których cząsteczka składa się z wieloczłonowego pierścienia laktonowego.
Podstawowe makrolidy to: erytromycyna, oleandomycyna i spiramycyna. Antybiotyki te dobrze
wchłaniają się z przewodu pokarmowego. Z białkami krwi wiążą się w 70%. Dość szybko są eliminowane
z organizmu. Metabolizm ich odbywa się w wątrobie; są wydalane głównie przez wątrobę i żółć.
Makrolidy hamują biosyntezę białek na poziomie rybosomów.
Wykazują działania bakteriostatyczne, przede wszystkim w stosunku do bakterii Gram-dodatnich.
Działanie niepożądane makrolidów ogranicza się do występowania wysypek skórnych, nudności,
wymiotów i biegunki. W sporadycznych przypadkach obserwować można jednak wystąpienie żółtaczki,
będącej wynikiem uszkodzenia wątroby.
Stosunkowo częste działania niepożądane występujące po podaniu erytromycyny i uniemożliwiające
niekiedy stosowanie tego antybiotyku nie występują już w tym nasileniu po nowych makrolidach jak
azitromycyna lub klarytromycyna.

42

Chloramfenikol
Jest to antybiotyk o szerokim zakresie działania przeciwbakteryjnego otrzymywany syntetycznie.
Działa bakteriostatycznie. Mechanizm jego działania polega na hamowaniu biosyntezy białek i lipidów w
komórce bakteryjnej.
Chloramfenikol wchłania się dobrze z przewodu pokarmowego. Wiąże się z białkami krwi w ok. 50%.
Podczas biotransformacji łączy się z kwasem glukuronowym. Wydala się głównie z moczem. Biologiczny
okres półtrwania wynosi ok. 3 h.
Toksyczność chloramfenikolu jest duża. Głównym niebezpieczeństwem jego działania jest uszkodzenie
szpiku kostnego. Po podaniu dużych dawek leku dochodzi do wystąpienia niedokrwistości oraz
leukopenii, co jest prawdopodobnie wyrazem zahamowania syntezy białek w mitochondriach.
Uszkodzenia te są odwracalne po przerwaniu podawania leku. Innym typem uszkodzenia szpiku jest
niedokrwistość aplastyczna prawdopodobnie uwarunkowana genetycznie. Może ona wystąpić nawet po l
dawce leku, a może też pojawić się w wiele tygodni po zakończeniu leczenia. Jest to uszkodzenie
nieodwracalne i kończy się śmiercią chorego.
Ponadto mogą też występować zaburzenia czynności przewodu pokarmowego jak: nudności, wymioty,
biegunka, zapalenie żołądka i jelit. W wyniku dłuższego podawania chloramfenikolu występują
dysbakteriozy oraz hipowitaminozy, zwłaszcza witamin B i K. Dochodzi do rozwoju grzybic.
U niemowląt lek ten może spowodować wystąpienie tzw. zespołu szarości (Gray syndrom),
charakteryzującego się sinicą, obniżeniem temperatury ciała. dusznością i zapaścią. Wystąpienie tego
zespołu jest spowodowane niezdolnością układu enzymatycznego wątroby niemowląt do sprzęgania tego
leku z kwasem glukuronowym oraz upośledzeniem wydalania nerkowego.
Występują też czasem skórne zmiany uczuleniowe oraz zaburzenia czynności o.u.n. w postaci bólów i
zawrotów głowy oraz zaburzeń widzenia.
Aminoglikozydy
Jest to grupa antybiotyków, których podstawę chemiczną stanowią glikozydowe połączenia
aminosacharydów. Antybiotyki I generacji: streptomycyną, kanamycyna i neomycyna, antybiotyki II
generacji: gentamycyna, tobramycyna i amikacyna. Aminoglikozydy nie wchłaniają się z przewodu
pokarmowego, stosowane są więc jedynie pozajelitowo. Są wydalane z moczem w postaci nie zmienionej.
Mechanizm działania aminoglikozydów polega na hamowaniu syntezy białek bakteryjnych i uszkodzeniu
struktury błony cytoplazmatycznej.
Aminoglikozydy wykazują dużą toksyczność. Działają silnie ototoksycznie i nefrotoksycznie. W
wyniku działania ototoksycznego polegającego na nagromadzeniu się antybiotyków w prążku
naczyniowym ucha środkowego dochodzi do uszkodzenia nerwu przedsionkowego i słuchowego,
występowania zaburzeń równowagi oraz upośledzenia słuchu, a nawet głuchoty. W wyniku działania
nefrotoksycznego uszkodzeniu ulega nabłonek kanalików nerkowych. Antybiotyki gromadzą się tutaj w
rąbku szczoteczkowym kanalików nerkowych, a następnie w lizosomach. Wszystkie te uszkodzenia są
odwracalne, jeżeli antybiotyki zostaną w porę odstawione. W przeciwnym razie dochodzi do trwałych
uszkodzeń.
Opisane objawy toksyczne występują bardzo często po podaniu dużych dawek antybiotyków. Ważny
jest także okres podawania tych leków. Przy podawaniu aminoglikozydów występują także często objawy
uczulenia w postaci zmian skórnych i gorączki. Antybiotyki te wykazują działanie kuraropodobne.
Występuje też działanie neurotoksyczne, charakteryzujące się parestezją i drżeniem.
Tetracykliny
Są to antybiotyki bakteriostatyczne o szerokim zakresie działania. Mechanizm działania tetracyklin
polega m.in. na hamowaniu biosyntezy białka bakteryjnego oraz proliferacji komórki bakteryjnej.
Występują też zaburzenia przepuszczalności ich błony cytoplazmatycznej.
Większość tetracyklin (z wyjątkiem doksycykliny) wchłania się z przewodu pokarmowego w ok. 50%.
Są one jednak w zasadzie podawane doustnie, gdyż podane pozajelitowo drażnią tkanki. Biologiczny
okres półtrwania tych leków wynosi ok. 8-18 h.
Tetracykliny wywołują liczne działania niepożądane. Najbardziej uchwytne i często występujące są
zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego, wywołane drażniącym działaniem leków na błonę śluzową.
Występują nudności, wymioty i bóle brzucha. Rozwinąć się też może uszkodzenie nabłonka jelitowego,
charakteryzujące się zanikiem kosmków jelitowych i rozwojem zespołu złego wchłaniania. Większe

43

dawki tetracyklin podawane przez dłuższy okres (zwłaszcza dożylnie) mogą doprowadzić do toksycznego
uszkodzenia wątroby i wywołać ostrą niewydolność tego narządu. Dotyczy to szczególnie kobiet w ciąży.
Zastosowanie preparatów tetracyklin po upływie terminu ich ważności prowadzi do wystąpienia zespołu
Fanconiego. Dochodzi tutaj do całkowitej niewydolności bliższego (proksymalnego) kanalika nerkowego
i związanych z tym objawów.
Tetracykliny u dzieci powodują odkładanie się kompleksu tetracyklinowo--wapniowo-fosforanowego w
kościach, zębinie i szkliwie, powodując m.in. trwałe szarawobrunatne przebarwienie zębów oraz
zwiększają ich podatność na rozwój próchnicy.
Antybiotyki przeciwgrzybicze
Podstawowymi antybiotykami tej grupy są: amfoterycyna B oraz gryzeofulwina. Mechanizm działania
tych antybiotyków polega na uszkodzeniu błony komórkowej grzybów.
Objawy toksyczne po amfoterycynie występują ze strony przewodu pokarmowego w postaci nudności,
wymiotów i bólów brzucha. Występują także bóle głowy oraz spadek ciśnienia tętniczego krwi oraz silne
działanie toksyczne na o.u.n., wątrobę, nerki i szpik kostny.
Mniejszą toksycznością charakteryzuje się gryzeofulwina, która powoduje skórne reakcje uczuleniowe
oraz zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego.
Duży postęp w terapii powierzchniowych i układowych zakażeń grzybiczych stanowią pochodne
imidazolowe — ketokonazol i mikonazol. Ujemną cechą tych związków jest jednak ich duża
toksyczność. Prowadzą one do uszkodzenia wątroby i zaburzenia jej czynności. Szczególnym czynnikiem
ryzyka jest dłuższy niż 5 tygodni czas terapii. W porównaniu do nich mniejszym ryzykiem działań
niepożądanych charakteryzują się nowe pochodne triazolowe — flukonazol i itrakonazol.
Leki przeciwgruźlicze
Wśród leków tuberkulostatycznych podstawowe znaczenie mają: izoniazyd, rifampicyna i etambutol.
Podstawową zasadą leczenia gruźlicy jest równoczesne stosowanie kilku leków przeciwgruźliczych. To
skojarzone leczenie jest spowodowane łatwością wytwarzania się prątków.
Izoniazyd (hydrazyd kwasu izonikotynowego). Jest to najsilniej działający lek przeciwprątkowy.
Hamuje prawdopodobnie syntezę kwasów nukleinowych i uszkadza otoczkę lipidową prątków. Wchłania
się bardzo dobrze z przewodu pokarmowego. Przenika łatwo do wszystkich tkanek. Biotransformacja
polega na acetylacji w wątrobie. Jej szybkość zależy od fenotypu acetylacji. Istnieją osoby szybko i wolno
acetylujące. U wolnych acetylatorów znacznie częściej dochodzi do wystąpienia działań niepożądanych.
Wolny sposób acetylacji jest dziedziczony autosomalnie jako cecha recesywna. Nieczynna, zacetylowana
postać leku wydala się z moczem.
Izoniazyd jest także inhibitorem monoaminooksydazy. Wywołuje u chorych pobudzenie psychiczne i
wzmożoną pobudliwość nerwową, a także bóle i zawroty głowy. Wskutek hamowania aktywności
fosforanu pirydoksalu występują także zapalenia wielonerwowe.
Ostre zatrucie izoniazydem, gdy dawka leku przyjęta często w celach samobójczych przekracza 150
mg/kg mc., przebiega bardzo dramatycznie. Po kilkunastu minutach od zażycia leku występuje niepokój
psychosomatyczny i halucynacje. Bardzo szybko rozwija się śpiączka oraz występują drgawki kloniczno--
toniczne. Obserwuje się przyspieszenie czynności serca oraz spadek ciśnienia tętniczego krwi. W wyniku
zatrucia może dojść do uszkodzenia wątroby i nerek. Zatruci giną w wyniku obrzęku mózgu oraz ostrej
niewydolności krążenia. Dawka śmiertelna izoniazydu wynosi 200 mg/kg mc.
Jeżeli dawka przyjętego leku nie przekracza 150 mg/kg mc., to objawy zatrucia są mniej nasilone.
Występują bóle i zawroty głowy, nudności i wymioty. Pojawić się mogą drgawki, trudności w mówieniu
oraz zaburzenia widzenia.
Ryfampicyna. Jest to półsyntetyczny antybiotyk działający na bakterie Gram-dodatnie i prątki
kwasooporne. Mechanizm działania polega na hamowaniu biosyntezy kwasów nukleinowych w wyniku
aktywności polimerazy RNA.
Ostre zatrucie ryfampicyną wywołuje ból głowy, suchość w jamie ustnej, dreszcze, bóle mięśniowe,
gorączkę i bóle brzucha z wymiotami i biegunką. Charakterystyczny jest wygląd skóry, która przybiera
kolor jaskrawoczerwony z pojawiającymi się wybroczynami. Również mocz jest czerwony. Dochodzi do
uszkodzenia wątroby i wystąpienia żółtaczki. Wszystkie te objawy mogą się cofnąć. W przypadku
przyjęcia bardzo dużej dawki leku, przekraczającej 1,5 g/24 h może dojść do śmierci zatrutego w wyniku
ostrej niewydolności wątroby.

44

Przewlekłe zatrucia ryfampicyną wywołują jedynie zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego oraz
skórne odczyny uczuleniowe.
Sulfonamidy
Sulfonamidy są pochodnymi kwasu sulfanilowego. Mechanizm działania tych leków polega na ich
antagonistycznych właściwościach w stosunku do kwasu p-aminobenzoesowego, w wyniku czego
komórka bakteryjna nie może syntetyzować kwasu foliowego, który jest niezbędnym czynnikiem do
rozwoju bakterii. Sulfonamidy działają bakteriostatycznie, hamując wzrost bakterii Gram-dodatnich i
Gram-ujemnych.
Wyróżnia się sulfonamidy krótko działające oraz o przedłużonym działaniu, sulfonamidy nie
wchłaniające się z przewodu pokarmowego (stosowane w jego zakażeniach) oraz preparaty złożone o
działaniu bakteriobójczym.
Większość sulfonamidów wchłania się dobrze po podaniu doustnym. Maksymalne stężenie we krwi
uzyskuje się po 2-3 h. W dużym procencie są acetylowane w wątrobie, a szybkość acetylacji związana jest
z fenotypem. Częściowo łączą się z kwasem glukuronowym. Wydalane są głównie przez nerki.
Toksyczne działanie sulfonamidów rozpoczyna się od stężeń terapeutycznych powyżej 10 mg/100 cm

3

.

Bardzo często powodem zatrucia jest nieprawidłowe dawkowanie. Dotyczy to przede wszystkim
preparatów o przedłużonym działaniu, które omyłkowo podaje się w dużych ilościach, tak jak preparaty
krótko działające.
W ciężkich zatruciach dochodzi do zaburzeń psychicznych, niezborności ruchów, zaburzeń widzenia i
hipertermii. Występują porażenia mięśniowe i bóle stawów. Obserwuje się zapalenie nerwów
obwodowych. Na skórze pojawia się pokrzywka i rumień wielopostaciowy. W bardzo ciężkich zatruciach
dochodzi do uszkodzenia wątroby i nerek oraz rozwoju niedokrwistości hemolitycznej.
Powikłaniem o podłożu alergicznym jest zespół Stevensa-Johnsona. Jest to jedna z postaci rumienią
wielopostaciowego, w której występują liczne zmiany w obrębie błon śluzowych jamy ustnej i narządów
płciowych. Zespół ten pojawia się najczęściej po stosowaniu sulfonamidów o przedłużonym działaniu.
Może też wystąpić zespół Lyella, w którym występuje martwicze oddzielenie się naskórka. Oba te zespoły
mogą zakończyć się śmiertelnie.
Sulfonamidy podawane w dawkach terapeutycznych przez dłuższy czas mogą wywołać: zaburzenia
przewodu pokarmowego, skórne objawy uczuleniowe i uszkodzenia układu krwiotwórczego w postaci
granulocytopenii.
Oddzielnym zagadnieniem jest wpływ sulfonamidów na nerki. Niektóre sulfonamidy, a zwłaszcza ich
acetylopochodne, są trudno rozpuszczalne w moczu i mogą krystalizować w kanalikach krętych,
prowadząc do uszkodzenia miąższu nerek.

LEKI PRZECIWBÓLOWE, PRZECIWGORĄCZKOWE, I PRZECIWZAPALNE
Ból powstaje na skutek podrażnienia receptorów czuciowych. Związkami wywołującymi uczucie bólu
są m.in. histamina, serotonina, bradykinina i prostaglandyny. W terapii stosowane leki można podzielić na
2 grupy. Do pierwszej grupy należą opioidowe silnie działające leki o ośrodkowym mechanizmie
działania. Ich nadużywanie może prowadzić do przyzwyczajenia i wystąpienia narkomanii.
Do drugiej grupy zalicza się nienarkotyczne leki przeciwbólowe. Wśród nich podstawową grupę stanowią
niesteroidowe leki przeciwzapalne wywierające działanie przeciwbólowe, przeciwzapalne i
przeciwgorączkowe.
Opioidowe leki przeciwbólowe
Do grupy tej należą alkaloidy opium i ich pochodne oraz syntetyczne narkotyczne leki przeciwbólowe.
Morfina jest to narkotyczny lek przeciwbólowy z grupy alkaloidów fenantrenowych opium. Szybko
wchłania się z przewodu pokarmowego. Łatwo przenika do wszystkich tkanek, sprzęga się z kwasem
glukuronowym i wydala przez nerki.
W zatruciu ostrym, które jest najczęściej spowodowane próbami samobójczymi, dochodzi do utraty
przytomności. Obserwuje się: zwolnienie i spłycenie oddechu, szpilkowate źrenice, sinicę, skurcz błony
mięśniowej przewodu pokarmowego i dróg żółciowych oraz spadek ciśnienia tętniczego krwi. Zgon, z
powodu niewydolności oddechowej, może nastąpić w 2-4 h po zatruciu. Dawka śmiertelna morfiny
wynosi ok. 200 mg, ale obserwowano zgony po dawce 130 mg podanej podskórnie.
W zatruciach przewlekłych występują nudności, wymioty, zaparcie, trudności w oddawaniu moczu,
zawroty głowy i zmiany nastroju. Zatrucia te są wynikiem uzależnienia (narkomanii). Podstawowym

45

bowiem niebezpieczeństwem podawania morfiny jest rozwój uzależnienia z występującym po podaniu
leku stanem euforii. Po dłuższym stosowaniu morfiny dochodzi do rozwoju tolerancji i chory przyjmuje
coraz większe dawki, dochodzące nawet do kilku gramów dziennie.
U osób uzależnionych, oprócz wymienionych już powyżej objawów, dochodzi do uszkodzenia i
zwyrodnienia narządów miąższowych. Występuje przewlekły nieżyt błony śluzowej przewodu
pokarmowego i związane z tym utrudnione wchłanianie pokarmów, prowadzące do niedożywienia
chorego. Wskutek zmniejszonego wydzielania gruczołów dochodzi do wysuszenia skóry i zaniku błony
śluzowej dróg oddechowych. Rozwija się też bezpłodność u kobiet oraz impotencja u mężczyzn.
Występują także zmiany psychofizyczne oraz charakteropatie.
Nagłe odstawienie morfiny prowadzi do wystąpienia objawów abstynencji. Występują ostre objawy
żołądkowo-jelitowe, wymioty, biegunka, gorączka, dreszcze, łzawienie, pocenie, zwiększenie częstości
oddechowej i rozszerzenie źrenic. Może także wystąpić zapaść sercowo-naczyniowa. Wyjątkowo
odstawienie morfiny może prowadzić do śmierci
Antagonistą morfiny jest nalokson. Znosi on objawy zatrucia środkami opioidowymi. W przypadku
uzależnienia podanie naloksonu wywołuje objawy abstynencji. Podobne objawy występują także po
syntetycznych narkotycznych środkach przeciwbólowych (petydyna, metadon, fentanyl, pentazocyna). Do
zatrucia doprowadzić też mogą interakcje morfiny z pochodnymi fenotiazyny oraz lekami przeciw-
depresyjnymi.
Niesteroidowe leki przeciwzapalne
Niesteroidowe leki przeciwzapalne wykazują słabsze działanie farmakologiczne niż narkotyczne leki
przeciwbólowe. Wykazują natomiast dodatkowo działanie przeciwzapalne i przeciwgorączkowe.
Mechanizm działania przeciwbólowego i przeciwgorączkowego niesteroidowych leków przeciwzapalnych
wiązany jest z hamowaniem syntezy prostaglandyn.
Mechanizm działania przeciwzapalnego natomiast związany jest z hamowaniem aktywności
cyklooksygenazy, co zapobiega syntezie cyklicznych nadtlenków, które są prekursorami prostaglandyn.
W terapii stosowane są liczne preparaty niesteroidowych środków przeciwzapalnych z różnych grup
chemicznych. Wykazują one jednak liczne podobne działania niepożądane. Leki te drażnią błonę śluzową
przewodu pokarmowego. Występują nudności i wymioty oraz biegunki. Mogą wywołać także
owrzodzenie żołądka i dwunastnicy. Doprowadzić też mogą do uszkodzenia wątroby, wywołać zapalenie
nerek. Występuje także hamowanie agregacji płytek krwi, co powodować może wydłużenie czasu
krwawienia.
Szeroko stosowane są pochodne kwasu salicylowego. Wchłaniają się bardzo dobrze z przewodu
pokarmowego. Po 10 min od podania doustnego we krwi znajduje się ok. 50% podanej dawki. Wiążą się
dobrze z albuminami (ok. 70%). Przenikają łatwo do tkanek i płynów ustrojowych. Przechodzą przez
łożysko do tkanek płodu. Są metabolizowane w wątrobie, wydalają się głównie przez nerki (ok. 80%).
Szybkość wydalania nie jest duża, ponieważ w ciągu 24 h z moczem wydala się ok. 40-50% dawki,
pozostała ilość wydala się w ciągu następnych 4-5 dni. Istnieje więc niebezpieczeństwo kumulacji
salicylanów. Alkalizacja moczu przyspiesza wydalanie prawie 3-krotnie.
Objawy toksycznego działania salicylanów pojawiają się przeważnie wówczas, gdy stężenie ich we
krwi jest większe niż 30 mg/cm

3

, co odpowiada dziennej dawce 12 mg. Dawka śmiertelna salicylanów

wynosi 0,3-0,5 g/kg mc.
Mechanizm działania toksycznego salicylanów jest stosunkowo dobrze poznany. Po dawkach
toksycznych następuje bezpośrednio pobudzenie o.u.n. (tzw.encefalopatia salicylowa), czego efektem jest
pobudzenie czynności ośrodka oddechowego. Oddech staje się głębszy i przyśpieszony, co powoduje
utratę znacznych ilości dwutlenku węgla z wydychanym powietrzem i związane z tym zjawiskiem
podwyższenie pH krwi (zasadowica oddechowa).
Z salicylanów stosowany jest przede wszystkim kwas acetylosalicylowy (Polopiryna, Aspirin).
Stosowane też są: salicylan sodu i salicylamid. Oprócz typowych dla niesteroidowych leków
przeciwzapalnych objawów długotrwałe podawanie tych preparatów wywołać może zatrucie przewlekłe,
w którym występują bóle i zawroty głowy, osłabienie, nudności i wymioty oraz zaburzenia słuchu i
wzroku. U osób uczulonych wystąpić może astma aspirynozależna. U dzieci do 12 roku życia można
obserwować wystąpienie zespołu Reya charakteryzującego się encefalopatią oraz stłuszczeniem i
powiększeniem wątroby.

46

Dawki śmiertelne niektórych leków przeciwbólowych po podaniu doustnym

Lek

Dawka śmiertelna

Salicylany

25 -35 g

Pochodne pirazolonu

5-30g

Fenacetyna

15-70 g

Paracetamol

15 g

Kolchicyna

20 mg

Apomorfina

100 mg (podskórnie)

Etylomorfina
(Dionina)

500 mg

Hydrokodon (Dicodid)

100 mg

Hydromorfon
(Dilaudid)

100 mg

Kodeina

800 mg

Lewalorfan

100 mg

Morfina

200 mg (podskórnie)

Petidyna (Dolargan)

1 g (podskórnie)

W lekkich zatruciach następuje mobilizacja kwasów organicznych prowadząca do pewnej
rekompensacji. Organizm, w celu zachowania równowagi, wydala dodatkowe ilości jonów sodowych i
potasowych z moczem. Utrata jonów zasadowych, gromadzenie się kwasów organicznych oraz
ketonemia, spowodowana rozpadem tkanek i utratą wody wskutek pocenia się, powodują wystąpienie
kwasicy metabolicznej, szczególnie szybko u dzieci.
Pobudzenie przez salicylany metabolizmu komórkowego zwiększa zapotrzebowanie na tlen i prowadzi
do nadmiernego magazynowania w organizmie kwasów organicznych (acetylooctowego,
hydroksymasłowego). Salicylany powodują przedłużenie czasu krzepnięcia krwi, zmniejszają bowiem
stężenie protrombiny w surowicy krwi oraz wiążą jony wapniowe. Po podaniu dużych dawek zaburzają
czynności nerek, ponieważ uszkadzają nabłonek kanalików nerkowych. Wynikiem tego działania jest
m.in. pojawienie się patologicznych składników moczu. W bezpośrednim zetknięciu salicylanów z błoną
śluzową żołądka następuje jej uszkodzenie, prowadzące do krwawień, bardzo niebezpiecznych u osób z
chorobą wrzodową żołądka.
Ostre zatrucia salicylanami są często spotykane u dzieci. W tych przypadkach notuje się także
największą liczbę zgonów. U dorosłych rzadko dochodzi do ostrego zatrucia tymi preparatami. Wśród
objawów ciężkiego zatrucia dominują: znaczne pobudzenie oddechu, sinica, wymioty, zawroty głowy.
Pojawiają się wybroczyny. Mogą wystąpić drgawki. Powodem zgonu jest zazwyczaj niewydolność
oddechowa.
Niekiedy jednorazowa dawka 500 mg-1 g kwasu acetylosalicylowego może wywołać reakcje alergiczne
z zapaścią i zaburzeniami oddychania, aż do wstrząsu anafilaktycznego włącznie.
W zatruciach ostrych o lżejszym przebiegu obserwuje się bóle w jamie brzusznej, pobudzenie oddechu,
wymioty, zawroty głowy, senność, gorączkę, zaburzenia koordynacji i wybroczyny.

47

W zatruciu przewlekłym występują nudności i wymioty. Dochodzi do krwawień z przewodu
pokarmowego. Może rozwinąć się choroba wrzodowa. Występuje szum w uszach. Obserwować też
można objawy zaburzeń psychicznych.
W wyniku interakcji salicylanów z doustnymi lekami hipoglikemizującymi oraz przeciwzakrzepowymi
dojść może do niedocukrzenia i krwawień.
Z pochodnych aniliny stosowany jest powszechnie acenol (Paracetamol) jako środek przeciwbólowy i
przeciwgorączkowy, często w mieszankach przeciwbólowych. Zalecany jest także u dzieci. Toksyczność
tego związku jest związana przede wszystkim z jego działaniem hepatotoksycznym. Może wystąpić
methemoglobinemia i niedokrwistość niedobarwliwa.
Liczne pochodne pirazolonu, jak metamizol (Pyralgina) czy oksyfenbutazon (Tanderil) stosowane są
bardzo często także w mieszankach przeciwbólowych. Oprócz typowych dla niesteroidowych działań
niepożądanych mogą wywołać agranulocytozę i niedokrwistość aplastyczną. Dojść może też do
uszkodzenia wątroby i nerek. Obserwowane są też liczne objawy uczuleniowe, w tym złuszczające
zapalenie skóry.
Pochodne kwasów arylooctowych, jak diklofenak (Voltaren) lub indometacyna (Metindol) stosowane
są przede wszystkim jako leki przeciwbólowe i przeciwzapalne. Dużą toksyczność wykazuje przede
wszystkim indometacyna. Podobnie jak pochodne pirazolonu może doprowadzić do wystąpienia
niedokrwistości aplastycznej. Mniejszą toksyczność wykazuje diklofen. Z pochodnych kwasu
fenylopropionowego zastosowanie w terapii znajduje najczęściej ibuprofen oraz naproksen. Leki te
wykazują jedynie typowe dla tej grupy leków działania niepożądane. Również niewielką toksyczność
wykazuje piroksykam (Felden) będący pochodną kwasów enolowych.

LEKI NASENNE

Pochodne kwasu barbiturowego
Barbiturany są na świecie nadal najczęstszą przyczyną zatruć rozmyślnych i przypadkowych. W Anglii
ostre zatrucia tymi związkami stanowią ok. 70% wszystkich hospitalizowanych zatruć ostrych. Powodują
ok. 2000 zgonów rocznie. W USA liczbę tę w skali rocznej ocenia się na ok. 3000 przypadków
śmiertelnych. W Polsce zatrucia barbituranami w 1984 r. wynosiły 17,1 % wszystkich zatruć lekami.
Barbiturany są to pochodne kwasu barbiturowego, który jest ureidem o łańcuchu zamkniętym, jest
otrzymywany przez kondensację mocznika z kwasem malonowym. Chemicznie jest to więc
malonylomocznik (4,4,6-triketoheksahyd-ropirymidyna).
Obecnie w lecznictwie stosuje się ok. 50 pochodnych kwasu barbiturowego. Barbiturany ze względu na
czas działania, dzielą się na 3 podstawowe grupy:
1) długo działające — biologiczny okres półtrwania 24-96 h,
2) średnio i krótko działające — biologiczny okres półtrwania 14-24 h,
3) ultrakrótko działające — biologiczny okres półtrwania 3-8 h.
Powyższy podział odnosi się głównie do zastosowań leczniczych i nie może być przenoszony wprost do
oceny działania toksycznego.
W układzie zależności dawka-działanie barbiturany, w miarę zwiększania dawki, wykazują narastający
wpływ depresyjny na o.u.n. — od uspokajającego, nasennego, przez znieczulenie ogólne przechodzące w
zapaść, do snu narkotycznego po przedawkowaniu. Większość barbituranów wykazuje dobrą korelację
między stężeniem w osoczu, okresem półtrwania w mózgu (zwierzęta), a czasem działania.
W lecznictwie są one wykorzystywane jako leki uspokajające, nasenne, środki stosowane do
znieczulenia ogólnego i przeciwdrgawkowe.
Barbiturany łatwo wchłaniają się z przewodu pokarmowego. Szybkość wchłaniania zależy od
lipofilnego charakteru związku, powinowactwa do białek organizmu oraz stężenia formy
niezdysocjowanej leku. Właściwości te warunkują także zdolność penetracji w organizmie, charakter
dystrybucji oraz stopień przesączania i wchłaniania zwrotnego w kanalikach nerkowych. Wchłonięte
barbiturany prawie równomiernie rozmieszczają się we wszystkich tkankach. Większe ilości gromadzą się
w wątrobie (duże ukrwienie) i w mózgu (dobra rozpuszczalność w lipidach). Mają zdolność przenikania
przez barierę łożyskową oraz do mleka.
Pochodne dobrze rozpuszczalne w lipidach szybko wchłaniają się z przewodu pokarmowego. W dużym
stopniu wchłaniają się zwrotnie w nerkach. Źle rozpuszczalne zachowują się odmiennie i są usuwane z

48

moczem. Barbital i fenobarbital są najmniej lipofilne, dlatego w 80-90% wydalają się w formie nie
zmienionej z moczem i nie wchłaniają się zwrotnie. Około 60% wprowadzonej dawki fenobarbitalu
występuje w organizmie w formie zjonizowanej.
Barbiturany, przenikając do krwi, wnikają do wnętrza krwinek czerwonych ze względu na dużą
zawartość w nich lipidów, osiągając ok. 2-krotnie większe stężenie niż w osoczu. Wiążą się łatwo z
albuminami osocza, skąd jednak mogą być konkurencyjnie wypierane przez inne leki (np. sulfonamidy).
Podany równocześnie alkohol etylowy ułatwia wchłanianie barbituranów, m.in. zwiększa ich stężenie w
mózgu. Pochodne tiobarbiturowe są dobrze rozpuszczalne w lipidach — w większych ilościach i szybciej
przenikają do o.u.n.
W organizmie barbiturany ulegają biotransformacji. Powstające metabolity są pozbawione aktywności
biologicznej, jednak pochodne N-metylowe i tiobarbiturany tworzą po utlenieniu metabolity o działaniu
nasennym.
Barbiturany hamują w wątrobie przemianę wielu leków i związków chemicznych, także steroidów
endogennych, wiążąc się bezpośrednio z cytochromem P-450 i upośledzając przez to funkcje
fizjologiczne. Mają one także zdolność indukowania systemu enzymów mikrosomalnych, przyspieszając
w ten sposób własną przemianę oraz biotransformację innych związków. Procesy te, obserwowane
głównie in vivo, mają istotne znaczenie w wyjaśnieniu mechanizmu rozwijającej się tolerancji,
uzależnienia od barbituranów i licznych występujących interakcji z innymi lekami.
Biotransformacja barbituranów zachodzi pod wpływem enzymów frakcji mikrosomalnej wątroby
NADPH2-zależnych, częściowo także przy udziale enzymów frakcji rozpuszczalnej, korzystających
zarówno.z NADP, jak i NAD.
Niezwykle niebezpieczna jest interakcja barbituranów z etanolem. W jej wyniku dochodzi do
zaburzenia czynnności o.u.n.
Barbiturany wydalają się głównie z moczem. Długo działające, o krótkich podstawnikach alifatycznych
przy C5 i małym powinowactwie do tkanki tłuszczowej, są stosunkowo wolno eliminowane w postaci nie
zmienionej, np. barbital 2% dawki wydala się w ciągu 8 h, 16% w ciągu 32 h, a wykrywalne ilości leku
wydalają się z moczem, jeszcze w ciągu 6 dni. Około 5% dawki wydala się w kale.
Krótko działające barbiturany łatwo ulegają przemianie w wątrobie i szybko wydalają się z moczem w
postaci metabolitów wolnych lub związanych.
Alkalizacja moczu sprzyja jonizacji cząsteczek, zmniejsza wchłanianie zwrotne i przyspiesza wydalanie
przez nerki.
Współczynnik terapeutyczny leków pochodnych kwasu barbiturowego nie jest duży. Kilkakrotne
przekroczenie dawki nasennej może prowadzić do silnego zatrucia. Dawka 10-krotna może być dawką
śmiertelną. Dawka śmiertelna wynosi bowiem 1-2 g.
Barbiturany powodują zatrucia ostre i przewlekłe. Ostre zatrucia mają najczęściej charakter działań
zamierzonych (samobójcze) lub wynikają z przedawkowania przy nadużywaniu.
W obrazie klinicznym zatrucia ostrego dominujące są objawy depresyjnego działania barbituranów na
o.u.n. Stałym objawem są zaburzenia świadomości, od oszołomienia do ciężkiej śpiączki. Obserwuje się
ponadto zaburzenia czynności oddechowej, układu sercowo-naczyniowego, pokarmowego oraz
termoregulacji.
W lekkich zatruciach, poza zaburzeniami świadomości i kilkugodzinną śpiączką, mogą nie wystąpić
inne objawy chorobowe. Po kilku godzinach zatruty budzi się samoistnie, z objawami oszołomienia, i po
dalszych 12 h najczęściej powraca do stanu normalnego.
Działanie toksyczne połączone ze śpiączką występuje przy stężeniu leku w surowicy powyżej 3 mg/100
cm

3

. Dla barbituranów długo działających stężenie w surowicy 5 mg/100 cm

3

jest uważane jeszcze za

terapeutyczne. Objawy działania toksycznego pojawiają się przy stężeniach powyżej 8 mg/100 cm

3

.

W ciężkich zatruciach barbituranami z reguły występują zaburzenia oddechowo-krążeniowe oraz
hipotermia. W tych przypadkach zatruty w krótkim czasie zapada w sen narkotyczny, z wygaszeniem
odruchów rogówkowych i ścięgnistych. Następuje zwolnienie i spłycenie oddechu, spadek ciśnienia
tętniczego krwi, co łącznie prowadzi do zapaści i niedotlenienia mózgu. Postępuje uszkodzenie naczyń
włosowatych, upośledzenie funkcji nerek. Zanik odruchu gardłowego i kaszlowego powoduje
gromadzenie się płynów zastoinowych w płucach i rozwój niedoczynności oddechowej. Pojawia się sinica
oraz zmiany zastoinowe krwi żylnej, głównie w kończynach dolnych. W bardzo ciężkich przypadkach
ustaje perystaltyka jelit i rozwija się hipotermia powyżej 30°. Na skórze zatrutego pojawiają się pęcherze.

49

Zatrucie przyjmuje obraz ciężkiego wstrząsu. Śmierć następuje w wyniku porażenia ośrodka
oddechowego i naczynioruchowego, często z objawami obrzęku płuc.
Gwałtowny rozwój objawów oraz szybkie przemieszczenie pochodnych barbituranów z krwi do frakcji
lipidowej stanowi ważną przeszkodę w usuwaniu ich z organizmu drogą forsownej diurezy czy alkalizacji
moczu.
Ratowanie zatrutych barbituranem opiera się na leczeniu objawowym i podtrzymującym podstawowe
czynności życiowe — krążenie krwi i oddychanie oraz na możliwie szybkim usuwaniu trucizny z
organizmu.
W usuwaniu trucizny z organizmu decydujące znaczenie mają obecnie: forsowna diureza oraz zabiegi
dializy otrzewnowej, pozaustrojowej i hemoperfuzji. Inne zabiegi lecznicze, jak: zwalczanie hipotermii,
wyrównywanie bilansu płynów ustrojowych i elektrolitów, antybiotykoterapia, zapobiegająca wtórnemu
zakażeniu, są uzależnione od indywidualnego stanu zatrutego.
W nadużywaniu barbituranów dochodzi do wystąpienia zależności lekowej. Występują wtedy
zaburzenia czynności umysłowych. Dochodzi do uszkodzenia wątroby i nerek. W przypadkach tych nagłe
odstawienie barbituranów prowadzi do wystąpienia objawów abstynencji. Pojawiają się nudności i
wymioty, drżenia mięśniowe, niedociśnienie, częstoskurcze a nawet drgawki.

Pochodne benzodiazepiny
Leki anksjolityczne znoszą niepokój, napięcie emocjonalne i uczucie lęku. Działają także uspokajająco
i nasennie, przeciwdrgawkowo, zwiotczają mięśnie szkieletowe. Ze względu na szeroki zakres działania i
częste stosowanie istnieją duże możliwości zatruć i działań szkodliwych.
Znamy obecnie ok. 2000 związków czynnych pochodnych benzodiazepiny. Zarejestrowanych i
stosowanych jest ok. 100, natomiast 35 jest wyselekcjonowanych i zalecanych przez WHO do stosowania
kontrolowanego.
Aktywność farmakologiczną i toksyczność warunkują podstawniki w pozycji C7 (R5) — zwiększa się
ona po wprowadzeniu chloru lub grupy nitrowej. Istotne znaczenie ma także obecność pierścienia
fenylowego w pozycji C5. Podstawienie chloru w tym pierścieniu zwiększa siłę działania (lorazepam).
Pochodne benzodiazepiny, w wyniku przemiany metabolicznej, tworzą aktywne metabolity o
właściwościach leczniczych (oksazepam — metabolit chlordiazepoksydu i diazepamu). W lecznictwie są
stosowane także w połączeniu z innymi lekami nasennymi w preparatach złożonych, np. Reladorm
(diazepam + cyklobarbital).
Pochodne benzodiazepiny wchłaniają się dobrze z przewodu pokarmowego, a także po podaniu
pozajelitowym. Maksymalne stężenie we krwi osiągają po 1-2 h (w zależności od rodzaju leku). Po
wchłonięciu wiążą się odwracalnie z białkami krwi, przemieszczają się do tkanek. Wykazują
powinowactwo do tkanki lipidowej, łatwo przenikają przez barierę krew-mózg. Związane z tkanką
tłuszczową wolno uwalniają się do krwi i wydalają się różnie. Okres półtrwania w organizmie dla
poszczególnych przedstawicieli jest na ogół długi i wynosi dla chlordiazepoksydu 62 h, a diazepamu 48 h.
Pochodne benzodiazepiny w ok. 60% wydalają się z moczem w postaci nie zmienionej i w postaci
metabolitów. Metabolity niektórych pochodnych mają dłuższe okresy półtrwania w organizmie niż
substancje macierzyste, ponieważ silniej wiążą się z frakcją lipidową tkanek i są wolno uwalniane do
krwi.
Większość leków tej grupy wydala się w ciągu 24-48 h. Małe ilości metabolitów można wykryć jeszcze
po 10-14 dniach w moczu. Z kałem może wydalać się 10% dawki (diazepam).
Pochodne benzodiazepiny są lekami o małej toksyczności. Często zdarzają się zatrucia o różnym
stopniu ciężkości, rzadko jednak kończą się zgonem. Dawki śmiertelne dla ludzi nie są wyraźnie
sprecyzowane. Uważa się, że dawka 50-500 mg/kg mc. jest śmiertelna. Opisano przypadki zażycia 500
mg-1,5 g jednorazowo bez wystąpienia wyraźnych objawów zatrucia.
Objawami zatrucia ostrego są: senność, osłabienie, oczopląs, podwójne widzenie, zaburzenia
koordynacji ruchowej, znużenie, śpiączka z możliwą sinicą i zaburzeniami oddychania oraz drgawki.
Nawet po znacznym przekroczeniu dawki leczniczej nie dochodzi do zgonów. Opisano przypadki
odczynów alergicznych w postaci dermatoz, wysypki itp. Możliwym powikłaniem jest żółtaczka
mechaniczna, uszkodzenie wątroby, leukopenia i agranulocytoza, np. dawki 25 mg/24 h podawane przez 6
tygodni lub 30 mg/24 h podawane przez 12 dni powodowały wystąpienie żółtaczki.

50

W zatruciu przewlekłym obserwuje się senność, depresje, niepokój, ataksję, bóle głowy, niewyraźne
widzenie, dolegliwości żołądkowe, wysypkę. Może wystąpić zależność o mniejszym nasileniu niż po
barbituranach, pojawiająca się po kilkunastomiesięcznym stosowaniu leków.
Po przerwaniu przyjmowania leku obserwowano objawy abstynencji w postaci niepokoju, splątania
myślowego i zaburzeń psychoruchowych. Około 0,5-0,7% leczonych wykazuje objawy paradoksalne
(dotyczy to większości pochodnych tej grupy), tj. niepokój ruchowy, napięcie, bezsenność, stany napięcia
i wzmożonej agresji, drgawki, majaczenie.
Duże dawki leków tej grupy mogą hamować czynności ośrodka oddechowego w pniu mózgu. Podane
przed porodem grożą upośledzeniem oddechu u płodów w związku z przenikaniem przez łożysko.
Przenikają także do gruczołów sutkowych.
Benzodiazepiny dają interakcje z innymi związkami i lekami. Do znaczących, z punktu widzenia
toksykologicznego, zalicza się interakcje:
1) z innymi lekami nasennymi i uspokajającymi — synergizm addycyjny,
2) z etanolem — zwiększenie depresji ośrodkowej,
3) z lekami zwiotczającymi mięśnie szkieletowe.

LEKI PSYCHOTROPOWE

Leki neuroleptyczne
Leki neuroleptyczne działają także uspokajająco. Znoszą objawy psychoz i stosowane są przede
wszystkim w leczeniu schizofrenii. Znoszą niepokój i zmniejszają wrażliwość na bodźce płynące z
otoczenia. Wykazują też działanie przeciwwymiotne, przeciwhistaminowe i hipotensyjne. Nasilają
działanie leków przeciwbólowych i nasennych.
Podstawową grupą leków neuroleptycznych są pochodne fenotiazyny. W zależności od podstawnika przy
azocie pierścienia wyróżnia się pochodne: alifatyczne (chlorpromazyna, promazyna), piperydynowe
(tiorydazyna) i piperazynowe (perfenazyna, flufenazyna, triflupenazyna). Związki te różnią się
właściwościami farmakologicznymi i toksycznością.
Pochodne fenotiazyny łatwo wchłaniają się z przewodu pokarmowego. We krwi ponad 90% substancji
występuje w połączeniu z białkami osocza. Przenikają łatwo przez barierę krew-mózg i łożyskową oraz do
mleka. Eliminacja metabolitów utrzymuje się jeszcze w ciągu kilku miesięcy od odstawienia leku.
Przedawkowanie pochodnych fenotiazyny wywołuje bóle głowy, suchość błony śluzowej jamy ustnej,
obrzęk błony śluzowej nosa, zaburzenia rytmu serca, ortostatyczny spadek ciśnienia tętniczego krwi,
zaburzenia orientacji, narastającą senność, przechodzącą w śpiączkę, drgawki o charakterze
parkinsonoidalnym, sinicę powłok. Zgon następuje w wyniku porażenia ośrodka oddechowego lub
powikłań związanych z długotrwałą śpiączką. Dawka śmiertelna pochodnych fenotiazyny dla człowieka
wynosi 15-150 mg/mc.
Przy długotrwałym przyjmowaniu pochodnych fenotiazyny może dojść do zaburzenia ze strony układu
pozapiramidowego. Występują one w postaci objawów zespołu parkinsonowskiego (wzmożenie napięcia
mięśni, spowolnienie ruchów, drżenie kończyn i głowy), dystonii i dyskinezji (przymusowe ruchy głowy i
szyi, mięśni mimicznych twarzy, języka, skręty tułowia, utrudnione połykanie), akatyzji (niepokój
ruchowy z koniecznością częstych zmian pozycji ciała). Dochodzi także do zaburzeń układu
krwiotwórczego (leukopenia, eozynofilia), w tym bardzo rzadko (1:10000 przypadków) do
agranulocytozy. Pochodne fenotiazyny wywołują skórne odczyny alergiczne (pokrzywka, zapalenie
kontaktowe, reakcje fotoalergiczne). Długotrwałe przyjmowanie dużych dawek może prowadzić do zmian
pigmentacji skóry oraz odkładania się barwnika w rogówce i siatkówce oka.
Pochodne fenotiazyny wzmagają działanie środków wpływających depresyjnie na ośrodkowy układ
nerwowy — etanolu, leków nasennych, uspokajających i narkotycznych.

Dawki śmiertelne niektórych leków psychotropowych po podaniu doustnym

Lek

Dawka
śmiertelna

Fenobarbital (Luminal)

1,5 g

51

Allobarbital

2g

Pentobarbital
(Nembutal)

lg

Tiopental (Penthotal)

lg

Barbital (Veronal)

2g

Glutetimid (Glimid)

5g

Difenylohydantoina

5g

Diazepam (Relanium)

7-35 g

Hydroksyzyna
(Atarax)

2-15g

Chloropromazyna

1-10 g

Haloperydol

1-10 g

Lewomepromazyna

1-10 g

Prometazyna
(Diphergan)

l-10g

Leki anksjolityczne
Leki anksjolityczne, zwane też przeciwlękowymi, znalazły zastosowanie w leczeniu różnego typu
psychonerwic. Wywierają działanie uspokajające i przeciwlękowe. Wykazują też działanie zwiotczające
mięśnie szkieletowe oraz działanie przeciwdrgawkowe. Leki tej grupy podawane przez dłuższy czas mogą
wywołać przyzwyczajenie i uzależnienie.
Najczęściej stosowane są pochodne benzodiazepiny, które są największą stale rozwijającą się grupą leków
przeciwlękowych. Wśród nich główną rolę odgrywają takie preparaty, jak diazepam (Relanium),
chlordiazepoksyd (Elenium), oksazepam i temazepam (Signopam).
Leki przeciwdepresyjne
Preparaty trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych należą do pochodnych dibenzoazepiny i
cykloheptadienu. Leki te stosowane są w depresji endogennej. Powodują poprawę nastroju i pobudzenie
psychomotoryczne. Do podstawowych leków tej grupy należą imipramina, nortriptylina, amitriptylina,
doksepina.
Z działań niepożądanych wywoływanych przez te leki należy wymienić ich kardiotoksyczność,
polegającą na zaburzeniach rytmu serca i ortostatycznych spadkach ciśnienia tętniczego. Działają także
cholinolitycznie, wywołują suchość w jamie ustnej, zaparcia i zaburzenia widzenia. Sporadycznie mogą
wystąpić uszkodzenie wątroby i układu krwiotwórczego. Częste są skórne objawy uczuleniowe. W
zatruciach ostrych mogą wystąpić śpiączka, drgawki i zaburzenia rytmu serca.
Liczne interakcje mogą wystąpić podczas stosowania trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych z
innymi lekami. Nasilają one działanie epinefryny i atropiny, barbituranów i leków kojących. Hamują
działanie leków przeciwzapalnych.
Podobne działania niepożądane i toksyczność występuje po czteropierścieniowych lekach
przeciwdepresyjynch, jak mianseryna. Wśród leków o innej budowie chemicznej należy wymienić
fluoksetynę (Prozac). Przy jego stosowaniu mogą wystąpić nudności i wymioty, bóle głowy oraz stany
lękowe. Pojawia się czasem duża agresywność.

52

LEKI CUCĄCE
W grupie tej znajdują się leki pobudzające ośrodki naczynioruchowy i oddechowy, jak też pobudzające
korę mózgową i ośrodki rdzenia przedłużonego.
Niketamid (Cardiamidum) pobudza ośrodek naczynioruchowy w rdzeniu przedłużonym, wywołując
skurcze naczyń krwionośnych w jamie brzusznej, co prowadzi do wzrostu ciśnienia tętniczego. Stosowany
jest w omdleniach, zapaści, podciśnieniu i objawach osłabienia.
Ostre zatrucie zdarza się po pozajelitowym podaniu leku. Po kilku minutach występują nudności,
wymioty, bóle głowy, przyspieszenie czynności serca i oddechu, a następnie dochodzi do wystąpienia
drgawek i rozwoju śpiączki. Po doustnym długotrwałym podaniu preparatu obserwuje się niepokój
psychoruchowy oraz stany lękowe.
Kofeina działa pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy. Hamuje stany zmęczenia i senności,
poprawia procesy kojarzenia, działa pobudzająco na ośrodek oddechowy, układ bodźcoprzewodzący i
kurczliwość mięśnia sercowego, wywołuje zaburzenia rytmu i zwiększa zapotrzebowanie serca na tlen.
Działa rozszerzające na naczynia. Zwiększa przemianę materii, działa również pobudzająco na
wydzielanie soku żołądkowego, zwiększa również diurezę. Miolitycznie działa na mięśnie gładkie.
Kofeina rzadko powoduje zatrucia śmiertelne u ludzi. Odnotowano przypadki zatrucia śmiertelnego po
spożyciu 500 mg kofeiny i po dożylnym jej podaniu w dawce 3,2 g. Uważa się, że 10 g kofeiny podanej
doustnie może być śmiertelne dla człowieka. Bardzo niebezpieczna może być kofeina dla dzieci.
Mutagenne działanie kofeiny nie zostało potwierdzone, pomimo stwierdzenia pod jej wpływem
pewnych zaburzeń chromosomów. Badanie działania rakotwórczego i teratogennego nie wykazały
szkodliwego działania kofeiny. Stwierdzono natomiast, że spożywanie dużych ilości kofeiny (powyżej
600 mg dziennie) powodowało u 23 kobiet z 29 badanych powikłania w czasie ciąży. Wypijanie większej
ilości kawy, powyżej 8 filiżanek dziennie, powodowało występowanie większej liczby zniekształceń
płodów.
Ostre zatrucie kofeiną powoduje znaczne pobudzenie psychoruchowe, przyspieszenie czynności pracy
serca, zaburzenia rytmu serca, wzrost ciśnienia tętniczego krwi i drgawki. Zgon może nastąpić w wyniku
podrażnienia ośrodka oddechowego.
Nadmierne zażywanie kofeiny prowadzi do zatrucia przewlekłego, charakteryzującego się nadmiernym
pobudzeniem psychoruchowym, gonitwą myśli, niepokojem, przyspieszoną czynnością serca oraz
nadmierną diurezą.
Teofilina, podobnie jak kofeina, jest to alkaloid purynowy. Działa silnie miolitycznie na mięśnie
gładkie naczyń krwionośnych i oskrzeli. Dlatego znalazła zastosowanie w leczeniu choroby wieńcowej i
dychawicy oskrzelowej. Najczęściej stosowane są jej pochodne — aminofilina i diprofilina. Głównym
objawem zatrucia ostrego jest zapaść i spadek ciśnienia tętniczego krwi. Po podaniu dożylnym
aminofiliny może nastąpić nawet zgon po kilku minutach od podania leku, szczególnie u dzieci. Bardzo
niebezpieczne jest także podanie aminofiliny choremu uczulonemu, może bowiem wystąpić
natychmiastowa zapaść i zgon.

LEKI DZIAŁAJĄCE NA UKŁAD NERWOWY AUTONOMICZNY

Leki pobudzające układ współczulny
Aminy katecholowe pobudzają układ współczulny. Adrenalina pobudza alfa-i beta-receptory,
noradrenalina przede wszystkim alfa-receptory, dopamina zaś pobudza, oprócz alfa-receptorów, także
receptory dopaminergiczne. Z innych leków duże zastosowanie w lecznictwie znalazły leki pobudzające
beta-receptory: izoprenalina, orcyprenalina, salbutamol i fenoterol.
Ostre zatrucie aminami katecholowymi wywołuje nudności, wymioty, dreszcze, gorączkę, przyspieszenie
czynności serca i oddechu oraz drgawki. Epinefryna może wywołać zaburzenia rytmu serca, zwłaszcza
podczas znieczulania ogólnego, o charakterze migotania komór. Nagły wzrost ciśnienia tętniczego krwi
po szybkim dożylnym wstrzyknięciu leku może doprowadzić także do wylewów krwi do mózgu.
Egzogenne aminy katecholowe podane dożylnie działają na mięśnie gładkie i czynności serca oraz
metabolizm tkanek.
Norepinefryna wywołuje wzrost ciśnienia tętniczego krwi, epinefryna zwiększa przede wszystkim
czynności i siłę skurczu mięśnia sercowego. Rozszerza mięśnie gładkie oskrzeli. Uczynnią też procesy
glikogenolizy i lipolizy.

53

Dawki śmiertelne niektórych leków działających na autonomiczny układ nerwowy, środków znieczulenia
ogólnego i środków zwiotczających

Lek

Dawka śmiertelna

Droga podania

Epinefryna

100 mg

podskórnie

Efedryna

2g

doustnie

Norepinefryna

100 mg

podskórnie

Fizosty gmina

6 mg

doustnie

Prostygmina

60 mg

doustnie

Pilokarpina

60 mg

doustnie

Atropina

0,5 -5 g

podskórnie

Eter etylowy

30 ml

doustnie

Chloroform

10 ml

doustnie

Halotan

10 ml

doustnie

Gallamina (Flaxedil)

25 -50 mg

dożylnie

Chlorek tubokuraryny

6 mg

dożylnie

Bromek dekametonium

1 mg

dożylnie

Chlorek suksametonium

10 mg

dożylnie

Leki pobudzające układ przywspółczulny
Wśród leków pobudzających układ przywspółczulny można wyróżnić leki działające bezpośrednio na
receptor muskarynowy, których przykładem jest acetylocholina, oraz leki działające pośrednio. Są to
związki hamujące aktywność hydrolazy acetylocholiny.
Pobudzenie układu przywspółczulnego charakteryzuje się zwolnieniem czynności serca, skurczem
mięśni gładkich przewodu pokarmowego, rozszerzeniem naczyń krwionośnych i zwężeniem źrenic. Leki
tak działające mogą być stosowane przede wszystkim w atonii pooperacyjnej, w celu pobudzenia
perystaltyki jelit, w celu obniżenia ciśnienia śródocznego.
Ostre zatrucie alkaloidami cholinomimetycznymi powoduje trudności w oddychaniu, z powodu skurczu
mięśni gładkich oskrzeli, wymioty, zwiększoną perystaltykę jelit, z bezwiednym oddawaniem kału i
moczu, skurcze mięśniowe, zwolnienie częstości pracy serca. Zgon jest wynikiem zatrzymania czynności
serca.
Doustne dawki śmiertelne tych związków wynoszą dla: muskaryny 10 mg, pilokarpiny 60 mg,
fizostygminy 6 mg oraz prostygminy 60 mg. Objawy zatrucia przewlekłego są podobne do występujących
w zatruciu ostrym.
Leki hamujące układ przywspółczulny
Leki te blokują cholinergiczny receptor muskarynowy. Są konkurencyjnymi antagonistami
acetylocholiny. Głównym przedstawicielem tej grupy leków jest atropina. Stosowane są także w
lecznictwie półsyntetyczne i syntetyczne związki o działaniu podobnym do atropiny.

54

Pod ich wpływem dochodzi do przyspieszenia czynności serca oraz zmniejszenia napięcia mięśni
gładkich, wzrostu ciśnienia tętniczego oraz rozszerzenia źrenic. Zahamowana zostaje też czynność
wydzielnicza gruczołów potowych, łzowych oraz śluzowych w drogach oddechowych.
Leki te są stosowane w chorobie wrzodowej żołądka, dwunastnicy w celu zmniejszenia wydzielania
soku żołądkowego oraz jako leki spazmolityczne w napadach kolki żółciowej, nerkowej i jelitowej.
Stosowane są także w zaburzeniach przewodnictwa w układzie bodźcowoprzewodzącym serca.
W ostrym zatruciu atropiną przeważają objawy ośrodkowe. Występuje rozszerzenie źrenic, zaburzenie
widzenia, wzrost ciśnienia śródocznego, znaczne pobudzenie psychomotoryczne, gorączka i halucynacje.
Obserwuje się także suchość i zaczerwienienie skóry, utrudnienie mowy i połykania. Może dojść do
śpiączki i zgonu w wyniku porażenia ośrodka oddechowego. W przypadku skopolaminy dochodzi do
depresji układu nerwowego. Dawka śmiertelna atropiny wynosi dla dorosłych ok. 100 mg, dla dzieci 10
mg. Dawka śmiertelna syntetycznych leków pochodnych atropiny wynosi ok. 100 mg/1 g.

ŚRODKI ZNIECZULAJĄCE MIEJSCOWO
Są to preparaty porażające zakończenia i włókna nerwów czuciowych, co uniemożliwia przewodzenie
bodźców dośrodkowych. Napływające z obwodu sygnały bólowe nie docierają wskutek tego do ośrodków
kory mózgu. Mechanizm tego działania polega na wywoływaniu depolaryzacji włókien nerwowych, co
uniemożliwia jego repolaryzację.
Znieczulenia miejscowe mogą być powierzchniowe i głębokie (nasiękowe, przewodowe i rdzeniowe).
Wśród środków znieczulających miejscowo najważniejsze to pochodne amidów (lidokaina), kwasu p-
aminobenzoesowego (prokaina) oraz kokaina.
Kokaina. Jest stosowana wyłącznie do znieczuleń powierzchniowych błony śluzowej. Oprócz działania
depresyjnego na zakończenia czuciowe, alkaloid ten wywołuje pobudzenie o.u.n. i zakończeń nerwów
współczulnych. Kokaina wchłania się bardzo szybko z błony śluzowej i jest także szybko
metabolizowana.
W zatruciu ostrym, będącym wynikiem np. wchłonięcia przez uszkodzoną skórę, dochodzi najpierw do
pobudzenia, a następnie do porażenia o.u.n. Można obserwować niepokój, pobudliwość, przyspieszenie
czynności serca, wymioty, gorączkę. W okresie późniejszym występują drgawki, śpiączka i niewydolność
krążenia. Śmierć może nastąpić już po dawce 30 mg podanej na błonę śluzową.
Zatrucie przewlekłe związane jest zazwyczaj z nadużywaniem kokainy jako narkotyku. Alkaloid ten
zażywany jest bowiem w celu wywołania euforii, często w postaci proszku na błonę śluzową nosa, co
może powodować perforację przegrody nosowej. Z objawów towarzyszących przewlekłemu zażywaniu
kokainy należy wymienić przede wszystkim otępienie, zmiany charakterologiczne, utratę masy ciała i
wyniszczenie. Występuje także zwyrodnienie narządów miąższowych.

Leki działające na układ krążenia

Glikozydy nasercowe
Glikozydy nasercowe stosowane są przede wszystkim w niewydolnościach krążenia pochodzenia
sercowego, w których występuje duszność, sinica, obrzęki, przesięki i zastój żylny, oraz pomocniczo w
zaburzeniach rytmu.
W lecznictwie zastosowanie znalazły przede wszystkim glikozydy naparstnicy wełnistej (Digitalis
lanata) strofantusa (Strophantus gratus i S. Kombe) oraz glikozydy cebuli morskiej (Scilla maritima).
Pomocnicze znaczenie wykazują glikozydy konwalii (Convalaria majalis) oraz miłka wiosennego (Adonis
Vernalis).
Glikozydy naparstnicy wchłaniają się dobrze z przewodu pokarmowego. Dotyczy to takich preparatów,
jak: digitoksyna, lanatozyd A, digoksyna i lanatozyd C. Nie wchłania się z przewodu pokarmowego
strofantyna. Większość glikozydów łączy się w znacznym stopniu z białkami krwi, natomiast lanatozyd C,
digoksyna, a zwłaszcza strofantyna w mniejszym stopniu. Glikozydy wydalają się z żółcią i moczem.
W ostrym zatruciu glikozydarni naparstnicy, podanej doustnie, występują: bóle głowy, nudności,
wymioty, biegunka, zaburzenia widzenia, zwłaszcza barwnego, zwolnienie tętna, spadek ciśnienia
tętniczego krwi i zaburzenia rytmu serca. Zgon spowodowany jest zazwyczaj migotaniem komór.

55

Zatrucia przewlekłe charakteryzują się podobnymi objawami, z których na początku występują przede
wszystkim zaburzenia żołądkowo-jelitowe. Toksyczność glikozydów zwiększa niedobór potasu w
organizmie.
W przypadku dożylnego podania glikozydów strofantusa nie stwierdza się działania toksycznego
preparatów. Niebezpieczne staje się jednak podanie zbyt dużej dawki lub zbyt szybkie wstrzyknięcie.
Może wtedy dojść do nagłego zgonu z powodu migotania komór. Może także dojść do oderwania się
zalegających w sercu zakrzepów przyściennych i wystąpienia zatorów tętniczych.

INSULINA I DOUSTNE LEKI PRZECIWCUKRZYCOWE
Trzustka oprócz czynności zewnątrzwydzielniczej jest również gruczołem wydzielania wewnętrznego.
Hormony trzustki występują w komórkach wysp trzustkowych (Langerhansa). Komórki beta tych wysp
wydzielają insulinę, która zmniejsza stężenie sacharydów we krwi, natomiast komórki alfa wydzielają
glukagon, który zwiększa stężenie sacharydów we krwi.
Insulina. Farmakokinetyka egzogennych insulin zależy od rodzaju preparatów. Insulina podawana jest
wyłącznie pozajelitowe, gdyż jako białko jest trawiona w przewodzie pokarmowym.
Wskazaniem do podawania insuliny jest przede wszystkim cukrzyca insulinozależna. Groźnym
powikłaniem jest niedocukrzenie krwi, występujące najczęściej wskutek przedawkowania insuliny.
Pojawia się ono wówczas, gdy stężenie sacharydów we krwi zmniejszy się poniżej 2,22 mmol/dm (40
mg/100 cm

3

). Objawia się ono silnymi potami, pobudzeniem emocjonalnym, uczuciem głodu, wzrostem

ciśnienia tętniczego krwi. Może się zakończyć wystąpieniem drgawek i śpiączką hipoglikemiczną. Jeżeli
natomiast nie poda się glukozy, to może dojść do zgonu.
Ponieważ insulina jest preparatem białkowym, często powoduje występowanie uczuleń. Mniejsze
działanie antygenowe wykazują preparaty lepiej oczyszczone, monokomponentne, ludzkie. W miejscu
wstrzyknięć insuliny występuje często lipodystrofia. Jest to miejscowy zanik tkanki tłuszczowej, który
dość często występuje przy stosowaniu insulinoterapii preparatami konwencjonalnymi.
Doustne leki przeciwcukrzycowe. Stosowane są w cukrzycy występującej przede wszystkim u ludzi w
wieku podeszłym. Wyróżnić można związki pochodne sulfonylomocznika, których przedstawicielami są
tolbutamid (Diabetol), chloropropamid (Diabinese), glibenklamid i gliklazyd oraz pochodne biguanidu,
których przedstawicielem jest fenformina (Phenformin). Preparaty te wchłaniają się dobrze z przewodu
pokarmowego. We krwi pojawiają się po 2-3 h.
Spożycie bardzo dużej liczby tabletek preparatów przeciwcukrzycowych może spowodować rozwój
hiperglikemii, aż do wystąpienia drgawek i śpiączki hipoglikemicznej.
Wszystkie preparaty mogą wywoływać nudności, wymioty, utratę łaknienia i ból w jamie brzusznej.
Obserwuje się skórne objawy uczuleniowe. Rzadko zdarza się uszkodzenie układu krwiotwórczego. W
przypadku pochodnych sulfonylomocznika występuje nietolerancja alkoholu etylowego, objawiająca się
zaczerwienieniem skóry, nudnościami i wymiotami oraz wzrostem ciśnienia tętniczego krwi (zespół
antabusowy). Obserwowano też wolotwórcze działanie tych leków. W przypadku fenforminy istnieje
natomiast niebezpieczeństwo rozwoju kwasicy mleczanowej. Dochodzi do upośledzenia wchłaniania z
przewodu pokarmowego cyjanokobalaminy i kwasu foliowego, co może doprowadzić do rozwoju
niedokrwistości megaloblastycznej.

INTERAKCJE ALKOHOLU ETYLOWEGO Z LEKAMI
Rozpowszechnione używanie i nadużywanie alkoholu etylowego w naszym społeczeństwie sprawia, że
dochodzi często do jego interakcji z równocześnie przez chorego zażywanymi lekami. Alkohol etylowy
działa przede wszystkim depresyjnie na o.u.n. Po wypiciu alkoholu dochodzi do depresji tworu
siatkowatego pnia mózgu, kory mózgowej i ośrodków podkorowych. We wstępnej fazie dochodzi do
pobudzenia psychoruchowego, wywołanego odhamowaniem ośrodków podkorowych. Zaburzeniu ulegają
procesy kojarzenia, pamięć, zdolność do pracy. Po kolejnej fazie działania alkoholu etylowego dochodzi
do zaburzenia koordynacji ruchów, senności i ostatecznie śpiączki.
Alkohol etylowy wchłania się bardzo szybko z przewodu pokarmowego. Przenika do wszystkich tkanek.
W 98% ulega biotransformacji i jest wydalany z moczem. Metabolizm alkoholu etylowego rozpoczyna się
od jego utleniania przy udziale dehydrogenazy alkoholowej. Powstaje aldehyd octowy, który
prawdopodobnie jest czynnikiem wywołującym działanie toksyczne. Zablokowanie dalszego metabolizmu
przez hamowanie utleniania aldehydu octowego powodują niektóre leki. Zjawisko to wykorzystuje się w

56

leczeniu odwykowym alkoholików. Leki te, np. disulfiram, wywołują wskutek swojego działania silne
objawy zatrucia po wypiciu nawet małych dawek alkoholu.
Interakcje alkoholu etylowego z lekami prowadzą często do niebezpiecznych i groźnych następstw.
Przede wszystkim dotyczy to leków działających na o.u.n. Alkohol etylowy nasila toksyczne działanie
leków uspokajających i nasennych, a zwłaszcza pochodnych kwasu barbiturowego oraz morfiny. Potęguje
działanie leków hipotensyjnych, stosowanych w leczeniu choroby nadciśnieniowej. W przypadku
stosowanych w leczeniu choroby wieńcowej azotanów i azotynów może dojść do znacznego obniżenia
ciśnienia tętniczego krwi. Nasileniu ulec mogą działania niepożądane leków neuroleptycznych, a
zwłaszcza objawy parkinsonizmu. W zatruciu izoniazydem równoczesne spożycie alkoholu etylowego
doprowadza z reguły do zgonu.
Alkohol etylowy zwiększa drażniące działanie leków, a zwłaszcza pochodnych kwasu salicylowego, na
błonę śluzową przewodu pokarmowego. Nasileniu ulega działanie leków hipoglikemizujących, a
ograniczeniu wchłanianie doustnie podanych antybiotyków beta-laktamowych.
Niektóre leki przyjmowane równocześnie z alkoholem etylowym mogą nasilić jego toksyczne działanie i
prowadzić do wystąpienia upojenia patologicznego. Do leków tych należą m.in. pochodne
benzodiazepiny, leki blokujące receptory beta-adrenergiczne, leki przeciwhistaminowe blokujące receptor
H

2

, trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne oraz niektóre chemioterapeutyki.