Proces czytania mapy
Proces czytania mapy prze
j
awia się w co na
j
mnie
j
trzech stopniach odbioru. Uwarunkowane one są względami
psychologicznego i fizjologicznego procesu percepcji. Wyróżnia się następujące stopnie: widoczności, rozróżniania i
rozpoznania (identyfikacji).
1. Stopnie czytania mapy
A Stopień widoczności jest rozumiany jako przekaz takiej informacji, która umożliwia uzyskanie ogólnego
obrazu rozmieszczenia pewnych faktów za pomocą mapy. Czytelnik odbiera jedynie rozmieszczenie bliżej
nieokreślonych znaków na mapie. Może on rozróżnić jedynie części mapy o większym lub mniejszym zagęszczeniu
znaków oraz odróżnić punkty, linie lub plamy (rys. 2.1.A).
Stopnie czytania mapy: A – stopień widoczności, B - stopień
rozróżnienia,
C – stopień rozpoznania
B Stopień rozróżniania traktowany jest jako proces odróżniania poszczególnych znaków na podstawie ich obrazu
graficznego i znaczenia. Stopień ten polega na odbiorze różnych kształtów znaków punktowych, liniowych i
powierzchniowych oraz na ich identyfikacji z odpowiednim typem obiektów w rzeczywistości, np. inne znaki
punktowe informują o osiedlach lub pojedynczych górach, inne znaki liniowe — o rzekach czy drogach, a inne znaki
powierzchniowe — o lasach czy jeziorach itp. (rys.B).
C Stopień rozpoznania czyli identyfikacji prowadzi do całkowitego zrozumienia treści mapy. Każdy znak jest
identyfikowany z konkretnym obiektem w rzeczywistości, np. znak kółka nie jest czytany jako miasto w ogólności,
lecz jako konkretne miasto, jak Warszawa czy Edmonton; dany znak rzeki jest podobnie identyfikowany jako Wisła
czy Nil i to w konkretnym miejscu na powierzchni Ziemi. Odczytuje się tu również wielkość poszczególnych zjawisk
i faktów (rys. C). Identyfikacji zjawisk i faktów pomaga opis mapy, siatka kartograficzna i wzajemne rozmieszczenie
takich znaków na mapie, które wcześniej zostały zidentyfikowane.
Każde czytanie mapy charakteryzuje się stopniem widoczności. Warunkiem korzystania z mapy jest bowiem
dostrzeżenie odpowiedniego rozmieszczenia na niej znaków. Natomiast następne stopnie odbioru zależą od wielu
czynników, przede wszystkim od możliwości umysłowych czytelnika mapy, od czytelności mapy uwarunkowanej
poprawnością redakcji i reprodukcji oraz zewnętrznych warunków, w których mapa jest czytana, jak odległości
czytania, oświetlenia i innych.
Elementy treści mapy mają zwykle różną wagę. Są elementy główne, które budują zasadniczą treść mapy, jak i
elementy drugorzędne, spełniające rolę uzupełniającą. Taki podział treści mapy dokonywany jest przez jej redaktora
w celu ułatwienia czytania mapy. W efekcie cała treść mapy jest podzielona na różne tzw. poziomy czytania. Dla
poziomu najwyższego, najważniejszego, dobiera się znaki najbardziej agresywne graficznie, tak aby mogły one być
odbierane w pierwszej kolejności lub z większej odległości. Konsekwentnie poziomy niższe, mniej ważne,
przeznaczone są do czytania w dalszej kolejności lub z odległości mniejszej, aż do bezpośredniej bliskości.
Poziomy czytania są niezależne od wymienionych wyżej stopni czytania mapy. O ile zróżnicowanie stopni
czytania jest wynikiem różnej „głębokości" percepcji mapy, to poziom czytania charakteryzuje przede wszystkim
kolejność odbioru poszczególnych elementów mapy. Kolejność ta uzależniona jest od wagi optycznej znaków oraz
ich kontrastu w stosunku do tła.
Wspomniane wyżej wskazania wpływają na konstrukcję samych znaków. Dobrze jest znana zasada percepcji
mówiąca, że znacznie łatwiej zapamiętuje się coś, co znajduje się na początku lub na końcu niż w środku. W
odniesieniu do znaku kartograficznego, będącego zwartą figurą, powyższa zasada może być sformułowana
następująco: zewnętrzne elementy znaku są odbieranej rozróżniane łatwiej niż jego elementy wewnętrzne Znak jest
zatem bardziej czytelny, gdy waga optyczna znaku jest przeniesiona na jego peryferie.
Zgodnie z zasadą izomorfizmu treści, każdy znak powinien składać się z elementu przewodniego (kolor, kształt), a
jego rozbudowa powinna konkretyzować bardziej szczegółowo jego sens znaczeniowy. Poprzez zewnętrzny kształt
znaku możemy osiągnąć rozróżnialność znaków przewodnich systemu.
Należy również mieć na względzie właściwości percepcji. Wszystkie wspomniane wyżej stopnie są
uwarunkowane wieloma czynnikami i podlegają pewnym prawidłowościom. Należałoby przypomnieć tu niektóre z
tych, które wpływają na niezawodność rozpoznania znaków. Oto one:
1. Znaki, najprostsze są najlepiej rozróżnialne.
2. Rozróżnialność znaków zwiększa się, jeśli w ich zarysie zachowały się elementy tego samego porządku
widoczności.
3. Podstawowe cechy konfiguracji znaku nie powinny dominować nad rozróżniającymi je cechami
informatywnymi.
4. W znaku powinna mieścić się optymalna liczba rozróżniających cech informatywnych (rys. 2.2).
Rys.2. Przykłady konstrukcji znaków kartograficznych
Nieprzestrzeganie tych prawidłowości powoduje między innymi pojawienie się redundancji (rozwlekłość wyrażania i
nadmiar oznaczeń) utrudniającej czytanie mapy. Można przy tym odróżnić redundancję merytoryczną, gdy treść
mapy rozbudowana jest ponad potrzebę zakreśloną tematem mapy, od redundancji sygmatycznej, gdy same
znaki są niepotrzebnie rozbudowane oraz od redundancji syntaktycznej, gdy występuje zachodzenie na siebie
oznaczeń (rys. 3).
Rys. 3. Przykłady redundancji
2.2. Graficzne możliwości wyrazu
Podstawowymi środkami graficznymi wypowiedzi kartograficznej są znaki punktowe, liniowe i
powierzchniowe. Każdy z tych znaków może być dodatkowo rozróżniany za pomocą wielkości, jasności (waloru),
ziarnistości, barwy, orientacji i kształtu. Są to wszystkie możliwości graficzne mapy. (rys. 4).
Mapa zawiera dwa podstawowe rodzaje wypowiedzi, mianowicie charakterystyki jakościowe i ilościowe, które
można identyfikować z odpowiednimi skalami pomiarowymi.
Charakterystyka jakościowa jest zwykle wyrażana za pomocą takich cech graficznych znaków jak: jasność,
ziarnistość, barwa i orientacja. Jasność jest przy tym rozumiana jako proporcja czerni do bieli; im więcej jest bieli w
deseniu lub barwie, tym ich jasność jest większa (rys. 4).
Charakterystyka ilościowa jest wyrażana zasadniczo przez wielkość znaku. Jest to logiczny sposób
przedstawiania wielkości zjawiska czy faktu, ponieważ wielkość znaku można zmierzyć bezpośrednio i pozostaje
ona w określonym stosunku do ilości.
Skala barw zmienia się od tzw. kolorów ciepłych do chłodnych i od ciemnych do jasnych. Podobnie jasność
zmienia się od bieli do czerni. Bezpośrednie odczucie psychiczne kojarzy większe znaczenie zjawiska z kolorami
ciepłymi i ciemniejszymi lub niskim walorem (czerń), a mniejsze znaczenie — z kolorami chłodnymi i jasnymi oraz
wysokim walorem (biel).
Odpowiednie zaprojektowanie znaku powoduje jego większą lub mniejszą agresywność optyczną. Dlatego też
charakterystyki ilościowe są również wyrażane przez przywiązanie pewnych wartości liczbowych do skali barw lub
deseni rozumianych jako kombinacja zmiennych graficznych. Jednakże w tym przypadku wartości liczbowe mogą
być przedstawione tylko w przedziałach klasowych, gdyż odniesienie ich do znaku jest umowne, nawiązujące przede
wszystkim do zmiany waloru
ZMIENNE Punkt Linia Powierzchnia
Rys.4. Graficzne możliwości wyrazu — zmienne graficzne (wg J. Berlina 1979)
Kształt znaku kartograficznego jest zasadniczą cechą rozróżniającą, podobnie łatwo rozróżnialną cechą jest w
większości wypadków orientacja. Jest ona trudniej rozróżnialną w znakach powierzchniowych przy tej samej
jasności (rys. 6.A). Natomiast odróżnienie barwy i jasności (waloru) uzależnione jest od wielu warunków
zewnętrznych i wewnętrznych czytania mapy. Warunkami zewnętrznymi mogą być dyspozycje samego odbiorcy,
np.
ślepota na kolory, czyli
daltonizm,
różne warunki oświetlenia zmieniające barwę.
6. Przyk
ł
ady rozróżniania znaków powierzchniowych: A — kierunkiem, B —jasności
ą
, C — deseniem
Warunkami wewnętrznymi mapy jest sąsiedztwo barw o różnym natężeniu. Ten sam kolor znaku umieszczonego
na różnym tle barwnym może być różnie odczuwalny i inaczej identyfikowany z legendą mapy (rys. 5). Podobnie
taka sama jasność znaków będzie odmiennie odbierana, zależnie od jasności t
ł
a, na którym się znajduje. Mimo to
dwa znaki o wyraźnie różnej jasności są częściej poprawnie rozróżniane niż te same znak
i.
Rys.5 Szary znak na białym tle na rysunku A wydaje się ciemniejszy niż ten sam znak na czarnym tle na
rysunku
Dane statystyczne zjawisk i faktów przedstawiane są na mapie w dwojaki sposób: według ciągłej lub skokowej
skali wartości.
Ciągła skala wartości, to takie przedstawianie kartograficzne, które pozwala na odczytanie na mapie
indywidualnej wartości dowolnego punktu lub obszaru. Inaczej mówiąc, każdy dowolny punkt na mapie może być
scharakteryzowany według jego indywidualnej wartości liczbowej. Graficzną interpretacją ciągłej skali wartości jest
rysunek 7.A. Przykładem zastosowania ciągłej skali wartości może być mapa osiedli, z której można odczytać
właściwą danemu osiedlu liczbę mieszkańców.
Skokowa skala wartości jest wynikiem grupowania całej zbiorowości wyrażeń liczbowych w przedziały klasowe.
W rezultacie wielkość danego zjawiska może być odczytana tylko w granicach danej klasy,
np.
porównując z
wymienioną wyżej mapą osiedli dane osiedle, które ma aktualnie 15,8 ty
ś
. mieszkańców, może być teraz odczytane
jako posiadające od 10 ty
ś
. do 20 ty
ś
. mieszkańców albo od 5 ty
ś
. do 30 ty
ś
. lub w przedziale o innych wartościach
granicznych, czyli zgodnie z przyjętymi przedziałami klasowymi. Graficzną interpretacją skokowej skali wartości
jest wykres na rysunku.7. B, na którym jednakowa wielkość znaku reprezentuje zmienne w pewnym zakresie
wartości prezentowanych elementów. Analogiczny sposób postępowania dotyczy zastosowania barw i deseni.
-