1

Przed omawianiem lasów warto parę słów poświęcić metodologii badania roślinności.

Jeżeli chcemy opisać roślinność jakiegoś terenu, można to zrobiona dwa sposoby.

1 Przedstawić listę występujących na danym terenie gatunków roślin – czyli tzw. florę terenu.

W niektórych przypadkach opis rozszerza się o przygotowaną dla wybranych gatunków listę

stanowisk to jest wyraźnie określonych w przestrzeni miejsce występowania określonego

gatunku flory lub fauny. W przewodnikach czy innych opracowaniach często pisze się, że na

jakimś terenie znane jest kilka stanowisk rzadkich roślin lub zwierząt np. „ na terenie masywu

Trzech Koron występuje ostatnie znane naturalne, stanowisko mniszka pienińskiego..”

Z kolei w opracowaniach bardziej syntetycznych często jako „stanowiska” podaje się

kwadraty wydzielone w sposób podobny do znanego z gry w okręty - w Polsce stosuje się

zwykle jedną z dwu standardowych siatek

kwadratów UTM lub ADPOL.

Na rysunku obok przedstawiono stronę z

„Atlasu rozmieszczenia motyli dziennych

w Polsce” zawierającą lokalizację znanych

stanowisk modraszka nieparka (Lycaena

dispar).

Czasami używa się też określenia

„stanowisko historyczne” co oznacza, że

gatunek występował na danym miejscu w

przeszłości, a aktualnie już w tym miejscu

wymarł lub przynajmniej nikt go od

jakiegoś czasu nie widział.

2. Przedstawić Szatę roślinną, czyli listę zbiorowisk roślinnych występujących na danym

terenie. Szata roślinna najczęściej prezentowana jest w postaci mapy fitosocjologicznej.

Aby jednak moc coś więcej powiedzieć na ten temat konieczne jest zapoznanie się z pojęciem

Fitosocjologii. Jest to dziedzina botaniki zajmująca się strukturą zbiorowisk roślinnych. Jak

powszechnie wiadomo, niektóre gatunki roślin występują obok siebie, podczas gdy inne

„unikają” się. Dokładne analizy składów gatunkowych naturalnych lasów, terenów nieleśnych

itp. pozwoliły na stwierdzenie, że można wyróżnić pewne wzorce składu oraz struktury

gatunkowej – nazwane zbiorowiskami roślinnymi lub fitocenozami. Np. zbiorowisko

roślinnym określanym jako „żyzna buczyna karpacka” (łac. Dentario glandulosae fagetum) to

2

las bukowy lub bukowo-jodłowy z występującymi w runie żywcem gruczołowatym,

żywokostem sercowatym itp….

Zbiorowiska roślinne nie mają charakteru stałego lecz podlegają zamianą w drodze tzw.

sukcesji ekologicznej. Np. gdyby z jakiegoś powodu wykarczować do „do gołej ziemii” Park

Lotników, to po jakimś czasie pojawiłyby się tam różńe gatunki traw, potem zarośla a w

końcu las.

Jako pierwszy typ zbiorowisk roślinnych omówione zostaną lasy. Wynika to głownie z tego,

że w naszej strefie klimatycznej jest to dla większości obszarów zbiorowisko klimaksowe,

a więc takie, które samoczynnie nie przekształcają się w inne. Występujące w naturalnych

warunkach wcześniejsze stadia sukcesyjne – nazywane też stadiami seralnymi - np. polany

czy mogą przetrwać jedynie dzięki działającym aktualnie, bądź w niedalekiej przeszłości

czynnikom powstrzymującycm lub wręcz cofającym naturalne procesy sukcesyjne.

Najbardziej charakterystycznym elementem lasu jest drzewostan. W sensie botanicznym

termin ten oznacza ogół rosnących w danym lesie drzew. Natomiast w leśnictwie określa się

tak część lasu jednorodną pod względem budowy, składu gatunkowego, wieku i zwarcia,

rodzaju gleby i ukształtowania terenu, różniąca się wyraźnie od innych części przynajmniej

jednym powyższych elementów. W powyższej definicji pojawiło się szereg parametrów

drzewostanu, które mogą wymagać dalszego wyjaśnienia:

Skład gatunkowy – to po prostu zestaw gatunków drzew występujących w danym lesie.

Najogólniejszy podział pozwala na wyodrębnienie drzewostanów jednogatunkowy lub

wielogatunkowych czyli mieszanych.

Wiek - nie wymaga chyba wyjaśnienia, warto jednak pamiętać, że w praktyce leśnej stosuje

się określenia drzewostanów równo- i różnowiekowych. Równowiekowe są przeważnie

drzewostany sztucznych lub naturalne ale we wczesnych stadiach sukcesji pierwotnej. Z kolei

dla dojrzałych lasów naturalnych charakterystyczne są drzewostany różnowiekowy .

Zwarcie drzewostanu - znacznie zbliżone do potocznej „gęstości lasu”, jednak bardziej

sformalizowne. Najpowszechniej używa się „zwarcia koronowego” czyli informacji o tym

jaka część nieba przysłonięta jest przez korony drzew. Właśnie w tym przypadku najlepiej

widać różnice pomiędzy „zwarciem” a „gęstością” – w drzewostanach o wysokim zwarciu

pnie drzew wcale nie muszą róść w dużym zagęszczeniu (rys1,):

3

Drzewostan o wysokim zwarciu

Drzewostan o niskim zwarciu

Rys 1. Porównanie drzewostanów o podobnym zagęszczeniu pni ale różnych poziomach zwarcia

koronowego

Jak już wspomniano w naszej strefie klimatycznej różnego typu lasy są zbiorowiskami

klimaksowymi. Oczywiście to jak będzie wyglądał dany las zależy od całego szeregu

czynników środowiskowych występujących na danym terenie (o czym będzie szerzej na

następnych wykładach), jednak proces samorzutnego powstawania lasu przebiega zwykle

według podobnego schematu. Można go śledzić w bardzo dużej skali czasu, np. na terenach

odsłanianych przez cofający się lodowiec, jednak współcześnie, a zwłaszcza w ostatnich

latach można obserwować wkraczanie lasu na pola orne, opuszczone łąki i zagrody. Pierwszy

etap takiej sukcesji lasu, np. na opuszczoną łąkę, rozpoczyna się od powstania zbiorowiska

młodych siewek, zwanego nalotem. Młode drzewka są bardzo wrażliwe na wiele czynników

siedliska, więc stosunkowo łatwo mogą zostać usunięte przez koszenie, zgryzanie przez

zwierzęta, lokalne przesuszenie gleby itp. Kolejnym etapem wzrostu drzew jest podrost –

stają się zwarte, zaczynają rywalizować o światło, pojawia się wyraźne indywidualne

zróżnicowanie między osobnikami. Konkurencja o światło nasila się w młodnikach, kiedy

korony drzew zaczynają się ze sobą stykać. W tej sytuacji młode drzewka zaczynają

gwałtownie przyrastać na wysokość. Gdy młode drzewa osiągają rozmiary przeciętnej

grochowej tyczki (tyczkowina) rozpoczyna się intensywne wymieranie osobników wolniej

rosnących a dolne, silnie ocienione części drzewek zaczynają tracić gałęzie w dolnej części

pnia – formuje się korona. Zaczynają się wyróżniać „rozpieracze” – osobniki o szczególnie

rozwiniętej strukturze rozłożystych gałęzi. Na kolejnym etapie rozwoju drzewostanu

drągowinie drzewa, które przetrwały rozpoczynają okres najintensywniejszego wzrostu na

wysokość dążąc do uzyskania maksymalnego dostępu do światła. Na tym etapie bardzo

intensywnego wzrostu drzewo wykazuje maksymalne zapotrzebowanie na wodę i substancje

odżywcze. W lasach gospodarczych na ogół wtedy ujawniają się błędy w gospodarce leśnej –

jeżeli posadzony las nie odpowiada warunkom siedliska, drzewostan opanowują choroby,

4

masowo atakują owady (owe sławne gradacje brudnicy mniszki, osnui gwiaździstej i in.). Po

przejściu okresu intensywnego wzrostu na wysokość drzewa zaczynają dojrzewać – kwitną i

obradzają nasiona (drzewostan dojrzały). Przyrost masy drzewa trwa nadal, ale jest on

głównie ukierunkowany na grubość. Korona drzewa osiąga maksymalne rozmiary i dalej się

nie rozrasta. Ponieważ słabsze drzewa ciągle zamierają, pierwotne silne zwarcie drzew

zaczyna się rozluźniać – do dna lasu dociera światło stwarzając dogodne warunki dla wzrostu

następnego pokolenia. Później w drzewostanie pojawiają się procesy dość intensywnego

starzenia się drzew i takie drzewostany określa się mianem starodrzewi. Wzrost drzew

zamiera, pojawiają się i z czasem kumulują na poszczególnych osobnikach okaleczenia

(złamane gałęzie, pęknięcia mrozowe itp.), ptaki kują dziuple, pnie próchnieją w środku.

W końcu drzewa przewracają się, pojawiają się zwalone pnie i wykroty. Ten obraz starości

nie powinien przesłonić faktu, że na miejscu każdego wywróconego starego drzewa pojawia

się nalot młodych siewek (później tyczkowiny, drągowiny itd.), które uzyskały szansę

wzrostu. Taki proces naturalnego zajmowania przez młode drzewka przestrzeni „zwolnionej”

przez stare, obumarłe osobniki nosi w leśnictwie nazwę odnowienia. Dzieki nim z czasem

przestrzenny układ lasu komplikuje się do tego stopnia, że uzyskuje wielopiętrową strukturę,

tak bardzo bogatą w nisze ekologiczne dla wielu gatunków roślin i zwierząt.

Czas trwania poszczególnych etapów rozwoju lasu zależy od składu gatunkowego

drzewostanu oraz lokalnych warunków siedliskowych – gleba, klimat itp. Jednak

powszechnie przyjmuje się następujące przedziały wiekowe dla wymienionych wcześniej

stadiów



nalot – jedno lub dwuletnie siewki



podrost <6 lat



młodnik 6 – 12 lat (w niektórych opracowaniach pojęcie „młodnika rozciąga się na

wszystkie etapy młodsze od drągowiny)



tyczkowina 10 – 20 lat



drągowina 20 – 40 lat



drzewostan dojrzały 40 – 90



starodrzew > 90

W większości naturalnych drzewostanów wykształca się charakterystyczna struktura piętrowa

lasu obejmuje ona następujące elementy;

5



drzewostan, który w tym wypadku oznacza drzewa o wysokości większej niż 2 m



podszyt obejmujący krzewy o wysokości powyżej 1m oraz młode drzewska

odnawiającego się drzewostanu



runo, do którego zalicza się drobe krzewy i krzewinki (maliny, borówki) oraz rośliny

zielne rosnące na dnie lasu



ściółka – warstwa martwej materi organicznej zajegającej na dnie lasu

W naszej części świata lasy o całkowicie naturalnej strukturze gatunkowej i wiekowej należą

do rzadkości lub są wręcz unikatowe, dlatego konieczne jest przyswojenie sobie

podstawowych pojęć związanych z gospodarką leśną. Przede wszystkim wskazane jest

zapoznanie się z głownymi typami drzewostanów wydzielonymi ze względu na ich funkcje,

gdyż to w znacznym stopniu decyduje o tym jak będą one prowadzone, a tym samym jaki

będzie ich ostateczny kształt. Najbardziej elementarny podział pod względem przeznaczenia

wyróżnia dwa typy lasów gospodarcze i ochronne. Do lasów gospodarczych zalicza się:



Drzewostany rębne - nazwy nie trzeba wyjaśniać, czasami jednak określenie to

ogranicza się tylko do drzewostanów, które już osiągnęły wiek rębny i zostaną

poddane cięciom w najbliższej przyszłości lub już jej podlegają.



Drzewostany nasienne – drzewostany, których pochodzenie i dobra jakość pozwala

oczekiwać, że z nasion w nich pozyskanych otrzyma się wartościowe potomstwo,

zapewniające w danych warunkach siedliskowych trwałą, jakościowo i ilościowo

zadawalającą produkcję drewna.

1



Uprawy leśne - tereny na których prowadzi się hodowlę sadzonek, lub też

jednogatunkowe drzewostany, których jedyną funkcją jest pozyskanie drewna

Z kolei lasy (drzewostany) ochronne to w wbrew pozorom nie są to lasy na terenach

chronionych, takich jak np. (Parki Narodowe, czy Rezerwaty Przyrody) ale lasy, które mają

za zadanie chronienie innych elementów środowiska przyrodniczego. Najcześciej

występującymi w Polsce typami lasów ochronnych są:



Lasy glebochronne, chroniącr glebę przed działaniem degradujących ją czynników,

np. nadmiernym spływem wody lub erozją wietrzną lub spełzaniem z obszarów o

wysokim nachyleniu

1

Żartobliwie można powiedzieć, że drzewostany nasienne, są odpowiednikiem osobników rozpłodowych

znanych z hodowli bydła

6



Lasy wodochronne, które chronią zbiorniki, cieki wodne, ale przede wszystkim

obszary źródliskowe. Ochrona ta obejmuje buforowanie spływu, czy ograniczanie

erozji, ale także „wychwytywanie” zanieczyszczeń chemicznych – głownie biogenów.

Do lasów ochronnych zaliczane są też niekiedy ostoje zwierzyny, jednak ze względu na

fakt, że ustanawiane są one głownie dla gatunków łownych, pojawiają się argumenty, że

ich rzeczywista funkcja jest jak najbardziej ekonomiczna.

Jak wspomniano na wykładzie typ lasu zależy od warunków siedliskowych. Ale lasy same

także w istotny sposób wpływają na samo siedlisko kształtując właściwości gleby, warunki

wodne i (mikro)klimatyczne. Dobrym przykładem takiego wpływu jest choćby fakt, że 1 ha

lasu wyparowuje rocznie od 1 – 3,5 mln litrów wody. A w dojrzałych lasach grądowych liście

koron drzew wyłapują powyżej 90% tej części widma świetlnego, która może być

wykorzystana w procesie fotosyntezy…….

Co więcej złożona struktura przestrzenna różnowiekowego drzewostanu sprawia, że znajduje

się tam cała mozaika siedlisk, które mogą być wykorzystane przez różnych przedstawicieli

flory i fauny. Przykładem takich różnic może być choćby pobieżne porównanie warunków

panujących w starodrzewiu i młodych odnowieniach (w fazie młodnika lub tyczkowiny) lasu

grądowego. W starodzewiu, pomimo silnego zwarcia koron, pnie drzew wyrastają w

stosunkowo dużych odległościach. Podczas gdy odnowienia (zwłaszcza młodniki) to obszary

niezwykle gęste zarówno w koronach jak i w pobliżu gruntu. Powoduje to, że poruszanie się

w starodzrewiu jest znacznie łatwiejsze. Dotyczy to nie tylko zwierząt naziemnych, ale także

ptaków – zwłaszcza dużych -, którym w gęstych młodnikach grozi przypadkowe uszkodzenie

piór, a tym samym znaczne utrudnienie lotu (aż do czas najbliższego pierzenia). Z drugiej

jednak strony w gęstych zaroślach odnowień łatwiejsze jest ukrycie gniazda (w przypadku

ptaków) czy potomstwa, a także ucieczka przed większym, a wiec gorzej poruszającym się w

gąszczu drapieżnikiem. Starodrzewia z kolei obfitują w szereg naturalnych kryjówek takich

jak dziuple, wykroty, złomy itp. Zaś w młodnikach czy nalotach, dla zwierząt naziemnych

łatwo osiągalne są pędy i młode gałęzie drzew, które w drzewostanach dojrzałych czy

starodrzewach znajdują się przynajmniej kilka metrów nad powierzchnią gruntu.

W przypadku prowadzenia jakiejkolwiek związanej z turystyką i rekreacją działalności na

terenach leśnych warto znać podstawowe pojęcie dotyczące samej charakterystyki

drzewostanów oraz podstawowe pojęcia dotyczące administracji leśnej.

7

Z przyczyn praktycznych lasy zostały podzielone dzieli się na jednostki przestrzenne –

oddziały i wydzielenia. W oparciu o ten podział prowadzi się wszelkiego rodzaju planowanie

dotyczące gospodarowania oraz ochrony lasów.

Odziały leśne wyznaczane są z dużą dozą arbitralności, w lasach nizinnych często w oparciu

o, mniej lub bardziej regularną, sieć, zaś na obszarach o urozmaiconej rzeźbie terenu w

oparciu o jasno identyfikowalne elementy takie jak grzbiety górskie, czy dna dolin. W wielu

wypadkach w lasach gospodarczych granicami oddziałów leśnych biegną leśne drogi

nazywane potocznie „oddziałówkami”. W lasach pozostających we władaniu Lasów

Państwach oraz Parków Narodowych granice oddziałów leśnych wyznacza się w terenie

malując na rosnących na niech drzewach podwójne niebieskie linie

2

.

Jednak charakter drzewostanów porastających oddziały leśne może być bardzo zróżnicowany.

Np. w jednym oddziale mogą być fragmenty porośnięte dębowym starodzrewiem obok

fragmentów pokrytych sosnową tyczkowiną. Zatem w prowadzaniu jakiejkolwiek sensownej

gospodarki leśnej konieczne jest wprowadzenie jednostek przestrzennych, które są

homogenne pod względem warunków siedliskowych oraz typu porastających je

drzewostanów. Taki właśnie charakter mają wyznaczane w oddziałach wydzielenia leśne,

których granica powinna być w terenie znaczona pojedynczymi niebieskimi liniami.

W poszczególnych kompleksach leśnych oddziały identyfikowane są przez numer (np. 43)

zaś wydzielenia przez towarzyszce mu litery (np. 43a – oznacza wydzielenie „a” w oddziale

nr 43). Należy przy tym pamiętać, że rangę wydzielenia, czy wręcz oddziału leśnego, mogą

mieć także tereny położone w kompleksach leśnych lub pozostające w zarządzie Lasów

Państwowych, które w rzeczywistości nie są porośnięte lasem – np. bagna, piarżyska, polany,

łaki śródleśne itp. Przebieg granic oddziałów oraz wydzieleń leśnych można odczytać z map

leśnych, udostępnianych przez leśnictwa i nadleśnictwa. Na najpowszechniejszych z takich

map tzw mapach drzewostanowych można także znaleźć szereg informacji dotyczących

charakteru drzewostanu porastającego dany teren. Podstawowe informuje zapisane są w

postaci szeregu symboli towarzyszących oznaczeniu wydzielenia leśnego np.:

a

34

,

2

9

,

0

60

7



Db

2

Linie te ze względu na swoje podobieństwo często bywają mylone ze znakami określającymi przebieg szlaków

turystycznych.

8

Dla nieleśników istotna jest jedynie pierwsza cześć licznika – zresztą na niektórych terenach

nie zapisuje się w ogóle informacji zwartej normalnie w mianowniku. Jej interpretacja

wygląda następująco:

a

34

,

2

9

,

0

60

7



Db

symbol wydzielenia leśnego

symbol dominującego

gatunku drzewa

wskaźnik udziału gatunku

dominującego w drzewostanie

średni wiek

drzewostanu

Bliższa interpretacja powyższych oznaczeń jest następująca:



Symbol dominującego gatunku drzewa informuje jaki gatunek najczęściej można

spotkać w danym wydzieleniu. W leśnictwie stosuje się zazwyczaj uproszczoną

symbolikę, nie uwzględniająca wszystkich gatunków – np. wpisuje się tylko „dąb” nie

precyzując czy chodzi o dąb szypułkowy czy bezszypułkowy. Najpopularniejsze

symbole to Bk – buk, Db – dąb, Gb- grab, Jd (Jod) – jodła, Jw – jawor, Lp (L) –

lipa, Ol – olcha, So – sosna, Św – świerk, Tp – topola, Wz – wiąz.



Średni wiek drzewostanu - to przeciętny wiek drzewostanu wyrażony w latach



Wskaźnik udziału gatunku dominującego w drzewostanie informuje, jaka część

drzewostanu stanowi gatunek dominujący. Ma on postać jednej cyfry, która oznacza

dziesiątki procentów udziału np. 8 = 80%, 5 =50%. W przypadku drzewostanów

jednogatunkowych albo wpisywana jest liczba „10” albo (cześciej) wskaźnikk ten jest

pomijany i opis rozpoczyna się od symbolu gatunku drzewa.

Zamykająca licznik liczba stanowi informacje o jakości drzewostanu, zaś mianownik (jeżeli

jest) o pozyskaniu drewna oraz sortymencie – czyli tym na jakie cele może sie ono nadawać.

Na zaliczenie do określonego sortymentu ma wpływ gatunek drzewa jakiego powstało

drewno a także jego rozmiary oraz stan (proste czy pogięte tzw „krzywulcowe” itp…)

W przedstawionym przypadku mamy zatem do czynienia z drzewostanem w wieku 60 lat, w

którym 70% drzew stanowią dęby.

Należy również pamiętać, że z administracyjnego punktu widzenia „wydzieleniami leśnymi

są także obszary nie pokryte drzewostanem, jednak położone w obrębie obszarów

administracyjnie uznanych za leśne. Na mapach leśnych oznacza się je najczęściej jako Łk –

łaka, Up(upl) – uprawy leśne czy Zr – zręb.

Inne przydatne terminy związane z leśnictwem:

9

Pierśnica – średnica drzewa mierzona na wysokości pomiędzy 130 a 150 od gruntu, czyli

mniej więcej na wysokości barków przeciętnego dorosłego człowieka. W starszych

podręcznikach definiowana jako „średnica drzewa na wysokości piersi człowieka”. Do

pomiaru pierśnicy służy klupa, urządzenie podobne do powiększonej suwmiarki.

Wiek rębny – wiek, w którym drzewo nadaje się do ścięcia. Wiek rębny zależy od gatunków

oraz warunków w jakim drzewo rośnie (np. w górach jest nieco niższy)

Pozyskanie – stosuje się zarówno do drzewa jak i zwierzyny, w pierwszym przypadku

oznacza ścięcie w drugim odłowienie.

Wszelkie zabiegi prowadzone w lasach – powinny opierać się o tzw. operat urządzeniowy

lasu. W Lasach Państwach sporządza się go na okres 10 letni i jest on konsultowany ze

wszystkimi zainteresowanymi stronami – samorządami, administracją, organizacjami

społecznymi itp….

Jak wiadomo, w zależności od typu gleby, rzeźby terenu oraz warunków klimatycznych na

danym terenie niektóre gatunki drzew radzą sobie lepiej od innych i w naturalnych warunkach

w tworzą określony tym drzewostanu w leśnictwie określana je mianem drzewostanu

zgodnego siedliskiem. Często jednak – zwykle na skutek działalności człowieka – drzewa

tworzące jakiś kompleks leśny, lub jego cześć nie zgadzają się z warunkami tu panującymi –

np. na terenach odpowiednich dla lip i grabów rosną sosny - w takim wypadku mówi się o

drzewostanie niezgodnym z siedliskiem. Obecnie w leśnictwie często stosuje się zabiegi

mające na celu zmianę tego stanu określane mianem przebudowy drzewostanu. Proces ten

oczywiście musi być prowadzony stopniowo, gdyż jednoczene wyciećeie

Typy siedliskowe lasów

Przed omówieniem typów siedliskowych lasów wskazane jest bliższe przedstawienie

zasadami praktycznie stosowanymi w fitosocjologii

Obecnie najpowszechniej stosuje się kryteria oparte o uproszczony system Brauna –

Blanqueta. System ten wzorowany jest na systematyce organizmów żywych, przy czym za

podstawową jednostką – odpoiwdającą mniej więcej gatunkowi w „normalnej systematyce”

jest w tym systemie zespól roślinny. Jest to terytorialnie ograniczony typ fitocenozy, który na

danym terytorium odznacza się charakterystyczną kombinacją gatunków, różniąca się od

innych udziałem przynajmniej jednego gatunku charakterystycznego. Ze względu na swoje

10

podobieństwo, zespołu mogą być hierarchicznie w związki zespołów, rzędy zespołów oraz

klasy zespołów. Takie „jednostki systematycznej” określane są wspólnym terminem

syntaksonów.

Określenie zespołów roślinnych w systemie Brauna - Blanqueta prowadzi się w oparciu o

obecność określonych grup gatunków, określane jako gatunki diagnostyczne, które dzieli się

na :

Gatunki charakterystyczne - występujące w danym syntaksonie pozwalający odróżnić go od

innych syntaksonów. (W fitosocjologi mówi się o „punkcie ciężkości występowania

gatunku”). Gatunek może być charakterystyczny generalnie, regionalnie, lub lokalnie.

Gatunek wyróżniający – gatunek o szerszej tolerancji od gatunków charakterystycznych,

pomocne w rozpoznawaniu zespołów.

Pozostałe gatunki nazywa się jako gatunki towarzyszące. Te z nich, które są bardzo słabo

związane z określonymi typami fitocenoz nazywane są nawet gatunkami przypadkowymi.

Stopień przywiązania danego gatunku do określonych z danym syntaksonem określa się jako

stałość gatunku – najwyższą stałość mają gatunki charakterystyczne najniższą zaś

przypadkowe.

Przegląd typów siedliskowych lasów występujących na terenie Polski.

Omawiając typy siedliskowe lasów należy pamiętać, że w terenie często poszczególne typy

lasów płynnie w siebie przechodzą i często ma się do czynienia ze strefami”mieszańcowymi”,

poza tym obecnie w wielu lasach decydującym czynnikiem odpowiedzialnym za skład

gatunkowy drzewostanu jest działalność ludzi – polegająca albo na selektywnym wycinaniu

drzew określonych gatunków albo wręcz przeciwnie, sztucznym wprowadzaniu gatunków,

które w warunkach naturalnych w danym terenie byłyby nieliczne lub wręcz w ogóle nie

wystepwały

Olsy (Olesy)

Związane są z obszarami stagnującej wody, zwykle w obniżeniach terenu. Dominującymi

gatunkami drzew są tutaj Olsza szara i czarna a także różne gatunki wierzeb. W typowych

oslach woda stagnuje prze cały rok, jednak jej poziom różni się w poszczególnych okresach.

Na skutek tego odsłaniają sie kępy korzeniowe drzew, i tworzy charakterystyczna struktura

kępkowo –dolinkowa: jej nazwa pochodzi od zbudowanych z mchów, traw, turzyc lub sitów

kępek wyraźnie wystających ponad poziom wody. Kępy te najczęściej tworzą się wokół pni

11

drzew, ale niekiedy także budują je tylko rośliny runa. Z kolei w położonych między nimi

obniżeniach terenu utrzymuje się lustro wody.

Inną charakterystyczną cechą olsów jest wyraźny deficyt tlenowy w zalegającej w olsach

wodzie.

Łęgi

Są to lasy występujące w bezpośrednim sąsiedztwie wód płynących – na terasach

zalewowych oraz w strefie, w której następuje podsiąkanie wody z cieków wodnych do gleby.

Łęgi bywają okresowo zalewane – zwłaszcza w okresie wiosennym – jednak woda nigdy nie

stagnuje w nich przez cały rok lub choćby jego większą część. Z tego powodu drzewa

tworzące łęgi, podobnie jak w przypadku olsów, muszą być odporne na niedobór tlenu w

glebie. Z tego powodu najczęściej występują w nich te same gatunki: olsza szara i czarna,

różne gatunki wierzb oraz wiąz – jedyny w europie przedstawiciel tropikalnej rodziny roślin

Ulmacae.

Grądy

Związane z żyznymi terenami poza zasięgiem okresowych zalewów, lub w obszarach gdzie

zalewy te są rzadkie lub krótkotrwałe. W fazie dojrzałej charakteryzują się zwykle znacznym

zwarciem, przy stosunkowo niewielkim zagęszczeniu pni – w dojrzałym lesie grądowym do

dna lasu dociera ok. 90% światła słonecznego docierającego do koron drzew. Grądy są lasami

to bardzo żyznymi i produktywnymi, i stwarzają całą mozaikę siedlisk – od odnowieniowych

gęstych młodników, do rzadkich starodrzewii. Dominującymi gatunkami na terenie grądów

są: grab, lipa oraz dąb. Grądy rozprzestrzenione są na całym obszarze niżu Polski, wchodzą

na tereny podgórskie lub wręcz górskie – w dolinach większych górskich rzek (np. Dunajca)

Dąbrowy

Lasy liściaste z dominacją dębu. Podzielone są one na dwie podstawowe grupy różniące się

żyznością siedliska

Dąbrowy eutro- i mezofilne – najbardziej znanym zbiorowiskiem z tej grupy jest dąbrowa

świetlista. Nazwa nawiązuje do niskiego zwarcia koron, dzięki któremu do dna lasu dociera

dużo światła. Dzięki temu w dąbrowie takiej bujnie rozwija się runo, często przybierając

postać jednolitych „muraw” złożonych z różnych gatunków traw lecz przede wszystkim

turzycy leśnej. Takie „trawiaste” dno lasu jest najbardziej typowe dla dąbrowy świetlistej ale

12

wstępuje też w innych typach dąbrów. W euto- i mezofilnych dąbrowach dębom towarzyszą

głownie lipy, oraz różne gatunki klonów a niekiedy także graby.

Na trenach mniej żyznych, o wyższej kwasowości gleby rozwijają się tzw. Dąbrowy

acydofilne, wśród których wyróżnia się kilka podstawowych zespołów:



Środokowoeuropejska mokra dąbrowa trzęślicowa – porasta tereny nizinne na

siedliskach zbliżonych do grądów lub wręcz łęgów jednak o znacznie niższym pH



kwaśna dąbrowa typu pomorskiego – las dębowo-bukowy, jak sama nazwa wskazuje

występuje głownie w terenach nadmorskich



dąbrowy podgórskie – lasy z przewagą dębu występujące w wyższych położeniach,



lasy dębowo sosnowe - czasami także z niewielkim udziałem buka, charakterystyczne

dla terenów o dużej przepuszczalności podłoża – najczęściej piaszczystych . Lasy

dębowo sosnowe- charakteryzują się najuboższym runem z pośród wszystkich buczyn.

Na glebach silnie piaszczystych przeważać zaczyna sosna i wtedy mówimy już o

borze sosnowym z udziałem dębu.

13

Jaworzyny

Lasy z dużym udziałem klonu jawora. Charakterystyczne dla obszarów pogórskich oraz

stabilnych stoków górskich. Na większych wysokościach występują głownie tam, gdzie

rzeźba terenu oraz warunki topoklimatyczne, stwarzają stabilne warunki dla rozwoju. A więc

głownie na połogach stokach, głównie o ekspozycji południowej, pokrytych żyznymi, mało

kwaśnymi glebami. Oprócz jawora w lasach tych dość licznie mogą występować buki, lipy

oraz jarzębina

Buczyny

Porastają gleby o znacznej przepuszczalności dla wody. Zwarcie koronowe jest podobne jak

w dąbrowach, jednak podszyt i runo są słabiej rozwinięte. Bukom towarzyszą jawory,

jarzębina a w niektórych partiach także świerk i jodła. W Polsce buczyny spotkać można

głownie na niższych partiach górskich a także w pobliżu Bałtyku.

Ze względu na nachylenie terenów powrastanych przez buczyny, ich niewielkim zwarciem,

oraz ubogim podszytem do dna lasu dociera duża ilość światła słonecznego – zwłaszcza w

okresie, kiedy drzewa nie są pokryte liściki. Z tą cechą buczyn związany jest

charakterystyczny srebrzysty kolor kory buków. Odbija ona znaczną cześć światła

słonecznego, zapobiega to przegrzewaniu występujących bezpośrednio pod korą wiązek

przewodzących drzewa. Zjawisko takiego „oparzenia” określane jest jako zgorzel słoneczna i

może prowadzić nawet do obumarcia całego drzewa.

W obrębie buczyn wyróżnia się następujące syntaksony:



kwaśne buczyny – porastają tereny o niskim pH, często z domieszką drzew iglastych.

Występują w wersji niżowej oraz górskiej. Na obszarach górskich buczyny kwaśne

charakterystyczne są dla terenów wyżej położonych.



żyzne buczyny - na terenach o wyższym pH rozkład materii organiczenj jest szybszy a

substancje biogenne są łatwiej przyswajalne przez większość roślin. Żyzne buczyny

występują w postaci żyznej buczyny karpackiej, żyznej buczyny sudeckiej oraz

bardzo specyficznej żyznej buczyny niżowej typu pomorskiego



ciepłolubne buczyny storczykowe - związane z terenami silniej nasłonecznionymi

często występujące na obszarach o wapiennym

14

Bory

Na terenach o wyższej kwasowości gleby, krótkim okresie wegetacyjnym czy okresowych

znacznych niedoborach wody drzewa liściaste radzą sobie znacznie gorzej od szpilkowych.

Dlatego obszary takie porastają głownie zbiorowiska leśne nazwane borami , w których

bardzo wyraźnie dominują gatunki szpilkowe.

Bory świekowe – świerczyny

Występują głownie na obszarach górskich, na wysokościach w których warunki

klimatyczne są zbyt surowe dla drzew liściastych (głownie buków), oraz w obszarach

nizinnych charakteryzujących się surowym klimatem, lub wysoką kwasowością gleby. Należy

przy tym pamiętać, że świerczyny nie tylko doskonale tolerują niskie pH gleby, ale także

skutecznie ją zakwaszają. Ta ostatnia cecha wiąże z tym, że szpilki świerków zawierają duże

ilości substancji żywicznych i olejków eterycznych, których rozkład powoduje uwalnianie do

gleby jonów wodorowych.

Na obszarze Polski wystepują następujące rodzaje świerczyn



Świerczyny górnoreglowe – występują na obszarach górskich w wersji karpackiej i

sudeckiej. W wyższych położeniach świekrom towarzyszy jarzębina. Obecność tego

gatunku jest bardzo ważna, ponieważ dzięki głębszemu niż u świerka systemowi

korzeniowemu może on korzystać z głębiej położonych biogenów. W rezultacie

obecność jarzębiny do pewnego stopnia niweluje wywołane przez świerka silne

zakwaszenie gleby.



Dolnoreglowe bory świerkowe na podłożu torfowym – porastają tereny położone

nieco niżej, w których wysokie zakwaszenie gleby wynika z obecności torfowego

podłoża.

Oba wymienione wyżej zbiorowiska zalicza się do tzw. Świerczyn właściwych pozostałe

rodzaje świerczyn to:



bory świerkowo- jodłowe – występują na terenach o surawych warunkach

tooklimatycznych – a więc siedlisku typowym dla świerka, pod względem wszystkich

cech z wyjątkiem nieco mniejszej kwasowości. Spotyka się nie głównie na terenach

nizinnych, często z wyraźną zawartością wapnia w podłożu.

15



Borealne świerczyny niżowe – występują na terenach niżowych, Ich obecność

związana jest głownie z surowymi warunkami klimatycznymi a także mocnym

zakwaszeniem gleby wynikającym z płytkiego podłoża mineralnego

Bory sosnowe

Jak wszystkie bory typowe dla gleb kwaśnych, jednak nie aż tak bardzo jak w przypadku

świerków. Ze względu na fakt, że większość gatunków sosny doskonale znosi nawet

długotrwałe przesuszuszenia bory sosnowe zajmują obszary niesłychanie zróżnicowane pod

względem zwilgocenia. Najbardziej charakterystyczne są jednak dla terenów na podłożu

piaszczystym, gdzie nawet w przypadku bliskości wody mogą okresowo występować jej

deficyty. Szeroko rozprzestrzenione na całym obszarze niżu Polski a także na niewielkich

enklawach na obszarach wyżej położonych. Najważniejsze rodzaje borów sosnowych to:



bór chrobotkowy – skrajnie uboga wersja boru sosnowego, porastająca mało żyzne,

często suche tereny o zwykle o glebach piaszczystych lub innych słabo

zatrzymujących wodę



bory świeże – najżyźniejsze spośród borów sosnowych, porastają tereny w miarę

żyzne lecz położone na łatwo przepuszczalnych skałach, a zatem narażone na częste

okresowe przesuszenia.



nadmorski bór bażynowy – porasta nabrzeże morza, a jego cechą charakterystyczną

jest obecność wielu form krzywulcowych – niewielkich drzew o krzywych często

poskręcanych pniach



bór bagienny – porasta tereny piaszczyste, w strefie podsiąkania lub wręcz wysięku

wód przypowierzchniowych, lub wód przesiąkających z pobliskich zbiorników

wodnych czy morza



bór mieszany – złożony z sosny z wyraźnym udziałem dębu, może płynnie

przechodzić w omówiony już las dębowo – sosnowy



kserotermiczne lasy i zarośla sosnowe - rosną na płytkich glebach na podłożu

wapiennym, przeważnie na wysoczyznach oraz w pobliżu wychodni skalnych.

Najbardziej znanymi tego typu zbiorowiskami są zarośla sosnowe na szczycie

sokolicy w Pieninach w tym słynne krzywulcowe sosny na szczycie Sokolicy.

16

Jedliny

Lasy złożone z jodły lub z jej znacznym udziałem. Występują głównie na obszarach górskich

w miejscach o niewielkim nasłonecznieniu, zwykle głębokie doliny większych potoków

górskich lub północne, silnie zacieniane stoki. Z tego powodu przeważnie nie zajmują one

dużych zwartych lasów lecz raczej niewielkie fragmenty otoczone przez buczyny, świerczyny

lub jaworzyny. Z tego powodu w niektórych jedlinach można zaobserwować stosunkowo

duży udział buka i świerka.

Swego rodzaju wyjątkiem jest świętokrzyska puszcza jodłowa, w której jedliny tworzą

największe zwarte skupienia w Polsce.

Brzezina bagienna

Porasta głownie obszary w torfowisk lub ich otoczenia. poza brzozami w skład drzewostanu

wchodzą świerki. Cechą charakterystyczną jest duża ilość borówki – czarnej i brusznicy.

Nadbrzeżne zarośla wierzbowe

Nie są to typowe lasy, lecz raczej „zakrzewienia” złożone z różnych gatunków wierzb,

porastające brzegi potoków i rzek. Do tego syntakosnu zalicza się także zarośla wikliny.

Mimo że zbiorowiska te są często lekceważone i w niekontrolowany sposób wycinane, są

one ważne nie tylko ze względu na stwarzanie warunków do życia wielu gatunków zwierząt,

ale także dlatego, zę umają one brzegi cieków wodnych.

Zarośla kosówki

Porastają obszary w wysokich partiach górskich o bardzo surowym klimacie i cienkiej glebie.

W miejscach o nieco łagodniejszych warunkach z domieszką jarzębiny. W Polsce wyróżnia

się karpacką i sudecką odmianę tego syntaksonu

Ciepłolubne zarośla okrajkowi

Złożone głównie z krzewów i niewielkich drzew rosnących na pograniczu zwartych

kompleksów leśnych. W ich skład wchodzą tarnina, czeremcha, oraz różne gatunki róży.

Zbiorowiska takie występują także w postaci niewielkich zakrzewień czy zadrzewień

śródpolnych i są wtedy nazwywane czyżniami

Co można spotkać w lasach?

Na początku niniejszych rozważań trzeba zwrócić uwagę na fakt, ze dla wielu gatunków

zwierząt decydującą rolę odgrywa nie tyle charakter lasu ile jego wielkość oraz struktura

17

przestrzenna drzewostanu. Dotyczy to zwłaszcza zwierzą zaliczanych do tzw. makrofauny

3

.

Ta elastyczność wymagań siedliskowych dużych zwierząt wynika głównie z tego, ze

zwierzęta te mają znaczne zapotrzebowanie energetyczne i w związku z tym muszą

konsumować większe ilości pożywienia. W takiej sytuacji zbytnia wybiórczość mogłaby

spowodować stały niedobór pokarmu.

Upraszczając, można powiedzieć, że siedlisko musi pozwolić na zaspokojenie wszystkich

potrzeb życiowych organizmów. W przypadku zwierząt najważniejsze z nich to; pokarm, oraz

schronienie przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi lub drapieżnikami. Często

mówi się także o miejscach korzystnych dla wyprowadzenia potomstwa, ale zwykle ich

jakości jest wypadkową bezpieczeństwa oraz obfitości pokarmu. Skład gatunkowy

drzewostanów oraz ich struktura wiekowa mają decydujący wpływ na ilość dostępnego

pożywienia oraz możliwość bezpiecznego schronienia. Np. w starodzezewiach liściastych, z

dużą ilością drzew z dziuplami lub odłamanymi konarami stosunkowo łatwo jest znaleźć

miejsca dające dobre schronienie przed drapieżnikami, deszczem oraz wahaniami temperatury

– np. dziuple. Jednak miejsca te często zasiedlane są przez cały szereg patogenów –

począwszy od muchówek skończywszy na grzybach – które bardzo łatwo mogą atakować

zasiedlające je większe zwierzęta – np. ptaki lub gryzonie. Poza tym mniejsze zagęszczenie

pni sprawia, że każdy ruch w dolnych partiach lasu jest doskonale widoczny, stąd drobne

zwierzęta – np. gryzonie czy ptaki mogą być łatwiej dostrzegane przez drapieżniki. Z kolei w

gęstych młodych drzewostanach, jest wprawdzie mniej niewielkich naturalnych schronień, ale

odległość z jakiej zwierze może zostać zauważone też jest stosunkowo mała, poza tym –

zwłaszcza ptaki nie mogą poruszać się - szybko niedostrzegalnie.

Ze względu na swoje wymagania, wyróznia się zwierzęta wnętrza dużych kompleksów

lesnych oraz zwierzęta wnętrza lasu.

Nie trzeba znać na pamięć gatunków charakterystycznych dla poszczególnych typów

drzewostanów, natomiast muszą państwo umieć łączyć fakty by móc odpowiadać na pytania

w rodzaju:

Kozioróg dobosz jest gatunkiem odżywiającycm się wyłącznie drewnem starych dębów, a

swoje gody odbywa na jasno oświetlonych słońcem obszarach. W jakim typie lasów należy

się spodziewać jego najliczniejszego wystepowania?

3

W pracach przyrodniczych zwierzęta czsto dzieli się na makrofaunę, mezofaunę oraz mikrofaunę. Podział ten

ma charakter silnie umowny, ale przeważnie do makrofauny zalicza się zwierzęta o masie ciała powyżej 1 kg.
do mezofauny zwierzęta mniejsze ale o rozmiarach powyżej 1 cm, natomiast jeszcze mniejsze okresla się jako
mikrofaune.