Ginące i zagrożone gatunki grzybów
wielkoowocnikowych w Lasach Oliwskich
Vanishing and threatened species of macromycetes
in the Oliwskie Forests
MARCIN STANISŁAW WILGA
M.S. Wilga, Katedra Pojazdów i Maszyn Roboczych, Politechnika Gdańska,
ul. G. Narutowicza 11/12, 80-952 Gdańsk, e-mail: mwilga@due.mech.pg.gda.pl ABSTRACT: The article comprises a list of macromycetes from the Oliwskie Forests (the Trójmiejski Landscape Park) which are involved in „Red list of threatened fungi in Poland”. From among 6 species of Ascomycetes and 38 species of Basidiomycetes, 5 taxa belong to the category – extincting, 14 are threatened by extinction, 15 species are regarded as rare and 10 have undefined status of threat.
KEY WORDS: macromycetes, species protection, categories of threat, the Oliwskie Forests, the Trójmiejski Landscape Park, northern Poland
Wstęp
W następstwie wielowiekowych antropogenicznych przekształceń środowiska
przyrodniczego wielu przedstawicieli rodzimej mikobioty znalazło się w regresie, czego wyrazem stało się m.in. umieszczenie 1013 gatunków grzybów wielkoowocnikowych ( macromycetes) na polskiej „czerwonej liście” (Wojewoda, Ławrynowicz 1992); podana powyżej wartość dotyczy około 25% szacunkowej liczby makrogrzybów Polski.
Prowadzone przez Teodorowicza (1936, 1939) i Skirgiełło (1960) badania nad
grzybami makroskopowymi w regionie gdańskim wykazały występowanie tu duże-
go gatunkowego bogactwa, a także obecność taksonów rzadkich oraz bardzo rzad-
kich nawet w skali kraju. Mimo to przez kilkadziesiąt lat nie kontynuowano wspo-mnianych badań, czego wynikiem jest obecnie bardzo pobieżna wiedza o
współczesnym występowaniu tych organizmów na obszarze Pomorza Gdańskiego
oraz brak syntetycznego ich opracowania. Stąd też w publikacjach dotyczących
ochrony lokalnej przyrody (np. Bielawska, Kamieniecki 1987, Przewoźniak 1995) grzyby potraktowano w sposób marginesowy lub je pominięto.
WILGA M.S. 2002. Vanishing and threatened species of macromycetes in the Oliwskie Forests. Acta Botanica Cassubica 3: 117–122.
Marcin Stanisław Wilga
Wykaz gatunków zagrożonych wyginięciem
Wykaz zagrożonych taksonów, stwierdzonych przez autora na terenie Lasów
Oliwskich (Trójmiejski Park Krajobrazowy), zamieszczono poniżej. Badania pro-
wadzono głównie w lasach leśnictw Matemblewo oraz Renuszewo (obręb Oliwa,
nadleśnictwo Gdańsk). Najwięcej danych o stanowiskach rzadkich, zagrożonych i ginących makrogrzybów pochodzi z terenów objętych siatką kwadratów ATPOL (o
boku 5 km): DA80a i CA89b, d.
Ascomycetes
Bulgaria inquinans Fr. – [R]
Disciotis venosa (Pers.: Fr.) Bourd. – [R]
Morchella esculenta Pers. – [Chr., V]
Neobulgaria pura (Fr.) Petrak – [V]
Sarcoscypha coccinea (Fr.) Lamb. s.l. – [V]
Verpa bohemica (Krombh.) Schroet. [Chr., V]
Basidiomycetes
Agaricus xanthodermus Gen. – [R]
Albatrellus cristatus (Schaeff.: Fr.) Kotl. et Pouz.– [E]
Amanita virosa (Fr.) Berlillon – [V]
Asterophora parasitica (Bull.: Fr.) Sing. – [V]
Boletinus cavipes (Klotzsch in Fr.) Kalchbr. – [E]
Boletus calopus Fr. – [I]
B. edulis Bull: Fr. – [V]
B. pinicola Vitt. – [I]
B. reticulatus Schaeff. – [V]
Cantharellus cibarius Fr. – [I]
Coltricia cinnamomea (Jacq.) Murrill – [E]
Coprinus picaceus (Bull.: Fr.) Fr. – [V]
Fistulina hepatica (Schaeff.) Fr. – [V]
Geastrum fimbriatum Fr. – [R]
G. rufescens Pers. – [E]
Gomphidius glutinosus (Schaeff.: Fr.) Fr. – [R]
Gyroporus castaneus (Bull.: Fr.) Quél. – [I]
Hericium erinaceum (Bull.: Fr.) Pers. – [Chr., E]
Lactarius deliciosus (L.) S.F. Gray. – [V]
Leccinum holopus – (Rostk.) Watl. – [V]
Lycoperdon echinatum Pers.: Pers. – [I]
Macrolepiota procera (Scop.: Fr.) Sing. – [I]
M. rhacodes (Vitt.) Sing. – [I]
Macrotyphula fistulosa (Fr.) R.H. Petersen – [I]
Mutinus caninus (Huds.: Pers.) Fr. – [Chr., R]
Oudemansiella mucida (Schrad.: Fr.) v. Höhn – [V]
Phaeolus schweinitzii (Fr.) Pat. – [R]
Phellinus pini (Brot.: Fr.) A. Ames. – [R]
Phylloporus rhodoxanthus (Schw.) Bres. – [R]
Polyporus umbellatus (Pers.: Fr.) Fr. – [Chr., V]
Porphyrellus porphyrosporus (Fr.) Gilb. – [R]
Ramaria botrytis (Pers.: Fr.) Ricken – [R]
Ginące i zagrożone gatunki grzybów wielkoowocnikowych w Lasach Oliwskich 119
R. flava (Schaeff.: Fr.) Quél. – [R]
Russula violeipes Quél. – [R]
Sparassis crispa (Wulf.) Fr. – [Chr., R]
Strobilomyces floccopus (Vahl. in Dan.: Fr.) P. Karst. – [Chr., I]
Tricholoma flavovirens (Pers.: Fr.) Lund. et Nannf. – [I]
Xerocomus parasiticus (Bull.: Fr.) Quél. – [Chr., R]
Kategorie zagrożenia wg Wojewody i Ławrynowicz (1992):
E – wymierające, V – narażone, R – rzadkie, I – o nieokreślonym zagrożeniu.
Chr. – gatunek pod ścisłą ochroną (por. Rozporządzenie Min. Środ. 2001).
Zagadnienie ochrony grzybów
Ze względu na ważną rolę pełnioną przez grzyby w środowisku leśnym powin-
ny być tam ogólnie chronione, m.in. poprzez zapewnienie im odpowiedniej, nie-
rzadko specyficznej bazy pokarmowej; np. obecność Scleroderma citrinum Pers. jest warunkiem koniecznym do egzystencji mikropasożyta Xerocomus parasiticus – zaliczanego do allobiontów . Jednym z wielu zjawisk, negatywnie wpływających na róż-
norodność biologiczną zbiorowisk leśnych, jest usuwanie martwych drzew, np.
złomów i wywrotów – niekiedy znajdujących się nawet w stadium zaawansowane-
go rozkładu. Ten dość powszechny proceder powoduje przede wszystkim elimina-
cję potencjalnych mikrobiotopów rozwoju wielu przedstawicieli leśnej biocenozy, do której należą w szczególności grzyby zaliczane do podgrupy ksylobiontów pnio-wych (Orłoś 1966, Buchholz i in. 1993). Do gatunków zagrożonych z grupy ksylobiontów należy np. Oudemansiella mucida – stosunkowo jeszcze częsta w lasach Trój-miejskiego Parku Krajobrazowego, a znajdująca się w regresie w wielu innych
środowiskach leśnych kraju, głównie z powodu ubywania dojrzałych drzewosta-
nów bukowych.
Na terenie Lasów Oliwskich w porównaniu z poprzednim okresem 20–25 lat
zauważono rzadsze występowanie niektórych symbiotroficznych ryzobiontów
związanych z Quercus robur i Q. petraea, np. borowików: Boletus reticulatus i B. luridus, a także przedstawiciela sapropasożytniczych ksylobiontów – Fistulina hepatica. Jest to niewątpliwie następstwo m.in. wyraźnego zmniejszania się udziału obu gatunków dębu w tutejszych dojrzałych drzewostanach oraz ich rzadkości w zakłada-
nych uprawach leśnych. Częste sadzenie Larix decidua, L. leptolepis, a także ich mie-szańców stymuluje wzrost populacji Boletinus cavipes oraz pojawianie się nowych jego stanowisk. Do gospodarzy pasożyta Phaeolus schweinitzii należą siedliskowo obce na tym terenie drzewa iglaste: Pinus sylvestris oraz północnoamerykańska Pseu-dotsuga menziesii. Dojrzały drzewostan sosnowy, zwłaszcza tzw. przestoje, zapew-niają też trwanie ściśle chronionemu Sparassis crispa (Rozporządzenie Min. Środ.
2001), znanemu na omawianym terenie z około 30 stanowisk (Wilga 1996), oraz
coraz rzadszemu w kraju Phellinus pini.
Pierwszym zwiastunem ochrony mikobioty Lasów Oliwskich było utworzenie
dla Xerocomus parasiticus ostoi (na prawach obszarowego pomnika przyrody), obej-mującej śródleśne torfowisko (Wilga 1993, Wilga, Zieliński 1998). Innym
Marcin Stanisław Wilga
przykładem ochrony grzybów jest nadanie statusu pomnika przyrody (nr 1066)
bukowi, na którym egzystuje bardzo rzadka w Europie Hericium erinaceum (osada Rybaki w Dolinie Radości, ul. Bytowska 5). Jedno ze stanowisk Strobilomyces floccopus znajduje się w granicach postulowanego rezerwatu przyrody „Lasy w Dolinie Strzyży” (Wilga 2001a). Można przypuszczać, że ochrona całego ekosystemu tego fragmentu Lasów Oliwskich byłaby równoznaczna z ocaleniem stanowiska tego
zagrożonego przedstawiciela mikobioty, zaliczanego również do gatunków pod
ścisłą ochroną (Rozporządzenie Min. Środ. 2001).
Podsumowanie
Prowadzone przez autora badania wykazały, że mimo położenia Lasów Oliw-
skich w granicach administracyjnych Trójmiasta i poddaniu ich silnej antropopresji (gospodarka leśna, turystyka itp.), wśród tutejszych grzybów wielkoowocnikowych występuje duże bogactwo i różnorodność; wstępnie stwierdzono obecność
ponad 200 ich gatunków (Wilga 1996, 2000, 2001a, b). Unikatami rosnącymi na
tym terenie są: Hericium erinaceum (1 stanowisko) , Morchella esculenta (1 stan.), Verpa bohemica (1 stan.), Polyporus umbellatus (2 stan.) i Xerocomus parasiticus (1 stan.).
Część zagrożonych taksonów wymienionych w zamieszczonym wykazie niektórzy
autorzy zaliczają do mikobioty górskiej. Należą do nich np. Strobilomyces floccopus, Porphyrellus porphyrosporus, Boletinus cavipes, a także ostatnio nie notowany Boletus aereus i in. (por. Skirgiełło 1960).
Wśród stwierdzonych grzybów ściśle chronionych, lecz nie umieszczonych na
polskiej „czerwonej liście”, warto wymienić Langermannia gigantea (Batsch.: Pers.) Rostk. oraz Meripilus giganteus (Pers.: Fr.) P. Karst., którego liczba stanowisk w rejonie Gdańska w ostatnich latach wzrosła z 2 do 13. Oba taksony należą do lokal-nych rzadkości obok takich, jak m.in.: Otidea concinna (Pers.) Sacc., Boletus pulveru-lentus Opat., Cortinarius coerulescens Fr., C. bolaris (Pers.) Fr., Dermocybe cinnabarina (Fr.) Wünsche i Mycena fagetorum (Fr.) Gill. Taksony te powinny zostać wzięte pod uwagę przy tworzeniu regionalnej „czerwonej listy” grzybów zagrożonych.
Obecność w Lasach Oliwskich wielu gatunków macromycetes, w szczególności wymienionych w powyższym wykazie, może świadczyć o względnie dobrym stanie
zachowania części biotopów i biocenoz oraz w znaczący sposób podnosi przyrod-
niczą wartość tego terenu.
Praca zrealizowana
w ramach projektu badawczego finansowanego przez
Komitet Badań Naukowych (grant nr 0946/P04/98/15).
Ginące i zagrożone gatunki grzybów wielkoowocnikowych w Lasach Oliwskich 121
Literatura
BIELAWSKA B., KAMIENIECKI M. 1987. Trójmiejski Park Krajobrazowy. – Zarząd Parków Kra-jobrazowych w Gdańsku, Gdańsk, 22 ss.
BUCHHOLZ L., BUNALSKI M., NOWACKI J. 1993. Fauna wybranych grup owadów ( Insecta) Puszczy Bukowej koło Szczecina. 6. Ocena stanu ekosystemów i perspektyw ich
kształtowania się, na podstawie obserwacji entomologicznych, oraz wnioski dotyczące ochrony biocenoz. – Wiad. Entomolog. 12. 2: 126–136.
ORŁOŚ H. 1966. Grzyby leśne na tle środowiska. – PWRiL, Warszawa, 225 ss.
PRZEWOŹNIAK M. (red.) 1995. Ochrona przyrody w regionie gdańskim. – Bogucki Wydaw-nictwo Naukowe, Poznań, 176 ss.
ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA z dnia 11 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków roślin rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów (Dz. U. nr 106, poz. 1176 z dnia 29 września 2001 r.), Warszawa.
SKIRGIEŁŁO A. 1960. Grzyby (Fungi). Podstawczaki (Basidiomycetes). Borowikowe (Boleta-les). – PWN, Warszawa, 130 ss.
TEODOROWICZ F. 1936. Grzyby wyższe polskiego wybrzeża. – Tow. Nauk. w Toruniu; Bad.
Przyr. Pomorskie 2: 3–65.
TEODOROWICZ F. 1939. Nowe dla flory polskiej podrzędy, rodziny, rodzaje i gatunki wnętrz-niaków ( Gasteromycetes). – Kosmos 64: 83–107.
WILGA M.S. 1993. Stanowisko podgrzybka pasożytniczego Xerocomus parasiticus w Lasach Oliwskich. – Chrońmy Przyr. Ojcz. 49.4: 90–94.
WILGA M.S. 1996. Rzadkie gatunki grzybów wielkoowocnikowych ( macromycetes) w rejonie Gdańska (Lasy Oliwskie). – Chrońmy Przyr. Ojcz. 52.6: 66–73.
WILGA M.S. 2000. Makrogrzyby (Macromycetes) doliny Samborowo w Lasach Oliwskich (Trójmiejski Park Krajobrazowy). – Acta Botanica Cassubica 1: 113–118.
WILGA M.S. 2001a. Szyszkowiec łuskowaty Strobilomyces floccopus w regionie gdańskim oraz problem jego ochrony. – Acta Botanica Cassubica 2:143–147.
WILGA M.S. 2001b. Verpa bohemica (Krombh.) Schroet. ( Morchellaceae) w Gdańsku. – Mscr., Gdańsk.
WILGA M.S., ZIELIŃSKI S. 1998. Nowe stanowisko podgrzybka pasożytniczego Xerocomus parasiticus na Pojezierzu Kaszubskim oraz ochrona gatunku w regionie gdańskim. – Chroń-
my Przyr. Ojcz. 54.5: 78–82.
WILGA M.S., BULIŃSKI M., FAŁTYNOWICZ W., BŁAŻUK J., SIKORA A., CIECHANOWSKI M. 1999.
Ścieżki przyrodniczo-dydaktyczne w Trójmiejskim Parku Krajobrazowym. – Wyd. Gdań-
skie, Gdańsk 2: 35–36, 87–97, 107–108.
WOJEWODA W., ŁAWRYNOWICZ M. 1992. Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych w Polsce. – W: ZARZYCKI K., WOJEWODA W., HEINRICH Z. (red.), Lista roślin zagrożonych w Polsce. – Inst. Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków, 98 ss.
Summary
Species of fungi from the Oliwskie Forests are listed. All of them are involved in „Red list of threatened fungi in Poland”. Five of the listed taxa are extincting, 14 – threatened by extinction, 15 – rare and 10 species have undetermined status of threat. Eight of the de-scribed taxa, such as Morchella esculenta, Verpa bohemica, Hericium erinaceum, Mutinus caninus,
Marcin Stanisław Wilga
Polyporus umbellatus, Sparassis crispa, Strobilomyces floccopus and Xerocomus parasiticus are strictly protected by law. The species need active protection by creation of suitable nutritive conditions, for instance resulting from leaving parts of dead tree stands as microbiotopes for, among others, trunk xylobionts.