1

mgr Joanna Witek

Nadniemeńska epopeja.

2

Drodzy Słuchacze!

Za pierwszą powieść, jak zapewne Państwo pamiętają, uznano

Don Kichota

Miguela Cervantesa z

początku XVII wieku. Współcześnie ten gatunek jest najbardziej reprezentatywnym przykładem literatury,
ale jak widać- dość młodym. Wiek XIX jest niewątpliwie czasem, gdzie powieść rozkwitła i przybrała
znaną nam do dziś formę. Na dzisiejszej lekcji zajmiemy się zestawieniem poetyki tego gatunku z poetyką

eposu oraz przedstawieniem licznych nawiązań dzieła Orzeszkowej

Nad Niemnem

do epopei

Pan Tadeusz

Mickiewicza.

Porządek zajęć:

1. Kilka słów o Elizie Orzeszkowej...
2. Geneza powieści

Nad Niemnem.

3. Powieść a epopeja.
4.

Nad Niemnem

a

Pan Tadeusz

.

5. Podsumowanie.

3

Eliza Orzeszkowa (1841-1910)

- pisarka, publicystka,

działaczka społeczna. Pochodziła ze szlachty z
okolic Grodna (dziś- w granicach Białorusi; w
okresie międzywojennym miasto polskie).
Ukończyła pensję klasztorną dla dziewcząt ( jej
koleżanką szkolną była Maria Konopnicka). Jako

siedemnastolatka została wydana za Piotra
Orzeszkę (w związku tym była sześć lat); była
jeszcze raz zamężna ze Stanisławem Nahorskim.
Orzeszkowa od początku swego dorosłego życia
krzewiła oświatę wśród ludu oraz była
zaangażowana w działalność konspiracyjną ( po
wybuchu powstania styczniowego). Jest autorką

rozpraw propagujących idee pozytywistyczne, np. :

O żydach i kwestii żydowskiej

,

Kilka słów o kobietach

.

ELIZA ORZESZKOWA

(http://pl.wikiquote.org/wiki/Plik:Orzeszkowa1900.jpg)

Ad 1. Kilka słów o Elizie Orzeszkowej...

4

Napisała około trzydziestu powieści oraz blisko sto dwadzieścia utworów prozatorskich. Do
najważniejszych dzieł Elizy Orzeszkowej należą:

- Marta (rozpoczynająca dyskusję o emancypacji kobiet);
- Meir Ezofowicz (głos w sprawie asymilacji Żydów;
- Nad Niemnem oraz Cham ( uznawana za najwybitniejsze jeżeli chodzi a artyzm);

- Tadeusz, A...B...C.... , Gloria victis (oraz inne nowele i obrazki).

Dzieła pisarki były wielokrotnie wznawiane i tłumaczone na kilkanaście języków. Twórczość Orzeszkowej
została w 1905 roku zgłoszona do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury.

5

Ad 2. Geneza powieści

Nad Niemnem

.

Powieść początkowo miała mieć tytuł: Mezalians- co miało eksponować wątek dotyczący związku,
zakończonego małżeństwem- między kobietą ubogą, ale mieszkającą we dworze (Justyną), a mężczyzną
pochodzącym ze zubożałej szlachty (Janem). Ich związek był całkowicie niezgodny z ówczesnymi
poglądami na temat małżeństwa. Jednak w trakcie prac nad powieścią Orzeszkowa postanowiła
poszerzyć problematykę.
Utwór Nad Niemnem był także polemiką z Sienkiewiczowską ideą ojczyzny, którą przedstawił w Trylogii.

Bohaterka powieści- Justyna Orzelska ma wiele cech wspólnych z samą autorką:
m. in. skromne wykształcenie, fascynacja wsią. Bogactwo obserwacji obyczajowych i przyrodniczych
wynika z faktu, że Orzeszkowa znała realia podgrodzieńskiego dworu z dzieciństwa i wyjazdów
wakacyjnych.

Powieść nad Niemnem była pisana w latach 1886- 1887; ukazywała się w odcinkach w roku 1887 na
łamach warszawskiego "Tygodnika Ilustrowanego". W roku 1888 została wydana w postaci książkowej;
pierwsze (trzytomowe) wydanie ukazało się w Warszawie.

6

Akcja utworu rozgrywa się w latach osiemdziesiątych XIX wieku, w okolicach Grodna. Ważniejsze miejsca
w powieści: dwór Korczyńskich (Korczyn), zaścianek Bohatyrowiczów, Osowce (posiadłość Andrzejowej
Korczyńskiej), Olszynka (własność Kirłów), las, w którym znajduje się powstańcza mogiła.

NIEMEN- rzeka płynąca przed dzisiejszą Białoruś i Litwę

(

http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Niemen_River_01.jpg

)

Nad Niemnem położone jest Grodno, w którym Orzeszkowa mieszkała przez większą część życia.

Pisarka była zafascynowana pięknem nadniemeńskiej przyrody ..

.

7

Ad 3. Powieść a epopeja.

Eliza Orzeszkowa w swojej powieści Nad Niemnem chciała połączyć dwa nurty twórczości epickiej, które
znajdują się po obu stronach największych form narracyjnych, tzn. na początku i na końcu. Są to: epopeja
heroiczna (rycerska, bohaterska) i powieść. Przy czym podobieństwa tych form można odnaleźć tylko
w najogólniejszych cechach: obydwa gatunki mają charakter epicki, czyli narracyjny, fabularny oraz
charakteryzują się dużym rozmiarem związanym w tym wypadku z wielowątkowością i rozległa akcją.
W poniższej tabeli przedstawiam najważniejsze różnice między eposem bohaterskim a powieścią

(Podaję

za: D. Chemperek, A. Kalbarczyk, D. Trześniowski, Zrozumieć tekst- zrozumieć człowieka, Warszawa 2013.)

8

Kategoria różnic

powieść

epika

Jedność świata przedstawionego

- równoległe istnienie płaszczyzny
boskiej i ludzkiej, przy czym świat
metafizyczny jest nadrzędny wobec
empirycznego
- rzeczywistość obiektywna, o
utrwalonej, stałej i sakralnie
umotywowanej naturze
- świat obdarzony sensem

- świat fizyczny, zmienny i nietrwały
- rzeczywistość pozbawiona ukrytego,
metafizycznego i sakralnego
fundamentu
- świat rządzony naturalnymi prawami
przypadku i konieczności

stosunek rzeczywistości
przedstawianej do pozaliterackie

- idealizacja- przedstawianie
rzeczywistości lepszej niż realna
- wychowawczy wymiar
przedstawienia

- realizm- przedstawianie
rzeczywistości taką, jaka jest
naprawdę

- bezstronność
przedstawienia

stosunek do czasu

- opis przeszłości, próba ocalenia
ważnej historii

- mityczność

- opis teraźniejszości

- aktualność

stosunek narratora do świata

- apologia przedstawionej
rzeczywistości
- utożsamienie ze światem i
jego prawami

- często krytyczny stosunek
do opisywanej rzeczywistości
- dystans do świata

bohaterowie

- szlachetni i wybitni, lepsi od
zwyczajnych, heroiczni lub nawet
boscy

- zwyczajni ludzie, tacy, jakich można
spotkać w świecie pozaliterackim

język

- uroczysty, podniosły,
ozdobny i niezwyczajny język
narracji- forma wierszowana i
zmetryzowana
- niezindywidualizowany język
bohaterów

- zwyczajny, przezroczysty,
pozbawiony ozdób
stylistycznych język narracji

- zindywidualizowany język bohaterów

9

Ad 4. Nad Niemnem a Pan Tadeusz.

W tym punkcie lekcji chciałabym przedstawić liczne nawiązania utworu Nad Niemnem do eposu Pan
Tadeusz. Proszę przypomnieć sobie lekturę Pana Tadeusza Mickiewicza. Z pewnością można stwierdzić,
że utwór ten nawiązuje, tak samo jak powieść Orzeszkowej, do antycznego eposu.

Jeżeli weźmiemy pod uwagę nawiązania gatunkowe, w Nad Niemnem pisarka przedstawiła szeroką
panoramę społeczną Polski i wizerunek Polaków na tle istotnych wydarzeń historycznych. Tym ważnym

wydarzeniem w powieści jest powstanie styczniowe.

To trzeba wiedzieć!

panorama społeczna- przedstawienie w utworze literackim szerokiego obrazu społeczeństwa: różnych
grup społecznych (jak arystokracja, szlachta, mieszczaństwo, chłopi), etnicznych, zawodowych, a także
instytucji organizujących życie zbiorowości. (Podaję za: Ibidem.)

10

W Nad Niemnem ukazana została "bolesna rzeczywistość gospodarczo-społeczna i polityczna na
wschodnich ziemiach dawne Polski", która towarzyszyła Polakom po upadku powstania.
Orzeszkowa, tak samo jak autor Pana Tadeusza odnosi się z niezwykłą życzliwością do przedstawianego
świata, idealizuje go- tworząc wspaniały obraz arkadyjskiej szczęśliwości. W Nad Niemnem możemy
odnaleźć idealizowane obrazy pracy, która nie tylko nie męczy, ale jest też źródłem wielkiej satysfakcji i
ludzkiej solidarności. Opisy wsi, krajobrazu, natury przyjaznej człowiekowi wskazują na zaangażowanie

pisarki, która pragnie przedstawić arkadyjski obraz rzeczywistości; mówią o jej patriotyzmie. "Patriotyzm
Orzeszkowej to znany nam z Pana Tadeusza patriotyzm małej ojczyzny."(Cyt za: Ibidem.)

W Nad Niemnem odnajdujemy podobny do Pana Tadeusza sposób kreacji widoczny w: szczegółowych
opisach nadniemeńskiej przyrody, wielostronnym przedstawieniu świata polskiej szlachty (ukazana jest
rzeczywistość szlachecka w najdrobniejszych szczegółach i dotyczy każdej warstwy szlacheckiej: od
arystokracji, poprzez ziemiański dwór, aż do schłopiałej szlachty zaściankowej), w nawiązaniu do historii-
"zarówno mitycznej, jak i heroicznej".

11

Orzeszkowa nawiązuje do eposu Mickiewicza również poprzez konstrukcję świata przedstawionego. W
centrum akcji obu utworów stoją młodzi bohaterowie, którzy są zakorzenieni w przeszłości, ale mają
nadzieję na lepszą przyszłość. Zarówno w jednym, jak i w drugim utworze przedstawiona jest miłość o
charakterze wychowawczym; reprezentowana odpowiednio przez pary: Justynę i Janka oraz Tadeusza i
Zosię. Najważniejszym miejscem obu eposów jest dwór szlachecki (Korczyn i Dwór Sopliców), który ma w
sąsiedztwie arystokrację (pałac w Osowcach i zamek Horeszków).

12

Ad 5. Podsumowanie.

W podsumowaniu do dzisiejszej lekcji chciałabym przybliżyć Państwu adaptację filmową powieści Nad
Niemnem w reżyserii Zbigniewa Kuźmińskiego z 1986. Adaptacja ta z pewnością wiernie odzwierciedla
nastrój powieści oraz przedstawia jej najważniejsze idee, narodowe i społeczne. Podobnie jak utwór
Orzeszkowej, film prezentuje szeroką panoramę społeczną i wiernie przedstawia polski krajobraz i
obyczaje. Adaptacja filmowa książki Orzeszkowej była największym dziełem Kuźmińskiego (ukazała się
najpierw jako wersja kinowa, potem w formie czteroodcinkowego serialu). Wybitne kreacje w filmie

stworzyli: Jan Zakrzeński (Benedykt Korczyński), Marta Lipińska (żona Benedykta- Emilia Korczyńska)
oraz Iwona Pawlak (Justyna Orzelska).

KADR Z FILMU NAD NIEMNEM

(https://www.google.pl/search?q=kadr+z+filmu+nad+niemnem [... ])

13

Na zakończenie lekcji przytoczę wypowiedź Markiewicza, który pisze również o świadomym nawiązaniu
powieści Orzeszkowej do dzieła Mickiewicza:
" Zespolenie tradycji niepodległościowego romantyzmu i pozytywistycznej pracy u podstaw,
martyrologicznego patosu i optymistycznej afirmacji życia, rodzajowego weryzmu i poetyczności- wszystko
to czyni z Nad Niemnem zjawisko literackie niepowtarzalne w twórczości Orzeszkowej, jedyne również w
całej literaturze tego okresu.

Powieść, będąca świadomym nawiązaniem do Pana Tadeusza, stanowiła zarazem zapowiedź ambicji
epickich prozy młodopolskiej."

(H. Markiewicz, Literatura pozytywizmu, Warszawa 1986)