Temat

: Pozytywizm czyli literatura na miarę "wieku pary i

elektryczności".

Drodzy Słuchacze!

Dzisiejsza lekcja będzie wstępem do rozmów na temat XIX- wiecznej polskiej

literatury, na którą wpływ miała dramatyczna historia Polski, m.in. nieudane
powstania, które rozwiały nadzieje na szybkie odzyskanie niepodległości. W tym
samym czasie jednak pojawiła się przed Polakami szansa na awans cywilizacyjny. Na
dzisiejszej lekcji omówię, w jaki sposób XIX- wieczni twórcy ukazywali "czas
rewolucji przemysłowej".

Porządek zajęć:

1. Wstęp do epoki pozytywizmu.
2. Romantyzm a pozytywizm.
3. Program pozytywistów. Hasła polskiego pozytywizmu.
4. Podsumowanie.

Ad 1. Wstęp do epoki pozytywizmu.

NAZWA EPOKI

Nazwa "pozytywizm" została zapożyczona z filozofii; w Polsce funkcjonuje jako
określenie epoki historyczno-literackiej, która rozwijała się pomiędzy romantyzmem
a Młodą Polską. Pozytywizmem określa się kierunek filozofii europejskiej XIX
wieku opisany i nazwany przez Augusta Comte'a- autora Kursu filozofii pozytywnej.
Według Comte'a pozytywny znaczy realny, czyli taki który pozostaje w opozycji do
fantastyki i służy konkretnym celom- jest użyteczny. Zdaniem polskiego historyka
literatury Henryka Markiewicza (znawcy epoki pozytywizmu) epokę tę można
określić także realizmem.

RAMY CZASOWE

Symboliczną datą, która oznaczała narodziny polskiego pozytywizmu jest rok 1864-
data upadku powstania styczniowego ( choć niektórzy badacze wskazują rok 1863).
Koniec tej epoki wyznaczają lata: 1890-1895. Wielu badaczy wskazuje rok 1890- po
którym nastąpił istotny przełom literacki- za datę zakończenia epoki pozytywizmu.
Był to czas debiutów twórców zaliczanych do Młodej Polski.

CHARAKTERYSTYKA EPOKI

Aby najlepiej scharakteryzować pozytywizm należy przywołać dwa wydarzenia o
charakterze polityczno-społecznym, które miały wpływ na jej ukształtowanie. Są to:
klęska powstania styczniowego oraz edykt uwłaszczeniowy chłopów.

- klęska powstania styczniowego

Pozytywiści należeli do pokolenia, które urodziło się w latach 1840-1850, dlatego też
upadek powstania był dla nich doświadczeniem bardzo osobistym. Wśród wielkich
nazwisk można wymienić Prusa, Asnyka i Orzeszkową. Pokolenie to uznało, że w
przypadku klęski powstania należy przyjąć wobec zaborców postawę lojalizmu i
zaprzestać spiskom i powstaniom. Przy czym lojalizm nie oznaczał zdrady
narodowej.

lojalizm - postępowanie zgodne z polityką władz, także tych narzuconych przez obce
mocarstwo

(Podaję za: http://sjp.pwn.pl/slownik/2566303/lojalizm)

Pozytywiści uważali, że: "Nowym celem patriotycznym powinna stać się
gospodarcza i społeczna modernizacja ziem polskich, ponieważ tylko ona w
perspektywie czasu da Polakom szanse na odzyskanie niepodległości. Pozytywiści
uznali, że w nowoczesnym świecie głównym czynnikiem sprawczym jest siła
ekonomiczna społeczeństw, oparta na zamożności i wykształceniu. Dlatego też
zwracali uwagę na konieczność zmniejszania dystansu cywilizacyjnego dzielącego
ojczyznę od Europy Zachodniej, w której proces przemian gospodarczo-społecznych
zachodził nieprzerwanie od czasów Wielkiej Rewolucji Francuskiej".

(Cyt za: D.

Chemperek, A. Kalbarczyk, D. Trześniowski, Zrozumieć tekst-zrozumieć człowieka, Warszawa
2013.)

- edykt uwłaszczeniowy chłopów

Celem edyktu, wydanego przez cara Aleksandra II w 1864 roku, było powstrzymanie
warstwy chłopskiej przed udziałem w powstaniu styczniowym. Edykt dawał
chłopom na własność ziemię, którą uprawiali. Oznaczał koniec porządku feudalnego
oraz był powodem wielkich przemian społecznych, m.in.; migracji chłopów do
miast ; rozwoju przemysłu; zubożenia i deklasacji szlachty, która utraciła swoją
uprzywilejowaną pozycję; wzrostu znaczenia mieszczaństwa.

Poniżej przedstawiam obraz Forda Madoxa Browna, Praca (1852-1865)

(http://pl.wikipedia.org/wiki/Ford_Madox_Brown)

Kompozycja obrazu Browna odzwierciedla piramidę społeczną ówczesnej Anglii. U
góry usytuowani są przedstawiciele tzw. klasy próżniaczej, którzy odbywają konną
przejażdżkę. Niżej widzimy kobiety z klasy średniej oraz robotników kopiących rów
kanalizacyjny. Najniżej zaś kobietę- żebraczkę z koszem przywiędłych kwiatów oraz
osierocone dzieci; za balustradą zaś można ujrzeć bezrobotnych i włóczęgów. O
sytuacji rozmawiają dwaj myśliciele, którzy stoją po prawej stronie obrazu.

Ad 2. Romantyzm a pozytywizm.

W tym punkcie chciałabym przedstawić różnice pomiędzy epokami

romantyzmu i pozytywizmu w poszczególnych sferach: polityczno- społecznej,
ideowej i sferze sztuki.

ROMANTYZM

POZYTYWIZM

sfera polityczno-społeczna

naród

społeczeństwo

walka zbrojna

praca

powstanie narodowe

lojalizm i modernizacja ziem polskich

feudalizm, dominująca rola szlachty

kapitalizm, dominująca rola
mieszczaństwa, wzrost znaczenia
inteligencji

prowincja

miasto

sfera ideowa

irracjonalizm, poznanie indywidualne

poznanie naukowe

metafizyka, indywidualne postawy
religijne, tradycje pogańskie

agnostycyzm (wątpliwości co do faktu
istnienia świata boskiego)

sfera sztuki

profeta, wieszcz, przywódca narodu

nauczyciel, wychowawca, moralista

poezja, dramat

powieść

estetyka romantyczna

realizm i naturalizm

Podaję za: Ibidem.

Ad 3. Program pozytywistów. Hasła polskiego pozytywizmu.

Nadrzędną wartością dla romantyków była ojczyzna- "warta każdej ofiary".

Dla pozytywistów natomiast najważniejszym celem była budowa nowoczesnego
społeczeństwa - "zdolnego podjąć wyzwania cywilizacyjne na miarę "wieku pary i
elektryczności". Nowy program miał być propagowany przez inteligencję, nową
warstwę społeczną. Tworzyli ją początkowo wykształceni przedstawiciele szlachty,
którzy w wyniku popowstaniowych represji utracili swoje majątki (ludzie
"wysadzeni z siodła"). Ich misją było oświecenie najuboższych warstw społecznych.
Inteligencja zaczęła zatem pełnić funkcje wychowawcze, co wynikało z braku
polskich niezależnych instytucji wychowawczych i politycznych. Co ciekawe
pojmowanie inteligencji jako warstwy społecznej charakterystyczne jest dla historii
Polski i Rosji; w Europie Zachodniej mówi się raczej o elicie umysłowej.

To warto wiedzieć!

Pisząc o polskim pozytywizmie warto wspomnieć o Szkole Głównej, działającej w
Warszawie w latach 1862-1869. Uczelnia ta obejmowała wydziały: filozoficzny,
medyczny, matematyczno-fizyczny i prawny. Wykłady w niej odbywały się w języku
polskim (po raz pierwszy od roku 1831, kiedy to zamknięto Uniwersytet
Warszawski). Wychowankami Szkoły Głównej byli m.in. Henryk Sienkiewicz,
Bolesław Prus, Aleksander Świętochowski, Piotr Chmielowski. Niestety ani Eliza
Orzeszkowa ani Maria Konopnicka jako kobiety nie miały prawa do studiów

wyższych.

HASŁA POLSKIEGO POZYTYWIZMU

PRACA ORGANICZNA

ASYMILACJA ŻYDÓW

PRACA U PODSTAW

EMACYPACJA KOBIET

SCJENTYZM

PRACA ORGANICZNA- jest to działanie na rozwój gospodarczy ludności.
Społeczeństwo- mówili pozytywiści- to żywy organizm, w którym wszystkie organy,
czyli warstwy społeczne muszą dobrze funkcjonować, aby system był zdrowy.
Pozytywiści sądzili, że należy pomnażać osobisty majątek, a przy tym tworzyć
miejsca pracy dla uboższych. Organicznikami zatem byli: przemysłowcy, bankierzy,
kupcy, właściciele majątków ziemskich, którzy gospodarowali w warunkach
kapitalistycznych.

PRACA U PODSTAW- czyli szerzenie oświaty wśród najuboższych warstw
społecznych, do których należeli: chłopi i biedota miejska. Pozytywiści mieli
świadomość, że pozostające w rękach zaborców szkolnictwo prowadzi do
germanizacji i rusyfikacji społeczeństwa. Hasło pracy u podstaw obejmowało
edukację (90% ludności w Królestwie Polskim było analfabetami!), naukę zawodu
oraz mobilizację do aktywności zawodowej.

ASYMILACJA ŻYDÓW- była próbą integracji warstwy żydowskiej z polskim
organizmem społecznym. Według założeń pozytywistów Żydzi mieli stworzyć polską
klasę średnią; mniejszość żydowska w Polsce stanowiła 10 % społeczeństwa, a w
miastach liczba ta sięgała nawet 60%, np. w Warszawie; poza tym istniały miasteczka
w całości żydowskie (zwane sztetlami), np. Zwoleń. Jednakże asymilacja oznaczała
dla Żydów konieczność rezygnacji z odrębności (religijnej, obyczajowej, językowej),
na co większość Żydów nie chciała się zgodzić.

EMANCYPACJA KOBIET- wynikała z dążenia do równouprawnienia
społecznego; miała zapewnić kobietom dostęp do wyższego wykształcenia i rynku
pracy. Kobiety w Polsce uczyły się w domach lub na pensjach. Co ciekawe, jeszcze w
1891 roku Maria Skłodowska, by studiować musiała wyjechać do Paryża!
Zrównanie praw kobiet i mężczyzn stało się wymogiem nowoczesności- w Europie
kobiety coraz częściej domagały się swoich praw i rywalizowały z mężczyznami na
rynku pracy. Emancypację kobiet należy uznać za pierwszą fazę ruchu
feministycznego.

SCJENTYZM- pozytywiści mieli duże zaufanie do nauki, która opierała się na
rozumie i doświadczeniu; a także do nauk przyrodniczych. Dla pozytywistów ważne
stały się odkrycia naukowe; walczyli z wszelkimi nienaukowymi przesądami. Na
ziemiach polskich, które opanowane były przez zaborców nie powstawały jednak
nowoczesne laboratoria i instytuty nauk ścisłych, dlatego polski scjentyzm
charakteryzował się ogromnym rozwojem nauk humanistycznych, które były ściśle
związane z historią narodu.

Ad 4. Podsumowanie.

Pokolenie młodych twórców okresu pozytywizmu starało się zaznaczyć swoją

odrębność przede wszystkim poprzez odrzucenie ideologii swoich romantycznych
poprzedników. Pozytywiści zrezygnowali zatem z walki narodowowyzwoleńczej,
gdyż uznali, że przynosi ona więcej szkody niż pożytku. Romantyczne idee
mesjanizmu zastąpiła praca dla dobra ogółu, która stała się dla pozytywistów
najwyższą wartością. To właśnie praca stała się miernikiem wartości jednostki i
jej patriotyzmu.