1

ZNACZENIE I ISTOTA CZASU WOLNEGO I REKREACJI DLA

SPOŁECZEŃSTWA WIEDZY

Dziś wykorzystanie czasu wolnego i bogatych form rekreacji wydatnie utrudnia brak

przygotowania do organizowania tego czasu. Dzieje się tak dlatego, iż przyczyną tego stanu

jest brak odpowiedniej edukacji w tworzeniu wychowania do rekreacji.

Jak pisał A. Kamiński … Gdy kontakty i przeżycia rekreacyjne stają się potrzebą

codzienną (nie tylko odświętną) – wychowanie do zdrowego i kulturalnego wczasowania

(rekreacji) staje się zadaniem tak samo ważnym, jak wychowanie do sprawnej pracy

zawodowej i pożądanych zachowań obywatelskich (Czajkowski 1979, s. 92).

Rozważając problem uspołecznienia czasu wolnego autorzy M. Demel i W. Humen

(1970, s. 14) stwierdzają, że …uspołecznienie czasu wolnego polega na kształtowaniu kultury

wypoczynku, wypełnianiu go treścią wzbogacającą osobowość człowieka. Nakłada to na nas

trudny obowiązek wychowania społeczeństwa do rekreacji.

R. Wroczyński (1985, s. 229) ujmuje to w następujący sposób: …Mianem „wychowanie

rekreacyjne” określamy planowe działanie wychowawcze zmuszające do wyposażenia młodej

generacji w umiejętność właściwego organizowania wypoczynku. Tak rozumiane wychowanie

rekreacyjne staje się nową dziedziną nie znaną w okresie tradycyjnie pojmowanego

wychowania. Stanowi ono rezultat rozwoju społeczeństwa i kultury, a jego źródeł należy

szukać w postępie techniki, zwłaszcza w rozwoju środków lokomocji i środków masowego

przekazywania kultury.

Wychowanie do rekreacji jako sztuka wyposażenia człowieka w umiejętności i nawyki

kulturalnego spędzania i organizowania czasu wolnego, wypoczynku, obejmuje obok treści

również metody i formy rekreacji. Treść stanowią wartości kulturowe rekreacji: fizyczno-

zdrowotne, artystyczne, techniczne, rozrywkowo-kulturowe oraz społeczne. Zadaniem tego

wychowania będzie przybliżanie, ukazywanie, rozbudzanie nowych potrzeb, aby nie były

to zainteresowania zbyt wąskie, to również nauczanie i przygotowanie człowieka do

korzystania z tych treści, po zastosowaniu odpowiednich metod, form i środków.

Wychowanie do rekreacji twierdzi T. Wolańska …musi uwzględniać i rozwijać

zainteresowania, zdolności i skłonności osobnika (...) wyrabiać określone umiejętności

i nawyki, wyposażać w pewne techniki do późniejszego wykorzystywania ich w czasie wolnym

– dziś i jutro.

2

Innym ważnym aspektem wychowania do rekreacji jest rozbudzenie potrzeb

i zainteresowań i wreszcie przygotowanie do określonego trybu życia w czasie wolnym dnia

powszedniego, dnia wolnego od pracy i sposobu spędzania dorocznego urlopu (Czajkowski

1979, s. 95).

T. Wolańska akcentuje potrzebę wychowania w rekreacji szerokich rzesz społeczeństwa:

dzieci, młodzieży, dorosłych poprzez włączenie różnych organizacji społecznych,

wychowawczych i oświatowych i środków masowego przekazu.

M. Demel (1974, s. 55) uważa, że …wychowanie do rekreacji to popularyzowanie

wzorów, tworzenie różnorakich modeli organizowania czasu wolnego, kształtowania

nawyków, przyzwyczajeń i postaw.

Różnice zamieszkiwanego środowiska powodują różne „zachowania wolnoczasowe”.

Często mówiąc o wsi mamy na myśli grupę rolniczą, lecz osoby zamieszkujące wieś

to również chłopo-robotnicy, rzemieślnicy i inteligencja wiejska. Jednak znaczna część osób

zamieszkujących środowisko wiejskie związana jest z pracą na roli, która wbrew pozorom nie

daje wszechstronnego usprawnienia organizmu. Elementem hamującym rozwój rekreacji

ruchowej na wsi jest duże rozproszenie ludności, zróżnicowanie zawodowe i nierytmiczny

czas pracy związany z sezonowością prac na roli. Stosunek do rekreacji fizycznej kształtować

mogą, zdaniem R. Rutkowskiego (1961), takie elementy jak: warunki geofizyczne (rzeźba

terenu, zbiorniki wodne, lasy, przestrzeń naturalna), przeszłość historyczna (zabytki kultury

i przyrody jako cel poznawczy i kulturotwórczy dla turystyki, ludowe formy gier i zabaw

ruchowych związanych z obrzędami, pasje i lokalne tradycje sportowe mogące być podstawą

do szerszej działalności sportowej), struktura demograficzna (jacy ludzie tworzą środowisko

w zależności, czy to ludność rdzenna czy przybysze, jakie stanowią grupy zawodowe, wiek

ludności wiejskiej). Nie bez znaczenia są materialne warunki życia ludności wiejskiej gdyż

ludność biedna jest mniej wrażliwa na wzory kultury fizycznej a czas wolny przeznaczany

jest na tzw. dorabianie do pensji. Ludność o wyższym standardzie materialnym więcej czasu

wolnego, stąd dostrzega w rekreacji rozrywkę i wypoczynek i z tego punktu widzenia szuka

możliwości zaspokajania tych chęci.

3

Czas wolny jest kategorią kulturową. Kultura jest to całokształt materialnego

i duchowego dorobku ludności, narodu, epoki historycznej; poziom rozwoju społeczeństw,

grup, jednostek w danej epoce; to poziom rozwoju społeczeństw, grup, jednostek w danej

epoce, także poziom rozwoju umysłowego, moralnego (Kopaliński 1999, s. 283). Kultura

fizyczna zaś to …wyraz określonej postawy wobec własnego ciała, świadoma i aktywna

troska o swój rozwój, sprawność i zdrowie, to umiejętność organizowania i spędzania czasu

z maksymalnym pożytkiem dla zdrowia fizycznego i psychicznego (Demel, Skład 1970, s. 23).

Idąc tym tropem można powiedzieć, że kultura fizyczna człowieka to jego tryb życia, nawyki

rekreacyjne, postawy i przekonania oraz umiejętności i sprawność ruchowa. M. Demel

przywołuje myśl Konstantego Stanisławskiego, który uczył rzeczy najprostszych:

rozluźniania się, sztuki szybkiego wypoczynku, koncentracji fizycznej i psychicznej,

zwykłego chodzenia, siedzenia i leżenia. Chcąc „poprawić naturę” poprzez kulturę fizyczną,

należy starannie dobierać jej środki (jak przy doborze kosmetyków). Kultura fizyczna

stanowiąc ważną część dzisiejszego stylu życia, podejmując walkę z uciążliwościami

współczesnej cywilizacji (niedotlenienie, zatrucia przemysłowe, hałas, niewłaściwe

odżywianie, stosowanie używek, napięcia nerwowe, stresy. Wszystko to wpływa na

powstawanie chorób cywilizacyjnych, przedwczesną starość, patologie (Demel, Humen

1970).

Aktywność fizyczna wywiera niewątpliwie pożądany wpływ na funkcje wielu układów,

na przemianę materii i ogólny dobrostan organizmu. Stąd też uznajemy, że kultura fizyczna to

…względnie zintegrowany system zachowań w dziedzinie dbałości o rozwój fizyczny,

sprawność ruchową, zdrowie i piękno człowieka, przebiegających według przyjętych w danej

zbiorowości wzorów, a także rezultaty owych zachowań (Krawczyk 1978, s. 147).

Jako kategoria kulturowa czas wolny jest … swoistą wartością, celem jednostkowych

aspiracji, zbiorowych dążeń i podstawą dokonywania ocen (Dyoniziak i wsp. 1994, s. 241).

Z tej perspektywy dość łatwo przychodzi przedstawienie sposobów wykorzystania czasu

wolnego. Jesteśmy w stanie usytuować jednostkę czy zbiorowość w określonym kręgu

kulturowym, stąd również możemy określić czym jest wypełnienie czasu wolnego w różnych

kulturach (obyczajowych, religijnych), które decydują o kształcie korzystania z wolnego

czasu i sposobów rekreacji. Wynika to głównie z doświadczeń społecznych, kulturowych

i innych jeszcze czynników. Inaczej jest w innych kulturach, prawo do pewnych

wyróżnionych godzin, wolnych dni jest nakazem obyczajowym czy religijnym.

4

Dysponowanie czasem poza pracą, jak wynika z doświadczeń społecznych zależne są od

wykształcenia i charakteru pracy (szerzej w rozdziale 1).

Czas wolny jest kategorią społeczną. Oznacza to, że zdeterminowane społecznie

są jego rozmiary, sposoby spożytkowania, a także przypisane mu społeczne funkcje...

Struktura wykorzystania czasu, jego budżet, mogą być wskaźnikiem poziomu rozwoju

społecznego (Dyoniziak i wsp. 1994, s. 243). Czas wolny w kontekście nadrzędnych celów

społecznych powinien zapewniać warunki do najpełniejszego realizowania możliwości

człowieka (szerzej w rozdziale 1).

Czynnikiem warunkującym rozmiary wolnego czasu jest długość czasu pracy. E. Wnuk-

Lipiński (1975, s. 8) wyróżnia trzy typy czasu wolnego:

- krótki czas wolny, pojawiający się w budżecie czasu dnia roboczego,

- średni czas wolny, występujący w ramach weekendów,

- długi czas wolny, wykorzystywany w trakcie urlopów wypoczynkowych.

Redukcja czasu pracy niejako automatycznie wydłuża czas po pracy i jest zarazem

czynnikiem sprzyjającym wzrostowi ilości czasu wolnego. Skracanie czasu pracy jest

uwarunkowane zarówno względami natury ekonomicznej jak i społecznej.

Kulturę fizyczną można rozważać w aspekcie statycznym (coś co istnieje w dorobku

materialnym i duchowym wcześniejszych pokoleń), i dynamicznym (coś, co dzieje się

w osobowości, aby dorobek twórczo rozwijać). Zjawisko społeczne, jakim stała się kultura

fizyczna dotyczy człowieka w całości: zarówno jego ciała jak i osobowości.

Szczególnie ważne jest wykorzystanie aktywności fizycznej w czasie wolnym przez

dzieci. Powody, które sprawiają, że właściwy rozwój ruchowy i praca nad własnym ciałem

są psychologicznie i społecznie ważne:

- ćwiczenia bezpośrednio wpływają na polepszenie zdrowia fizycznego i psychicznego,

- dzieci mogą wyładować nadmiar energii, przez to lepiej znoszą napięcia i frustracje,

- dobry rozwój ruchowy dzieci daje poczucie pewności, zadowolenia i własnej

adekwatności (niezależności),

- umiejętności ruchowe mogą zapewnić dziecku lepszą rozrywkę,

- właściwy rozwój ruchowy ułatwia akceptację społeczną, umożliwia zajmowanie ról

przywódczych,

- dziecko sprawne ma większe szanse na poczucie własnego bezpieczeństwa i poprawę

wartości własnego „ja” (Gracz, Sankowski 2001).

5

KLASYFIKACJA I ANALIZA FORM REKREACJI

Zakres form działalności rekreacyjnej jest niezmiernie bogaty, a współzależność między

jedną formą a drugą jest tak wymowna, iż …żadna sztywna klasyfikacja nie będzie

precyzyjna ani praktyczna (Demel, Humen 1970).

Klasyfikacja może być zatem zależna od:

- wieku,

- form: fizycznych, umysłowych i społecznych,

- urządzeń niezbędnych do prowadzenia zajęć rekreacyjnych,

- z punktu widzenia zainteresowań uczestników,

- motywów skłaniających uczestników do podejmowania działalności rekreacyjnej.

Autorzy M. Demel i W. Humen (1970) sugerują możliwość podziału form

rekreacyjnych zależnych od wieku na:

- rekreację dzieci,

- rekreację młodzieży,

- rekreację dorosłych.

W zależności od urządzeń potrzebnych do prowadzenia zajęć rekreacyjnych:

- rekreację sportowa

- rekreację techniczna (Czajkowski 1979, s. 73).

A. Kamiński - klasyfikuje formy rekreacyjne na podziale rzeczowym, tzn. na podstawie

zachowania się ludzi, posługując się podziałem instytucjonalnym. Są nimi:

- turystyka (pobytowa, wędrowna, podmiejska),

- sport,

- środki masowego przekazu (gazety, czasopisma, książki, radio, film, telewizja),

- kultura masowa,

- teatry i filharmonie, wystawy i muzea,

- samokształcenie,

- amatorstwo artystyczne,

- majsterkowanie i amatorstwo techniczne,

- hodowla amatorska (ssaki, ptaki, ryby, kwiaty, krzewy, drzewa, ogródki działkowe),

- zabawy i kontakty towarzyskie,

- kolekcjonerstwo,

- hobby,

- aktywność społeczna (Demel, Humen 1970, s.9).

6

Z. Skórzyński (socjolog), proponuje podział ze względu na odczuwane potrzeby

i najbardziej rozpowszechnione sposoby spędzania czasu wolnego:

- potrzeby i zajęcia amatorskie (hobby),

- potrzeby i aktywne zajęcia fizyczne (uprawianie sportu i turystyki),

- potrzeby i zajęcia towarzyskie (w domu, kawiarni, udział w przyjęciach, zabawach itp.),

- potrzeby i zajęcia konsumpcyjne o charakterze publiczno-widowiskowym (oglądanie

filmów, zawodów sportowych, imprez estradowych, przedstawień teatralnych,

słuchanie koncertów),

- potrzeby i zajęcia konsumpcyjne o charakterze indywidualno-kameralnym (czytanie

gazet, czasopism, książek, oglądanie telewizji i słuchanie radia),

- potrzeby i zajęcia bierne i niezaangażowane o charakterze czysto wypoczynkowym

(leżenie, wypoczywanie, drzemanie, plażowanie, przechadzanie się) (Demel, Humen

1970, s.9 - 10).

K. Wojciechowski (pedagog) swój podział rekreacji opiera głównie na aktywności, jaką

przejawiamy w rekreacji i dzieli ją na:

1.wczasy

a) bierne (pasywne),

b) czynne (aktywne) (Demel, Humen 1970, s. 11).

Autor

wczasy

traktuje

jako

bierne

próżnowanie,

medytacje,

czytelnictwo

dla przyjemności, oglądanie telewizji.

„Wczasując” się czynnie człowiek angażuje swoje mięśnie, a tym samym dąży do

poprawienia swojej sprawności, określając w ten sposób zasadniczą różnicę wobec wczasów

biernych.

H. D. Corbin – rozróżnia 4 grupy działalności rekreacyjnej. To podział bardzo

szczegółowy i konkretny:

-ruchowe rodzaje działalności – sporty rekreacyjne, uprawianie ich sprzyja przedłużeniu

okresu sprawności fizycznej człowieka,

- zajęcia miłośnicze (hobby),

- działalność kulturalna,

- mieszane rodzaje działalności, które podtrzymują zainteresowania jednostki (Demel, Humen

1970, s.11).

R. Wroczyński bierze pod uwagę rodzaje aktywności i łączenie ich w proste

funkcjonalne szeregi (podział dotyczy dzieci i młodzieży): …zabawy i gry ruchowe – sport,

turystykę, uczestnictwo w imprezach artystycznych, korzystanie ze środków masowego

7

przekazu, inne formy aktywności intelektualnej, zajęcia techniczne, aktywność społeczną

i towarzyską oraz inne formy aktywności (kolekcjonerstwo, różnego rodzaju indywidualne

zamiłowania) (Czajkowski 1979, s. 74 - 75).

Różnorodność klasyfikacji form działalności w czasie wolnym wskazuje na dużą

trudność w określeniu uniwersalnej typologii zajęć rekreacyjnych. Z dotychczasowych form

zajęć czasu wolnego można wyróżnić następujące rodzaje rekreacji:

- rekreacja fizyczna (ruchowa),

- rekreacja twórcza,

- rekreacja kulturalno-rozrywkowa,

- rekreacja przez działalność społeczną” (Czajkowski 1979, s. 76).

1. Rekreacja fizyczna

Rekreacja fizyczna ma swoją genezę. Według T. Wolańskiej – w grach i zabawach

ludowych, u nas doniosłą rolę w jej rozwoju odegrała Komisja Edukacji Narodowej. Swoje

zasługi na tym polu miał również dr Henryk Jordan twórca ogrodów i placów zabaw.

Rekreacja fizyczna jest najpowszechniejszą w sensie wartości oddziaływania

na jednostkę formą wypoczynku i wczasowania. Według M. Demela i W. Humena (1970) jej

walor trzeba szacować z co najmniej dwóch powodów: społeczno-wychowawczego

i higieniczno-profilaktycznego.

W ujęciu Z. Dowgirda (1978, s. 3) – przez „rekreację fizyczną” należy rozumieć

działalność rekreacyjną, której głównym elementem jest ruch, tzn. fizyczna aktywność

człowieka do późnej starości w pełnej sprawności fizycznej i psychicznej”.

T. Wolańska (1971, s. 11) pisze: …przez rekreację fizyczną rozumiemy te wszystkie

zajęcia o treści ruchowo-sportowej lub turystycznej, którym człowiek oddaje się z własnych

chęci w czasie wolnym od obowiązków, dla wypoczynku, rozrywki i dla rozwoju własnej

osobowości.

Jako synonim rekreacji fizycznej pojawiają się jeszcze w użyciu potocznym i w języku

sportowym takie określenia, jak: „kultura fizyczna”, „czynny wypoczynek”, „sport masowy”,

„masowa kultura fizyczna”, „sporty rekreacyjne”, „sport niekwalifikowany”, a nawet

„wychowanie fizyczne”.

M. Demel i W. Humen (1970, s.11) twierdzą, że …charakterystyczną cechą rekreacji

fizycznej jest działanie dla samego działania bądź samodoskonalenia w zakresie cech

fizycznych, a wtórnie – psychicznych i społecznych... jest równocześnie rekreacja fizyczna

elementarnym, biologicznym nakazem, jest moralnym obowiązkiem społecznym, bowiem

8

fizyczne i psychiczne zdrowie jednostki nie jest obojętne dla społeczeństwa. Społeczeństwo

zyska na zdrowiu jednostki poprzez jej wydajność pracy, kształtując poprawne stosunki

międzyludzkie, a straci na chorobie i niedołęstwie jednostki, która wymagać będzie

ś

wiadczeń zdrowotnych, leczenia, ubezpieczeń itd.

Między rekreacją fizyczną a sportem istnieje różnica. Rekreacja może być domeną

działania wszystkich ludzi (dzieci, młodzież, dorośli), natomiast sport może uprawiać

niewielka grupa jednostek wysoko sprawnych fizycznie.

Na proces rekreacji składają się trzy zasadnicze ogniwa (etapy): programowanie,

realizacja, ocena.

Wymienione ogniwa rekreacji tworzą spójną całość, których nie wolno rozrywać. Stąd

… rekreacja świadoma, systematyczna, zrytmizowana, ułożona w pewien ciąg działań

nabiera cech procesu, czyli postępowania celowego i uporządkowanego (Demel, Humen

1970, s. 84).

Rekreacja fizyczna stanowi jedną z ważnych części ogólnego programu rekreacji,

spełnia jej cele, warunki oraz zadania, a elementem rozróżniającym jest jedynie element

ruchu przy udziale ćwiczeń gimnastycznych, sportu, gier ruchowych i turystyki.

Formy rekreacji fizycznej według K. Czajkowskiego to: ćwiczenia ruchowe w czasie

przerw lekcyjnych, ćwiczenia rytmiczne, gimnastyka artystyczna, gry terenowe, gry i zabawy

ruchowe, kolarstwo, kometka, koszykówka, lekkoatletyka, łyżwiarstwo, narciarstwo, palant,

piłka ręczna, pływanie, siatkówka, strzelanie z wiatrówki i łuku, tenis, tenis stołowy,

turystyka, tor przeszkód (Czajkowski 1979, s. 79).

Z rekreacją fizyczną wiąże się ściśle rekreacja poprzez turystykę rozumianą jako formy

rekreacyjne, różnorodne wycieczki, krótsze czy dłuższe poza miejsce zamieszkania w celach

poznawczych i wypoczynkowych.

2. Rekreacja twórcza

Kolejną formą relaksacji jest rekreacja twórcza. Rekreacja fizyczna różni się od

rekreacji twórczej tym, iż rekreacja fizyczna dotyczy przede wszystkim usprawnienia

fizycznego jednostki, zaś w przypadku rekreacji twórczej „wywiera ona dominujący wpływ

na stronę emocjonalną życia jednostki, kształtuje poczucie piękna, estetyki, wyrabia

umiejętności manualne” (Czajkowski 1979, s. 81).

Podstawowe formy rekreacji twórczej to:

- zajęcia plastyczne (malowanie, rysowanie, modelowanie, praca artystyczna z różnych

9

tworzyw),

- zajęcia muzyczne (gra na instrumentach, taniec, rytmika, udział w zespole chóru,

orkiestry),

- zajęcia z majsterkowania („sprawne ręce”),

- zajęcia modelarskie (lotnicze, astronautyczne, szkutnicze, komunikacyjne),

- zajęcia fotograficzne i filmowe,

- zajęcia techniczno-radiowe,

- zajęcia motoryzacyjne (Czajkowski 1979, s. 81).

Zajęcia artystyczne i techniczne uprawiane są najczęściej w indywidualnej formie.

Zaś zajęcia techniczne oparte są przede wszystkim na indywidualnych umiejętnościach

jednostki. Wprawiają zatem uczestnika w stan radości z wykonania zadania, kształcą

wyobraźnię, poczucie piękna i estetyki.

Rekreacja twórcza w połączeniu z rekreacją fizyczną wpływa na kształtowanie

pełniejszej osobowości.

3. Rekreacja kulturalno-rozrywkowa

Inną formą aktywności człowieka w czasie wolnym jest rekreacja kulturalno-

rozrywkowa. Nazwą tą określamy szereg atrakcyjnych, ogólnie lubianych zajęć

wypełniających czas wolny, które podnoszą poziom kulturalny jednostki, a mają

równocześnie charakter rozrywkowy (Czajkowski 1979, s. 79).

Zajęcia te wypełniają tylko niewielki odcinek czasu wolnego, nie wymagają

szczególnych urządzeń i pomocy, pozwalają jednak jednostce wypoczywać w sposób

atrakcyjny w codziennych warunkach.

Do zajęć, które możemy zaliczyć do rekreacji kulturalno-rozrywkowej należą:

czytelnictwo,

rozrywki umysłowe, film i teatr, radio i telewizja, imprezy kulturalne i artystyczne, życie

towarzyskie. Ten rodzaj rekreacji ma charakter odtwórczy, ponieważ jednostka jedynie

wybiera z gotowej listy to, co ją najbardziej interesuje i co ma dla niej wartość.

Wypoczywanie „z książką i przy książce” to najprzyjemniejsza forma odprężenia,

dająca również wiele zadowolenia. Książka zawsze była najważniejszym „przyjacielem”

człowieka. Czytelnictwo jest takim rodzajem wypoczynku, od którego nie wymaga się

specjalnych warunków i może być realizowane nawet przy ograniczonym wymiarze czasu

wolnego.

10

Rozrywki umysłowe dotyczą tych zajęć, na które składają się pomysłowe gry i zabawy

stanowiące swoisty rodzaj „gimnastyki intelektualnej” (konkursy, zagadki, spotkania

z ciekawymi ludźmi, zbieractwo np. znaczków, gry towarzyskie itp.).

Film i teatr posiadają szczególną siłę przyciągającą człowieka. Film dostarcza mocnych

przeżyć, przenosi nas w nieznane sytuacje, wzbogaca wyobraźnię. Jest bardzo łatwo dostępną

formą spędzania czasu wolnego, natomiast teatr jest wykorzystywany jako spędzenie czasu

wolnego znacznie rzadziej. Najczęściej jednak (potwierdzają to wszelkie możliwe badania)

wolny czas wypełnia ludziom oglądanie telewizji i słuchanie radia. Telewizja jet

najważniejszą formą spędzania wolnego czasu przez przeciętnego człowieka i wypełnia ona

coraz więcej czasu w życiu cywilizowanych społeczeństw.

Imprezy kulturalne, artystyczne (widowisko, festyny, zabawy ludowe, bale, koncerty,

zawody sportowe) to również istotny element wypełnienia wolnego czasu. Jego

charakterystyczną cechą jest masowość, zbiorowe przeżywanie wrażeń, wzruszeń, emocji

związanych z oglądaną imprezą, wiąże on jednostkę z grupą.

Przez życie towarzyskie – rozumiemy kontaktowanie się w czasie wolnym z innymi

ludźmi w celu np. wymiany myśli, dyskusji, a także zabawy i rozrywki; to także spotkania

z rówieśnikami, rozmowy z serdecznymi przyjaciółmi itp.

Kultywowanie różnych form życia towarzyskiego zapobiega zamykaniu się w ramach

ograniczonego

ż

ycia

rodzinnego,

osobistego,

rozwija

kontakty

międzyrodzinne,

międzyludzkie. Z punktu widzenia rekreacyjnego, spotkania towarzyskie rozładowują nudę

i monotonię życia codziennego, stanowią formę wypoczynku, odprężenia po obowiązkach

zawodowych, rodzinnych (Czajkowski 1979, s. 86 - 87).

4. Rekreacja przez działalność społeczną

Swoistą formą wypoczynku, nie tylko dorosłym, ale również dzieciom i młodzieży,

sprawiają radość i satysfakcję jest uprawianie pewnych form działalności społecznej.

Działalność która daje nie tylko duże zadowolenie, wyzwala umiejętności organizatorskie,

ułatwia życie, ale również realizacją różne programy wychowawcze.

Rekreacja przez działalność społeczną – w przeciwieństwie do innych form rekreacji -

ukierunkowuje mniej na przyjemność osobistą lub korzyść, a jednostka udzielająca się

społecznie oddaje część swej radości innym, widząc w tym dzieleniu się z innymi głęboki sens

ż

ycia osobistego (Czajkowski 1979, s. 87)

11

Przedstawione rodzaje rekreacji mają istotny wpływ na kształtowanie się osobowości

jednostki, na jej kulturalny wzrost i postępowanie. Każda z nich zawiera ponadto wartości

wychowawcze, które decydują o poziomie i wartości wychowania do rekreacji.

Do najczęściej występujących form rekreacji fizycznej można zaliczyć:

1. Zabawy i gry ruchowe

Zabawa to jedna z form aktywności człowieka, podejmowana dobrowolnie w celu

zaspokajania chęci ruchu. Nieodzownym jej warunkiem jest poczucie swobody działania,

emocjonalne przeżycie i gra wyobraźni. Zabawa to naturalna potrzeba każdego człowieka,

a szczególnie najmłodszych. Ciekawość dziecka jest „produktem” jego wrodzonej

aktywności własnej, którą można nazwać głodem doznań i działania, jest jego motorem życia.

Zabawa może pojawiać się w licznych postaciach zachowania i postępowania w chwilach,

kiedy dziecko nie ulega naciskom zewnętrznym.

Z historycznego punktu widzenia zabawy i gry klasyfikować można według różnych

zasad. Jerzy Cieślikowski (1985) przytacza podział F. Queyrata z pracy Gry i zabawy

dziecięce... i dzieli je na: zabawy dziedziczne, naśladowcze oraz oparte na wyobraźni.

Bogatsza jest klasyfikacja gier i zabaw przy uwzględnieniu czynnika wychowawczego.

J. Cieślikowski przytacza podział Konrada Lange z roku 1893, który dzieli gry na: ruchowe,

kształtujące zmysły, artystyczne oraz sprzyjające rozwojowi inteligencji. Podział B. Pereza z

roku 1888 dzieli zabawy na: wyuczone (zbiorowe), kształcące pierwiastki o charakterze

społecznym, na zabawy swobodne (przeważnie fizyczne) oraz na zabawy – zajęcia, w których

dominuje inteligencja spostrzegawcza i wytwórcza. Gry i zabawy ruchowe, które dzieci

przyswoiły sobie na początku XX wieku, w ubiegłym stuleciu były jeszcze „własnością”

dorosłych.

M. Bondarowicz (1994) stwierdza, że aktywność ruchowa w zabawach i grach może mieć

charakter samoistny, spontaniczny np. zabawy podwórkowe lub kierowana (lekcje

wychowania fizycznego, trening).

Mając na uwadze stopień trudności elementów ruchowych, przepisów, zabawy podzielił

wyżej wymieniony autor na dwie grupy: zabawy proste i gry ruchowe. W zabawach prostych

występuje rywalizacja indywidualna, a w grach ruchowych biorą udział zespoły rywalizujące

między sobą.

12

I.

Zabawy proste - głównie występują w nich elementy ruchu związane z motoryką

człowieka: chód, bieg, skoki, rzut, itp. oraz proste elementy techniczne dyscyplin sportowych

jak kozłowanie, rzuty, strzały na bramkę.

Zabawy proste M. Bondarowicz podzielił na:

−

aktywizujące i podnoszące koncentrację uwagi,

−

bieżne (z odpowiednim stopniowaniem trudności: swobodne biegi, wyścigi i pościgi),

−

skoczne (swobodne podskoki, wyskoki, skoki, przeskoki, wyścigi skokami obunóż,

jednonóż),

−

rzutne (rzuty na odległość, do celu, zabawy rzutno – chwytne),

−

kopne (podania i przyjęcie piłki w miejscu i ruchu, prowadzenie piłki, główkowanie),

−

z mocowaniem i dźwiganiem (przeciąganie, przepychanie, elementy walki wręcz),

−

koordynacyjne (doskonalenie zachowania równowagi w miejscu i w ruchu,

kształtowanie umiejętności wykonywania szybkich obrotów, zwrotów i przewrotów,

zabawy z ruchami asymetrycznymi),

−

przy muzyce.

II.

Gry ruchowe

−

gry proste - występują tu proste elementy ruchowe. Liczba drużyn dowolna, przepisy

proste i nieskomplikowane. O zwycięstwie decyduje szybkość i dokładność

wykonania, stopień trudności określa czynnik rywalizacji zespołowej,

−

gry złożone - występuje kilka rodzajów gier prostych tworzących pewną całość;

przepisy w porównaniu z grami prostymi są bardziej skomplikowane, sposób

punktacji j/w.,

−

gry przejściowe - zaliczane są do tej grupy takie gry, które mają wyższą formę

organizacyjną, jest tu podział tylko na dwie drużyny o równej liczbie zawodników,

a gra prowadzona przez sędziego; przepisy gry przejściowej jednakowe dla

wszystkich,

−

gry specjalistyczne - doskonalone są tu elementy techniczne i taktyczne, przepisy

mogą ulegać modyfikacjom, stany ilościowe drużyn mogą być różne w zależności

od założeń szkoleniowych,

−

gry drużynowe - stanowią najwyższą formę organizacyjną, zasady gry dyscyplinarnej

są stałe, przepisy mogą być zmienione przez prowadzącego zajęcia w zależności

od umiejętności zawodników i celów szkoleniowych.

13

Zabawy połączone z ruchem, doświadczony animator potrafi wykorzystać dla tych

samych celów, które osiągamy w ćwiczeniach w ścisłej ich formie jak: wzmożenie

wegetatywnych funkcji ustroju wychowanka, wzmocnienie jego układu mięśniowego,

szkieletowego, należyte wyrobienie zwinności, pożądanej szybkości ruchów, siły, zręczności

i poczucia równowagi. Prawidłowo dobrane i pomysłowo prowadzone zabawy zastępują

wymuszone, mało emocjonalne i przez to nużące ćwiczenia ruchowe. Nie skrępowana

aktywność ustroju oraz atrakcyjność zabawy ma zdecydowaną przewagę nad ćwiczeniami.

Zabawom i grom ruchowym towarzyszą przeżycia emocjonalne i duże zaangażowanie

uczuciowe. Charakteryzuje je radość, zadowolenie, co sprzyja wypoczynkowi i odprężeniu.

Mają one wpływ na rozwój charakteru dzieci i takich ich cech jak: samodzielność, śmiałość,

pomysłowość, panowanie nad sobą, dokładność i zdyscyplinowanie. Ponadto przyzwyczajają

dzieci do działania w zespole, rozwijają duch koleżeństwa, podporządkowują życzenia swoje

woli całego zespołu i działania na jego korzyść.

Każda zabawa ma swój początek i zakończenie, ale także fabułę. Jest bodźcem fizycznym

działającym na fizyczną stronę osobowości. Daje jednocześnie możliwość oddziaływania na

psychikę i umysłową stronę osobowości, co sprzyja nerwowemu odprężeniu i czynnemu

wypoczynkowi.

R. Trześniowski (1995) uwzględnił następujący podział zabaw: ze śpiewem, orientacyjno

– porządkowe, na czworakach, bieżne, rzutne, skoczne, kopne oraz z mocowaniem

i dźwiganiem.

2. Gry drużynowe i sportowe

Gry sportowe wymagają już precyzyjniejszej koordynacji ruchów. Mobilizują one

przeważnie cały układ ruchowy a wraz z nim wszystkie funkcje organizmu. Czynność

mięśniowa ma głównie charakter dynamiczny o zmiennej intensywności, gry ćwiczą

regulacyjne funkcje układu nerwowego i zwiększają wydolność najważniejszych narządów

wewnętrznych a także sprzyjają rozwojowi szybkości, zwinności, wytrzymałości

i koordynacji, reagowania na zmieniającą się sytuację.

Gry sportowe są w zasadzie uboższe od zabaw w swej ruchowej treści. Występuje w nich

zazwyczaj niewielka liczba ściśle ustalonych kombinacji i koordynacji, które przyswajają

sobie sportowcy w czasie długiego i żmudnego treningu. W grach można dostrzec pewną

jednostronność ruchową niezbędną do uzyskania sportowego mistrzostwa. Poprzez gry

można silnie oddziaływać na rozwój określonych cech charakteru: śmiałość, wytrzymałość,

14

upór, wola zwycięstwa, pilność - są to cechy kształtowane w toku systematycznego

uprawiania gier sportowych. Stąd wymagają wyższego stopnia rozwoju fizycznego,

psychicznego i dojrzałości fizjologicznej, dlatego też mogą być stosowane w wyższych

klasach.

W grach sportowych łączą się dwie właściwości: ścisła precyzja ruchów i olbrzymie

napięcie emocjonalne. W związku z tym nauczyciel pełni ważną rolę, gdyż dewiza

„zwycięstwo za wszelką cenę” prowadzi do wypaczenia idei wychowania fizycznego,

bowiem zwycięstwo jest osiągalne kosztem zdrowia i etyki. Gra staje się walką, a przegrany

mecz klęską. Młodzież chętnie afirmuje postępowanie określone w świecie sportowym

terminem "fair play", o ile zostanie tego nauczona i w tym leży istota oddziaływania

wychowawczego gier sportowych. Błędem wychowawczym jest też piętnowanie tych, którzy

nie osiągnęli założonego celu, zamiast tego powinniśmy doszukiwać się mankamentów

w samym treningu.

Sukcesy oddziaływań wychowawczych przez gry sportowe wg Makarenki zależne są od

zachowania równowagi i harmonii między stawianymi wymaganiami uczniom-zawodnikom,

a respektem im okazywanym z racji przygotowania kondycyjno-technicznego, za które

odpowiada nauczyciel (Denisiuk i wsp. 1969).

3. Ćwiczenia gimnastyczne

Ć

wiczenia gimnastyczne zaliczamy do najważniejszych środków wychowania fizycznego

kształtujących siłę, zręczność i zwinność. Dzieje się to dzięki temu, że zawierają one wielkie

bogactwo form czynności ruchowej, co umożliwia zarówno rozwijanie różnych grup mięśni,

jak i doskonalenie w wysokim stopniu koordynacji ruchowej, prawidłowości i doskonałości

w wykonywaniu ruchów. Towarzyszy temu duże napięcie umysłowe, podobnie jak w grach

sportowych. Różnorodność ruchów, jakimi charakteryzują się ćwiczenia gimnastyczne,

zapewnia możliwość oddziaływania na wszechstronny, ogólny rozwój i sprawność fizyczną

wychowanków. Ponadto zezwala na dobór ćwiczeń przygotowawczych podczas treningu we

wszystkich dyscyplinach sportu. Obok rozwijania siły, zręczności, zwinności kształtują się

moc, równowaga, gibkość i szybkość.

Janowski w swoich badaniach wykazał, że ćwiczenia gimnastyczne wpływają na przyrost

takich cech motorycznych jak: siła, moc, zwinność, a istotnie szybkość. Zastosował takie

ć

wiczenia jak zwisy, podpory, trudniejsze ćwiczenia akrobatyczne oraz skoki mieszane, które

wymagają włączenia do pracy zarówno dużych, jak i małych grup mięśniowych.

15

Dobór ćwiczeń gimnastycznych ma również wpływ na korekcję postawy ciała, co stanowi

jedną z ważnych funkcji gimnastyki (w ramach możliwości szkoły i odpowiednio

przygotowanego nauczyciela). Ważną rolę spełniają więc zajęcia z gimnastyki wyrównawczej

dla dzieci wątłych, o słabej budowie i z błędami postawy(Denisiuk i wsp. 1969).

.

4. Lekkoatletyka

Lekkoatletyka jest działem ćwiczeń, wśród których można wyróżnić następujące rodzaje

ć

wiczeń: bieg, chód, skok, rzut. Efektem tego jest rozwój siły, mocy, szybkości, gibkości,

zręczności, zwinności, koordynacji, wytrzymałości itp. wiele konkurencji lekkoatletycznych

(np. skoki i rzuty) w niewielkim stopniu ćwiczą wytrzymałość, lecz w znacznym doskonalą

koordynację ruchów. Natomiast chód i bieg trenują wytrzymałość, siłę, a mniej koordynację

ruchów rąk.

Mówiąc o zdrowotnorozwojowych aspektach uprawiania ćwiczeń lekkoatletycznych

mamy na myśli nie jednostronną specjalizację, lecz uprawianie wielu konkurencji. Duża

różnorodność ćwiczeń -wzmacnia czynności narządów oddechowych i krążenia (marsze,

biegi, marszobiegi). Wzmocnienie i rozwijanie mięśni tułowia, kończyn górnych (rzuty),

dolnych (biegi, skoki) przyczynia się do rozwoju ogólnej wytrzymałości organizmu. Korzyści

spotęgować można wykonywaniem ćwiczeń na wolnym powietrzu.

Lekkoatletyka niejako łączy w sobie typowe właściwości gimnastyki, gier sportowych,

a więc występuje w niej ścisła kontrola ruchów i duże nasycenie emocjonalne. Uprawianie

lekkiej atletyki umożliwia kształtowanie takich właściwości charakteru jak wytrzymałość,

zdecydowanie, dokładność, orientację w przestrzeni i w czasie, zdolność koncentracji

i kumulacji wysiłku.

Ć

wiczenia lekkoatletyczne częstokroć są prowadzone w warunkach naturalnych

w ramach tzw. ćwiczeń i gier terenowych.

5. Ćwiczenia i gry terenowe

Ć

wiczenia i gry terenowe wszechstronnie oddziałują na organizm dziecka w zakresie

ukształtowania jego motoryki oraz wyrabiania w naturalnych warunkach nawyków

ruchowych (chód, bieg, rzut, wspinaczka, pełzanie, dźwiganie), które mają praktyczne

zastosowanie w życiu. Odznaczają się również wielką wartością w kształtowaniu cech

16

osobowości, rozwijają zdolności poznawcze, nie tylko pamięć, lecz także myślenie, uwagę,

spostrzegawczość, wyobraźnię i zainteresowania indywidualne; stwarzają możliwość

rozwijania inicjatywy, szybkiej orientacji, przytomności umysłu, wyrabiają zaradność,

cierpliwość, wytrwałość w pokonywaniu trudności, wdrażają do znoszenia niewygód oraz do

planowego działania, racjonalizacji, nowatorstwa.

6. Wycieczki

Wycieczki można organizować w różnych celach i przy pomocy różnych środków

lokomocji. Wycieczki mogą być piesze, rowerowe, samochodowe, narciarskie, wodne itp.

Niemal podczas każdej wycieczce włącza się odcinki marszu. Intensywność wysiłku pracy

podczas wycieczek (w zależności od środka lokomocji i charakteru trasy) waha się

w szerokich granicach np. wycieczki narciarskie, kajakowe, rowerowe, piesze, szczególnie

w miejscowościach górskich, mogą wymagać znacznej „pracy” fizycznej w przeciwieństwie

do wycieczek np. samochodowych.

Wycieczki mają zawsze jakąś zasadniczą wartość dla zdrowia: odbywają się na otwartym

powietrzu, przez co rozwijają i doskonalą czynności ruchowe wegetatywne oraz powstają

nowe nawyki ruchowe, niezbędne dla czynności, z którymi spotykamy się w życiu

codziennym. Przeciwwskazaniem jest w czasie marszu wystawianie (nawet częściowo)

obnażonego ciała na działanie zwłaszcza w południe promieni słońca. Obowiązkiem

nauczyciela będzie w takim wypadku kontrolowanie samopoczucia, tętna podopiecznych, jak

i regulowania czasu przebywania na słońcu. Należy także zachować daleko idącą ostrożność

w czasie wycieczek podczas których korzystamy z naturalnych zbiorników wodnych.

Nie wolno wchodzić do wody bez opieki, bezpośrednio po posiłku, pod wpływem alkoholu

czy bez wcześniejszego „rozruszania” organizmu. Przeciwwskazane są także kąpiele przy

ostrych stanach zapalnych związanych np. z zaburzeniami jelitowymi. Podobnie należy

zachować daleko idącą ostrożność w stosunku do dzieci osłabionych, pobudliwych nerwowo,

ź

le sypiających itp.

7. Pływanie

Pływanie jest czynnością ruchową o dużym znaczeniu praktycznym. Niezmiernie

korzystnie wpływa na harmonijny rozwój mięśni, wyrabianie ich siły, wzmacnianie układu

nerwowego oraz układu krążenia i oddychania. M. Skład w eksperymencie nad

17

oddziaływaniem ćwiczeń pływackich na rozwój, przeprowadzonym z chłopcami w wieku 11-

12 lat, wykazał, że:

- chłopcy uprawiający pływanie szybciej rośli,

- największe przyrosty wystąpiły w pojemności życiowej płuc,

- duże przyrosty zauważono także w pomiarach szerokościowych (takich jak szerokość

barków, miednicy, stopy i dłoni),

- wybitne przyrosty odnotowano w sile, zwinności, szybkości oraz sprawności ogólnej.

Poziom położenia ciała człowieka, głębokie oddychanie niezbędne do pokonania

ciśnienia wody na klatkę piersiową i brzuch, brak napięcia statycznego w dużych grupach

mięśni oraz właściwy rytm pracy dużych grup mięśniowych i oddychania-sprzyjają funkcji

narządu krążenia.

Następują również, na skutek przebywania w wodzie i pływania, korzystne zmiany

w składzie morfologicznym krwi (zwiększa się liczba erytrocytów oraz zawartość

hemoglobiny). Przede wszystkim zaś dzięki głębokim oddechom towarzyszącym pływaniu

zwiększa się objętość życiowa płuc. Dlatego też pływanie uważane jest za jedno

z najlepszych ćwiczeń doskonalących oddychanie. Pływanie ma również duże znaczenie

wychowawcze. Współdziała w wyrabianiu odwagi, wiary we własne siły, wytrwałości;

zwłaszcza, gdy pływanie odbywa się w naturalnych zbiornikach wodnych (morze, jeziora,

rzeki), które stwarzają przeszkody do pokonania(Denisiuk i wsp. 1969).

8. Sporty zimowe

Sporty

zimowe

mają

duże

znaczenie

zdrowotne,

sprawnościowo-użyteczne

i wychowawcze. Sporty te uprawia się wyłącznie na otwartym powietrzu. Stosunkowo niska

temperatura, czyste powietrze, ruch pogłębiający i pobudzający układ krążenia-doskonale

wpływają na wzmocnienie i hartowanie organizmu.

Nauka jazdy na łyżwach jest jednym z niezwykle cennych rodzajów czynności

mięśniowej, sprzyjającej rozwojowi fizycznemu. Wzmacnia układ mięśniowy, wzmaga

przemianę materii, zwiększa czynnościową wydolność krążenia i oddychania, a przede

wszystkim wyrabia umiejętność koordynacji nerwowo-mięśniowej. Oprócz ogólnego wpływu

na rozwój i sprawność fizyczną jazda na łyżwach odbywa się w warunkach sprzyjających

hartowaniu ustroju.

Zabawy na śniegu i lodzie są również istotnymi czynnikami kształtowania sprawności

fizycznej. Zarówno podchodzenie pod górę, jak i wożenie się sankami po równinie stanowią

18

intensywne ćwiczenia wzmacniające układ krążenia, oddychania i mięśniowy. Zjeżdżanie

z większych pochyłości wyrabia umiejętność podejmowania decyzji, odwagę, opanowanie,

orientację w przestrzeni, wyzwala u dzieci radość i postawę koleżeństwa.

Narciarstwo turystyczne także wpływa na wszechstronny i proporcjonalny rozwój przede

wszystkim układu mięśniowego (gł. mięśnie nóg, pasa barkowego, tułowia i tłoczni

brzusznej). Zwiększa ruchomość klatki piersiowej, dokonuje się korzystniejsza wentylacja

płuc. Ponadto wyrabia wytrzymałość, zwinność, równowagę i inne cechy motoryczne oraz

współdziała w kształtowaniu cech woli i charakteru, rozwija przytomność umysłu, odwagę,

orientację w przestrzeni i czasie, kształtuje poczucie piękna(Denisiuk i wsp. 1969).

9. Inne formy rekreacji: kajakarstwo, jeździectwo, nurkowanie, jazda na rowerze,

wędrowanie, żeglarstwo, speleologia, sporty motorowe i motorowodne (Merski 2002).

ISTOTA REKREACJI FIZYCZNEJ - JEJ FUNKCJE I ZNACZENIE W RÓśNYCH

OKRESACH śYCIA CZŁOWIEKA - AKTYWNOŚĆ REKREACYJNA RÓśNYCH

GRUP SPOŁECZNYCH

Przy rosnących zagrożeniach współczesnego świata: hałas, przyspieszony rytm życia,

przy pogarszającej się higienie (siedzący tryb życia, pracy, wypoczynku, brak aktywności

sportowej, niedosypianie, przemęczenie, uzależnienia) wzrasta znaczenie rekreacji fizycznej

(Wolańska 1989).

Istotą rekreacji fizycznej jest:

1.Zaspokojenie potrzeb ruchu niezbędnego dla zdrowia.

2. Równoważenie dobowego bilansu energetycznego organizmu człowieka.

3. Poprawa, utrzymanie i budowanie sprawności i wydolności fizycznej.

4. Osiąganie przyjemności i zadowolenia z wysiłku fizycznego.

Stosunek do aktywności fizycznej, nawyki, przyzwyczajenia kształtowane są od

urodzenia. Nie bez znaczenia jest w tej mierze okres szkolny. Idea krzewienia health-related

fitness powinna towarzyszyć pracy szkolnej i odnosić się do tych komponentów sprawności,

które są efektem korzystnego wpływu aktywności na zdrowie (Bouchard, Shephard 1994).

Znaczne efekty w prawidłowym rozwoju dziecka poprzez sport odnotowano w Stanach

19

Zjednoczonych (Humphrey 2003, Fraser-Thomas, Cote 2007). Osoby związane z pracą

w szkole twierdzą, że winna ona przygotowywać do wychowania w zdrowiu, a uczniowie

powinni wykazać gotowość dla osiągania w przyszłości celów (Gosset 2007).

Przeprowadzone tam badania wykazały, że dzieci zaangażowane w sporcie są nie tylko

zdrowsze, ale występuje u nich także większa odporność na stres. U dzieci zaangażowanych

w sport nie występuje nadmiar tkanki tłuszczowej i odnoszą one również lepsze sukcesy w

nauce. Zauważono ponadto, że dzieci aktywniejsze ruchowo odznaczają się większą

koncentracją uwagi. Sport jest pomocny w rozwoju dzieci chorych na ADHD (Knipshe,

Baumanis 2002). Jest miejscem na rozładowanie agresji i nadmiaru energii. Angielski badacz

Ashley (1994) zaobserwował, że najwięcej korzyści we własnym środowisku mają dzieci

o atletycznym typie budowy ciała. Dzieci te są najpopularniejsze w grupie rówieśniczej,

pełnią role przywódcze, są powszechnie lubiane w szkole. Są one również najaktywniejsze na

lekcjach wychowania fizycznego, grupa ta okazuje się mieć również największe

zainteresowania poza sportem. Sportowa aktywność wpływa na kształtowanie osobowości

dziecka, powoduje także podniesienie jego samooceny. Rówieśnicy wykazujący się gorszą

sprawnością fizyczną charakteryzują się zwiększonym poczuciem niższości wobec innych,

ale jednocześnie podwyższoną agresywnością wobec otoczenia i dorosłych. Badania, nie

tylko w Polsce, wykazały większe zainteresowanie aktywnością ruchową chłopców niż

dziewcząt (Rockett 2004). Zaobserwowano, że wpływ na aktywność ruchową dzieci

i młodzieży jest mniejszy ze strony rodziców niż szkoły, czy też grup rówieśniczych. Troska

o prawidłowy rozwój dziecka, jego sprawność i zdrowie jest obowiązkiem osób dorosłych

zwłaszcza rodziców i wszystkich tych, którym nie jest obojętny młody człowiek.

Ruch jest wartością przyczyniającą się do spotęgowania zdrowia. Aktywność kształtuje

właściwości odpornościowe organizmu, prawidłowy przebieg procesów metabolicznych.

Właściwy poziom sprawności stanowi czynnik zabezpieczający przed chorobami

cywilizacyjnymi. Sprawność pomaga w uzyskaniu równowagi emocjonalnej, łatwiej

przystosowuje do zmieniających się warunków. Sprzyja przyswajaniu norm społecznych,

buduje prestiż i wpływa na znalezienie miejsca jednostki w społeczeństwie. Jednostka

sprawna fizycznie może skuteczniej czerpać radość z życia, wzbogacać jego treści,

szczególnie podczas zabawy i korzystania z różnych form wypoczynku. W warunkach

szkolnych uczniowie sprawniejsi fizycznie zajmują w klasach lepszą pozycję społeczną, żyją

z większą wiarą we własne siły. Te cechy powinny wręcz wymuszać zastosowanie

skuteczniejszych metod stymulacji ruchowej w pracy z dziećmi opóźnionymi w rozwoju

20

fizycznym. Może to być warunkiem zapewnienia prawidłowego rozwoju biologicznego,

psychicznego i społecznego (Napierała 2008).

Funkcje aktywności rekreacyjnej wg Wolańskiej (1989):

- funkcja regeneracyjna – wypoczynek, regeneracja sił po pracy i obowiązkach

domowych, odnowa sił biopsychicznych,

- funkcja rozrywkowa – dobra zabawa, rozrywka, różne typy i rodzaje gier i zabaw, miłe

spędzanie czasu w odpowiednim towarzystwie,

- funkcja rozwojowa – rozszerzenie wiedzy o świecie, różnego typu zjawiskach,

poznawanie nowych ludzi i miejsc,

- funkcja kompensacyjna – kompensacja, wyrównanie wszelkiego typu braków

i niedociągnięć: brak ruchu, zabawy, pozycji w grupie itp.,

- funkcja kreacyjna – twórcze spełnienie się w zajęciach, formach, rzeczach których

realizacja jest niemożliwa w czasie zajętym obowiązkami zawodowymi, społecznymi

i rodzinnymi,

- funkcja katartyczna (łać.- katharsis-oczyszczenie – „oczyszczająca”, pozwalająca

na odreagowanie, ucieczkę od codziennych kłopotów, obniżenie poziomu samokontroli

emocjonalnej,

- funkcja integracyjna – możliwość poznania nowych ludzi spoza kręgu domowego

i zawodowego, zawieranie przyjaźni, tworzenie grup zabawowych alternatywnych dla innych

ś

rodowisk, integracja w środowisku rodzinnym,

- funkcja adaptacyjna – pomoc w przystosowaniu się do nowych warunków

ś

rodowiskowych: zarówno środowiska naturalnego jak i społeczno – kulturowego, pomoc

w przystosowaniu się organizmu do wzmożonego wysiłku,

- funkcja stymulatywna – wspomaganie i pobudzanie rozwoju psychicznego i fizycznego

człowieka.

- funkcja korektywna – przeciwdziałanie i niwelowanie szeregu potencjalnych odchyleń

(zwłaszcza w rozwoju fizycznym człowieka – duża rola rekreacji fizycznej),

- funkcja emancypacyjna – uwalnianie się od szeregu narzuconych człowiekowi

niepisanych norm społecznych, nakazów i zakazów (etycznych, moralnych i innych),

21

- funkcja ekonomiczna - dbanie o kondycję psychofizyczną obniża wydatki na ewentualne

leczenie (profilaktyka) i pozwala na osiągnięcie lepszych wyników na innych polach

działania,

- funkcja społeczno – ideologiczna – w skali makro kreowanie odpowiednich wzorów

zachowań rekreacyjnych pożądanych społecznie i ważnych dla jednostki, za pomocą

odpowiednich działań i instrumentów,

- funkcja lokalizacyjna – umiejętność i sposób spędzania czasu wolnego, rodzaje

aktywności rekreacyjnej lokalizują jednostkę w przestrzeni społecznej (kwestia statusu,

prestiżu) nie mniej aniżeli pełnione role zawodowe.

U człowieka występuje wiele potrzeb życiowych m.in. potrzeba aktywności fizycznej.

Potrzeby występują w sposób zróżnicowany w zależności od warunków osobniczych jak:

wiek, płeć, konstytucja ciała czy stan zdrowia (Osiński 1996).

Znaczenie ruchu w wybranych grupach wiekowych:

Okres niemowlęcy (do około 1 roku życia). Charakterystyka motoryczności niemowlęcej

(promotorycznej) to niepokój ruchowy, rozlewność pobudzenia, sztywność (tonus). Ruchy

wykonywane są błędnie, nie mają związku z rzeczywistością. Dalej następuje okres właściwy

– wysiłek skierowany jest na utrwalenie lokomocji dwunożnej oraz mowy. W trakcie ćwiczeń

w chodzeniu wyostrzają się wrażenia błędnikowe, zarysowuje się lordoza lędźwiowa,

przemieszczenie narządów wewnętrznych dostosowanych do pozycji pionowej.

Pod wpływem aktywności ruchowej wzmagają się czynności neuromotoryczne, lepiej

pracuje układ sercowo – naczyniowy, poprawia się przemiana materii i czynniki

krwiotwórcze.

Zaleca się w tym korzystanie z drogocennych wartości, jakie niesie promieniowanie

słoneczne oraz pobyt na świeżym powietrzu (dla dziecka korzystniejszy pobyt na świeżym

powietrzu ) do temperatury -10*C. Powoduje to wzmożenie apetytu, zwiększenie odporności

na choroby, ponadto promienie słoneczne wytwarzają potrzebną witaminę D. W każdym

okresie rozwoju dziecka ważną rolę odgrywa miłość rodzicielska oraz przyjazna atmosfera

domu rodzinnego.

Okres poniemowlęcy (do około 3 lat). Doskonalone są ruchy lokomocyjne, manualne,

występują trudności w dłuższej koncentracji uwagi. Wzrasta odporność na zachorowania,

mimo pojawienia się groźby chorób zakaźnych wieku dziecięcego. Następuje rozrost mięśni

szkieletowych, zmniejsza się ilość tkanki tłuszczowej, zmienia się stosunek siły do ciężaru

22

ciała co umożliwia wykonanie złożonych ruchów. Wskazane ćwiczenia z rodzicami

(pozytywne zmiany w somatyce). Okres ten sprzyja hartowaniu ustroju, a jego brak może

spowodować „wydelikacenie”, obniżenie odporności i sprzyja stanom patologicznym.

Dziecko powinno mieć możliwość ruchowego wyżycia się. Rozwój motoryki związany jest

z opanowaniem mowy.

Wiek 2-3 lat to okres w którym manipulacyjne ruchy przekształcają się w praksje (ruchy

celowe). Okres wczesnego dzieciństwa charakteryzuje rozrzutność ruchowa oraz bogactwo

form ruchu. Dziecko potrafi swobodnie chodzić, biegać, skakać, rzucać, chwytać, wspinać

się, utrzymywać równowagę statyczną i dynamiczną.

Okres przedszkolny (do około 7 lat). Wykonywane ruchy są płynne i harmoniczne.

Każde ćwiczenie ruchowe cechuje odrębna struktura kinematyczna i dynamiczna. Struktura

kinematyczna ruchu to forma, rytm, tempo danego ćwiczenia. Rytm to stosunek czasu

trwania poszczególnych faz ruchu. Tempo ćwiczenia określamy przez liczbę ruchów

wykonywanych w jednostce czasu. Ruch ciała określamy zawsze względem drugiego ciała,

które uważamy wtedy za nieruchome. Około 4-5 roku życia występuje „pierwsze apogeum

motoryczności” (Przewęda 1973). Ruchy dziecka są celowe, swobodne, płynne i przyjemne

dla oka. Serce pod względem fizjologicznym jest sprawne. Rozwinięta motoryczność

o charakterze zabawowo - sportowym. Większość dzieci potrafi harmonijnie podrzucać piłkę,

kopnąć ją, oddać skok z rozbiegu. Szybko uczą się jazdy na nartach, łyżwach, potrafią

pływać, jeździć na rowerze. Chłopcy motorycznie zaczynają osiągać przewagę nad

dziewczętami. Trudności mogą się pojawić przy czynnościach wymagających znacznej

precyzji ruchów rąk na przykład podczas zapinania, sznurowania, jedzenia.

Zabawa powinna stanowić podstawowy sposób ruchowego wyżycia się. W trakcie

zabawy dziecko może wykazać się naturalną ekspresją ruchową. Zabawa stanowi podłoże do

zaspokojenia potrzeb ruchowych, społecznych i poznawczych. Aktywność w zabawie

wywiera pozytywny wpływ na rozwój somatyczny, motoryczny i psychiczny dziecka

(Osiński 1996).

Okres młodszy szkolny (7 lat – 10-12 lat). Występuję w tym wieku wstrząs szkolny,

to zjawisko związane z rozłąką z domem w niespotykanej dotychczas dla dziecka przestrzeni

czasowej. To jednocześnie czas dużej potrzeby ruchu, „wyżycia” się przy jednoczesnym

braku dłuższej koncentracji uwagi.

W tym okresie 9-10 lat występuje „etap dziecka doskonałego” (drugie apogeum

motoryczności). Dzieci charakteryzują się wyjątkową łatwością uczenia się ruchów we

wszystkich sportach, nawet złożonych ćwiczeniach gimnastycznych. Występuje wyjątkowa

23

celowość ruchów, doskonała harmonia i elastyczność (Przewęda 1973, Osiński 1996).

Dziecko chętnie współzawodniczy, radość sprawia sukces sportowy. Dzieci słabsze

w motoryce gorzej znoszą fazę adaptacyjną do warunków szkolnych, trudniej dostosowują się

do grupy rówieśniczej. Dymorfizm już jest zaznaczony: chłopcy górują w biegach, rzutach

i skokach dziewczęta w ruchach manualnych, precyzji. Nadmiar pobudliwości może sprawiać

kłopoty wychowawcze.

Okres pokwitania (do 17 lat). Pokwitaniu często towarzyszy obniżenie odporności

ustroju, zwiększona wrażliwość, wewnętrzne skupienie, popęd do samotności, rodzący się

krytycyzm, chwiejność nastrojów, przewrażliwienie, skłonność do kompleksów. W tym

okresie życia mamy do czynienia z dużą troską o higienę osobistą, należyty tryb życia,

unikaniem i eliminacją stresów, z dużą ilością snu i wypoczynku biernego.

Znaczne przyrosty wielkości ciała, zmiany proporcji (alometria) powodują że zmienia się

proces biomechaniczny narządów ruchu. Zmiany siły mięśni są wolniejsze niż faza wzrostu.

Zaczyna się pojawiać w rozwoju somatycznym, motorycznym i psychicznym coraz większe

zróżnicowanie. Chłopcy często zaczynają przeceniać swoje siły, wykazując się dużą odwagą

i skłonnością do popisu. Występuje też podwyższenie środka ciężkości

ciała

i nierównomierny rozrost mięśni, co może sprzyjać wystąpieniu pogorszenia się postawy

ciała (Osiński 1996). U dziewcząt obserwuje się obniżenie poziomu wydolności fizycznej,

co ma związek z przyrostem masy tłuszczowej w okolicach bioder, zmianami proporcji ciała.

Dziewczęta charakteryzuje brak zdecydowania, niewiara w własne możliwości i zmiana

zainteresowań społecznych. W efekcie zaczyna się unikanie aktywności fizycznej (kryzys

motoryczności). Stabilizacja sprawności następuje około 15 – 16 roku życia (Przewęda 1973).

Aby przyczynić się do prawidłowego rozwoju młodzieży, zapobiec wadom postawy,

należy proponować szczególnie atrakcyjne zajęcia fizyczne. Jest czas do wykazania się

inwencją animatorów i instruktorów rekreacji.

Okres młodzieńczy (do ok. 24 lat), to słaba wrażliwość na działanie czynników

zewnętrznych, przy jednoczesnej, często wysokiej sprawności fizycznej. Daję się wtedy

kształtować zdolności motoryczne podczas systematycznego treningu. W okresie tym

występuje często brak motywacji i chęci ruchu. Jest to czas jak określa Wolański (1987),

maksymalnej wielkości danej cechy, która nie poddawana stymulacji, ulega zaniżaniu

wyjątkowo szybko. Uważa się, że dopiero po 18 roku życia można rozpocząć ćwiczenia

o zwiększonej intensywności związane z siłą.

24

Przed instytucjami związanymi z rekreacją fizyczną stoi wielkie zadanie dotarcia do

sporej grupy młodzieży, ponieważ często nie jest ona objęta obligatoryjnym wychowaniem

fizycznym (wyjątek stanowi młodzież studencka i żołnierze). Nasilające się procesy

alkoholizmu, narkomanii, palenia papierosów i niehigieniczny tryb życia nie pozostają bez

wpływu na zdolności motoryczne i na stan kondycji tej grupy młodzieży.

Okres wieku dorosłego i dojrzałego (do ok.45 – 55 lat). Przy doborze ćwiczeń powinno

się brać pod uwagę charakter wykonywanej pracy, tryb życia, a dorobek młodości nie jest

trwały. Spadają zdolności motoryczne a regeneracja ulega przedłużeniu. Już Z. Gilewicz

(1964) zauważał, spotykane wady postawy u osobników różnych zawodów wynikające na

przykład ze sposobu wykonywania pracy jak tzw. Okrągłe plecy (szewcy, zegarmistrzowie),

wady kończyn u tragarzy, kowali i tak dalej. Wszystkie te wady wynikały

z niesymetrycznego obciążenia mięśni, przy jednoczesnym braku odpowiednich ćwiczeń

korekcyjnych.

Ważną rolę dla utrzymania optymalnego poziomu kondycji spełnia zbiorowa jak

i indywidualna rekreacja fizyczna. Zaleca się w tym wieku codzienną gimnastykę poranną,

biegi w terenie, jazdę na rowerze, narciarstwo biegowe, piesze wyprawy turystyczne.

Dla zdrowia, psychofizycznej kondycji i właściwego rozwoju układu sercowo –

naczyniowego do najważniejszych należą dyscypliny cykliczne oraz te o dynamicznym

charakterze uprawiane przynajmniej 2 – 3 razy w tygodniu (Osiński 1996).

Okres starzenia się i starości. O szybkości starzenia się decydują czynniki genetyczne,

ż

ywienie, higiena wypoczynku, aktywność fizyczna. W tym czasie maleje wytrenowalność

organizmu.

W minionym stuleciu życie ludzkie wydłużyło się na świecie o ponad 25 lat.

Systematycznie zwiększa się liczba ludności powyżej 65 roku życia. Przeciętna długość życia

dla kobiet w 2000 roku wyniosła 78 lat, dla mężczyzn 70 lat. Przewiduje się w Polsce w 2020

roku, że co czwarta osoba będzie w wieku powyżej 60 lat.

Proces starzenia się jest zjawiskiem nie do uniknięcia i dotyczy nas wszystkich. Starość

zaczyna się po 60 roku życia (Szwarc i wsp. 1986). Najczęściej okres starości dzieli się na

dwa okresy: - wczesna starość (60 – 75 roku życia), późna starość – (powyżej 75 roku życia).

Często występuje rozbieżność pomiędzy wiekiem kalendarzowym a biologicznym, lecz nie

ustalono jeszcze wystarczających kryteriów oceny wieku, które byłyby powszechnie przyjęte.

Starzenie się nie jest chorobą, ale choroby przyspieszają starzenie się. Zmianom starczym

i ich wczesnemu występowaniu może zapobiec aktywność fizyczna, ćwiczenia fizyczne,

sport. Ćwiczenia fizyczne przywracają przemianę materii w tkance kostnej i aparacie

25

więzadłowym. Uprawianie sportu nawet w wieku starszym wpływa na poprawę wentylacji

płuc. Aktywność fizyczna jest skuteczną metodą w leczeniu chorób wieńcowych, chorób

nadciśnieniowych, otyłości, cukrzycy i innych. Ćwiczenia fizyczne to uznana metoda terapii

w kardiologii i geriatrii. Fizjologia wysiłku fizycznego wyjaśnia przyczyny przyrostu

wydolności fizycznej poprzez aktywność, a przez to poprawę stanu zdrowia zwłaszcza osób

starszych.

Aktywność fizyczna ma szerokie zastosowanie nie tylko w profilaktyce, lecz także w

leczeniu wielu zaburzeń i chorób zwłaszcza cywilizacyjnych i przewlekłych jak: miażdżyca,

choroba niedokrwienna serca, zmiany zarostowe tętnic kończyn dolnych, choroba

nadciśnieniowa, choroby przewodu pokarmowego (nerwica żołądka, zaburzenia dróg

ż

ółciowych, nieżyty jelita grubego), choroby układu oddechowego (dychawica oskrzelowa,

przewlekłe nieżyty oskrzeli, rozedma płuc), choroby przemiany materii – otyłość, cukrzyca,

nerwice ogólne i narządowe oraz zaburzenia psychiczne. Ćwiczenia fizyczne są doskonałą

rehabilitacją. Istnieją jednak choroby, gdzie wysiłek fizyczny nie jest wskazany, dlatego

osoby starsze powinny być pod stałą kontrolą lekarską (Szwarc i wsp. 1986).

Objawem motorycznego starzenia się jest zanik potrzeby ruchu. Występuje tzw. regres

właściwości psychomotorycznych. Brak wysiłku fizycznego powoduje spadek masy

mięśniowej (siły mięśniowej). W przedziale lat 65 – 85 występuje spadek siły mięśniowej

1,5% a mocy 3,5% rocznie, obniża się siła izometryczna, wytrzymałość mięśniowa, gibkość,

wzrasta natomiast odsetek tkanki tłuszczowej (Drabik 1995). Stała aktywność fizyczna

pozwala na osiąganie i utrzymanie wysokiego poziomu wydolności, co może wpłynąć na

oddalenie gwałtownego procesu starzenia się.

Ponieważ jednym z objawów motorycznego starzenia się jest zanikanie pędu do ruchu,

należy znaleźć taką formę aktywności, która będzie atrakcyjna i zachęcała do aktywności do

końca życia (Napierała 2002).

Sposobem na ograniczenie zmian starczych, zwłaszcza ich wczesnemu występowaniu,

jest aktywność fizyczna realizowana poprzez cele:

-zdrowotny (zalecane ćwiczenia przez lekarzy jako profilaktyka lub leczenie),

-utylitarny (podtrzymanie sprawności dla wykonywania podstawowych czynności

ruchowych),

- społeczny (chęć przebywania z ludźmi, ucieczka przed samotnością),

- ludyczny (przeciwdziałanie nudzie i monotonii, chęć wypełnienia czasu wolnego).

26

Aktywność ruchowa wpływa na ogólne usprawnienie, posiada walory społeczno –

kulturowe, jest przyjemnym sposobem spędzania czasu wolnego, formą kulturalnej rozrywki.

Proces starzenia się społeczeństw, będący problemem dla rządów wielu krajów, będzie

tworzyć nowe rynki zbytu szczególnie dla turystyki, która w tym procesie może zyskać

najwięcej. Turystyka ludzi starszych jest często utrudniona ze względu na zbyt wysokie

koszty, bariery architektoniczne dla mniej sprawnych, lęk przed nieznanym i brak nawyków

spędzania czasu wolnego w ten sposób (Napierała 2002).

Aktywności ludzi starszych wyznacza trzy zasadnicze cele:

1. Aktywność prewencyjna mająca na celu zapobieganie przedwczesnemu starzeniu się.

Ta forma aktywności wymaga zorganizowanych poczynań, odpowiednio kontrolowanego

programu. Działania profilaktyczne powinny mieć charakter kompleksowy, łącząc aktywność

ruchową ze zmianą stylu życia, sposobu odżywiania się, odrzucenia używek.

2. Aktywność rekreacyjna, która przejawia się w różnych formach czynnego

wypoczynku, sportu, ćwiczeń uspakajających (często realizowana indywidualnie,

to aktywność zależności od upodobań i możliwości osób).

3. Aktywność leczniczo – rehabilitacyjna. Celem jej jest przywrócenie sprawności po

przebytej ostrej chorobie oraz zapobieganie utracie sprawności i postępującego starzenia się.

Osobom starszym zaleca się: gimnastykę, gry ruchowe mniej intensywne, kolarstwo,

marsze, truchty i spacery, narciarstwo nizinne, pływanie, polowanie, łucznictwo, tańce,

strzelectwo, turystyka, wędkarstwo. Nie są wskazane ćwiczenia, gdzie stosowane są zrywy,

przyspieszenia, nagłe zmiany pozycji ciała (przewroty, skoki do wody itp.).

Nie dlatego kończymy ze sportem bo się starzejemy, lecz starzejemy się bo skończyliśmy

ze sportem.