Prymas Polski - tytuł przysługujący arcybiskupom gnieźnieńskim od

1417

r., podkreślający ich

pierwszeństwo w polskim

episkopacie

. Obecnym Prymasem Polski jest

arcybiskup

Henryk

Muszyński

.

Mikołaj Trąba

Tytuł ten wiąże się, zgodnie z ideą godności

prymasa

, ze szczególną historyczną rolą Gniezna jako

pierwszego polskiego arcybiskupstwa oraz przez długi okres jedynej

metropolii

. Arcybiskupi

gnieźnieńscy jako Prymasi Polski noszą tytuł "

legata

urodzonego" i posiadają przywilej noszenia

stroju

kardynalskiego

nawet wówczas, gdy nie są

kardynałami

.

Ignacy Krasicki

Funkcja i ranga Prymasa Polski w obrębie episkopatu zmieniała się. W przeszłości często byli to
faktyczni przywódcy polskiego

Kościoła katolickiego

, co wynikało z przysługujących im szerokich

prerogatyw, wzmocnionych czasem innymi pełnionymi równolegle godnościami kościelnymi.

Aktualnie jest to tytuł przede wszystkim honorowy.

kard. Stefan Wyszyński

W latach 1821-1946 prymasi Polski rezydowali w

Poznaniu

, a w latach 1946-1992 - w Warszawie.

Spowodowane było to pełnieniem przez arcybiskupów gnieźnieńskich równolegle (drogą

unii

personalnych

) godności, odpowiednio: arcybiskupów poznańskich i warszawskich. Z kolei w latach

1992-2009 tytułu Prymasa Polski nie dzierżył aktualny arcybiskup gnieźnieński, stan ten jednak od
początku określany był jako przejściowy i w

2009

r. godność prymasowska została ponownie

związana z Gnieznem.

Spis treści:

1. Historia
2. Obecny status
3. Prymasi Polski
4. Inne tytuły prymasów w Polsce
5. Przypisy

1. Historia

W

1417

pierwszym prymasem Polski został ówczesny arcybiskup gnieźnieński

Mikołaj Trąba

(wg

Jana Długosza

tytuł prymasa nadał mu

Sobór w Konstancji

). Od tego czasu tytuł ten przysługiwał

wszystkim jego następcom na stolicy arcybiskupiej.

W

średniowieczu

prymas był najważniejszym biskupem kraju, reprezentującym

papieża

,

przewodniczącym

synodom

wewnątrzpaństwowym, mianującym

archidiakonów

, ustalającym

granice

diecezji

i

metropolii

.

Od

1515

dzięki staraniu prymasa

Jana Łaskiego

z tytułem arcybiskupa, metropolity gnieźnieńskiego

związany jest tytuł legatus natus - stałego

legata

papieskiego.

W okresie

I Rzeczypospolitej

oraz wczesnorozbiorowym (do 1818) r., prymasi Polski, z racji

dualistycznego charakteru I RP, przysługiwał tez bardziej rozbudowany tytuł "Prymas Królestwa
Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego"

[1]

. Od

1572

prymas był

interrexem

, tj. głową państwa

w czasie wakującej monarchii. Koronował i grzebał królów, udzielał im i ich rodzinom
sakramentów, pełnił inne funkcje polityczne. Stał na czele

Senatu

jako najwyższy senator w

państwie

[2]

.

Od

1749

otrzymali prawo noszenia stroju

kardynalskiego

[3]

.

W

1795

władze pruskie zakazały używania tytułu prymasa Polski, jednak wobec braku reakcji

Stolicy Apostolskiej

arcybiskupi gnieźnieńscy zachowali tytulaturę.

W latach

1821

-

1946

r. prymasi Polski jako arcybiskupi gnieźnieńscy byli równocześnie

arcybiskupami poznańskimi, zaś w latach

1946

-

1992

- warszawskimi. Ta ostatnia okoliczność

wiązała się z faktem nadania w

1818

r. arcybiskupom warszawskim tytułu

prymasa Królestwa

Polskiego

. W ten sposób po odzyskaniu niepodległości przez Polskę powstała niezręczna sytuacja

protokolarna: dwóch prymasów w jednym państwie. Ponieważ ani zrzeczenie się godności
prymasowskiej przez jednego z jej nosicieli, ani jej odebranie przez Stolicę Apostolską nie
wchodziło w grę, dualizm ten utrzymał się aż do

1938

r., czyli do śmierci ostatniego prymasa

Królestwa Polskiego,

kardynała

Aleksandra Kakowskiego

. Wówczas arcybiskupem warszawskim

mianowany został prymas Polski i arcybiskup poznańsko-gnieźnieński kard.

August Hlond

, przez

co obie godności prymasowskie zostały połączone w jednym ręku, a tytuł prymasa Królestwa
Polskiego samoistnie wygasł. Ze względu na wybuch II wojny światowej powstała w ten sposób
faktyczna unia personalna między archidiecezjami gnieźnieńską i warszawską została zatwierdzona
przez Stolicę Apostolską dopiero w

1946

r.

W

1992

rozwiązano unię personalną

archidiecezji gnieźnieńskiej

i

warszawskiej

, skutkiem czego

ówczesny prymas, kard.

Józef Glemp

przestał pełnić funkcję arcybiskupa metropolity

gnieźnieńskiego, pozostając na stolicy warszawskiej. Zachował jednak tytuł prymasa, jako pierwszy
nie-arcybiskup gnieźnieński. Łączność z Gnieznem miała symbolizować odtąd godność

kustosza

relikwii św. Wojciecha

(dotychczas przysługująca arcybiskupom gnieźnieńskim), którą pełnić miał

do zakończenia posługi prymasowskiej. Po jej zakończeniu tytuł prymasowski miał powrócić do
Gniezna. W 2006 r. kard. Glemp przeszedł jako arcybiskup warszawski na emeryturę, decyzją

papieża

zachował jednak godność prymasa do ukończenia 80. roku życia. Wówczas tytuł prymasa

został ponownie związany z arcybiskupstwem gnieźnieńskim.

Kard. Józef Glemp to pierwszy prymas, który przestał nim być za życia. Dawniej bowiem
biskupstwa obsadzane były zwyczajowo dożywotnio, a i po zniesieniu tej zasady, wszyscy następni
prymasi w chwili śmierci dzierżyli ten tytuł. Aktualnie godność prymasa przysługuje arcybiskupom
gnieźnieńskim na czas pełnienia tej funkcji. Później - podobnie jak w przypadku Glempa -
przysługuje im honorowy tytuł prymasa-seniora.

2. Obecny status

W XX wieku prymasi byli automatycznie przewodniczącymi

Konferencji Episkopatu Polski

, co -

wzmacniane dodatkowo różnymi innymi okolicznościami - dawało im faktyczne przywództwo w
polskim Kościele. W

1994

rozdzielono jednakże funkcje prymasa i przewodniczącego KEP-u. Tą

drugą miał bowiem pełnić przedstawiciel episkopatu wybierany przez ogół polskich biskupów na 5-
letnią kadencję, z prawem do jednej

reelekcji

. Faktycznie jednak przez pierwsze 10 lat nie nastąpiła

tutaj zmiana, bowiem biskupi przez pierwsze dwie kadencje wybierali przewodniczącym kard.
Glempa. Od marca

2004

stanowisko przewodniczącego KEP-u jest już de iure i de facto niezależne

od godności prymasa. W skali całego episkopatu, prymasowi głównie przypadają więc tylko
godności honorowe, jednakże jest on automatycznie członkiem Rady Stałej KEP-u - jedynym
niewybieralnym.

3. Prymasi Polski

Prymasi Polski/okres pełnienia tytułu/uwagi

Mikołaj II Trąba

1417

-

1422

Wojciech I Jastrzębiec

1423

-

1436

Wincenty II Kot z Dębna

1436

-

1448

w latach

1444

-

1447

kardynał

w obediencji

antypapieża Feliksa V

Władysław I Oporowski

1449

-

1453

Jan III Sprowski

1453

-

1464

Jan IV Gruszczyński

1464

-

1473

Jakub III z Sienna

1474

-

1480

Zbigniew Oleśnicki

1481

-

1493

Fryderyk Jagiellończyk

1493

-

1503

(kardynał)

Andrzej I Boryszewski

1503

-

1510

Jan V Łaski

1510

-

1531

wprowadzono tytuł

legata

urodzonego (legatus natus)

Maciej I Drzewicki

1531

-

1535

Andrzej II Krzycki

1535

-

1537

Jan VI Latalski

1537

-

1540

Piotr Gamrat

1541

-

1545

Mikołaj III Dzierzgowski

1545

-

1559

Jan VII Przerębski

1559

-

1562

Jakub IV Uchański

1562

-

1581

Stanisław I Karnkowski

1581

-

1603

Jan VIII Tarnowski

1603

-

1605

Bernard Maciejowski

1605

-

1608

(kardynał)

Wojciech II Baranowski

1608

-

1615

Wawrzyniec Gembicki

1616

-

1624

Henryk III Firlej

1624

-

1626

Jan IX Wężyk

1627

-

1638

Jan X Lipski

1638

-

1641

Maciej II Łubieński

1641

-

1652

Andrzej III Leszczyński

1653

-

1658

Wacław Leszczyński

1659

-

1666

Mikołaj IV Prażmowski

1666

-

1673

Kazimierz Florian Czartoryski 1673

-

1674

(książę)

Andrzej IV Olszowski

1674

-

1677

Jan XI Stefan Wydżga

1677

-

1685

Stefan II Wierzbowski

1686

-

1687

(nominat)

Michał I Stefan Radziejowski

1687

-

1705

(kardynał)

Stanisław II Szembek

1706

-

1721

Teodor Potocki

1723

-

1738

Krzysztof Antoni Szembek

1739

–

1748

Adam Ignacy Komorowski

1749

-

1759

Władysław II Aleksander
Łubieński

1759

-

1767

Gabriel Podoski

1767

-

1777

Antoni Kazimierz Ostrowski

1777

-

1784

Michał II Jerzy Poniatowski

1785

-

1794

Ignacy I Krasicki

1795

-

1801

Ignacy II Raczyński

1806

-

1818

Tymoteusz Paweł Gorzeński

1821

-

1825

Teofil Cyprian Wolicki

1828

-

1829

Marcin III Dunin

1831

-

1842

Leon Michał Przyłuski

1845

-

1865

Mieczysław Ledóchowski

1866

-

1886

(kardynał)

Juliusz Józef Dinder

1886

-

1890

Florian Stablewski

1891

-

1906

Edward Likowski

1914

-

1915

Edmund Dalbor

1915

-

1926

(kardynał)

August Hlond

1926

-

1948

(kardynał)

Stefan III Wyszyński

1948

-

1981

(kardynał)

Józef Glemp

1981

-

2009

(kardynał)

Henryk IV Muszyński

2009

-

nadal

4. Inne tytuły prymasów w Polsce

Równolegle do pełniących godność prymasów Polski arcybiskupów gnieźnieńskich, w historii
zdarzały się przypadki, że rozmaite tytuły prymasowskie na ziemiach polskich pełnili równolegle
inni hierarchowie.

W

1817

cesarz

Franciszek I

bez uzgodnienia ze

Stolicą Apostolską

ustanowił godność prymasa

Galicji

i

Lodomerii

, związaną ze stolicą arcybiskupią obrządku łacińskiego we

Lwowie

(pierwszym

został

Andrzej Ankwicz

).

W

1848

Franciszek Józef I

przeniósł tytuł na abpa lwowskiego obrządku greckiego

Michała

Lewickiego

(po śmierci abpa tytuł nie był przyznawany).

W latach

1807

-

1831

tytuł prymasa istniał również w

Księstwie Warszawskim

i

Królestwie

Polskim

. Tytuł Prymasa Królestwa Polskiego istniał także później, aż do śmierci ostatniego

dzierżyciela w okresie międzywojennym.

5. Przypisy

1. Pełny tytuł prymasa brzmiał wówczas

z łac.

: N.N. Dei et Sedis Apostolicae gratia sanctae

Gnesnensis Ecclesiae Archiepiscopus Legatus Natus, Primas Regni Poloniae Magnique
Ducatus Lithuaniae Primusque Princeps (z łaski Bożej i Stolicy Apostolskiej świętego
Kościoła Gnieźnieńskiego Arcybiskup, Legat urodzony, Prymas Królestwa Polskiego i
Wielkiego Księstwa Litewskiego, Pierwszy Książę).

2. Zbigniew Góralski, Urzędy i godności w dawnej Polsce,

Warszawa

1998

, s. 62-66.

3. Zbigniew Góralski, Urzędy i godności w dawnej Polsce,

Warszawa

1998

, s. 62

źródło: http://wapedia.mobi/pl/Prymas_Polski