1 

 

1. POJĘCIE NDS-u I NDSCH  

 

Ocenę  narażenia  zawodowego  pracowników  przeprowadza  się  m.in.  na  podstawie 
porównania  wyników  pomiarów  stężeń  substancji  szkodliwych  w  powietrzu 
z wartościami  normatywnymi,  podanymi  w  Dz.U.  69  poz.  351  z  dnia  22.06.1995r., 
jako  najwyższe  dopuszczalne  stężenie  (NDS)  w  środowisku  pracy.  Istnieje  wiele 
szczegółowych  ustaleń  dotyczących  sposobu  i  warunków  wykonywania  tego  rodzaju 
pomiarów oraz wykorzystania czyli interpretacji uzyskanych wyników. 
Najwyższe  dopuszczalne  Stężenia  (NDS)  –  są  to  średnie  ważone,  których 
oddziaływanie  na  pracownika  w  ciągu  pełnego  dnia  pracy,  tj.  8  –  godzinnego 
zatrudnienia,  przez  okres  jego  działalności  zawodowej,  nie  spowoduje  ujemnych 
zmian w stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego potomstwa. 
Najwyższe  Dopuszczalne  Stężenie  Chwilowe  (NDSCh)  –  obliczone  jako  wartości 
średnie,  nie  mogą  wywołać  ujemnych  zmian  w  stanie  zdrowia  pracowników  oraz 
w stanie  zdrowia  ich  potomstwa,  jeżeli  utrzymują  się  w  środowisku  pracy  nie  dłużej 
niż  30  minut  w  czasie  dnia  pracy  NDSCh  zostało  wprowadzone  dlatego,  że  na 
stanowiskach  pracy  obserwuje  się  zmienność  stężenia  substancji  toksycznych 
w powietrzu.  Stężenia  nadmierne,  przekraczające  ustaloną  wartość  NDS  dla  danej 
substancji  nawet  przez  krótki  czas,  mogą  spowodować  niekorzystne  zmiany  w  stanie 
zdrowia  narażonych  osób.  Utrzymanie  stężeń  substancji  toksycznej  w  powietrzu 
poniżej  dopuszczalnego  stężenia  chwilowego  powinno  zabezpieczać  pracowników 
przed  niekorzystnymi  zmianami  w  stanie  ich  zdrowia.  Jest  to  szczególnie  ważne 
wówczas,  gdy  substancja  toksyczna  działa  drażniąco,  wywołuje  zmiany 
czynnościowe, może powodować zwiększoną skłonność do wypadków w czasie pracy 
lub  powodować  inne  ostre  i  przewlekłe  uszkodzenia  układowe.  Ocenę  narażenia  na 
podstawie  dopuszczalnych  stężeń  chwilowych  przeprowadza  się  równocześnie 
z określeniem  średniego  stężenia  ważonego.  Stwierdzenie  przekroczenia  NDSCh 
powinno 

powodować 

podjęcie 

natychmiastowych, 

energicznych 

działań 

zapobiegawczych.  
 

2. OMÓWIENIE METOD ANALIZOWANIA POBRANYCH PRÓBEK 

 

Zasadniczy  wpływ  na  wyniki  pomiarów  i  ocenę  narażenia  na  substancje  szkodliwe 
występujące w środowisku pracy na pobieranie próbek. Czynność ta powinna więc być 
wykonywana  bardzo  precyzyjnie,  aby  zapewnić  pobranie  ściśle  określonej  objętości 
powietrza  i  ilościowe  wyodrębnienie  badanych  substancji.  Prawidłowe  pobieranie 
próbek  powietrza  do  analizy  zależy  od  dokładności  kalibracji  stosowanego  sprzętu, 
szczelności  połączeń  oraz  staranności  pracy  analityka.  Wymaga  ono  znajomości 
procesu  technologicznego  oraz  właściwości  fizykochemicznych  oznaczanych 
substancji.  W  zależności  od  stanu  skupienia  tych  substancji  i  stosowanej  do 
oznaczania  techniki  analitycznej  wykorzystywane  są  odpowiednie  metody  pobierania 
próbek  powietrza.  Podstawowymi  są  metoda  izolacyjna  oraz  metoda  aspiracyjna. 
Pierwsza  jest  stosowana  do  pobierania  próbek  powietrza  zawierających  gaz  i  pary 
cieczy  o  niskiej  temperaturze  wrzenia.  Polega  na  pobraniu  określonej  objętości 
badanego powietrza do odpowiednich pojemników, którymi mogą być pipety gazowe, 
butle,  strzykawki  ze  szkła  lub  tworzyw  sztucznych  a  także  worki  z  tworzyw 

2 

 

syntetycznych.  Próbka  jest  najczęściej  pobierana  do  wykalibrowanego  pojemnika 
metodą  wymiany  polegającą  na  przepompowaniu  przez  ten  pojemnik  powietrza 
o objętości  8÷10  razy  większej  od  jego  pojemności.  Próbki  powietrza  mogą  być 
również wprowadzone sposobem próżniowym. Metoda ta jest prosta w wykonaniu, ale 
ma  ograniczony  zakres  stosowania  ze  względu  na  niewielką  objętość  pobieranego 
powietrza. 

Druga 

metoda 

czyli 

aspiracyjna 

polega 

na 

przepuszczeniu 

zanieczyszczonego  powietrza  przez  płuczkę  wypełnioną  roztworem  pochłaniającym, 
w  którym  następuje  rozpuszczenie  badanego  związku  lub  chemiczne  wiązanie 
w nielotny  związek,  a  czasem  jedno  i  drugie.  W  reakcji  chemicznej  wydajność 
pochłaniania  między  substancją  pochłaniającą  a  związkiem  oznaczanym  zależy  od 
szybkości  tej  reakcji.  Szybkość  reakcji  warunkuje  szybkość  zasysania  powietrza. 
Wydajność  procesu  pochłaniania  zależy  od  szybkości  przechodzenia  do  roztworu 
składnika znajdującego się w fazie  gazowej.  Zależy to od szybkości przepływu  gazu, 
napięcia  powierzchniowego  roztworu  pochłaniającego,  temperatury  i  innych 
parametrów. Zwiększenie wydajności pochłaniania osiąga się przez zwiększenie czasu 
i  powierzchni  kontaktu  gazu  z roztworem.  To  ostatnie  zwiększa  się  stosując  różnego 
rodzaju  płuczki  zawierające  perełki  szklane  lub  spiralę,  dzięki  czemu  pęcherzyki 
badanego powietrza przebywają dłuższą drogę w roztworze pochłaniającym. 
Na  podstawie  wyników  pomiarów  stężeń  substancji  szkodliwych,  uzyskanych  po 
zanalizowaniu  pobranych  próbek  powietrza    z  zastosowaniem  odpowiednich  technik 
analitycznych, można obliczyć wskaźniki ekspozycji, a następnie ustalić ich relację do 
wartości  NDS  i  NDSCh.  Wskaźniki  ekspozycji  oblicza  się  jako  średnie  stężenie 
ważone według wzoru: 

 

n

2

1

n

n

2

2

1

1

w

t

t

t

t

c

...

t

c

t

c

c













 

gdzie:  c

1

, c

2

,...,c

n

 – stężenie oznaczane w poszczególnych próbkach, w mg·m

-3 

t

1

, t

2

,...,t

n

 – czas pobierania poszczególnych próbek, w h. 

Na  podstawie  wyników  pomiarów  stężeń  badanych  substancji  w  próbkach  powietrza 
pobranych  zgodnie  z  zasadami  pomiarów  stacjonarnych,  oblicza  się  wartości 
wskaźników  ekspozycji  DG  i  GG.  W  tym  celu  należy  obliczyć  logarytmy  wartości 
stężeń  otrzymanych  w  wyniku  oznaczania  poszczególnych  próbek  oraz  logarytm 
średniego geometrycznego stężenia (lg c

g

) według wzoru: 

 

n

x

lg

c

lg

n

1

i

i

g







 

w  którym  n  oznacza  liczbę  pobranych  próbek.  Następnie  oblicza  się  logarytm 
geometrycznego odchylenia standardowego (lgS

g

) według wzoru: 

 

1

n

)

x

lg

c

(lg

S

lg

n

1

i

2

i

g

g











 

oraz  logarytmy  górnej  i  dolnej  granicy  przedziału  ufności  dla  średniej  rzeczywistej 
według wzorów: 

3 

 

lg GG = lg c

g

 + t 

n

S

lg

g

 

lg DG = lg c

g

 – t 

n

S

lg

g

 

gdzie  t  oznacza  wartość  parametru  rozkładu  Studenta  –  Fischera  dla 
prawdopodobieństwa  wynoszącego  0,95  i  liczby  stopni  swobody  równej  n-1.  Jeśli 
w czasie  jednej  zmiany  roboczej  występuje  kilka  okresów  pomiarowych  to  wartość 
granic  przedziału  ufności  dla  średniego  stężenia  ważonego  w  ciągu  całej  zmiany 
roboczej (GG

w

 i DG

w

) oblicza się według wzorów: 

 

k

2

1

k

k

2

2

1

1

w

t

...

t

t

t

GG

...

t

GG

t

GG

GG















 

k

2

1

k

k

2

2

1

1

w

t

...

t

t

t

DG

...

t

DG

t

DG

DG















 

w  których  DG

1

/GG

1

...DG

k

/GG

k

  –  dolna  i  górna  granica  przedziału  ufności  dla 

poszczególnych  okresów  pomiarowych;  t

1

,  t

2

,...,  t

k

  –  czas  trwania  poszczególnych 

okresów pomiarowych. 
Na  podstawie  wskaźników  ekspozycji,  tj.  wartości  c

g

,  DG  i  GG  lub  GG

w

  i  DG

w

, 

przeprowadza  się  ocenę  narażenia.  Jeżeli  górna  granica  przedziału  ufności  średniej 
geometrycznej  nie  przekracza  wartości  NDS,  to  należy  uznać,  że  warunki  pracy  są 
zgodne  z  wymaganiami  higienicznymi.  Jeśli  dolna  granica  przedziału  ufności  jest 
wyższa od wartości NDS, to warunki pracy są szkodliwe. Gdy wartość NDS znajduje 
się  w  przedziale  ufności  dla  średniej  geometrycznej  wyników  pomiarów,  wówczas 
uzyskane  dane  nie  są  wystarczające  do  jednoznacznego  potwierdzenia  z określonym 
prawdopodobieństwem  zgodności  warunków  pracy  z  normatywem  higienicznym. 
Nakłada  to  obowiązek  przeprowadzenia  dodatkowych  badań  środowiska  pracy. 
W związku  z  tym  w  ciągu  30  dni  należy  wykonać  pomiary  na  dwóch  losowo 
wybranych  zmianach  roboczych  i  pobrać  co  najmniej  5  próbek  powietrza  dla  każdej 
z nich.  Wyniki  tych  pomiarów  rozpatruje  się  łącznie  z poprzednimi  wynikami.  Jeżeli 
wartości stężeń w ponad połowie oznaczanych próbek są wyższe od NDS, to warunki 
pracy  należy  uznać  za  szkodliwe.  Jeżeli  natomiast  wartości  te  są  w  połowie  próbek 
równe  NDS  lub  od  niego  niższe,  to  warunki  pracy  można  uznać  za  bezpieczne. 
W przypadku jednoczesnego występowania w powietrzu na stanowiskach pracy kilku 
substancji  szkodliwych,  ocenę  narażenia  przeprowadza  się  na  ogół  zgodnie  z  zasadą 
sumowania działania toksycznego według wzoru: 

 

1

NDS

Cw

...

NDS

Cw

NDS

Cw

n

n

2

2

1

1









 

gdzie: Cw

1

,Cw

2

,...,Cw

n

 – obliczone wskaźniki ekspozycji dla substancji 1,2,...,n 

NDS

1

,  NDS

2

,...,NDS

n

  –  odpowiednie  wartości  najwyższych  dopuszczalnych 

stężeń. 
Warunki  pracy  można uznać za  bezpieczne również wtedy, kiedy najwyższe stężenie 
chwilowe  nie  przekracza  wartości  NDSCh  dla  danej  substancji.  Jeśli  jednak  stężenie 
równe NDSCh utrzymuje się w środowisku pracy dłużej niż 30 min., to warunki pracy 
należy uznać za niezgodne z normatywem higienicznym. 

4 

 

3. PODZIAŁ SUBSTANCJI CHEMICZNYCH 
 

Wartości  NDS  nie  uwzględniają  dodatkowej  ilości  substancji  wchłanianej  przez 
powierzchnię  skóry  lub  przez  przewód  pokarmowy,  co  występuje  w  przypadku 
nieprzestrzegania czystości skóry i odzieży roboczej bądź rezygnacji z wykorzystania 
ochron  osobistych.  Wartość  NDS  nie  uwzględnia  również  czynników  osobniczych 
oraz  nie  rozróżnia  stopnia  narażenia  pracowników  w zależności  od  fizjologicznego 
obciążenia  organizmu,  które  decyduje  o  wielkości  wentylacji  płuc.  Międzynarodowy 
zespół ekspertów zaproponował podział substancji chemicznych na trzy grupy: 
Grupa I – substancje o działaniu szybkim, drażniącym, uczulającym lub powodującym 
ostre zatrucia; dla tych substancji wartości NDS powinny być traktowane jako poziom, 
którego nie wolno przekraczać nawet na krótki czas 
Grupa  II  –  substancje  o  działaniu  kumulatywnym,  o  efekcie  których  decyduje  nie 
chwilowe przekroczenie NDS, lecz całkowita dawka wchłonięta przez organizm 
Grupa III – substancje chemiczne, których głównym efektem działania jest wywołanie 
nowotworów;  dla  tych  substancji  nie  ma  stężeń  dopuszczalnych,  gdyż  bezpiecznym 
stężeniem jest jedynie zero. 
 
Tabela 1. Główne efekty działania i przykłady trucizn zaliczonych do wymienionych  
 

     grup [1]   

Grupa 

Główne efekty działania trucizn 

Interpretacja 
wartości NDS 

Przykłady trucizn 

I 

Szybkie 

działanie 

drażniące, 

uczulające lub wywołujące objawy 
ostrego  zatrucia  natychmiast  lub 
po  fazie  utajenia,  w  wyniku 
krótkotrwałej 

ekspozycji 

na 

stężenie wyższe od NDS 

Nie wolno 
przekraczać NDS 
nawet w krótkim 
okresie czasu 

Niższe aldehydy, 
benzen, NO

2

, 

chlorowce, H

2

S i 

merkaptany, 
izocyjaniany, 
hydrozyna, octan 
amylu  

II 

Działanie kumulatywne wywołane 
przez  ekspozycje  powtarzaną  przy 
stężeniach  mieszczących  się  w 
rzędzie  wielkości  spotykanych  w 
pomieszczeniach przemysłowych 

NDS może być 
rozważane jako 
wartość średnia 

Metale ciężkie 
(ołów, rtęć, mangan, 
kadm i inne) związki 
nitrowe i aminowe 

III 

Działanie rakotwórcze 

Ustalenie  NDS  nie 
jest możliwe 

Substancje 
rakotwórcze 

 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

5 

 

Tabela  2. Wykaz  Najwyższych  Dopuszczalnych  Stężeń  przykładowych  czynników 

szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy [1] 

 

I. Związki chemiczne 

Nazwa  czynnika 
szkodliwego  dla 
zdrowia 

Najwyższe  Dopuszczalne  Stężenie  wyrażone  w  mg·m

-3

  w  zależności  od 

czsu narażenia w ciągu zmiany roboczej 
 

NDS 

NDSCh 

NDSP 

Uwagi 

Aceton 

200 

1600 

- 

 

Amoniak 

             20 

              27 

- 

 

Benzen 

             10 

              40 

- 

R,S 

Chlor 

               1,5 

                9 

- 

 

Alkohol etylowy           1000 

          3000 

- 

 

Tlenek węgla 

             30 

            180 

- 

 

 

 

Tabela 2. Ciąg dalszy. Pyły [1] 

Lp 
 

Nazwa czynnika szkodliwego dla zdrowia 

Najwyższe 
Dopuszczalne 
Stężenie 

Uwagi 

mg·m

-3

  Włókien 

w cm

3

 

1.  Pyły zawierające wolną (krystaliczną) krzemionkę: 

a)  pył całkowity 
b)  pył respirabilny 

 

2,0 
0,3 

 

- 
- 

 

 

2. 
 
 
 
 
 
 
 

Pyły zawierające azbest: 

a)  pyły  zawierające  azbest  i  inne  materiały  włókniste,  z 

wyjątkiem krokidolitu i antygorytu włóknistego: 

-  pył całkowity 
-  włókna o długości powyżej 5 µm 

b)  pyły zawierające krokidolit i antygoryt włóknisty: 

-  pył całkowity 
-  włókna o długości powyżej 5 µm 

 

 
 
 

1,0 

- 

 

0,5 

- 

 
 
 

- 

0,5 

 

- 

0,2 

 

 
 
 

R 
R 

 

R 
R 

3.  Pyły grafitu: 

a)  pyły grafitu naturalnego: 

-  pył całkowity 
-  pył respirabilny 

b)  pyły grafitu syntetycznego: 
           -     pył całkowity 

 
 

4,0 
1,0 

 

6,0 

 
 

- 
- 

 

- 

 

 
 
 
 
 
 
 
 

6 

 

Tabela  3.  Dopuszczalne  stężenie  substancji  toksycznych  w  powietrzu  miejsc  pracy 

(Dyrektywa 91/322/EWG z dnia 29.05.1991) [1] 

Nazwa czynnika 

 

Dopuszczalne wartości

c

 

mg·m

-3d

 

ppm

e

 

Nikotyna

f

 

       0,5 

- 

Alkohol metylowy 

260 

200 

Wodorotlenek wapnia

f

 

   5 

- 

Brom

f

 

      0,7 

        0,1 

 
c – mierzone lub obliczone w stosunku do ośmiu godzin narażenia 
d – mg·m

-3

– miligramy na metr sześcienny w temperaturze powietrza równej 

      20

0

C i pod ciśnieniem równym 101,3 kPa (760 mmHg) 

e – ppm – liczba cząstek na milion cząstek powietrza  
f –  istniejące dane dotyczące skutków zdrowotnych wskazują na szczególną  
      konieczność ograniczenia. 
 

4. CZĘSTOTLIWOŚĆ DOKONYWANIA BADAŃ I POMIARÓW 
 

Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 9 lipca 1996 r. w sprawie 
pracy  reguluje  tryb  i  częstotliwość  dokonywania  badań  i  pomiarów  czynników 
szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy. Pracodawca, w którego 
zakładzie  pracy  występują  czynniki  szkodliwe  dla  zdrowia,  jest  obowiązany  do 
dokonywania badań i pomiarów tych czynników: 

1.  Co  najmniej  raz  na  dwa  lata  –  przy  stwierdzeniu,  w  ostatnio 

przeprowadzonym badaniu, stężeń i natężeń czynników szkodliwych poniżej 
0,5  wartości  najwyższych  dopuszczalnych  stężeń  i  natężeń    określonych 
w odrębnych przepisach. 

2.  Raz  w  roku  –  przy  stwierdzeniu  stężeń  i  natężeń  czynników  od  0,5  do  1,0 

wartości  najwyższych  dopuszczalnych  stężeń  i natężeń  określonych 
w odrębnych przepisach. 

W razie stwierdzenia przekroczeń wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń 

czynników  szkodliwych  dla  zdrowia  lub  występowanie  czynników  rakotwórczych, 
pracodawca  powinien  zapewnić  stałą  kontrolę  (monitorowanie)  stężeń  tych 
czynników, a jeśli jest to niemożliwe niż w ciągu 14 dni, do wiadomości właściwemu 
państwowemu  inspektorowi  sanitarnemu,  właściwemu  okręgowemu  inspektorowi 
pracy  oraz  lekarzowi  sprawującemu  profilaktyczną  opiekę  zdrowotną  nad 
pracownikiem.  W  razie  stwierdzenia  przekroczeń  NDS  pracodawca  jest  obowiązany 
niezwłocznie,  w  sposób  ustalony  w  danym  zakładzie  pracy,  poinformować  o  tym 
pracowników  oraz  umieścić  na  odpowiednim  stanowisku  pracy  informacje 
o stwierdzonym narażeniu.  
Rodzaj  badań  i  pomiarów  czynników  szkodliwych  dla  zdrowia  określa  decyzją 
właściwy państwowy inspektor sanitarny, przy czym pierwszą decyzję wydaje się po 
zawiadomieniu  przez  pracodawcę  o  rozpoczęciu  lub  zmianie  prowadzonej 
działalności, dokonanym w trybie określonym w art.. 209 Kodeksu pracy. Państwowy 
inspektor  sanitarny  może  zażądać  od  pracodawcy  dodatkowych  informacji 
niezbędnych do wydania decyzji, o których mowa w ustawie 1.

 

7 

 

Badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia, występujących w środowisku 
pracy, mogą być wykonywane przez laboratoria: 

1.  Państwowej Inspekcji Sanitarnej 
2.  Jednostek  badawczo  –  rozwojowych  w  dziedzinie  medycyny  pracy 

i Centralnego Instytutu Ochrony Pracy 

3.  Akredytowane zgodnie z przepisami o badaniach i certyfikacji 
4.  Upoważnione przez państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego. 
 
 

LITERATURA 

 

1.  Seńczuk W. „Toksykologia” podręcznik dla studentów,  

lekarzy i farmaceutów. Warszawa Wydawnictwo Lekarskie PZWL. 

2.  Koradecka D. „ Bezpieczeństwo pracy i ergonomia”  

Warszawa 1999, Centralny Instytut Ochrony Pracy.    

3.  Ryng M. „Bezpieczeństwo Techniczne w Przemyśle Chemicznym”  

Poradnik Warszawa 1985, Wydawnictwo Naukowo – Techniczne. 

4. „Niebezpieczne substancje. Praktyczny poradnik – polskie regulacje  
 

prawne” – grudzień 1997.